Alcohol (g)een probleem?
Pilot vroegsignalering alcoholproblematiek werpt vruchten af De pilot ‘vroegsignalering’ is eind 2010 door EDG geëvalueerd. De deelnemende hulpverleners geven aan dat zij door het project alerter zijn op alcoholproblematiek. De verbeterde gespreksvaardigheden maken het naar hun oordeel eenvoudiger om alcoholgebruik met cliënten te bespreken. De inzet van de alcoholconsulent van Jellinek is volgens de hulpverleners een essentieel onderdeel van het project. De aanwezigheid van de alcoholconsulent zorgt ervoor dat zij het thema alcoholgebruik eerder durven aan te kaarten. Het aantal naar de hulpverlening verwezen cliënten is licht gestegen. Ook hier speelt de aanwezigheid van de alcoholconsulent als laagdrempelige verwijsmogelijkheid en als schakel naar de verslavingszorg een belangrijke rol.
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
Alcoholmatiging in breder perspectief
Meer grip op overmatig alcoholgebruik. Een pilot… Om (vroeg)signalering van alcoholproblematiek en de begeleiding van patiënten te verbeteren, is in drie gezondheidscentra in Amsterdam een pilot uitgevoerd. Deze proef richtte zich op huisartsen en andere hulpverleners in de eerstelijn zoals fysiotherapeuten, praktijkassistenten en maatschappelijk werkers. De pilot, een samenwerkingsproject van het cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering (EDG) van de GGD Amsterdam en Jellinek, bestond uit drie onderdelen: • training van hulpverleners om het bewustzijn ten aanzien van alcoholproblematiek te vergroten. Op welke klachten en symptomen moet men alert zijn? Er is geoefend met motiverende gesprekstechnieken om alcoholproblemen bespreekbaar te maken en patiënten te helpen het probleem aan te pakken. De hulpverleners hebben informatie gekregen over beschikbare korte interventies voor cliënten met alcoholproblematiek en over de verwijsmogelijkheden naar de verslavingszorg. • inzet van een alcoholconsulent van Jellinek in de gezondheidscentra gedurende een half jaar. Hulpverleners konden hier terecht voor advies en konden cliënten naar deze consulent doorverwijzen voor een gesprek en informatie. • multidisciplinaire casuïstiekbesprekingen onder leiding van de alcoholconsulent.
Een effectief alcoholbeleid vraagt om inspanningen van verschillende sectoren, zowel binnen als buiten de lokale overheid. De eerstelijn speelt een belangrijke rol, maar er moet op meerdere fronten worden gewerkt. En dat gebeurt ook. Al jaren worden vanuit de afdeling Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering (EDG) van de GGD Amsterdam en Jellinek alcoholpreventieprogramma's uitgevoerd op scholen. Doel is uitstel van het eerste gebruik onder jongeren en het verminderen van alcoholgebruik onder drinkende jongeren. In overleg met samenwerkingspartners werkt EDG aan een alcoholmatigingsbeleid voor de gemeente Amsterdam. Dit beleid kenmerkt zich door een brede benadering gericht op verschillende risicogroepen en settings, zoals scholen, sport- en studentenverenigingen en horeca. Daarbij wordt ingezet op een mix van voorlichting, behandeling, wetgeving en handhaving. Deze benadering doet recht aan de verschillende facetten van het probleem en moet leiden tot een effectief pakket aan maatregelen voor alcoholmatiging in de stad. Meer informatie hierover is te vinden op: www.gezond.amsterdam.nl/alcoholmatiging. Om inzicht te krijgen in de effecten van dit soort maatregelen, wordt het alcoholgebruik onder Amsterdammers (16+) door EDG eens in de vier jaar gemeten. Jellinek meet vierjaarlijks het alcohol- en drugsgebruik onder scholieren. Vanaf 2011 zal de GGD het middelengebruik onder scholieren jaarlijks gaan monitoren.
Meer weten? Als het gaat om voorlichting, signalering en ondersteuning, is Jellinek een belangrijke partner. Als instelling voor de verslavingszorg, beschikt Jellinek ook over alcoholconsulenten en over een (online) ondersteuningsaanbod. Aanmelding van cliënten kan online (jellinek.nl/behandeling) of telefonisch via 020-5904444. Jellinek preventie geeft voorlichting en advies met als doel problemen op verslavingsgebied te voorkomen of te verminderen. Daarnaast traint ze intermediairs zoals huisartsen, docenten en andere professionals. Voor informatie: 020-5901330. Het cluster EDG heeft expertise op het terrein van beleid, onderzoek en gezondheidsbevordering. Die kennis willen we graag inzetten bij het ontwikkelen van nieuwe interventies, het verbeteren van de bestaande preventie-infrastructuur en het ondersteunen van koepelorganisaties. Mocht u hierover vragen hebben, dan kunt u contact opnemen met de GGD Amsterdam, cluster EDG, telefoon 020-5555495. Deze factsheet is ook digitaal beschikbaar op de website van de GGD: http://www.gezond.amsterdam.nl
Reacties naar aanleiding van de pilot “Soms nog wel lastig om in die tien minuten het onderwerp alcohol te bespreken. Er is zeker winst te behalen bij de andere disciplines, maar ook de huisartsen blijven aanmoedigen om ernaar te vragen”. (een huisarts die deelnam aan de pilot) “Ik geef meer achtergrondinformatie over de gevolgen omdat ik nu beter ingelicht ben en betere gesprekstechnieken onder de knie heb”. (een fysiotherapeut na afloop van de pilot) “Besteed in de training meer aandacht aan de beschikbaarheid van interventies via internet. Daarvan is nu nauwelijks gebruik gemaakt”. (evaluatierapport pilot)
Colofon Deze factsheet is een uitgave van het cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering van de GGD Amsterdam, ism Jellinek,
[email protected], 020- 555 5495. Redactie: Anton Janssen, Jan Vlierhuis, Johan Osté, Lidwien Schweitzer, Marcel Buster en Sanne van Meeteren Jaar van uitgave: 2011 Foto’s: afdeling Communicatie en Amsterdamse Beeldbank. De personen op de foto zijn willekeurige terrasgangers en niet gelinkt aan het onderwerp van deze factsheet. Vormgeving & druk: Leijten Drukkerij
5
Alcohol (g)een probleem?
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
6
2 3 5 6
Alcoholpreventie vanuit de eerstelijn Ondersteuning bij signaleren en bespreken Pilot vroegsignalering alcoholproblematiek Alcoholmatiging in breder perspectief
#6
Bijna 80% van de Amsterdammers drinkt weleens alcohol. Naast de plezierige effecten, heeft alcoholgebruik ook een keerzijde. Overmatig alcoholgebruik is een belangrijke oorzaak van ziekte en sterfte in Nederland. Alcoholmisbruik leidt tot tal van acute problemen, van (verkeers)ongevallen tot problemen met de openbare orde en huiselijk geweld. Toch wordt overmatig alcoholgebruik door drinkers en hulpverleners lang niet altijd of te laat onderkend. Deze factsheet besteedt aandacht aan de mogelijkheden voor hulpverleners in de eerstelijn om overmatig alcoholgebruik onder volwassen Amsterdammers te signaleren en daar wat aan te doen.
Alcoholpreventie vanuit de eerstelijn Eerstelijns professionals zoals huisartsen, thuiszorgmedewerkers, maatschappelijk werkers of fysiotherapeuten kunnen een belangrijke rol spelen bij het voorkómen van overmatig alcoholgebruik onder volwassenen. Zij komen om verschillende redenen in contact met de doelgroep en zijn doorgaans goed op de hoogte van de leefomstandigheden. In een gemiddelde huisartsenpraktijk heeft bijvoorbeeld 3 tot 10% van de patiënten problemen als gevolg van overmatig drankgebruik. Dit komt neer op zo’n 200 mensen. Andere mogelijkheden om alcoholgebruik bij volwassenen aan te kaarten zijn vaak beperkt. In tegenstelling tot jongeren, waarbij de school bijvoorbeeld een belangrijke setting is om problemen te signaleren.
Waarom inzetten op alcoholpreventie? Met preventie van overmatig alcoholgebruik kunnen veel leed en maatschappelijke kosten worden voorkomen. Overmatig alcoholgebruik kan leiden tot psychische klachten en aandoeningen aan de lever, nieren, centraal zenuwstelsel, hart- en bloedvaten, vormen van kanker en vruchtbaarheidsproblemen. Bij zwangere vrouwen kan alcoholgebruik negatieve gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind. Ook op sociaal-maatschappelijk vlak heeft overmatig alcoholgebruik grote impact, van problemen in de privésfeer tot overlast op straat. De maatschappelijke kosten van alcoholmisbruik zijn hoog en bedragen naar schatting enkele miljarden euro’s per jaar. Belangrijkste kostenposten zijn verlies aan arbeidsproductiviteit door ziekteverzuim en kosten voor de gezondheids- en verslavingszorg.
Wanneer drink je teveel? Volgens de Gezondheidsraad heeft alcohol voor volwassenen weinig risico's bij maximaal één glas per dag voor vrouwen en maximaal twee glazen per dag voor mannen. Drink je meer dan deze hoeveelheden, dan spreekt men van overmatig alcoholgebruik en neemt de kans op lichamelijke ziekten toe. Je bent een zware drinker wanneer je als vrouw minimaal één keer per week tijdens het uitgaan of een andere gelegenheid op één dag meer dan drie glazen drinkt of als man meer dan vijf glazen. Mannen en vrouwen die overmatig of zwaar drinken worden probleemdrinkers genoemd wanneer zij door hun alcoholgebruik lichamelijke, psychische en/of sociale problemen ondervinden.
In de dagelijkse praktijk blijkt het signaleren en bespreken van overmatig alcoholgebruik door hulpverleners niet eenvoudig. Een te hoge drankconsumptie uit zich vooral in indirecte signalen en onduidelijke klachten (zie kader) waarbij niet direct een relatie wordt gelegd met alcoholgebruik. Zijn er wel duidelijke signalen, dan kost het veel hulpverleners moeite om over het gevoelige onderwerp drankgebruik vragen te stellen. Uit onderzoek blijkt dat veel huisartsen zichzelf onvoldoende getraind vinden om de drinkgewoontes van een patiënt bespreekbaar te maken.
“Overmatig alcoholgebruik komt veel voor hier in Amsterdam-Noord. Ik denk dat ik als huisarts een heleboel niet signaleer”. Antwoord van een huisarts op de vraag naar de omvang van de alcoholproblematiek in zijn patiëntenpopulatie.
Signalen overmatig alcoholgebruik • psychische klachten, zoals depressie en/of sociale problemen vaak gecombineerd met slaapproblemen • frequent gebruik van en verzoek om slaap- en/of kalmeringsmiddelen • alcoholgeur of de aanwezigheid van andere sterke geuren ter maskering van een alcoholgeur • klachten over vermoeidheid, malaise, hartkloppingen of overmatig transpireren, maag- en darmklachten • frequent spreekuurbezoek of frequent bezoek aan eerste hulp in een ziekenhuis
Risicogroepen Uit de Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2008 blijkt dat 20% van de Amsterdammers van 16 jaar en ouder te veel drinkt (zwaar en/of overmatig). Er zijn verschillende risicogroepen gesignaleerd. • 26% van de hoogopgeleide werkende Amsterdammers en 26% van de Amsterdammers met een bijstandsuitkering drinkt zwaar of overmatig tegenover 20% gemiddeld. • 23% van de mensen met een bijstandsuitkering is probleemdrinker, versus 7% gemiddeld. • Relatief veel hoogopgeleiden drinken (94%), gemiddeld is dit 80%.
Ondersteuning bij signaleren en bespreken Er zijn verschillende instrumenten en methoden beschikbaar ter ondersteuning van het signaleren en bespreekbaar maken van overmatig alcoholgebruik. De Five shot-vragenlijst en motiverende gesprekstechnieken zijn hier twee voorbeelden van (zie kaders).
Met de Five-shottest kan een hulpverlener snel een indruk krijgen van de omvang van het alcoholprobleem 1. Hoe vaak drinkt u alcoholische dranken? 2. Hoeveel alcoholische dranken gebruikt u op een typische dag waarop u alcohol drinkt? 3. Ergert u zich wel eens aan mensen die opmerkingen maakten over uw drinkgewoonten? 4. Voelt u zich wel eens schuldig over uw drinkgewoonten? 5. Drinkt u wel eens ‘s ochtends alcohol om de kater te verdrijven?
2
Alcohol (g)een probleem?
3
Veel van de instrumenten zijn te downloaden via de website van het landelijke ‘Partnership Vroegsignalering Alcohol’ (http://www.vroegsignaleringalcohol.nl/producten-pva). We noemen er hier een aantal: • Handleiding motiverende gespreksvoering bij alcoholproblemen. • NHG-standaard Problematisch Alcoholgebruik. Het betreft een richtlijn voor patiënten met alcoholproblemen. Hierin staat beschreven hoe de huisarts het beste kan handelen wanneer probleemdrinken of alcoholafhankelijkheid wordt vastgesteld. • Patiëntenbrieven Omgaan met alcohol. Een pakket patiëntenbrieven met onderwerpen als: alcoholdagboek, minderen of stoppen, volhouden. • LESA (Landelijke Eerstelijns Samenwerkings Afspraak) Stoornissen in het gebruik van alcohol. De samenwerkingsafspraak is ontwikkeld door huisartsen en verslavingsartsen. Ter ondersteuning van de implementatie en voorlichting zijn verschillende materialen beschikbaar. • Toolbox Vroegsignalering en Kortdurende Interventies Problematisch Alcoholgebruik. De toolbox bestaat uit praktische informatie voor de zorgprofessional over de richtlijnen en begrippen verantwoord alcoholgebruik. • Websites voor zelfhulp en online begeleiding. www.jellinek.nl www.jellinek.nl/behandeling/jellineklive www.drinktest.nl www.alcoholinfo.nl www.trimbos.nl/onderwerpen/alcohol-en-drugs/alcohol Betere vroegsignalering van alcoholproblemen betekent op de korte termijn een verhoging van de werkdruk binnen de eerstelijn. Om bijvoorbeeld huisartsen bij de begeleiding van cliënten met alcoholproblemen te ontlasten, kunnen praktijkondersteuners GGZ (POH GGZ) vanuit Jellinek en Prezens worden ingezet. Steeds meer gezondheidscentra of huisartspraktijken maken daarvan gebruik. De praktijkondersteuner richt zich op GGZ- en verslavingsproblematiek binnen de praktijk of het samenwerkingsverband en zorgt voor een goede triage. De praktijkondersteuner kan kortdurende behandeling aanbieden bij lichtere alcoholproblematiek. Bij zwaardere problematiek wordt doorverwezen naar de tweedelijns verslavingszorg.
Ingrediënten en tips voor een motiverende gespreksvoering Probeer zoveel mogelijk aan te sluiten bij de behoefte van de cliënt door de functie van het alcoholgebruik te bespreken. Wat zijn de positieve effecten (je prettig en minder geremd voelen)? Wat zijn de gevoelens, ideeën en omstandigheden rondom alcoholgebruik? Het bespreken van de voordelen van alcoholgebruik geeft een goede ingang om ook de nadelen van alcohol aan de orde te brengen. Alleen de nadelen bespreken leidt vaak tot ontkenning en kan ervoor zorgen dat de cliënt er niet (meer) over wil praten. Afkeuren, beschuldigen, confronteren of discussiëren kan men beter niet doen. Dit zorgt meestal voor ontkenning. Als de cliënt zelf niet vindt dat hij of zij teveel drinkt, kan men een informatiebrochure over alcohol meegeven. Probeer een vervolgafspraak te maken om die informatie te bespreken, of kom er anders bij een volgend contact op terug.
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
4
Bijna 80% van de Amsterdammers drinkt weleens alcohol. Naast de plezierige effecten, heeft alcoholgebruik ook een keerzijde. Overmatig alcoholgebruik is een belangrijke oorzaak van ziekte en sterfte in Nederland. Alcoholmisbruik leidt tot tal van acute problemen, van (verkeers)ongevallen tot problemen met de openbare orde en huiselijk geweld. Toch wordt overmatig alcoholgebruik door drinkers en hulpverleners lang niet altijd of te laat onderkend. Deze factsheet besteedt aandacht aan de mogelijkheden voor hulpverleners in de eerstelijn om overmatig alcoholgebruik onder volwassen Amsterdammers te signaleren en daar wat aan te doen.
Alcoholpreventie vanuit de eerstelijn Eerstelijns professionals zoals huisartsen, thuiszorgmedewerkers, maatschappelijk werkers of fysiotherapeuten kunnen een belangrijke rol spelen bij het voorkómen van overmatig alcoholgebruik onder volwassenen. Zij komen om verschillende redenen in contact met de doelgroep en zijn doorgaans goed op de hoogte van de leefomstandigheden. In een gemiddelde huisartsenpraktijk heeft bijvoorbeeld 3 tot 10% van de patiënten problemen als gevolg van overmatig drankgebruik. Dit komt neer op zo’n 200 mensen. Andere mogelijkheden om alcoholgebruik bij volwassenen aan te kaarten zijn vaak beperkt. In tegenstelling tot jongeren, waarbij de school bijvoorbeeld een belangrijke setting is om problemen te signaleren.
Waarom inzetten op alcoholpreventie? Met preventie van overmatig alcoholgebruik kunnen veel leed en maatschappelijke kosten worden voorkomen. Overmatig alcoholgebruik kan leiden tot psychische klachten en aandoeningen aan de lever, nieren, centraal zenuwstelsel, hart- en bloedvaten, vormen van kanker en vruchtbaarheidsproblemen. Bij zwangere vrouwen kan alcoholgebruik negatieve gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind. Ook op sociaal-maatschappelijk vlak heeft overmatig alcoholgebruik grote impact, van problemen in de privésfeer tot overlast op straat. De maatschappelijke kosten van alcoholmisbruik zijn hoog en bedragen naar schatting enkele miljarden euro’s per jaar. Belangrijkste kostenposten zijn verlies aan arbeidsproductiviteit door ziekteverzuim en kosten voor de gezondheids- en verslavingszorg.
Wanneer drink je teveel? Volgens de Gezondheidsraad heeft alcohol voor volwassenen weinig risico's bij maximaal één glas per dag voor vrouwen en maximaal twee glazen per dag voor mannen. Drink je meer dan deze hoeveelheden, dan spreekt men van overmatig alcoholgebruik en neemt de kans op lichamelijke ziekten toe. Je bent een zware drinker wanneer je als vrouw minimaal één keer per week tijdens het uitgaan of een andere gelegenheid op één dag meer dan drie glazen drinkt of als man meer dan vijf glazen. Mannen en vrouwen die overmatig of zwaar drinken worden probleemdrinkers genoemd wanneer zij door hun alcoholgebruik lichamelijke, psychische en/of sociale problemen ondervinden.
In de dagelijkse praktijk blijkt het signaleren en bespreken van overmatig alcoholgebruik door hulpverleners niet eenvoudig. Een te hoge drankconsumptie uit zich vooral in indirecte signalen en onduidelijke klachten (zie kader) waarbij niet direct een relatie wordt gelegd met alcoholgebruik. Zijn er wel duidelijke signalen, dan kost het veel hulpverleners moeite om over het gevoelige onderwerp drankgebruik vragen te stellen. Uit onderzoek blijkt dat veel huisartsen zichzelf onvoldoende getraind vinden om de drinkgewoontes van een patiënt bespreekbaar te maken.
“Overmatig alcoholgebruik komt veel voor hier in Amsterdam-Noord. Ik denk dat ik als huisarts een heleboel niet signaleer”. Antwoord van een huisarts op de vraag naar de omvang van de alcoholproblematiek in zijn patiëntenpopulatie.
Signalen overmatig alcoholgebruik • psychische klachten, zoals depressie en/of sociale problemen vaak gecombineerd met slaapproblemen • frequent gebruik van en verzoek om slaap- en/of kalmeringsmiddelen • alcoholgeur of de aanwezigheid van andere sterke geuren ter maskering van een alcoholgeur • klachten over vermoeidheid, malaise, hartkloppingen of overmatig transpireren, maag- en darmklachten • frequent spreekuurbezoek of frequent bezoek aan eerste hulp in een ziekenhuis
Risicogroepen Uit de Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2008 blijkt dat 20% van de Amsterdammers van 16 jaar en ouder te veel drinkt (zwaar en/of overmatig). Er zijn verschillende risicogroepen gesignaleerd. • 26% van de hoogopgeleide werkende Amsterdammers en 26% van de Amsterdammers met een bijstandsuitkering drinkt zwaar of overmatig tegenover 20% gemiddeld. • 23% van de mensen met een bijstandsuitkering is probleemdrinker, versus 7% gemiddeld. • Relatief veel hoogopgeleiden drinken (94%), gemiddeld is dit 80%.
Ondersteuning bij signaleren en bespreken Er zijn verschillende instrumenten en methoden beschikbaar ter ondersteuning van het signaleren en bespreekbaar maken van overmatig alcoholgebruik. De Five shot-vragenlijst en motiverende gesprekstechnieken zijn hier twee voorbeelden van (zie kaders).
Met de Five-shottest kan een hulpverlener snel een indruk krijgen van de omvang van het alcoholprobleem 1. Hoe vaak drinkt u alcoholische dranken? 2. Hoeveel alcoholische dranken gebruikt u op een typische dag waarop u alcohol drinkt? 3. Ergert u zich wel eens aan mensen die opmerkingen maakten over uw drinkgewoonten? 4. Voelt u zich wel eens schuldig over uw drinkgewoonten? 5. Drinkt u wel eens ‘s ochtends alcohol om de kater te verdrijven?
2
Alcohol (g)een probleem?
3
Veel van de instrumenten zijn te downloaden via de website van het landelijke ‘Partnership Vroegsignalering Alcohol’ (http://www.vroegsignaleringalcohol.nl/producten-pva). We noemen er hier een aantal: • Handleiding motiverende gespreksvoering bij alcoholproblemen. • NHG-standaard Problematisch Alcoholgebruik. Het betreft een richtlijn voor patiënten met alcoholproblemen. Hierin staat beschreven hoe de huisarts het beste kan handelen wanneer probleemdrinken of alcoholafhankelijkheid wordt vastgesteld. • Patiëntenbrieven Omgaan met alcohol. Een pakket patiëntenbrieven met onderwerpen als: alcoholdagboek, minderen of stoppen, volhouden. • LESA (Landelijke Eerstelijns Samenwerkings Afspraak) Stoornissen in het gebruik van alcohol. De samenwerkingsafspraak is ontwikkeld door huisartsen en verslavingsartsen. Ter ondersteuning van de implementatie en voorlichting zijn verschillende materialen beschikbaar. • Toolbox Vroegsignalering en Kortdurende Interventies Problematisch Alcoholgebruik. De toolbox bestaat uit praktische informatie voor de zorgprofessional over de richtlijnen en begrippen verantwoord alcoholgebruik. • Websites voor zelfhulp en online begeleiding. www.jellinek.nl www.jellinek.nl/behandeling/jellineklive www.drinktest.nl www.alcoholinfo.nl www.trimbos.nl/onderwerpen/alcohol-en-drugs/alcohol Betere vroegsignalering van alcoholproblemen betekent op de korte termijn een verhoging van de werkdruk binnen de eerstelijn. Om bijvoorbeeld huisartsen bij de begeleiding van cliënten met alcoholproblemen te ontlasten, kunnen praktijkondersteuners GGZ (POH GGZ) vanuit Jellinek en Prezens worden ingezet. Steeds meer gezondheidscentra of huisartspraktijken maken daarvan gebruik. De praktijkondersteuner richt zich op GGZ- en verslavingsproblematiek binnen de praktijk of het samenwerkingsverband en zorgt voor een goede triage. De praktijkondersteuner kan kortdurende behandeling aanbieden bij lichtere alcoholproblematiek. Bij zwaardere problematiek wordt doorverwezen naar de tweedelijns verslavingszorg.
Ingrediënten en tips voor een motiverende gespreksvoering Probeer zoveel mogelijk aan te sluiten bij de behoefte van de cliënt door de functie van het alcoholgebruik te bespreken. Wat zijn de positieve effecten (je prettig en minder geremd voelen)? Wat zijn de gevoelens, ideeën en omstandigheden rondom alcoholgebruik? Het bespreken van de voordelen van alcoholgebruik geeft een goede ingang om ook de nadelen van alcohol aan de orde te brengen. Alleen de nadelen bespreken leidt vaak tot ontkenning en kan ervoor zorgen dat de cliënt er niet (meer) over wil praten. Afkeuren, beschuldigen, confronteren of discussiëren kan men beter niet doen. Dit zorgt meestal voor ontkenning. Als de cliënt zelf niet vindt dat hij of zij teveel drinkt, kan men een informatiebrochure over alcohol meegeven. Probeer een vervolgafspraak te maken om die informatie te bespreken, of kom er anders bij een volgend contact op terug.
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
4
Bijna 80% van de Amsterdammers drinkt weleens alcohol. Naast de plezierige effecten, heeft alcoholgebruik ook een keerzijde. Overmatig alcoholgebruik is een belangrijke oorzaak van ziekte en sterfte in Nederland. Alcoholmisbruik leidt tot tal van acute problemen, van (verkeers)ongevallen tot problemen met de openbare orde en huiselijk geweld. Toch wordt overmatig alcoholgebruik door drinkers en hulpverleners lang niet altijd of te laat onderkend. Deze factsheet besteedt aandacht aan de mogelijkheden voor hulpverleners in de eerstelijn om overmatig alcoholgebruik onder volwassen Amsterdammers te signaleren en daar wat aan te doen.
Alcoholpreventie vanuit de eerstelijn Eerstelijns professionals zoals huisartsen, thuiszorgmedewerkers, maatschappelijk werkers of fysiotherapeuten kunnen een belangrijke rol spelen bij het voorkómen van overmatig alcoholgebruik onder volwassenen. Zij komen om verschillende redenen in contact met de doelgroep en zijn doorgaans goed op de hoogte van de leefomstandigheden. In een gemiddelde huisartsenpraktijk heeft bijvoorbeeld 3 tot 10% van de patiënten problemen als gevolg van overmatig drankgebruik. Dit komt neer op zo’n 200 mensen. Andere mogelijkheden om alcoholgebruik bij volwassenen aan te kaarten zijn vaak beperkt. In tegenstelling tot jongeren, waarbij de school bijvoorbeeld een belangrijke setting is om problemen te signaleren.
Waarom inzetten op alcoholpreventie? Met preventie van overmatig alcoholgebruik kunnen veel leed en maatschappelijke kosten worden voorkomen. Overmatig alcoholgebruik kan leiden tot psychische klachten en aandoeningen aan de lever, nieren, centraal zenuwstelsel, hart- en bloedvaten, vormen van kanker en vruchtbaarheidsproblemen. Bij zwangere vrouwen kan alcoholgebruik negatieve gevolgen hebben voor de ontwikkeling van het kind. Ook op sociaal-maatschappelijk vlak heeft overmatig alcoholgebruik grote impact, van problemen in de privésfeer tot overlast op straat. De maatschappelijke kosten van alcoholmisbruik zijn hoog en bedragen naar schatting enkele miljarden euro’s per jaar. Belangrijkste kostenposten zijn verlies aan arbeidsproductiviteit door ziekteverzuim en kosten voor de gezondheids- en verslavingszorg.
Wanneer drink je teveel? Volgens de Gezondheidsraad heeft alcohol voor volwassenen weinig risico's bij maximaal één glas per dag voor vrouwen en maximaal twee glazen per dag voor mannen. Drink je meer dan deze hoeveelheden, dan spreekt men van overmatig alcoholgebruik en neemt de kans op lichamelijke ziekten toe. Je bent een zware drinker wanneer je als vrouw minimaal één keer per week tijdens het uitgaan of een andere gelegenheid op één dag meer dan drie glazen drinkt of als man meer dan vijf glazen. Mannen en vrouwen die overmatig of zwaar drinken worden probleemdrinkers genoemd wanneer zij door hun alcoholgebruik lichamelijke, psychische en/of sociale problemen ondervinden.
In de dagelijkse praktijk blijkt het signaleren en bespreken van overmatig alcoholgebruik door hulpverleners niet eenvoudig. Een te hoge drankconsumptie uit zich vooral in indirecte signalen en onduidelijke klachten (zie kader) waarbij niet direct een relatie wordt gelegd met alcoholgebruik. Zijn er wel duidelijke signalen, dan kost het veel hulpverleners moeite om over het gevoelige onderwerp drankgebruik vragen te stellen. Uit onderzoek blijkt dat veel huisartsen zichzelf onvoldoende getraind vinden om de drinkgewoontes van een patiënt bespreekbaar te maken.
“Overmatig alcoholgebruik komt veel voor hier in Amsterdam-Noord. Ik denk dat ik als huisarts een heleboel niet signaleer”. Antwoord van een huisarts op de vraag naar de omvang van de alcoholproblematiek in zijn patiëntenpopulatie.
Signalen overmatig alcoholgebruik • psychische klachten, zoals depressie en/of sociale problemen vaak gecombineerd met slaapproblemen • frequent gebruik van en verzoek om slaap- en/of kalmeringsmiddelen • alcoholgeur of de aanwezigheid van andere sterke geuren ter maskering van een alcoholgeur • klachten over vermoeidheid, malaise, hartkloppingen of overmatig transpireren, maag- en darmklachten • frequent spreekuurbezoek of frequent bezoek aan eerste hulp in een ziekenhuis
Risicogroepen Uit de Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2008 blijkt dat 20% van de Amsterdammers van 16 jaar en ouder te veel drinkt (zwaar en/of overmatig). Er zijn verschillende risicogroepen gesignaleerd. • 26% van de hoogopgeleide werkende Amsterdammers en 26% van de Amsterdammers met een bijstandsuitkering drinkt zwaar of overmatig tegenover 20% gemiddeld. • 23% van de mensen met een bijstandsuitkering is probleemdrinker, versus 7% gemiddeld. • Relatief veel hoogopgeleiden drinken (94%), gemiddeld is dit 80%.
Ondersteuning bij signaleren en bespreken Er zijn verschillende instrumenten en methoden beschikbaar ter ondersteuning van het signaleren en bespreekbaar maken van overmatig alcoholgebruik. De Five shot-vragenlijst en motiverende gesprekstechnieken zijn hier twee voorbeelden van (zie kaders).
Met de Five-shottest kan een hulpverlener snel een indruk krijgen van de omvang van het alcoholprobleem 1. Hoe vaak drinkt u alcoholische dranken? 2. Hoeveel alcoholische dranken gebruikt u op een typische dag waarop u alcohol drinkt? 3. Ergert u zich wel eens aan mensen die opmerkingen maakten over uw drinkgewoonten? 4. Voelt u zich wel eens schuldig over uw drinkgewoonten? 5. Drinkt u wel eens ‘s ochtends alcohol om de kater te verdrijven?
2
Alcohol (g)een probleem?
3
Veel van de instrumenten zijn te downloaden via de website van het landelijke ‘Partnership Vroegsignalering Alcohol’ (http://www.vroegsignaleringalcohol.nl/producten-pva). We noemen er hier een aantal: • Handleiding motiverende gespreksvoering bij alcoholproblemen. • NHG-standaard Problematisch Alcoholgebruik. Het betreft een richtlijn voor patiënten met alcoholproblemen. Hierin staat beschreven hoe de huisarts het beste kan handelen wanneer probleemdrinken of alcoholafhankelijkheid wordt vastgesteld. • Patiëntenbrieven Omgaan met alcohol. Een pakket patiëntenbrieven met onderwerpen als: alcoholdagboek, minderen of stoppen, volhouden. • LESA (Landelijke Eerstelijns Samenwerkings Afspraak) Stoornissen in het gebruik van alcohol. De samenwerkingsafspraak is ontwikkeld door huisartsen en verslavingsartsen. Ter ondersteuning van de implementatie en voorlichting zijn verschillende materialen beschikbaar. • Toolbox Vroegsignalering en Kortdurende Interventies Problematisch Alcoholgebruik. De toolbox bestaat uit praktische informatie voor de zorgprofessional over de richtlijnen en begrippen verantwoord alcoholgebruik. • Websites voor zelfhulp en online begeleiding. www.jellinek.nl www.jellinek.nl/behandeling/jellineklive www.drinktest.nl www.alcoholinfo.nl www.trimbos.nl/onderwerpen/alcohol-en-drugs/alcohol Betere vroegsignalering van alcoholproblemen betekent op de korte termijn een verhoging van de werkdruk binnen de eerstelijn. Om bijvoorbeeld huisartsen bij de begeleiding van cliënten met alcoholproblemen te ontlasten, kunnen praktijkondersteuners GGZ (POH GGZ) vanuit Jellinek en Prezens worden ingezet. Steeds meer gezondheidscentra of huisartspraktijken maken daarvan gebruik. De praktijkondersteuner richt zich op GGZ- en verslavingsproblematiek binnen de praktijk of het samenwerkingsverband en zorgt voor een goede triage. De praktijkondersteuner kan kortdurende behandeling aanbieden bij lichtere alcoholproblematiek. Bij zwaardere problematiek wordt doorverwezen naar de tweedelijns verslavingszorg.
Ingrediënten en tips voor een motiverende gespreksvoering Probeer zoveel mogelijk aan te sluiten bij de behoefte van de cliënt door de functie van het alcoholgebruik te bespreken. Wat zijn de positieve effecten (je prettig en minder geremd voelen)? Wat zijn de gevoelens, ideeën en omstandigheden rondom alcoholgebruik? Het bespreken van de voordelen van alcoholgebruik geeft een goede ingang om ook de nadelen van alcohol aan de orde te brengen. Alleen de nadelen bespreken leidt vaak tot ontkenning en kan ervoor zorgen dat de cliënt er niet (meer) over wil praten. Afkeuren, beschuldigen, confronteren of discussiëren kan men beter niet doen. Dit zorgt meestal voor ontkenning. Als de cliënt zelf niet vindt dat hij of zij teveel drinkt, kan men een informatiebrochure over alcohol meegeven. Probeer een vervolgafspraak te maken om die informatie te bespreken, of kom er anders bij een volgend contact op terug.
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
4
Alcohol (g)een probleem?
Pilot vroegsignalering alcoholproblematiek werpt vruchten af De pilot ‘vroegsignalering’ is eind 2010 door EDG geëvalueerd. De deelnemende hulpverleners geven aan dat zij door het project alerter zijn op alcoholproblematiek. De verbeterde gespreksvaardigheden maken het naar hun oordeel eenvoudiger om alcoholgebruik met cliënten te bespreken. De inzet van de alcoholconsulent van Jellinek is volgens de hulpverleners een essentieel onderdeel van het project. De aanwezigheid van de alcoholconsulent zorgt ervoor dat zij het thema alcoholgebruik eerder durven aan te kaarten. Het aantal naar de hulpverlening verwezen cliënten is licht gestegen. Ook hier speelt de aanwezigheid van de alcoholconsulent als laagdrempelige verwijsmogelijkheid en als schakel naar de verslavingszorg een belangrijke rol.
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
Alcoholmatiging in breder perspectief
Meer grip op overmatig alcoholgebruik. Een pilot… Om (vroeg)signalering van alcoholproblematiek en de begeleiding van patiënten te verbeteren, is in drie gezondheidscentra in Amsterdam een pilot uitgevoerd. Deze proef richtte zich op huisartsen en andere hulpverleners in de eerstelijn zoals fysiotherapeuten, praktijkassistenten en maatschappelijk werkers. De pilot, een samenwerkingsproject van het cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering (EDG) van de GGD Amsterdam en Jellinek, bestond uit drie onderdelen: • training van hulpverleners om het bewustzijn ten aanzien van alcoholproblematiek te vergroten. Op welke klachten en symptomen moet men alert zijn? Er is geoefend met motiverende gesprekstechnieken om alcoholproblemen bespreekbaar te maken en patiënten te helpen het probleem aan te pakken. De hulpverleners hebben informatie gekregen over beschikbare korte interventies voor cliënten met alcoholproblematiek en over de verwijsmogelijkheden naar de verslavingszorg. • inzet van een alcoholconsulent van Jellinek in de gezondheidscentra gedurende een half jaar. Hulpverleners konden hier terecht voor advies en konden cliënten naar deze consulent doorverwijzen voor een gesprek en informatie. • multidisciplinaire casuïstiekbesprekingen onder leiding van de alcoholconsulent.
Een effectief alcoholbeleid vraagt om inspanningen van verschillende sectoren, zowel binnen als buiten de lokale overheid. De eerstelijn speelt een belangrijke rol, maar er moet op meerdere fronten worden gewerkt. En dat gebeurt ook. Al jaren worden vanuit de afdeling Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering (EDG) van de GGD Amsterdam en Jellinek alcoholpreventieprogramma's uitgevoerd op scholen. Doel is uitstel van het eerste gebruik onder jongeren en het verminderen van alcoholgebruik onder drinkende jongeren. In overleg met samenwerkingspartners werkt EDG aan een alcoholmatigingsbeleid voor de gemeente Amsterdam. Dit beleid kenmerkt zich door een brede benadering gericht op verschillende risicogroepen en settings, zoals scholen, sport- en studentenverenigingen en horeca. Daarbij wordt ingezet op een mix van voorlichting, behandeling, wetgeving en handhaving. Deze benadering doet recht aan de verschillende facetten van het probleem en moet leiden tot een effectief pakket aan maatregelen voor alcoholmatiging in de stad. Meer informatie hierover is te vinden op: www.gezond.amsterdam.nl/alcoholmatiging. Om inzicht te krijgen in de effecten van dit soort maatregelen, wordt het alcoholgebruik onder Amsterdammers (16+) door EDG eens in de vier jaar gemeten. Jellinek meet vierjaarlijks het alcohol- en drugsgebruik onder scholieren. Vanaf 2011 zal de GGD het middelengebruik onder scholieren jaarlijks gaan monitoren.
Meer weten? Als het gaat om voorlichting, signalering en ondersteuning, is Jellinek een belangrijke partner. Als instelling voor de verslavingszorg, beschikt Jellinek ook over alcoholconsulenten en over een (online) ondersteuningsaanbod. Aanmelding van cliënten kan online (jellinek.nl/behandeling) of telefonisch via 020-5904444. Jellinek preventie geeft voorlichting en advies met als doel problemen op verslavingsgebied te voorkomen of te verminderen. Daarnaast traint ze intermediairs zoals huisartsen, docenten en andere professionals. Voor informatie: 020-5901330. Het cluster EDG heeft expertise op het terrein van beleid, onderzoek en gezondheidsbevordering. Die kennis willen we graag inzetten bij het ontwikkelen van nieuwe interventies, het verbeteren van de bestaande preventie-infrastructuur en het ondersteunen van koepelorganisaties. Mocht u hierover vragen hebben, dan kunt u contact opnemen met de GGD Amsterdam, cluster EDG, telefoon 020-5555495. Deze factsheet is ook digitaal beschikbaar op de website van de GGD: http://www.gezond.amsterdam.nl
Reacties naar aanleiding van de pilot “Soms nog wel lastig om in die tien minuten het onderwerp alcohol te bespreken. Er is zeker winst te behalen bij de andere disciplines, maar ook de huisartsen blijven aanmoedigen om ernaar te vragen”. (een huisarts die deelnam aan de pilot) “Ik geef meer achtergrondinformatie over de gevolgen omdat ik nu beter ingelicht ben en betere gesprekstechnieken onder de knie heb”. (een fysiotherapeut na afloop van de pilot) “Besteed in de training meer aandacht aan de beschikbaarheid van interventies via internet. Daarvan is nu nauwelijks gebruik gemaakt”. (evaluatierapport pilot)
Colofon Deze factsheet is een uitgave van het cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering van de GGD Amsterdam, ism Jellinek,
[email protected], 020- 555 5495. Redactie: Anton Janssen, Jan Vlierhuis, Johan Osté, Lidwien Schweitzer, Marcel Buster en Sanne van Meeteren Jaar van uitgave: 2011 Foto’s: afdeling Communicatie en Amsterdamse Beeldbank. De personen op de foto zijn willekeurige terrasgangers en niet gelinkt aan het onderwerp van deze factsheet. Vormgeving & druk: Leijten Drukkerij
5
Alcohol (g)een probleem?
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
6
2 3 5 6
Alcoholpreventie vanuit de eerstelijn Ondersteuning bij signaleren en bespreken Pilot vroegsignalering alcoholproblematiek Alcoholmatiging in breder perspectief
#6
Alcohol (g)een probleem?
Pilot vroegsignalering alcoholproblematiek werpt vruchten af De pilot ‘vroegsignalering’ is eind 2010 door EDG geëvalueerd. De deelnemende hulpverleners geven aan dat zij door het project alerter zijn op alcoholproblematiek. De verbeterde gespreksvaardigheden maken het naar hun oordeel eenvoudiger om alcoholgebruik met cliënten te bespreken. De inzet van de alcoholconsulent van Jellinek is volgens de hulpverleners een essentieel onderdeel van het project. De aanwezigheid van de alcoholconsulent zorgt ervoor dat zij het thema alcoholgebruik eerder durven aan te kaarten. Het aantal naar de hulpverlening verwezen cliënten is licht gestegen. Ook hier speelt de aanwezigheid van de alcoholconsulent als laagdrempelige verwijsmogelijkheid en als schakel naar de verslavingszorg een belangrijke rol.
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
Alcoholmatiging in breder perspectief
Meer grip op overmatig alcoholgebruik. Een pilot… Om (vroeg)signalering van alcoholproblematiek en de begeleiding van patiënten te verbeteren, is in drie gezondheidscentra in Amsterdam een pilot uitgevoerd. Deze proef richtte zich op huisartsen en andere hulpverleners in de eerstelijn zoals fysiotherapeuten, praktijkassistenten en maatschappelijk werkers. De pilot, een samenwerkingsproject van het cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering (EDG) van de GGD Amsterdam en Jellinek, bestond uit drie onderdelen: • training van hulpverleners om het bewustzijn ten aanzien van alcoholproblematiek te vergroten. Op welke klachten en symptomen moet men alert zijn? Er is geoefend met motiverende gesprekstechnieken om alcoholproblemen bespreekbaar te maken en patiënten te helpen het probleem aan te pakken. De hulpverleners hebben informatie gekregen over beschikbare korte interventies voor cliënten met alcoholproblematiek en over de verwijsmogelijkheden naar de verslavingszorg. • inzet van een alcoholconsulent van Jellinek in de gezondheidscentra gedurende een half jaar. Hulpverleners konden hier terecht voor advies en konden cliënten naar deze consulent doorverwijzen voor een gesprek en informatie. • multidisciplinaire casuïstiekbesprekingen onder leiding van de alcoholconsulent.
Een effectief alcoholbeleid vraagt om inspanningen van verschillende sectoren, zowel binnen als buiten de lokale overheid. De eerstelijn speelt een belangrijke rol, maar er moet op meerdere fronten worden gewerkt. En dat gebeurt ook. Al jaren worden vanuit de afdeling Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering (EDG) van de GGD Amsterdam en Jellinek alcoholpreventieprogramma's uitgevoerd op scholen. Doel is uitstel van het eerste gebruik onder jongeren en het verminderen van alcoholgebruik onder drinkende jongeren. In overleg met samenwerkingspartners werkt EDG aan een alcoholmatigingsbeleid voor de gemeente Amsterdam. Dit beleid kenmerkt zich door een brede benadering gericht op verschillende risicogroepen en settings, zoals scholen, sport- en studentenverenigingen en horeca. Daarbij wordt ingezet op een mix van voorlichting, behandeling, wetgeving en handhaving. Deze benadering doet recht aan de verschillende facetten van het probleem en moet leiden tot een effectief pakket aan maatregelen voor alcoholmatiging in de stad. Meer informatie hierover is te vinden op: www.gezond.amsterdam.nl/alcoholmatiging. Om inzicht te krijgen in de effecten van dit soort maatregelen, wordt het alcoholgebruik onder Amsterdammers (16+) door EDG eens in de vier jaar gemeten. Jellinek meet vierjaarlijks het alcohol- en drugsgebruik onder scholieren. Vanaf 2011 zal de GGD het middelengebruik onder scholieren jaarlijks gaan monitoren.
Meer weten? Als het gaat om voorlichting, signalering en ondersteuning, is Jellinek een belangrijke partner. Als instelling voor de verslavingszorg, beschikt Jellinek ook over alcoholconsulenten en over een (online) ondersteuningsaanbod. Aanmelding van cliënten kan online (jellinek.nl/behandeling) of telefonisch via 020-5904444. Jellinek preventie geeft voorlichting en advies met als doel problemen op verslavingsgebied te voorkomen of te verminderen. Daarnaast traint ze intermediairs zoals huisartsen, docenten en andere professionals. Voor informatie: 020-5901330. Het cluster EDG heeft expertise op het terrein van beleid, onderzoek en gezondheidsbevordering. Die kennis willen we graag inzetten bij het ontwikkelen van nieuwe interventies, het verbeteren van de bestaande preventie-infrastructuur en het ondersteunen van koepelorganisaties. Mocht u hierover vragen hebben, dan kunt u contact opnemen met de GGD Amsterdam, cluster EDG, telefoon 020-5555495. Deze factsheet is ook digitaal beschikbaar op de website van de GGD: http://www.gezond.amsterdam.nl
Reacties naar aanleiding van de pilot “Soms nog wel lastig om in die tien minuten het onderwerp alcohol te bespreken. Er is zeker winst te behalen bij de andere disciplines, maar ook de huisartsen blijven aanmoedigen om ernaar te vragen”. (een huisarts die deelnam aan de pilot) “Ik geef meer achtergrondinformatie over de gevolgen omdat ik nu beter ingelicht ben en betere gesprekstechnieken onder de knie heb”. (een fysiotherapeut na afloop van de pilot) “Besteed in de training meer aandacht aan de beschikbaarheid van interventies via internet. Daarvan is nu nauwelijks gebruik gemaakt”. (evaluatierapport pilot)
Colofon Deze factsheet is een uitgave van het cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering van de GGD Amsterdam, ism Jellinek,
[email protected], 020- 555 5495. Redactie: Anton Janssen, Jan Vlierhuis, Johan Osté, Lidwien Schweitzer, Marcel Buster en Sanne van Meeteren Jaar van uitgave: 2011 Foto’s: afdeling Communicatie en Amsterdamse Beeldbank. De personen op de foto zijn willekeurige terrasgangers en niet gelinkt aan het onderwerp van deze factsheet. Vormgeving & druk: Leijten Drukkerij
5
Alcohol (g)een probleem?
Factsheet over preventie van overmatig alcoholgebruik vanuit de eerstelijn.
6
2 3 5 6
Alcoholpreventie vanuit de eerstelijn Ondersteuning bij signaleren en bespreken Pilot vroegsignalering alcoholproblematiek Alcoholmatiging in breder perspectief
#6
