EXTRA TIPS TOEKOMSTBEGELEIDING
5
INHOUD Toekomst Thuisland Gezin Weerstand en emoties Medische situatie vier basishoudingen
2 3 4 7 9 11
INLEIDING Deze publicatie is een aanvulling op het methodiekboekje ‘Maak de Toekomstpuzzel - Toekomst en terugkeer in de begeleiding van asielzoekers’ van Vluchtelingenwerk Vlaanderen. Begeleiders van asielzoekers, vluchtelingen en andere migranten krijgen in deze aanvulling extra tips en tools om de toekomst van deze mensen te integreren in hun begeleiding. Ook de optie terugkeer. Je vindt hier tips over het begeleiden van gezinnen met kinderen en mensen met een medische problematiek. Je krijgt raad over hoe je best omgaat met weerstand en vier basishoudingen waar je meer aandacht aan moet besteden. Al deze tips verzamelden we tijdens de verschillende uitwisselingsmomenten met begeleiders over hun ervaring met toekomstbegeleiding.
1
TOEKOMST DE TOEKOMST BESPREEKBAAR MAKEN Met Veel asielzoekers en andere migranten denken niet een reflectieve na over de verre toekomst. Ze bevinden zich in vraag kan je polsen naar overlevingsmodus en leven van dag tot dag. Maar het perspectief op langere sommige cliënten hebben hier wel over nagedacht. termijn zoals ‘hoe zie je het Ze dromen over een toekomst voor zichzelf of voor hun kinderen. Leg je focus dus niet alleen op wat verder? Hoe zie je jezelf binnen tien jaar? Wat wil je in de op korte termijn speelt. toekomst voor jou en je gezin?’
EEN REALISTISCHE TOEKOMSTPERSPECTIEF Doorheen een migratieparcours stellen migranten hun verwachtingen voortdurend bij. Dat is normaal, eerdere verwachtingen lijken plots niet meer realistisch en andere verwachtingen duiken op.
>>> Tip: Zet je cliënten aan om te reflecteren over hun toekomst en moedig hen aan het zo concreet mogelijk te maken.
Wil een gezin bv. in onwettig verblijf leven, stel dan vragen zoals: ‘Heb je hier mensen die je kunnen helpen? Waar ga je wonen? Hoe ga je eten kopen?...’ Zo wordt duidelijk of je cliënten een doordacht plan hebben, of met onrealistische verwachtingen zitten.
>>> Tip: Vraag door zodat het toekomstplan in concrete stappen vertaald wordt. >>> Tip: Hebben je cliënten geen antwoord op een bepaalde vraag? Pols dan of ze ondersteuning nodig hebben.
2
thuisland LAAGDREMPELIGE ONDERWERPEN Het verleden van asielzoekers is een onderwerp dat vaak onbesproken blijft. Zeker bij traumatische gebeurtenissen en pijnlijke vluchtverhalen. Nochtans kan je over het verleden en het thuisland praten zonder over trauma’s of het vluchtmotief te praten. Onderwerpen zoals onderwijs, opleiding, woning, competenties, werk of sociaal netwerk komen meestal fragmentarisch aan bod tijdens de begeleiding. Hier kan je actiever mee aan de slag.
Als Tip: Toon interesse in het verleden van je cliënten of pols je interesse >>> naar hun verhalen. Beoefenden ze een hobby in hun land of toont, bouw je hebben ze er gestudeerd? Wat is hun werkervaring in het vertrouwen op en zorg thuisland? Gingen de kinderen thuis naar school? je dat van bij het begin het thuisland een >>> Tip: Ook tijdens informele momenten met asielzoekers plaats krijgt. zoals een activiteit in een opvangcentrum, kan een praatje over het weer of het eten plots heel wat positieve gevoelens opwekken over het thuisland.
PUZZELSTUKKEN Binnen toekomstbegeleiding noemen we dit de puzzelstukken. Die spelen een belangrijke rol bij beslissingen over de toekomst van asielzoekers. Ook bij een beslissing om terug te keren zijn de puzzelstukken de sleutel tot een geslaagde re-integratie. Raadpleeg op www.vluchtelingenwerk.be het werkblad dat kan helpen om met je cliënten alle puzzelstukken te bespreken en daarbij het thuisland te betrekken. Bespreek zowel de mogelijkheden als de obstakels.
3
gezin VERSCHILLENDE GEZINSLEDEN Het kan zijn dat de situatie niet duidelijk is voor een bepaald gezinslid. Of dat het gezinslid niet wordt betrokken bij het nemen van de beslissingen. Probeer zicht te krijgen op de rol en de positie van de gezinsleden. Wie neemt het woord? Is iedereen bewust van de situatie, de mogelijkheden en de gevolgen?
>>> Tip: Betrek de verschillende gezinsleden in de begeleiding. Pols of ze verschillende verwachtingen hebben naar de toekomst.
>>> Tip: Als je meestal met de man communiceert, dan kan je gerust op een
ander moment het gesprek over de toekomst hervatten met de vrouw alleen. Of omgekeerd.
KINDEREN BETREKKEN & BESCHERMEN Kinderen zijn vaak enkel passief betrokken in het migratieparcours. Zowel bij de keuze om het thuisland te verlaten als bij volgende beslissingen worden zij nauwelijks betrokken.
>>> Tip: Raad ouders aan om hun situatie met de kinderen te bespreken. Iets oudere kinderen kan je zelf aanspreken om te polsen hoe zij zich bij bepaalde situaties voelen.
>>> Tip: Bij zware gesprekken is het beter dat kinderen
er niet bij zijn. Hen als tolken betrekken bij toekomstgesprekken is dan ook uit den boze.
Enerzijds hebben kinderen het recht om te begrijpen wat hen overkomt, anderzijds moeten ze beschermd worden.
Het is belangrijk dat kinderen naar school kunnen gaan. Kinderen hebben ook nood aan ruimte waar ze kind kunnen zijn.
>>> Tip: Zorg dat kinderen een plek hebben om te ontspannen en te spelen. Zijn er activiteiten in de opvangstructuur of in de buurt?
4
TOEKOMST KINDEREN Hoe zien ouders de toekomst van hun kinderen? Zijn er mogelijkheden in het thuisland op vlak van onderwijs, opleiding en tewerkstelling? En wat zijn de mogelijkheden hier? Hebben zij perspectief op een verblijfsstatuut? Ouders offeren zich soms volledig op voor de toekomst van hun kinderen. Dit kan voor de kinderen aanvoelen als een grote verantwoordelijkheid. Uit loyaliteit met het gezin kunnen zij soms heimwee naar hun thuisland, taal en cultuur niet uiten. Jij kan helpen dit uit de taboesfeer te halen.
>>> Tip: Praat over het thuisland met de kinderen vanuit laagdrempelige onder-
werpen die aansluiten bij hun leefwereld. Gingen ze naar school in hun land? Wat was hun hobby? Wat zijn hun toekomstdromen?
EMPOWERMENT De situatie waarin asielzoekers zich bevinden is sowieso stresserend. Voor een ouder speelt de verantwoordelijkheid voor het gezin een zware rol. Ga op zoek naar wat je cliënten veerkracht geeft, wat hen versterkt.
>>> Tip: Laat moeders weten dat er groepswerkingen bestaan waar ze steun kunnen vinden bij andere moeders.
5
FAMILIE Achtergebleven familieleden spelen ook een rol in het nemen van beslissingen. Door de familiestructuur te bespreken kunnen sommige verhoudingen duidelijk worden. Of waarom een bepaalde piste niet mogelijk is.
>>> Tip: Teken samen een stamboom uit en bespreek de familiale verhoudingen. TAAL Welke taal spreekt het gezin onderling? Welke talen spreken de gezinsleden hierbuiten? Taal is verbonden met onze identiteit en onze emoties. Spreekt een gezin niet meer de thuistaal, dan heeft dit een betekenis. Het heeft ook implicaties voor de toekomst.
>>> Tip: Heeft een gezin de band met het thuisland niet verbroken, dan is het aan te raden om de thuistaal levende te houden. Zowel als het gezin hier blijft, als wanneer het terugkeert is dit belangrijk. Zo onderhouden ze de link met hun culturele achtergrond en zorgt dit in geval van terugkeer, voor een minder problematische re-integratie.
CONTINUÏTEIT IN DE BEGELEIDING Het fasesysteem binnen de opvang en het terugkeertraject maakt dat gezinnen veel moeten verhuizen. Dit is niet evident, zeker niet met schoolgaande kinderen.
>>> Tip:
Voor een goede continuïteit in de begeleiding kan je, mits het gezin toestemming heeft gegeven, de sociaal assistent uit de vorige of de volgende opvangplaats contacteren.
>>> Tip: Werken verschillende sociaal assistenten met het gezin, dan kan je de mensen in dit netwerk met elkaar in contact brengen.
6
WEERSTAND EN EMOTIES >>> WEERSTAND OMBUIGEN Tijdens gesprekken over de toekomst bots je soms tegen weerstand. Door te reflecteren op de situatie en op ieders kijk op de situatie, leer je te achterhalen vanwaar de weerstand komt. Weerstand herkennen als resultaat van wederzijdse communicatie, is de eerste stap.
>>> Tip: Erkenning is heel belangrijk, zeker voor asielzoekers die zich doorheen de procedure miskend voelen. Erkennen doe je door te luisteren, door te polsen naar de gedachten en gevoelens van je cliënten en ze te benoemen.
Stappenplan l Herhaal in je eigen woorden wat je cliënt heeft gezegd. Zo pols je of je de juiste interpretatie geeft aan de situatie. l Zeg dan even niets en laat je cliënt de ruimte om te reageren. Dit geeft je cliënt de gelegenheid zijn of haar kijk op de situatie te geven. l Is je cliënt emotioneel? Dan zal je eerst de emoties moeten reduceren vooraleer je de weerstand kan ombuigen. Benoem de emoties die je ziet bij je cliënt. Op die manier toon je begrip voor die gevoelens. l Herformuleer de uitspraak van je cliënt door er een positieve betekenis aan te geven. l Vertaal nu de weerstand in concrete onderwerpen. Deze onderwerpen kan je dan een voor een bespreken. Zoek naar een gemeenschappelijk doel van de begeleiding.
>>> Tip: Ga op zoek naar de oorzaken van weerstand. Wat is de achterliggende
reden van weerstand? Weerstand ontstaat in een bepaalde situatie. Ontleed deze situatie en analyseer waar het echt over gaat.
7
Wat je beter niet doet bij weerstand: l Vermijd de ‘waarom’ vraag, want ze lokt verdedigingsreacties uit. Vraag eerder ‘wat maakt dat …’. l In discussie gaan of argumenten geven: hier creëer je opnieuw het gevoel dat je je moet verdedigen. l Als een cliënt blijft aangeven niet te willen praten over terugkeer, blijf er dan niet op ingaan. Zoek naar andere onderwerpen om over te praten. Je kan op dat moment bv. een gesprek voeren over hoe je cliënt een verblijf inschat. l Dé oplossing geven: ‘dit lijkt mij het beste voor jou’. l Zelf een interpretatie geven aan emoties.
AMBIVALENTIE Vluchten van je thuisland veroorzaakt twijfel, onzekerheid en dus ambivalentie. Ambivalentie zijn tegenstrijdige gevoelens en gedachten. Die zijn zeker aanwezig over de toekomst. ‘Is dit wel de juiste beslissing?’ Gebruik de aanwezige ambivalentie, want die zet aan tot verandering.
>>> Tip: Laat je cliënten weten dat ambivalente gevoelens normaal zijn en ze altijd met jou kunnen besproken worden.
>>> Tip: Geef ruimte voor beide kanten van de ambivalentie. Zo verminder je de weerstand en laat je ruimte om een afweging te maken.
Je kan polsen naar de voor- en de nadelen van verschillende beslissingen. Ook over terugkeren of blijven. Help je cliënten een balans op te maken voor zichzelf. Je kan hiervoor gebruik maken van de puzzel tot een terugkeerbeslissing. (zie brochure ‘Maak de toekomstpuzzel’, www.vluchtelingenwerk.be, pg. 31)
>>> Tip: Maak duidelijk dat jij geen baat hebt bij de ene of de andere keuze en dat je hen wilt ondersteunen en begeleiden zodat zij keuzes kunnen maken.
8
medische situatie DUIDELIJKHEID OVER MEDISCHE SITUATIE Een voorwaarde om over toekomstmogelijkheden te praten is dat de diagnose duidelijk is. Ook over de medische behandelingsmogelijkheden hier. Een arts speelt hier een belangrijke rol in.
>>> Tip: Vraag aan je cliënten of ze een afspraak met een arts wensen om informatie te krijgen over de ziekte of de voor- en nadelen van elke behandeling.
INFORMATIE Hoe kan je over toekomstmogelijkheden in het thuisland praten als je niet weet of de medische behandeling aanwezig, toegankelijk en betaalbaar is in het thuisland? En als je hierover officiële landenrapporten vindt, zijn die dan betrouwbaar?
>>> Tip: Betrek je cliënten bij de zoektocht naar informatie. Als je cliënt al een behandeling kreeg in het thuisland, weet die heel goed hoe de medische situatie daar is.
Cliënten kunnen ook via hun netwerk informatie krijgen. Pas als een cliënt zelf aangeeft over weinig informatie te beschikken, kan je voorstellen om er samen naar te zoeken.
Zoek niet naar de waarheid. Die is sowieso altijd subjectief. Maar ga wel in dialoog, neem je cliënten serieus en probeer niet te overtuigen.
9
FOCUS NIET ALLEEN OP HET MEDISCHE Het nemen van een beslissing heeft te maken met meer aspecten dan het medische alleen. Zou je cliënt een terugkeer overwegen indien de medische behandeling in het thuisland voorhanden is? Of spelen andere factoren mee?
>>> Tip: Praat over andere onderwerpen dan enkel het medische. Was je cliënt bij-
voorbeeld ingenieur in zijn thuisland? Bespreek dan de mogelijkheid van een tewerkstelling in België maar ook in het thuisland.
PSYCHOSOCIAAL WELZIJN Je thuisland, je familie en je cultuur achterlaten is zeer zwaar. Onderschat de impact die dat heeft niet. Ook de onzekerheid en het verlies van autonomie tijdens de asiel- of verblijfsprocedure, zijn psychologisch zwaar om dragen. Psychosomatische klachten zoals nachtmerries, slecht slapen, zijn vaak te linken aan het hier zijn.
>>> Tip:
Praten over het thuisland en de aanwezige heimwee kan je cliënten opluchten.
SOCIAAL NETWERK Het sociaal netwerk is heel belangrijk voor migranten die overwegen terug te keren. Zeker als die persoon medische zorgen nodig heeft.
>>> Tip: Bekijk samen wie je cliënt kan ondersteunen op medisch en psychosociaal vlak in het thuisland en in België.
10
>>> VIER basishoudingen LAAT JE CLIËNTEN HUN AUTONOMIE BEHOUDEN Onbewust geven we aan welke toekomstbeslissing we de beste vinden. Misschien wil je niet dat een gezin op straat belandt of ben je bang dat iemand riskeert te worden opgepakt en teruggestuurd naar zijn thuisland.
>>> Tip: Geef regelmatig aan dat de uiteindelijke beslissingen bij je cliënten liggen. >>> Tip: Vraag eerder ‘wil je dat ik hierover informatie opzoek’ dan ‘ik zal dat voor jou uitzoeken’.
>>> Tip: Betrek je cliënten bij alle stappen die gezet worden. Bied hen instrumenten die hun zelfstandigheid vergroten.
STEL JE GRENZEN Bij uitzichtloze situaties is het logisch dat je je aangesproken voelt om ‘een oplossing’ te vinden, om te helpen. Hoever kan je ‘Ik heb geen gaan in je hulpverlenende rol? Wat zijn je eigen persoonlijke belang bij welke keuze grenzen? Welke grenzen stelt de organisatiecultuur jou? Ook je cliënten zullen hun hoop bij jou leggen. Asielzoekers zullen je de rol geven van de hulpverlener die moet helpen om het verblijf te regelen.
je maakt, ik kan je wel ondersteunen en informeren zodat je hierover je eigen beslissing kan nemen’.
>>> Tip: Je kan nooit voldoende herhalen wat jouw rol is, wat je wel kan vanuit je positie en wat je niet kan.
>>> Tip: Verduidelijk de rol van je organisatie. Geven jullie informatie door aan overheidsinstanties? Hoe ga je om met het beroepsgeheim?
>>> Tip: Bespreek moeilijke situaties in team. Zoek samen naar welke grenzen jullie trekken.
11
WEES BEWUST VAN JE EIGEN WAARDEN EN NORMEN De ‘juiste’ beslissing nemen we vanuit hoe we naar de dingen kijken, vanuit onze eigen waarden en normen. Deze culturele bril maakt dat we anders kijken naar de toekomstmogelijkheden dan onze cliënten.
>>> Tip: Laat eerst je cliënten beginnen. Vraag ‘hoe zien jullie het nu? Heb je nagedacht over hoe je het verder gaat aanpakken?’
Probeer niet onmiddellijk je eigen mening te geven of de mogelijke opties op voorhand in te vullen. Dit creëert weerstand.
>>> Tip: Praat met je cliënten over jullie verschillende kijk op de situatie. Laat meningverschillen bestaan en zoek naar een gemeenschap doel.
VERSTERK JE CLIËNTEN Je cliënten versterken is noodzakelijk wil je dat ze draagkracht hebben om zelf stappen te zetten. Langdurige procedures en afhankelijkheid maken dat asielzoekers vaak een passieve houding aannemen.
>>> Tip: Kijk naar waar je cliënten de kracht uit halen om met de situatie om te gaan. Dit kan een hobby zijn, geloof,… Pols ook wat in hun thuisland versterkend werkte.
>>> Tip: Vertrek vanuit betekenisvolle identiteiten: is je cliënt ook moeder of hoogopgeleid?
>>> Tip: Spoor je cliënten aan om hier een netwerk uit te bouwen door deel te nemen
aan activiteiten. Zo kan een vrouwenwerking vrouwen versterken. Ze leren van elkaar, wisselen ervaringen uit of helpen elkaar.
12
colofon Deze publicatie kwam tot stand dankzij de steun van het Europees Terugkeerfonds. Met speciale dank aan Veerle Steppe en het hele team re-integratie van Caritas International, Karel Michiels, Valon Halimi en het team van IOM, Katrien Van Gelder, Franc Rottiers, Stéphanie De Maesschalk, Veerle Evenepoel en alle begeleiders uit onze vormingen. Bedankt voor het delen van jullie ervaringen. Deze publicatie vind je op onze website www.vluchtelingenwerk.be
V.U.: Els Keytsman, Vluchtelingenwerk Vlaanderen, Kruidtuinstraat 75, 1210 Brussel Redactie: Magali Frankl Eindredactie: Eef Heylighen Vormgeving: Els Van Hemelryck Uitgavedatum: februari 2014
Met de steun van het Europees Terugkeerfonds – Vooruitgaan door terugkeer
