Factsheet Achtergrondinformatie gebied De Diamant van Midden-Nederland
Leeswijzer In dit document willen we de context aangeven waarbinnen De Diamant van MiddenNederland haar plannen uitwerkt. Het document heeft een informatief karakter en we gaan het in de loop van de tijd actualiseren. De basis voor De Diamant is het Startdocument (maart 2014). Daarna zijn het Visiedocument en het Uitvoeringsprogramma gemaakt. De kern van deze factsheet is hoofdstuk 7 ‘Context Noord-Veluwe’. In hoofdstuk 7 gaan we in op de sociaal-economische situatie van de Noord-Veluwe (en Zeewolde/nog aan te vullen). In de daaraan voorafgaande hoofdstukken komen het ontstaan, het doel en de uitwerking met de thema’s Innovatie, Onderwijs & Arbeidsmarkt en Vestigingsklimaat/Branding aan de orde. In de bijlagen staan de gebruikte bronnen en actuele informatie van belang voor de ontwikkeling van De Diamant-plannen. Doel van het document is gebundeld en compact actuele informatie te verschaffen over de sociaal-economische situatie en de context waarbinnen De Diamant werkt. Versie maart 2015
Informatie/opmerkingen bij Gerrit Marskamp Secretaris Stuurgroep De Diamant van Midden-Nederland http://www.dediamantvanmiddennederland.nl/ Bereikbaar via/bij Regio Noord-Veluwe Doorkiesnummer 0341-47 44 36 Mobiel 06 10 10 25 91
Pagina 1 van 24
Inhoud Factsheet Achtergrondinformatie gebied De Diamant van Midden-Nederland...... 1 1. Aanleiding De Diamant ............................................................................ 4 1.1. Oprichting De Diamant van Midden-Nederland......................................... 4 1.2. Wat is De Diamant van Midden-Nederland? ............................................ 4 1.3. De facetten van De Diamant van Midden-Nederland ................................. 4 2. Doel De Diamant van Midden-Nederland .................................................... 5 3. Wat willen we bereiken? ......................................................................... 5 4. Het bevorderen van innovatie/’maken’ ...................................................... 6 5. Verdere plannen ..................................................................................... 7 5.1. Het verbeteren van de afstemming tussen onderwijs en arbeidsmarkt ........ 7 5.2. Het verbeteren van het vestigingsklimaat (profilering regio) ...................... 7 5.3. SILO5 als verbindende schakel tussen projecten ...................................... 7 6. Opstellen uitvoeringsprogramma .............................................................. 7 7. Context Noord-Veluwe ............................................................................ 8 7.1. Positionering Noord-Veluwe/Randmeer ................................................... 8 7.2. Ligging en positie Noord-Veluwe ........................................................... 8 7.3. Leefbaarheid ....................................................................................... 9 7.4. Werkgelegenheid ................................................................................. 9 7.5. Opleidingsniveau ............................................................................... 10 7.6. Arbeidsparticipatie ............................................................................. 10 7.7. Werkloosheid .................................................................................... 11 7.8. Pendel .............................................................................................. 11 7.9. Bedrijventerreinen en kantoren ............................................................ 11 7.10. Landbouw ...................................................................................... 13 7.11. Recreatie en toerisme....................................................................... 13 7.12. Techniek ........................................................................................ 13 7.13. Duurzaamheid ................................................................................. 14 8. Beoogde resultaten en projecten ............................................................ 15 8.1. Ambitie en beoogd resultaat ............................................................... 15 8.2. Doelen ............................................................................................. 15 Pagina 2 van 24
8.3. Projecten .......................................................................................... 15 Slot ........................................................................................................ 16 Bijlagen ................................................................................................... 18 Bijlage 1: Bronnen .................................................................................... 18 Bijlage 2: Hoofdpunten Concept-Regiorapport Noord-Veluwe ‘Sterk Bestuur in Gelderland’ .............................................................................................. 18 1. Traject ................................................................................................ 18 2. Samenwerking ..................................................................................... 19 3. Uitwerking Noord-Veluwe ...................................................................... 20 4. Provinciale keuzes in relatie met (plannen) De Diamant van Midden-Nederland: een reactie .............................................................................................. 21 Bijlage 3: ................................................................................................. 21
Pagina 3 van 24
1. Aanleiding De Diamant 1.1. Oprichting De Diamant van Midden-Nederland De Diamant van Midden-Nederland is een initiatief van De Maatschappij, departement NW-Veluwe en Flevoland. Zij wil met dit project overheden, ondernemingen en onderwijsinstituten (de 3 O’s) aanzetten tot een coöperatieve en vooral constructieve samenwerking met als doel de regiobekendheid te concretiseren en te versterken. We werken niet vanuit ‘moeten’ of angst, maar (met vooruitziende blik) vanuit onze kracht. Onze basis is het gezamenlijke commitment vanuit collectieve trots. Ondernemers, voorzitters van bedrijvenorganisaties, onderwijsinstellingen en de gemeenten Ermelo, Putten, Nunspeet, Harderwijk, Oldebroek en Zeewolde zijn in 2014 gestart. Er zijn gesprekken met Elburg en Heerde over mogelijke aansluiting. En er is ruimte voor meer deelnemers. Het jaar van 2014 is gebruikt voor het creëren van draagvlak en het bepalen van de focus en doelen. In januari 2015 is De Diamant van Midden-Nederland spetterend gelanceerd.
1.2. Wat is De Diamant van Midden-Nederland? De Diamant van Midden-Nederland is zowel een handelsnaam om de regio duidelijker in de markt te zetten als een regionaal beeldmerk, met veel facetten, dat de regio NoordVeluwe verbindt. We willen niet meer en niet anders zijn dan wie we zijn, maar concretiseren en met trots uitdragen wie we zijn. Dit heeft een wervend effect en zo houden we de regio vitaal die we vanuit toegevoegde waarde en onderscheidend vermogen in de markt zetten, om doelgroepen te behouden en te werven.
1.3. De facetten van De Diamant van Midden-Nederland De Diamant van Midden-Nederland promoot de regio in al haar schitterende facetten; wonen, werken, leren, recreëren en innoveren. Haar doel is om het sterke DNA van deze regio te behouden en toekomstbestendig te maken door bewustwording in de samenleving te creëren, gepaste trots over te dragen (naar binnen toe) en als wervend karakter (naar buiten toe) deze regio met haar grote aantrekkingskracht te vermarkten.
Pagina 4 van 24
2. Doel De Diamant van MiddenNederland De Diamant van Midden-Nederland bevordert de sociaal-economische ontwikkeling van de Noord-Veluwe en Zeewolde. In het samenwerkingsverband tussen bedrijfsleven, onderwijs en overheid staan de ondernemers aan het roer. De Diamant draagt de vele kwaliteiten van de regio uit. Het aantrekkelijke vestigingsklimaat voor bedrijven, de uitzonderlijke arbeidsmoraal en de prettige omgeving om te wonen, te werken en te recreëren. Onder de vlag van De Diamant van Midden-Nederland komen tal van projecten tot stand. Voor een sterkere economie zijn innovaties en ook meer toeristische bestedingen van groot belang. In deze kwaliteitsslag gaan we ook voor een vergroening/verduurzaming van de economische activiteiten. Belangrijk is het opleiden zodat we mensen hebben om onze ambities als ‘praktische toepassers met een hoge arbeidsmoraal’ te realiseren. Groei van de werkgelegenheid, aantrekkelijkere en sterkere werklocaties, versnelling van de transitie naar een duurzame energiehuishouding, benutting van groene grondstoffen, sluiten van kringlopen, een vitale (verblijfs-)recreatieve en toeristische sector met een uitstekende toeristisch-recreatieve infrastructuur en goede voorzieningen en afstemming vraag & aanbod arbeidsmarkt zijn belangrijke items binnen dit werkgebied. De Diamant is van de krachtenbundeling en de focus op kansen. De inspanningen zijn erop gericht er met z’n allen beter van te worden. In de uitwerking door de afzonderlijke samenstellende organisaties is de gunfactor belangrijk. Het belangrijkste resultaat van de inspanningen is het behouden/vergroten van de werkgelegenheid.
3. Wat willen we bereiken? De Noord-Veluwe is een regio met een sterke arbeidsmoraal en gevoel voor ondernemerschap. De ‘menselijke maat’ is kenmerkend voor veel dingen die in het gebied gebeuren. Het rendement van vernieuwingsinspanningen is echter laag. Op zich is er innovatiepotentie, maar de uitwerking in concrete producten en de economische spin-off blijft achter. Dit komt mede door de kleinschaligheid en versnippering in het bedrijfsleven. Het gevoel bestaat dat het innovatieve vermogen van ondernemers achterblijft ten opzichte van andere regio’s. Ook sluit het gemiddelde opleidingsniveau op de arbeidsmarkt niet goed aan op de vraag van het bedrijfsleven. Het onderwijs zou de innovatie meer moeten faciliteren. Daarnaast kan de Noord-Veluwe nog beter gepositioneerd worden als vestigingslocatie voor bedrijven en organisaties. Onder de vlag van De Diamant van Midden-Nederland worden tal van projecten tot stand gebracht en gepromoot. De sleutelbegrippen zijn samenwerken, verbinden en bundelen. Naar binnen toe ligt de nadruk op het vergroten van de innovatiekracht en het versterken van het kennisniveau. Naar buiten toe worden de vele kwaliteiten van het gebied uitgedragen. Als aantrekkelijk vestigingsgebied voor bedrijven, de uitzonderlijke Pagina 5 van 24
arbeidsmoraal en de prettige omgeving om te wonen, te werken, te ondernemen en te recreëren.
4. Het bevorderen van innovatie/’maken’ Speerpunten binnen het thema innovatie/’maken’ zijn Robotisering (geautomatiseerde processen) en Domotica (vanuit de zorgvraag). De projecten moeten nog nader worden gedefinieerd. Voor Robotisering wil Stuurgroep De Diamant vier projecten identificeren en voor Domotica formuleert de Stuurgroep wat eronder verstaan wordt en worden daarna 1 of 2 projecten geïdentificeerd. De keuze voor Robotica en Domotica sluit aan bij wat we zijn en willen versterken: een maakregio met slimme toepassers. Dat techniek wortels heeft bij ondernemers in ons gebied, blijkt uit de door ondernemers gedragen initiatieven als Platform Techniek (2001), De Techniek Academie (2012), waar in totaal inmiddels circa 100 jongeren gestart zijn met een techniekopleiding op mbo-niveau en het Techniekpact (2014). Het Techniekpact Noord-Veluwe is een goede uiting van ons als ‘maakregio’ en de ambitie om zaken ‘beter’ te maken. In het Techniekpact realiseren we verbindingen tussen sectoren (machinebouw, bouwbedrijven, installatiebedrijven, zorginstellingen) en tussen en met onderwijs (mbo, hbo en ook wo). Maar ‘techniek’ en ‘doen’ zit in veel meer facetten van onze regio. Het gaat dan om bedrijven die zich toeleggen op de duurzame verwerking van afvalstromen. Ook is er de uitgebreide logistieke sector. En denk aan alle bedrijvigheid met/rond fietsen. Met Shimano (onderdelen) + Stella (elektrische fietsen/beide Nunspeet) en binnenkort Trek (fietsen/Harderwijk) in de kern van ons gebied. En iets erbuiten Sram (fietsonderdelen/Nijkerk), Giant (fietsen/Lelystad) en Gazelle (Experience Center/Amersfoort). Het thema ‘fietsen’ biedt mogelijkheden om verder uit te werken, zowel in relatie tot recreatie en toerisme (de Noord-Veluwe is bijzonder aantrekkelijk als fietsgebied) als in relatie tot mobiliteit. De grote meerderheid van de jongeren gaat binnen de regio op school. Tenminste de helft van de beroepsbevolking heeft werk in onze regio. Genoeg redenen om het fietsen voor de pendel beter te faciliteren. Veelzeggend is dat de Noord-Veluwe het herkomstgebied van een aantal bekende wielrenners is (bijv. Theo Bos). Want wielrennen is net als schaatsen (FlevOnice) en het verwante skeeleren een sport die bij ons gebied past en misschien wel de inwoners typeert: voor ‘bikkels’. Niet voor niets dat de wielerverenigingen samen met de gemeenten het programma Noord-Veluwe Fietst! hebben ontwikkeld. Een programma om de accommodaties te verbeteren en de activiteiten te versterken.
Pagina 6 van 24
5. Verdere plannen 5.1. Het verbeteren van de afstemming tussen onderwijs en arbeidsmarkt Voor de afstemming onderwijs en arbeidsmarkt gaat het om ‘de juiste mens op de juiste plaats, nu en in de toekomst’. Het gaat dan om de aansluiting kwantitatief en kwalitatief. Prioriteit ligt in 2015 bij het project ‘Maatschappelijk verantwoord ondernemen en arbeidsparticipatie’. Doel hierbij is om bestanden van werkzoekenden te ontsluiten voor regionale werkgevers. In de koppeling tussen ondernemers/arbeidsmarkt en onderwijs kan het Studenten Innovatie Lab O5 (Ondernemers, Onderwijs, Overheid, Onderzoek, Ontwikkeling) een belangrijke rol gaan spelen. Hierbij zijn er koppelingen met het Stadslab Harderwijk en ook gesprekken met het in Harderwijk gevestigde opleidingsinstituut Nederlands Praktijk College.
5.2. Het verbeteren van het vestigingsklimaat (profilering regio) Prioriteit hebben de projecten ‘Branding De Diamant van Midden-Nederland’ en ‘Marketing arbeidsethos Noord-Veluwe’.
5.3. SILO5 als verbindende schakel tussen projecten Het ‘Studenten Innovatie Lab O5 Noord-Veluwe’ (SILO5 NV) vormt de verbindende schakel tussen de projecten en geeft invulling aan de ontwikkeling en samenwerking. Studenten van verschillende opleidingsniveaus en met uiteenlopende studierichtingen krijgen een afgebakende opdracht. Daarnaast nemen ze deel aan innovatiesessies. Ze wisselen daar onderling en met andere deskundigen ideeën en inzichten uit over vernieuwingen. De studenten leggen ook verbindingen tussen bedrijven. Omdat zij aan projecten werken bij verschillende ondernemingen, biedt dat kansen op nog meer interessante dwarsverbanden.
6. Opstellen uitvoeringsprogramma Een deel van de activiteiten van De Diamant van Midden-Nederland is in 2014/2015 al gestart. In maart 2014 is het startdocument opgesteld dat aan de basis ligt van De Diamant van Midden-Nederland. De uitwerking is vervolgens blijven liggen onder het motto: ‘uitvoering gaat voor’. Het streven voor nu is het opstellen van een dynamisch beleids-/werkplan voor een periode van vijf jaar. Gedurende de jaren kunnen zaken worden afgerond / worden verzelfstandigd / worden ondergebracht in de staande organisaties en kunnen nieuwe zaken worden toegevoegd.
Pagina 7 van 24
7. Context Noord-Veluwe 7.1. Positionering Noord-Veluwe/Randmeer Voor de sociaal-economische ontwikkeling heeft de Noord-Veluwe twee kanten: - Economie-breed: aantrekkelijk gebied midden in Nederland dat niet gebaseerd is op administratieve grenzen maar aansluit op energie in de samenleving. En vaak zit de echte energie/doelgerichtheid in kleinere verbanden: twee gemeenten/dorpen (bijv. MVO Bedrijvengroep Oldebroek-Elburg) of zelfs lokaal. Maar er is niet in het gebied één soort schaal/binding per onderwerp. Samenwerken blijft in ons gebied maatwerk; de betrokkenheid van Puttense ondernemers bij hun gemeente is totaal anders/groter dan bijvoorbeeld die van Harderwijkse ondernemers. Ook in de contacten naar buiten zijn er voor de delen van het gebied verschillende oriëntaties: Zwolle (Regio Zwolle als magneet waar Oldebroek, Hattem en Heerde aan deelneemt/ook voor deze gemeenten UWVarbeidsmarktregio), Lelystad (vliegveld/Zeewolde provincie-hoofdstad), Apeldoorn (voor zes gemeenten UWV-arbeidsmarktregio) en Amersfoort/Utrecht (magneet voor de gemeenten vanaf Harderwijk). - Toerisme en Recreatie: in de profilering onderdeel Veluwe. Mensen moeten naar de Veluwe komen (‘Visit Veluwe’). Maar dan toch vooral ook naar de NoordVeluwe/Randmeren. We zijn dus een ‘eigenstandig’ onderdeel omdat we als NoordwestVeluwe en Randmeren ‘iets’ met elkaar hebben en met het water/ligging t.o.v. A’dam iets anders te bieden hebben. Met misschien vaak lokaal nog wel de meeste energie.
Het DNA van de Noord-Veluwe samengevat Kernwaarden Geografische ligging Rust en ontspanning Recreatie & natuurschoon Water- en paardensport Zorg Hoog arbeidsethos Ruimte Innovatieve ondernemingen Hoge score op woon-werkgenot
Kernkwaliteiten Gemiddeld lager ziekteverzuim Gemiddeld lager werkloosheidspercentage Gemiddeld lager aantal faillissementen Vanouds sterke familiebedrijven Bereikbaarheid Gastvrij en dienstbaar Maatschappelijk betrokken
7.2. Ligging en positie Noord-Veluwe De regio Noord-Veluwe ligt als een scharnierpunt in een gebied met de economisch sterke stedelijke regio’s Amersfoort, Zwolle, Lelystad en Apeldoorn. De spoorlijn ZwolleAmersfoort, de A28 en A50 zijn belangrijke transport- en vervoersassen voor de (zuid)west/noord(oost) verbinding. De grotere kernen liggen langgerekt langs de voormalige Zuiderzeekust en aan de oostkant van de IJssel (de voor economie Pagina 8 van 24
deelnemende gemeenten Hattem en Heerde). De geografische en centrale ligging maakt de Noord-Veluwe tot een aantrekkelijk vestigingsgebied voor bedrijven. Er zijn volop bedrijfskavels aanwezig op verschillende bedrijventerreinen, waaronder de regionale bedrijventerreinen H2O bij Wezep en Lorentz bij Harderwijk. De Noord-Veluwe is op de ranglijst ‘Economische prestaties’ van 46 gebieden, die jaarlijks verschijnt in weekblad Elsevier (gebaseerd op 41 indicatoren), gestegen van plaats 36 in 2000 naar plaats 22 in 2013. In de ranglijst van gemeenten neemt Harderwijk positie 24 in en scoren ook Putten en Ermelo bovengemiddeld.
7.3. Leefbaarheid De bevolking van de Noord-Veluwe kenmerkt zich door een grote sociale verbondenheid en maatschappelijke betrokkenheid. Inwoners hebben zorg voor elkaar en zien naar elkaar om. Traditionele waarden gecombineerd met no-nonsense ondernemerschap tekenen de regio. De Noord-Veluwe scoort hoog op leefbaarheid, mede dankzij de landschappelijke kwaliteiten, het sociale profiel en het goede woonklimaat. Er is op de Noord-Veluwe geen sprake van krimp. De bevolking zal verder toenemen in omvang, wel is er ten opzichte van het verleden sprake van een afnemende groei. Het aantal ouderen neemt relatief fors toe in de komende periode. Om de leefbaarheid in het gebied te behouden is een goede balans tussen wonen, werken en recreëren van groot belang. De kwaliteiten van de regio dienen behouden te blijven, voor nu en voor later.
7.4. Werkgelegenheid De regio heeft een cultuur en identiteit die gekenmerkt wordt door ‘doeners’ en ‘harde werkers’ met een goed arbeidsethos. De Noord-Veluwe telde in 2013 198.031 inwoners. Dit is bijna 10% van de Gelderse bevolking. Van dit aantal maakten in 2013 89.690 inwoners deel uit van de beroepsbevolking. Er waren in de regio in 2013 in totaal 88.170 banen (69.410 grote banen van 12 uur en meer per week, 15.270 kleine banen van minder dan 12 uur per week en 3.490 uitzendkrachten). Dit is in totaal 9% van het totale aantal banen in de provincie Gelderland. Ten opzichte van 2012 is de werkgelegenheid in 2013 met bijna 900 personen afgenomen. Het aantal bedrijfsvestigingen is in dezelfde periode met ruim 500 gestegen naar 15.332. De toename wordt door een groot deel veroorzaakt door een sterke groei van het aantal zelfstandige ondernemers. De werkgelegenheid is redelijk gevarieerd. De gezondheidszorg, groot- en detailhandel, (voedingsmiddelen)industrie, bouwnijverheid, Defensie en de vrijetijdseconomie zijn belangrijke sectoren voor de regio. Sterk ondervertegenwoordigd zijn high-tech en Pagina 9 van 24
research, softwarebedrijven en informatiegerelateerde bedrijven (alle kennisintensieve sectoren).
7.5. Opleidingsniveau Het gemiddeld opleidingsniveau van de beroepsbevolking en de werkgelegenheid in de regio is laag, maar wel vergelijkbaar met soortgelijke gebieden in Nederland zonder stedelijke agglomeraties. Een groot deel van de werkgelegenheid in de regio zit qua opleidingsniveau op mbo- niveau of lager. Banen met een hoger opleidingsniveau zijn minder dan gemiddeld aanwezig. De beroepsbevolking bestaat voor bijna driekwart uit mensen met een lager of middelbaar opleidingsniveau. De komende jaren zal het opleidingsniveau van de beroepsbevolking naar verwachting wel toenemen, maar achterblijven bij het landelijk gemiddelde (dat ook toeneemt).
7.6. Arbeidsparticipatie De arbeidsparticipatie ligt iets onder het landelijk en provinciaal gemiddelde. In 2013 was dat 71% van alle personen met een beroep (al dan niet werkend) in de leeftijd van 15-64 jaar (landelijk en provinciaal is dat 72%). Verwachting is dat de participatiegraad tot 2020 stabiel blijft, of licht zal toenemen. De regiogemeenten zijn vanaf 1 januari 2015 verantwoordelijk voor werk voor mensen met een arbeidsbeperking. Door de Participatiewet kunnen gemeenten werkgevers aanmoedigen om banen voor mensen met een arbeidsbeperking te bieden.
Pagina 10 van 24
7.7. Werkloosheid De werkloosheid in de regio was vergeleken met de rest van Nederland altijd laag, maar is de afgelopen jaren snel opgelopen, maar is nog relatief laag. Wel zorgelijk is dat meer dan de helft van de werklozen in de regio geen startkwalificatie heeft. De werkgelegenheid ontwikkelt zich beter dan landelijk. In de arbeidsmarkt zit nog enige restcapaciteit, wat op langere termijn een voordeel kan zijn. De sterke stijging van de werkloosheid de afgelopen jaren is te verklaren door de conjunctuurgevoeligheid van een deel van de bedrijvigheid in de regio. Met de huidige recessie zijn er flinke klappen gevallen in op de Noord-Veluwe belangrijke sectoren als de bouw, industrie, transport/distributie en vanwege de bezuinigingen ook de zorg en Defensie. Achter de daling van de werkgelegenheid zit ook een belangrijke structurele component: in de bouw en de zorg wordt het niet meer zoals het was. Gevoegd bij het gemiddeld lagere opleidingsniveau van de beroepsbevolking is het zorgen voor voldoende werkgelegenheid een forse uitdaging voor de regio.
7.8. Pendel Hoewel het grootste deel van de arbeidsbevolking binnen de regio Noord-Veluwe woont en werkt, is de regio meer een woon- dan een werkregio. Het aantal arbeidsplaatsen is lager dan het aantal inwoners met betaald werk in de regio. De inkomende pendel is 20.000 personen, de uitgaande pendel is 28.200 personen. Van de werkzame beroepsbevolking in de regio werkt 32,3% buiten de regio. Van de werknemers bij bedrijven en instellingen in de regio woont 23,5% buiten de regio, waarvan ongeveer tweederde in de omliggende regio. De regio heeft sterke pendelrelaties met Overijssel (Zwolle), Stedendriehoek (Apeldoorn), Flevoland, De Vallei (Nijkerk, Barneveld) en Utrecht (Amersfoort en de stad Utrecht). De pendelrelatie met Zwolle springt er uit. De uitgaande pendel naar Zwolle is ruim twee keer zo groot als de inkomende pendel vanuit dat gebied. Maar ook voor Apeldoorn, Barneveld en Nijkerk geldt dat er meer pendelaars vanuit de regio naar toe gaan dan er binnen komen. De pendelstromen van en naar de regio zijn groter dan die binnen de regio. Het totaal aantal pendelbewegingen tussen de regiogemeenten komt neer op 38.000 personen. Daarbij zijn de pendelstromen van en naar Harderwijk en Ermelo het grootst, gevolgd door Nunspeet en Elburg. De top-5 van gemeenten met de hoogste pendel naar de regio Noord-Veluwe bestaat uit achtereenvolgens Zwolle, Apeldoorn, Dronten, Epe en Zeewolde.
7.9. Bedrijventerreinen en kantoren De regio kent een relatief geringe oriëntatie op bedrijventerreinen en kantoren. De aanwezige bedrijvigheid is gespreid over het gebied en voor vervoer gericht op de Pagina 11 van 24
vervoersassen A28 en A50. Bij Harderwijk ligt het regionaal bedrijventerrein Lorentz. In de oksel van de A28/A50 bij Wezep ligt het andere regionale bedrijventerrein, H2O. Recent hebben de regiogemeenten het Convenant Vestigingscriteria Bedrijventerreinen Noord-Veluwe ondertekend, waardoor de regio meer te bieden heeft voor bedrijven die zich hier willen vestigen.
Pagina 12 van 24
7.10. Landbouw De agrarische sector is de laatste decennia sterk in beweging. De agrarische bedrijfscomplexen zijn in de loop van de tijd steeds groter geworden. Tegelijk is de werkgelegenheid de afgelopen jaren sterk afgenomen. Er zijn steeds meer boeren die stoppen met hun bedrijfsvoering, waardoor grote oppervlaktes aan gebouwen en percelen vrijkomen. De landbouw kan een rol als drager van het gebied blijven behouden, maar daarnaast zullen andere functies worden toegevoegd die het vertrek van boeren compenseren en een economische impuls kunnen geven.
7.11. Recreatie en toerisme De Veluwe, waarvan de Noord-Veluwe deel uitmaakt, is één van de grootste en belangrijkste toeristische bestemmingen in Nederland. De toeristische sector is economisch gezien van grote waarde, met voor de hele Veluwe samen een jaaromzet van ca. €1,1 miljard in 2013. Van de Noord-Veluwse beroepsbevolking werkte in 2013 7,1% in deze sector, wat neerkomt op 6.250 banen. Het aanbod van voorzieningen is breed en veelzijdig. Inwoners profiteren daarvan. Het aantal vakanties naar de Veluwe is de afgelopen jaren licht gedaald, terwijl het toerisme wereldwijd toeneemt. Een stad als Amsterdam profiteert bijvoorbeeld enorm van deze groei. Kansen zijn er, maar deze moeten wel gepakt worden. De afgelopen decennia is het gedrag van de vakantieganger en recreant veranderd. De (Noord-)Veluwe concurreert niet alleen met een binnenlands, maar ook met een ruim betaalbaar en beschikbaar buitenlands aanbod. Het digitale zoeken vraagt naar een betere zichtbaarheid en bereikbaarheid van producten. Wil de Noord-Veluwe vanuit economisch perspectief ook in de toekomst een aantrekkelijk en gastvrij gebied zijn voor binnenlandse én buitenlandse bezoekers, dan vraagt dat een toegankelijk, eigentijds, concurrerend en voldoende divers aanbod van voorzieningen in een aantrekkelijk landschap. Doel is een aantrekkelijk gebied met een sterk toeristisch product. Hierdoor ontvangt de regio een hoger aantal bezoekers (zowel vakantiegangers als dagrecreanten) en is de gemiddelde verblijfsduur van bezoekers langer. De regio focust op de binnenlandse én buitenlandse toerist en wil het aantal bezoekers laten toenemen met 5%.
7.12. Techniek De gemiddelde technologische hoogwaardigheid is laag in de regio Noord-Veluwe. Er zijn geen grote high-tech bedrijven en geen universiteiten in de buurt die voor afgeleide werkgelegenheid kunnen zorgen. Grote maakindustrie is er niet in de regio, maar wel is er hoog gespecialiseerde toelevering. De regio heeft slimme en snelle praktische toepassers, vaak kleine en relatief onbekende gespecialiseerde bedrijven die excelleren in hun eigen niche. Elk jaar
Pagina 13 van 24
zijn er wel zo’n drie tot vijf Noord-Veluwse vindingen in de landelijke MKB-top 100. Deze bedrijven maken mooie producten en zijn belangrijk voor de regionale economie. Om het dreigend tekort aan technisch personeel te voorkomen hebben werkgevers in de regio in 2012 het initiatief genomen tot De Techniek Academie. Op deze ondernemersgestuurde techniekopleidingen op mbo-niveau zijn in totaal inmiddels circa 100 jongeren gestart met een opleiding. Verder is voor de profilering en bundeling recent gestart met een regionaal Techniekpact, een samenwerking tussen onderwijs, bedrijfsleven en overheid.
7.13. Duurzaamheid Qua duurzaamheid scoort1) de regio voldoende als het brede begrip rond People, Planet, Profit wordt gehanteerd. Zoals hierboven beschreven liggen de scores rond sociale samenhang, woonomgeving (people), arbeid en infrastructuur (profit) rond een voldoende. Binnen profit zijn vestigingsvoorwaarde, kennis en economische structuur duidelijk aandachtspunten. De indicatoren rond planet lopen ook nogal uiteen. Dankzij het vele groen scoren natuur en luchtkwaliteit goed maar afname van biodiversiteit, geringe opwek van duurzame energie en het hoge energieverbruik halen de scores binnen het onderdeel profit naar beneden.
1
Bron: Nationale monitor gemeentelijke duurzaamheid 2014: http://www.telos.nl/260569.aspx?t=telos+presenteert+nationale+monitor+gemeentelijke+duurzaamheid+2014
Pagina 14 van 24
8. Beoogde resultaten en projecten
8.1. Ambitie en beoogd resultaat De Diamant van Midden-Nederland is van de krachtenbundeling en de focus op kansen. De inspanningen zijn erop gericht er met z’n allen beter van te worden. In de uitwerking door de afzonderlijke samenstellende organisaties is de gunfactor belangrijk. Het belangrijkste resultaat van de inspanningen is het behouden/vergroten van de werkgelegenheid.
8.2. Doelen We werken aan de volgende doelen: • Het bevorderen van de innovatie / ‘maken’ • Het verbeteren van de afstemming tussen onderwijs en arbeidsmarkt (kwantitatief en kwalitatief) • Het verbeteren van het vestigingsklimaat (profilering regio) Deze brede doelen hebben ieder eigen speerpuntprojecten, waarbij de te bereiken resultaten helder geformuleerd zijn. Centraal: de goede dingen die je wilt onderbouwen met resultaten! - Het behouden en creëren van banen - Voorwaarden creëren zodat mensen geschikt zijn voor banen (in de regio of daarbuiten)
8.3. Projecten In 2015 zullen er al 15 projecten van De Diamant van Midden-Nederland van start gaan die met elkaar gemeen hebben dat bundeling van krachten leidt tot aansprekende en zichtbare resultaten. De projecten passen binnen de thema’s innovatie, onderwijs & arbeidsmarkt en vestigingsklimaat, zijn binnen afzienbare tijd afgerond en leiden naar verwachting tot een structureel resultaat. Daarnaast dienen ze bij te dragen aan de promotie van de regio en aan extra exposure voor het initiatief De Diamant van Midden-Nederland. De 20 projecten bestaan uit vijf speerpuntprojecten (die verderop nader worden toegelicht) en vijftien projecten die door de (samenwerkende) deelnemende organisaties zijn ingebracht. Voor alle projecten gelden twee uitgangspunten: - Alles wat we doen, doen we groen! - Arbeidsparticipatie een normale zaak! Met de vijf speerpuntprojecten (‘op het karretje van Stuurgroep De Diamant van MiddenPagina 15 van 24
Nederland’) willen we ons nadrukkelijk profileren. Bij deze projecten vervult Stuurgroep De Diamant van Midden-Nederland echt een initiërende en stimulerende rol. De andere tien projecten vallen ook binnen de prioriteiten van Stuurgroep De Diamant van Midden-Nederland en richten zich op bijvoorbeeld duurzame economie (innovatie) en duurzame inzetbaarheid (onderwijs en arbeidsmarkt). Deze projecten zitten ook op het karretje van Stuurgroep De Diamant van Midden-Nederland - maar leveren in belangrijke mate hun eigen trekkracht. Binnen Stuurgroep De Diamant van Midden-Nederland stemmen de leden af om in bundeling, sturing en exposure synergievoordelen te halen. Ook kunnen deze projecten op onderdelen de speerpuntprojecten versterken (‘Als we wat doen, doen we het groen’). Meedoen in de projecten top vijftien betekent in ieder geval dat de drie O’s van de regio via Stuurgroep De Diamant van Midden-Nederland achter je initiatief staan. Dit betekent lijntjes naar de achterbannen van Stuurgroep De Diamant van Midden-Nederland. Maar de leden van Stuurgroep De Diamant van Midden-Nederland hebben de achterbannen niet aan een touwtje. Als projecten commitment willen hebben, zullen ze de relatie met bijvoorbeeld ondernemers zelf moeten verzilveren. Stuurgroep De Diamant van MiddenNederland kan helpen bij de introductie. Belangrijk is dat duidelijk is wat meedoen aan gezamenlijke initiatieven/projecten (ondernemers) oplevert.
Slot Voor de realisatie van de plannen van De Diamant van Midden-Nederland is het belangrijk hoe het Rijk en de provincie de ondersteuning van initiatieven gaan vormgeven. De provinciale financiering van initiatieven is de laatste jaren in belangrijke mate via afspraken met de regio’s gegaan. Zo heeft het lopende regiocontract 20122015 tussen provincie en Noord-Veluwe een provinciale bijdrage van € 15 mln. Daarnaast is er nog substantiële sectorale ondersteuning voor bijvoorbeeld onderwijs & arbeidsmarkt en sport. Hoe de provincie de ondersteuning in de nabije toekomst gaat invullen is nog niet duidelijk. Enerzijds is er tevredenheid over de werkwijze met het regio- (en stads)contract. Anderzijds zijn er beleidsmatig bij de provincie geluiden voor meer focus. Dit mede op basis van het nog niet openbare evaluatierapport Stad en Regio (BMC/TU Twente, 2014). Spannend zijn de provinciale keuzes voor een regio zonder eigen grote stad (en tussen deels niet-Gelderse grote steden). Gekozen focus zal ook gevolgen hebben voor de verdeling van de provinciale financiële middelen. Tot nu toe was het naast goede plannen ook gebaseerd op een ‘rechtvaardige verdeling’ (= ± 10% voor Noord-Veluwe). Verder zijn er geluiden alle provinciale plannen te koppelen aan de (Gelderse) omgevingsvisie. Om bij de tendens van koppeling aan provinciale omgevingsvisie en focus op steden aan te sluiten hebben de Noord-Veluwse gemeenten een omgevingsagenda gemaakt. Los van het plan dat de gemeenten hebben gemaakt sluit het initiatief De Diamant van Midden-Nederland aan op het toenemend belang Kennisinstellingen-BedrijfslevenOverheid. Voor de overheid is de tijd van ‘eindbeeld planning’ voorbij. Aan maatschappelijke doelen werk je als 3 O’s samen op een open manier. Het is belangrijk
Pagina 16 van 24
aan te sluiten bij energie en mogelijkheden. Het enige wat je vooraf doet is het samen bepalen van de bandbreedte met daarbij expliciet wat je NIET per se niet wilt.
Pagina 17 van 24
Bijlagen Bijlage 1: Bronnen -
‘Samen werken aan een sterk en vitale Noord-Veluwe’ (Rabobank, november 2013) Presentatie Rabobank H. van Ark, 04-02-2015 op bijeenkomst Samen voor CO2reductie Natuurlijk Goed, Oosterwolde/Oldebroek Presentatie Stichting Blauwzaam ‘De Noordwest Veluwe Verduurzaamt’ (februari 2015) ‘De economie van de Noord-Veluwe. Ontwikkelingen, positie en perspectieven’ (Bureau Louter, november 2012)
Bijlage 2: Hoofdpunten Concept-Regiorapport Noord-Veluwe ‘Sterk Bestuur in Gelderland’
1. Traject De Gelderse gemeenten (VNG, afdeling Gelderland) en de provincie Gelderland onderzoeken gezamenlijk het vermogen van gemeenten om het takenpakket adequaat uit te voeren. Hiervoor is een adviescommissie ingesteld onder voorzitterschap van de heer De Graaf (oud-burgemeester Apeldoorn). Er komt per regio een deelrapport. Het regiorapport Noord-Veluwe is het eerste. De planning is dat de adviescommissie in maart het totaalrapport aanbiedt aan de provincie en de gemeenten. Voor de provincie is het rapport onderdeel van het overdrachtsdossier voor het de nieuwe PS/GS. Of aanbieden in maart gaat lukken is de vraag omdat er nogal wat strubbelingen zijn in/met regio’s waar een optie over gemeentelijke herindeling ligt. Voor meer informatie: http://www.gelderland.nl/sterkbestuurgelderland.
Pagina 18 van 24
2. Samenwerking Soorten samenwerking tussen gemeenten · Strategische samenwerking: economische, ruimtelijke ordenings- en infrastructurele keuzes en maatregelen die bijdragen aan het versterken van de (internationale) concurrentiepositie van de regio; · Tactische samenwerking ten aanzien van beleidsvorming en -uitvoering: het maken van beleidskeuzes en de beleidsuitvoering van gemeentelijke taken in het fysieke en sociale domein; · Operationele samenwerking ten aanzien van bedrijfsvoering en dienstverlening: het beheer van de ambtelijke organisatie en de uitvoering van gemeentelijke diensten die zich richten op buurten, wijken en dorpskernen (‘schoon, heel en veilig’).
Pagina 19 van 24
3. Uitwerking Noord-Veluwe Voor De Diamant van Midden-Nederland relevante conclusies t.a.v. Noord-Veluwe Conclusie 1: De samenwerking op strategisch niveau is versnipperd en de Triple Helixpartners van ondernemers en maatschappelijke sectoren zijn onvoldoende betrokken Conclusie 2: De samenwerking op het tactische niveau is kwetsbaar Conclusie 3: Er is versnippering bij de operationele taken Het draagvlak en de draagkracht van de RNV brokkelen af. De oprichting van Meerinzicht door de gemeenten Ermelo, Harderwijk en Zeewolde ondergraaft het draagvlak. Of, zoals een gesprekpartner opmerkte: ‘we zouden eigenlijk alles moeten opheffen en opnieuw moeten beginnen’. Conclusie 4: Er worden kansen gemist De gemeenten in de regio hebben hun huis op orde. Er is dan ook geen aanleiding voor de adviescommissie om het onderwerp herindeling voor deze regio op de agenda te zetten. Maar zoals we hiervoor hebben vastgesteld kan een verbeterslag in de samenwerking ertoe leiden dat kansen beter worden benut en de regio krachtiger wordt. De adviescommissie daagt de gemeenten uit om zich nadrukkelijker te bezinnen op de bestuurlijke toekomst op lange termijn. Voor De Diamant van Midden-Nederland relevante aanbevelingen t.a.v. Noord-Veluwe Aanbeveling 1: Versterk het strategisch functioneren van de regio De strategische agenda van Noord-Veluwe heeft een impuls nodig. Dat betekent met voortvarendheid een nieuwe ruimtelijke en economische agenda opstellen met uitvoeringsprogramma’s. Het is van groot belang dat daarbij een intensievere relatie in Pagina 20 van 24
de Triple Helix wordt opgebouwd met de drie O’s1. Aanbeveling 2: Agendeer de toeristische sector als strategisch hoofdonderwerp van alle Veluwse gemeenten
4. Provinciale keuzes in relatie met (plannen) De Diamant van Midden-Nederland: een reactie De toeristische sector is (ook in relatie tot de branding) wel een aandachtspunt voor De Diamant van Midden-Nederland. In de uitwerking is De Diamant van Midden-Nederland nog de positie aan het bepalen. Hierbij speelt mee dat de toeristische sector lokaal en vooral op Veluws niveau is georganiseerd. Toch biedt De Diamant van MiddenNederland goede kansen een stimulerende rol te spelen bij de ontwikkeling en dan met name ook de koppeling met Flevoland/Randmeren. Belangrijk is hoe Gelderland haar partnerschap wil gaan invullen. Een nadrukkelijke focus kan een beperking van de samenwerking vanuit De Diamant betekenen: - Per regio één thema: voor Noord-Veluwe toerisme (samen met Ede en Apeldoorn)? - Accent op de stad: gedacht wordt aan de koppeling Apeldoorn, Arnhem, Nijmegen. Als De Diamant van Midden-Nederland zijn we divers, hebben geen grote stad maar kunnen ons prima redden in al onze facetten! Het heeft de Noord-Veluwe niet veel gebracht mee te gaan met de modes: Care Valley Veluwe is achteraf verspilde energie; overigens bijna hetzelfde met het veel grootsere Health Valley. Het is even afwachten hoe de provinciale college-onderhandelingen zich ontwikkelen. Tot nu toe kreeg elke regio ongeveer hetzelfde 'bedrag per inwoner' = voor NoordVeluwe ± 10%. Zoals hierboven aangegeven is er geen zekerheid dat er opnieuw bedragen in dezelfde orde van grootte (€ 15 mln.) voor de Noord-Veluwe beschikbaar komen. Zo heeft de provincie bijna € 400 mln. gereserveerd voor de A15 (http://www.gelderland.nl/4/Overzicht-provinciale-wegen/Doortrekking-A15.html). Verder de eerder genoemde keuze over hoeveel focus op de stad.
Bijlage 3: Samenvatting ontwerp omgevingsagenda regio Noord-Veluwe 2015-2020 “Werken in het groen” De acht gemeenten op de Noord-Veluwe hebben een regionale omgevingsagenda opgesteld. Hierin zijn vier grote opgaven uitgewerkt waar samenwerking meerwaarde heeft. De gemeenten willen hier in de periode tot 2020 samen aan werken. Hierbij zoeken zij nauwe samenwerking met ondernemers, inwoners en maatschappelijke partners in de regio en met de Provincie Gelderland.
1
Het belang van samenwerking 3 O’s is ook opgenomen in het Reflectierapport Stad en Regio dat BMC en Universiteit Twente in opdracht van de provincie Gelderland hebben opgesteld. Pagina 21 van 24
De vier 1. 2. 3. 4.
grote opgaven zijn: Versterken toeristisch product. Revitaliseren buitengebied. Verbeteren economische infrastructuur. Stimuleren klimaat neutrale regio.
1. Versterken toeristisch product De Veluwe, waarvan de Noord-Veluwe deel uitmaakt, is één van de grootste en belangrijkste toeristische bestemmingen in Nederland. De toeristische sector is economisch gezien van grote waarde voor de regio en draagt bij aan het brede en veelzijdige aanbod aan voorzieningen. Het aantal vakanties naar de Veluwe staat echter onder druk en de kwaliteit van de verblijfsrecreatie en het aanbod van voorzieningen in de regio moet en kan beter. Het doel is een aantrekkelijk gebied met een sterk toeristisch product. Hierdoor ontvangt de regio een hoger aantal bezoekers (zowel vakantiegangers als dagrecreanten) en is de gemiddelde verblijfsduur van bezoekers langer. De regio focust op de binnenlandse én buitenlandse toerist en wil het aantal bezoekers laten toenemen met 5%. Er zijn vijf opgaven: • Een bijdrage leveren aan de centrale opgave voor de Veluwe (hoe kunnen we de Veluwe in samenhang economisch beter benutten met behoud en verdere versterking van de natuurlijke kwaliteiten). • Verbeteren van de kwaliteit en kwantiteit van de verblijfsrecreatie (ondernemers stimuleren samen te werken in de ontwikkeling van marktgerichte producten en arrangementen; Vitale Vakantieparken). • Stimuleren van water- en buitenrecreatie: sport en bewegen (excellente routes voor onder meer wandelen, fietsen, varen en paardrijden; Noord-Veluwe wordt dé fietsregio, versterken watersport; bedrijven met plannen op het gebied van buitenrecreatie ruimte bieden; netwerkvorming). • Vergroten aantrekkelijkheid van oude binnensteden en daarbij zorgen voor verbinding met de bossen, het water en de verblijfsrecreatie. • Inzetten van cultuur(historie) en erfgoed (met name Hanzesteden, historische routes, bos en natuur Veluwemassief). 2. Revitaliseren buitengebied De landbouw is belangrijk voor de Noord-Veluwe. De agrarische sector heeft jarenlang de economische en sociale basis gevormd. De landbouw heeft een grote rol gespeeld bij de totstandkoming van het landschap en is beeldbepalend voor de uitstraling van het gebied. De agrarische sector is in beweging. Het Noord-Veluwse buitengebied kent veel (voormalige) agrarische bebouwing en steeds meer boeren stoppen met hun bedrijfsvoering waardoor grote oppervlaktes aan percelen, gebouwen en schuren vrijkomen. Door krimp, vergrijzing en ontgroening staat de leefbaarheid in kleine dorpen en gemeenschappen onder druk. Het doel is een vitaal buitengebied met een sterke landbouw in combinatie met nieuwe functies om het voorzieningenniveau, de werkgelegenheid en de sociale verbondenheid in het buitengebied en kleine kernen te behouden. Er zijn drie opgaven: • Transformatie, innovatie en functieverandering van de agrarische sector (een sterke sector met een mix van schaalvergroting, biologische landbouw en een menging van functies; aandacht voor specifieke delen van het buitengebied zoals het eendengebied bij Harderwijk en Ermelo). • Stimuleren en faciliteren van nieuwe (economische) impulsen op het gebied van natuur, wonen, werken (kleinschalige bedrijvigheid), recreatie en toerisme (bijvoorbeeld een groot bungalowpark) en welzijn. Pagina 22 van 24
•
Behouden en versterken van de leefbaarheid in kleine dorpen en gemeenschappen (flexibel en vraaggericht bouwen en op peil houden voorzieningenniveau; initiatieven en creatieve oplossingen van burgers stimuleren en faciliteren).
3. Verbeteren economische infrastructuur De Noord-Veluwe profiteert economisch van de gunstige ligging als scharnierpunt in een gebied met de economisch sterke regio’s Amersfoort, Zwolle, Lelystad en Apeldoorn. Er is een sterke werkgelegenheid en er heerst een goede arbeidsmoraal. Het gemiddelde opleidingsniveau is echter laag en de werkloosheid is tijdens de economische crisis snel opgelopen. Er zijn flinke (en soms blijvende) klappen gevallen in sectoren die op de Noord-Veluwe belangrijk zijn. De economische ontwikkeling van de regio wordt hierdoor beperkt en de regionale arbeidsmarkt is kwetsbaar. Het doel is een verbeterde economische infrastructuur die als basis kan dienen voor economische ontwikkeling en behoud van de werkgelegenheid. Gestreefd wordt naar (het behouden van) sterke sectoren binnen de regio met voldoende diversiteit, aansluiting bij kansrijke ontwikkelingen en bewegingen buiten de regio en het bevorderen van werkgelegenheid aan de onderkant van de arbeidsmarkt. De Diamant van Midden-Nederland is hierin een goed initiatief. Er zijn vier opgaven: • Het verbeteren van de bereikbaarheid (verbindingen met Lelystad Airport; intercitystop Harderwijk; invoering Randstadrail; snelfietsroute Zwolle-Amersfoort). • Het verbeteren van het vestigingsklimaat (Regionaal Overslag Centrum van Goederen in Harderwijk; verbeteren ontsluiting regionaal bedrijventerrein H2O; versterken leefbaarheid binnensteden en dorpscentra). • Het verhogen van het arbeidspotentieel door het kennisniveau van bestaande bedrijven te verhogen en nieuwe kennisintensieve bedrijven aan te trekken. • De transformatie van zorgterreinen (alternatieve functies vinden voor het vastgoed dat door de forse krimp in de verblijfszorg leeg komt te staan). 4. Stimuleren klimaatneutrale regio De Noord-Veluwe scoort hoog op leefbaarheid, mede dankzij de hoge landschappelijke kwaliteiten, het sociale profiel en het goede woonklimaat. De regio wil deze kwaliteiten behouden en verder werken aan een duurzame en vitale Noord-Veluwe. Er ligt een flinke opgave als het gaat om het verlagen van het energieverbruik en het stimuleren van de opwekking van duurzame energie in de regio. Daarnaast loopt de economische groei van de regio gevaar als niet zuiniger wordt omgesprongen met grondstoffen en als niet wordt voorkomen dat natuur en klimaat verder worden aangetast. Het doel is versnelling van de transitie naar een duurzame energiehuishouding, het gebruik van groene grondstoffen in combinatie met het stimuleren van een circulaire economie, verbetering van de concurrentiepositie en stimulering van de lokale werkgelegenheid. Er zijn twee opgaven: • Uitvoeren acties beschreven in regionale routekaart ‘op weg naar een klimaatneutrale energievoorziening in 2050’ (meer inzet van op de Veluwe opgewekte energie en meer investeren in energiezuinig wonen, werken, recreëren en verplaatsen; grootschalige duurzame energieprojecten ruimtelijk/planologisch mogelijk maken en vastleggen). • Vergroening van de Noord-Veluwe (duurzame energieprojecten professioneel ondersteunen in de ontwikkelfase; innovaties en start-up-bedrijvigheid ondersteunen op het vlak van benutting van biomassa; netwerkontwikkeling en kenniscirculatie faciliteren; zichtbare projecten, met grote economische en maatschappelijke potentie, initiëren en ontwikkelen).
Pagina 23 van 24
Pagina 24 van 24
