EXCLUSIVE
SPECIALE EDITIE
P R O E F S PA N J E 2 0 1 1
Directeur Milagros Montes
Spaans Verkeersbureau
I
n deze speciale Exclusive wil het Spaans Verkeersbureau iedereen laten meegenieten van de beste Spanjeverhalen van vorig jaar. Milagros Montes presenteert met trots de zes mooiste verhalen over de cultuur in Spanje die in 2011 in tijdschriften, kranten en online op blogs zijn verschenen. “Twee onafhankelijke jury’s hebben de beste schrijvers genomineerd en genoten van hun inspirerende verhalen en mooie fotografie. Uit meer dan 60 verhalen over cultuur in diverse Spaanse regio’s, is uiteindelijk een perswinnaar en een blogwinnaar gekozen. We merkten al snel dat Nederlandse journalisten Spanje goed kennen en nog altijd nieuwsgierig zijn naar het land. Eind november is voor de tweede keer de persprijs uitgereikt. Voor het eerst hebben we ook het beste Spanje-verhaal op een blog beloond. Uit de beste zes verhalen van vorig jaar publiceren we in deze Exclusive een fragment, zodat iedereen kan meegenieten. Ik wil iedereen bedanken die betrokken is geweest bij ‘Proef Spanje 2011’, en we kijken uit naar alle nieuwe verhalen in 2012. Dan zal het thema ‘natuur en duurzaamheid’ zijn.” www.spain.info/nl
[email protected] Spanje-in-Nederland SpanjeNederland
Inhoud 04 06 08 10 12 14 16 18 19
2
DE JURY WINNAAR PERSPRIJS: KIM VAN DAM TWEEDE PLAATS PERSPRIJS: JOOST BRANTJES DERDE PLAATS PERSPRIJS: MARK GIELEN WINNAAR BLOGPRIJS: ANNEKE DE BUNDEL TWEEDE PLAATS BLOGPRIJS: STEFANIA VAN LIESHOUT DERDE PLAATS BLOGPRIJS: GEERT DE MEIJER NATUUR AGENDA 2012
proef spanje
undel ijs Anneke de B Winnaar blogpr
Winnaar persprijs Kim van Dam
Pers- en blogprijs Proef Spanje 2011
H
et Spaans Verkeersbureau in Nederland beloont de beste journalistieke producties van het jaar met de persprijs ‘Proef Spanje’. Kim van Dam (Nouveau) werd met haar artikel ‘Als in een film’ tot winnaar verkozen in de categorie Pers. Anneke de Bundel won met haar verhaal ‘De winkel van Modesta’ (op www.columbusmagazine.nl) de blogprijs.
Het thema van ‘Proef Spanje 2011’ was cultuur in de breedste zin van
De jaarlijkse persprijs is bedoeld voor journalisten die Spanje op een
Uitslag Persprijs
originele manier onder de aandacht brengen van de Nederlandse
1. Kim van Dam (Nouveau)
consument. En wel op een wijze die uniek, informatief, verrassend en origineel is en waarbij ook het toeristische aspect vertegenwoordigd is. Na ‘gastronomie’ in 2010 was het thema van de genomineerde artikelen dit jaar ‘cultuur’.
het woord, zowel traditioneel als modern: muziek, musea, festivals, architectuur, theater, tradities, etc. De verhalen werden beoordeeld op originaliteit van het thema, kwaliteit van redactie en inhoud. Daarbij moesten de verhalen inspirerend zijn en speelde de presentatie (attractief en verrassend) een rol.
‘Als in een film’ 2. Joost Brantjes (Wegener Dagbladen) ‘Paarden en Pomadas’ 3. Mark Gielen (Grande) ‘Madrid La Movida’
Het was de tweede keer dat journalisten werden onderscheiden voor een bijzonder Spanje-verhaal, maar voor het eerst kregen ook de beste
Uitslag Blogprijs
Spanje-bloggers een prijs. Alle toeristische schrijvers, zowel van dag-
1. Anneke de Bundel (www.columbusmagazine.nl)
bladen, tijdschriften en blogs, waren vrij om hun artikel in te zenden voor deelname aan de prijs ‘Proef Spanje 2011’. Het artikel moest gepubliceerd zijn tussen 1 september 2010 en 31 augustus 2011. Winnaars Kim van Dam en Anneke de Bundel ontvingen, naast de award, een reis door Spanje voor twee personen.
‘De winkel van Modesta – Extremadura, Spanje’ 2. Stefanie van Lieshout (stefaniavanlieshout.wordpress.com) ‘They were lovely and pleasant in their lives’ 3. Geert de Meijer (bezoekbarcelona.blogspot.com) ‘10 minder bekende musea’
jury
De jury aan het woord
O
ok deze editie zijn alle Spanje-verhalen voor de ‘Proef Spanje’ wedstrijd weer beoordeeld door een deskundige, onafhankelijke jury. Alle juryleden beschikken zowel over journalistieke- als Spanje-kennis. Hier volgen enkele fragmenten uit de juryrapporten van enkele winnaars.
Persjurylid Isabel Ferrer
Persjurylid Marjan Terpstra
Blogjurylid Keith Jenkins
Isabel Ferrer is correspondent
Marjan Terpstra is oprichter
Keith Jenkins richtte in 2008
van het Spaanse dagblad El
en hoofdredacteur van Spanje-
Velvetescape.com
País in Nederland. Ze woont
glossy España & Más.
hierop onder andere zijn eigen
(met tussenpozen) nu 15 jaar
op,
met
reisblog.
in Nederland.
Persjurylid Paul Römer
Persjurylid Marlies Bavius
Blogjurylid Rutger Geerling
Paul Römer is de adjunct-
Marlies Bavius is werkzaam
Rutger Geerling is journalist
hoofdredacteur van National
bij het Spaans Verkeersbureau
en fotograaf. Hij schrijft voor-
Geographic Magazine.
en verantwoordelijk voor de
namelijk reisverhalen, voor
pers-afdeling.
onder andere Veronica, Spits en Duikmagazine.
Persjurylid Bert Sitters
Blogjurylid John John van Vroenhoven richtte
Anton Weijts is werkzaam bij
schrijft vooral fietsverhalen.
in 2007 Youropi.com op en
het Spaans Verkeersbureau en
Tevens is hij bestuurslid van
is algemeen directeur van
verzorgt onder andere de social
TourPress Holland.
deze persoonlijke stadsgids op
media.
internet.
Oviedo (foto: Kim van Dam – Nouveau)
4
Blogjurylid Anton Weijts
Bert Sitters is reisjournalist en
proef spanje
jury
De persjury over ‘Als in een film’ van Kim van Dam: “Het artikel is origineel, meeslepend en inspirerend. Je krijgt zin om mee te gaan met deze trein. De titel maakt het waar: het is als in een film. Het verhaal bevat voldoende informatie en goede foto’s en de informatie die in een kader hoort te staan, staat ook in een kader. Je krijgt leuke tips en informatie, zoals dat per dag de eerste tien pelgrims een lunch krijgen aangeboden in een vijfsterrenhotel. Als lezer zit je naast Kim in de trein. Je wordt door dit verhaal zeker geïnspireerd om naar Noord-Spanje te gaan.”
De persjury over ‘Paarden en Pomadas’ van Joost Brantjes: “Het is zeker een kunst om in zo weinig woorden, of beter gezegd zo weinig beschikbare ruimte, een origineel en vlot verhaal te maken. Het artikel is zeer informatief. Joost Brantjes schetst in een paar honderd woorden een goed beeld van het ‘carnaval’ van Menorca: het festival Mare de Deu de Gràcia. Het leuke is dat dit geen toeristische hype is, maar een festival dat vooral bezocht wordt door locals en Menorquinos die op het vasteland wonen. Zij keren eenmaal per jaar terug om met hun oude vrienden te drinken en paardenshows bij te wonen, net zoals de Maastrichtenaren een keer per jaar terugkeren naar hun geboortestad om daar carnaval te vieren.”
De blogjury over ‘De winkel van Modesta – Extremadura, Spanje’ van Anneke de Bundel: “Het verhaal is heel leuk geschreven. Je verplaatst je in de karakters, en het is net alsof je er zelf bij bent. Het maakte ons nieuwsgierig om er daadwerkelijk naar toe te gaan. In het verhaal wordt een niet zo bekend toeristisch gebied op een leuke manier onder de aandacht gebracht. Extremadura is even groot als Nederland, maar er wonen heel weinig mensen. Het is een prachtig gebied en Anneke heeft een kijkje gegeven in de waarden en tradities van deze redelijk onbekende regio. De lay-out van de website is wel wat ‘statisch’ en onderdeel van Columbus Magazine. Anneke moet vooral doorgaan met bloggen, en zou dat ook op een eigen site kunnen doen.”
De blogjury over ‘They were lovely and pleasant in their lives’ van Stefania van Lieshout: “Er was eigenlijk weinig verschil met de nummer één. Echter na lang beraad vonden we als jury het artikel van Stefania meer van historische, dan culturele waarde. We vonden het artikel erg bijzonder, velen hebben een zwak voor dit soort historische thema’s. Het was mooi geschreven en de foto’s waren ook prachtig. Ook de andere verhalen van Stefania vonden we erg goed. Ze heeft een unieke kijk en brengt de verhalen echt tot leven met haar mooie woorden en foto’s. Het is leuk geschreven, mooi gedicht en heel persoonlijk. De jury werd echt geraakt.”
proef spanje
5
winnaar persprijs 2011
Als in een film
K
im van Dam won de eerste prijs met haar verhaal ‘Als in een film’ (gepubliceerd in Nouveau). Omdat The Royal Scotsman al zo vaak beschreven is, wilde ze graag eens een andere luxe treinreis maken.
Top 3 must see’s aan de Spaanse noordkust: 1. Fuente Dé (Cantabrië) “Anderhalf uur is de rij staan voor een kabelbaan, hier heb ik dat er graag voor over. Je stapt uit in een andere wereld, één van de mooiste plekken in de Picos de Europa, en de 4 uur durende afdaling is adembenemend.”
2. Café Iruña in Bilbao (Baskenland) “Als Spanjeliefhebber kwam ik uit bij de Transcantábrico, die over een
“Een traditierijke bar met een prachtig mudejár interieur. Sinds 1903 is
oud smalspoor door Noord-Spanje rijdt. Ik moet bekennen dat ik toch
hier weinig meer veranderd, ook de obers zijn ouderwets goed. Voor
wel opzag tegen het reizen in een groep, want meestal reis ik privé. De
ongeveer een tientje eet je hier een geweldig menu, alles inclusief.”
suites in de Transcantábrico zijn luxe maar krap en dus ben je bijna voortdurend in elkaars gezelschap. Gelukkig is iedereen vriendelijk en
3. Playa de Poo (Asturië)
vooral steeds stipt op tijd voor vertrek. Omdat de Spanjaarden vrijwel
“De golven beuken hier op een komvormige rotswand, maar via een
alleen Spaans spreken, schuiven we al snel aan bij vier Australiërs die
kleine opening bereikt het water toch de grote zandbaai, die als een
precies onze humor hebben. Diana, Gareth, Sandy en Greg wenken ons
rivier het land inloopt. Hier kan ik urenlang kijken hoe eb en vloed het
vervolgens bij iedere eetzaal die we binnenlopen. Na een paar dagen
landschap veranderen.“
worden lunches en diners een uitputtingsslag. Geen wonder, want de Noord-Spaanse keuken geldt als stevig, vier gangen is het minimum en de obers tappen steeds vrolijk bij. Op de zesde dag is het vooruitzicht van
Hoe er te komen
weer een copieuze maaltijd, met aansluitend casinobezoek, me te veel en
Je kunt de reis met de Transcantábrico beginnen in Santiago de
besluiten we een avondje te relaxen in de bibliotheek aan boord. De
Compostela (met korte busreis naar Ferrol) of in San Sebastián (busreis
serveersters van de Transcantábrico, die ons altijd trouw uitzwaaien en
naar Bilbao). Diverse maatschappijen vliegen dagelijks (met stop-over
verwelkomen, vinden het allemaal prima, maar kunnen ze ons dan
in Barcelona) van Amsterdam naar Santiago de Compostela. Met de auto
misschien een flesje cava aanbieden? Hoogtepunt blijft de Picos de Europa,
is het zo’n 1900 kilometer van Utrecht naar Ferrol. Wie de reis andersom
hoog in de bergen ontsnappen we even aan de hectiek die zo’n reis toch
maakt, kan rechtstreeks met Vueling van Schiphol naar Bilbao vliegen.
met zich meebrengt. Dan weten we: hier gaan we snel weer terug.”
Glanzend gepoetst staat de trein te wachten op zijn reizigers (foto: Kim van Dam – Nouveau)
uveau)
transcantábrico
Fragment uit ‘Als in een film’ van Kim van Dam:
vertelt veel over de geschiedenis van de stad, die zijn faam dankt aan de vondst van het gebeente van de apostel Jacobus (Santiago in het
“A todas! Op iedereen! We hebben ons nog niet neergevlijd in de
Spaans), die het christendom in Spanje verspreidde.
pluche armstoelen van het barrijtuig, of de cava vloeit al. De Spanjaarden, ruim in de meerderheid, proosten op de reis die het veertig
Soms komen er wel een half miljoen bedevaartgangers per jaar om zijn
man sterke gezelschap de komende week gaat maken. Maar er klinkt
graf in de kathedraal te bezoeken. De eerste tien pelgrims die ’s ochtends
ook luidkeels cheers! – er zijn vijf Australische echtparen aan boord –
de stad binnenlopen, krijgen een gratis lunch in vijfsterrenhotel Parador
en een wat bescheidener santé van een stel uit Antwerpen. In de weten-
Reyes de Catolicos op het fraaie Plaza do Obradoiro, het plein van het
schap dat iemand nu de koffers en tassen in onze suite zet, genieten we
gouden werk. Daar is ook de culinaire vuurdoop van de treinreis. Elke
van de bubbels en – ook typisch Spaans - een bakje gezouten amandelen.
dag zullen we uitgebreid lunchen én dineren bij de beste restaurants van Spanjes noordkust, befaamd om de kwaliteit van zijn keuken. Alle
Om precies half zes zet de stationsmeester van Ferrol met een kort fluitje
maaltijden, inclusief wijnen, koffie en likeur zijn inbegrepen. ’s Avonds
de Transcantábrico in beweging. De veertien glanzende Pullman rijtuigen
eten we na de rondleiding door het middeleeuwse stadje Viveiro op het
zijn begonnen aan de duizend kilometer lange tocht naar San Sebastián,
strand bij Restaurante Louzao.
Baskenland. In zeven dagen tijd zullen we over een oud smalspoor, waarover vroeger kolen en vracht werden vervoerd, een van de mooiste
De visserbootjes beloven veel voor de lokale specialiteiten die ons te
treinreizen van de wereld maken. De landschappen van de Atlantische
wachten staan. Alle gasten doen zich tegoed aan bekende en minder
kust die aan het oog voorbijtrekken, zullen voortdurend veranderen:
bekende mariscos, schaal- en schelpdieren. Na het voorgerecht − een
van de rotsachtige inhammen van Galicië, tot de bergen van Asturië en
flinke krab − dragen de obers hun zilveren schalen vol percebes binnen,
groene heuvels van Cantabrië.
die bij ons eendenmosselen of duivelspootjes worden genoemd. Daarna volgen indrukwekkende hoeveelheden kreeften, scheermesjes en lan-
Eerder die zaterdagmiddag hadden we onze medepassagiers ontmoet
goustines. Het digestief slaat dan ook niemand over.. Het regime in de
in Santiago de Compostela, op een kort busritje van Ferrol, waar de
trein is strikt, want naast de Transcantábrico gebruiken ook forensen-
meer dan honderd jaar oude lijn start. De pelgrimsstad is een van de
treinen het smalspoor. Vertraging is dus uit den boze...”
mooiste steden van Spanje. Paleizen en kastelen zijn er net zo gewoon als de regen waar Galicië patent op heeft. Een rondje om de kathedraal
Het hele verhaal is verschenen in Nouveau (juni 2011).
De inrichting van de Transcantábrico is klassiek, met veel hout en met dik velours bekleden stoelen (foto: Kim van Dam – Nouveau)
tweede plaats persprijs 2011
Paarden en Pomadas
J
oost Brantjes werd tweede bij de persprijzen met zijn verhaal ‘Paarden en Pomadas’ (Wegener dagbladen). Het artikel gaat over het Mare de Deu de Gràcia Festival (altijd op 7, 8 en 9 september), waarmee de inwoners van Menorca het einde van de zomer vieren.
Top 3 must see’s in Menorca: 1. Ciutadella In het uiterste westen van Menorca ligt de oude hoofdstad van het eiland. De eeuwenoude overblijfselen vormen een belangrijke archeologische plek. De historische wijk (Es Bron) van deze prachtige havenstad is omgeven door middeleeuwse straatjes vol paleizen, kerken en forten. Het Plaza des Born is het levendige middelpunt van de stad.
Menorca is één van de minder toeristische eilanden van de Balearen en het meest oostelijke eiland van Spanje. Het vredige paradijs in de
2. Ferreries
Middellandse Zee is uniek, anders en verrassend. De aantrekkingskracht
Ferreries is het hoogstgelegen dorp van Menorca. Midden op het eiland
van Menorca gaat dan ook voornamelijk uit van de natuur en de weldadige
vind je in deze bedrijvige plaats een interessante historie. De kerk van
rust. De grootste aantrekkingskracht van dit fraaie eiland vind je in het
Sant Bartolomé en de ruïnes van het Arabische kasteel van Sent Agayz
binnenland: een rijk ecologisch en cultureel erfgoed en internationaal
(boven op de berg Santa Águeda) zijn absolute aanraders.
erkend door Unesco die het uitriep tot Biosfeerreservaat. Daarnaast is Menorca met meer dan 1000 geclassificeerde monumenten uit het stenen
3. Es Mercadal
tijdperk, een waar openluchtmuseum.
Es Mercadal ligt midden op Menorca. Wandel door de rustige straatjes, langs de witte huizen en ga naar de parochiekerk van Sant Martí. Ga
Eropuit trekken te voet of te fiets op de gemarkeerde paden en routes
naar het uitkijkpunt bovenop de Monte Toro (met 357 meter de hoogste
zijn een goede manier om de omgeving te verkennen. Meest bijzonder is
berg van Menorca). Ook de gastronomie van Es Mercadal is befaamd.
het S’Albufera d’Es Grau Nature Reserve, een toevluchtsoord voor veel water- en trekvogels en één van Zuid-Europa’s belangrijkste moeraslanden. Menorca is uitstekend geschikt voor gezinnen met
Hoe er te komen
jonge kinderen. Bekende badplaatsen zijn onder meer Cala ‘n Bosch en
Menorca is afgezien van charters in de zomer, enkel met een over-
Playa de Son Bou. Om het eiland te ontdekken is het slim een auto te
stap in Madrid of Barcelona te bereiken. De internationale luchthaven
huren – de grootste afstand tussen twee plekken is slechts 48 kilometer. Rij
van Menorca ligt zo’n 5 kilometer van hoofdstad Mahón.
via de b-wegen naar de mooiste stranden, zoals bij Son Saura en es Talaier.
Haven van Ciutadella
adella
menorca
Fragment uit ‘Paarden en Pomadas’ van Joost Brantjes: “Om vanuit Madrid naar het meest oostelijk gelegen deel van het Spaanse koninkrijk te komen, heeft het CRJ200 toestel van Air Nostrum, waar slechts vijftig mensen in kunnen, ruim een uur nodig. De aankomsthal van Aeropuerto Menorca is leeg als een kroeg in Staphorst op zondag. Vreemd. Het is de vooravond van het Mare de Deu de Gràcia Festival, het grootste festival van Mahón, de hoofdstad van het eiland. Maar, zoals zal blijken in de dagen die volgen, is het paardenfestival merendeels een feest voor de lokale bevolking. De volgende dag ontmoet ik Luis in cafeteria Bon Dia. De chef van een elektriciensbedrijf is met collega’s Adan en José aan het indrinken met kleine flesjes Estrella Damm bier en pomadas, dé lokale drank van het eiland waar geen ontkomen aan is. De plaatselijk gedistilleerde Xoringuer gin wordt met Kas Limón citroenlimonade aangelengd tot een soort Breezer avant la lettre; een potente cocktail die door de zoete limonade soepel wegdrinkt. Het drankje is zo populair dat veel cafés de gin zelfs op de tap hebben. De elektriciens moeten aardig wat tijd in kroegen hebben doorgebracht en leren me nieuwe bartrucs. Hoe je met een tandenstoker een ijsklontje uit een glas water vist. Of hoe je met een longdrinkglas het koperen hart uit een twee euromunt haalt. En hoe je met een haarelastiek een bierflesje in tweeën splijt. Lezers die denken te weten hoe de trucs in elkaar steken, mogen mailen. Als de cafetaria om drie uur sluit voor de nog altijd gerespecteerde siësta, gaan we naar het centrum van de stad. De straten hebben een tapijt van rood zaagsel om de paardenvoeten te beschermen. Alle kroegen puilen uit tot op de straten en er wordt vrolijk ingenomen. Vanaf vijf uur verschijnen de eerste van 158 ruiters op prachtige, gitzwarte paarden van het lokaal gefokte Raza Menorquina, die allemaal zijn versierd met spiegels, een dek met de naam van het paard en een staartdecoratie. De ruiters zelf dragen een rokkostuum met witte broek en een driehoekige steek. Aangemoedigd door het publiek, laten ze de paarden steigeren en hoe langer het paard op zijn achterste twee benen weet te springen, des te enthousiaster wordt de menigte...” Het hele verhaal is verschenen in de Wegener Dagbladen (6 augustus 2011)
De corrregudes (paardenraces) zijn één van de spectaculairste onderdelen van het festival op Menorca (foto: Joost Brantjes – Wegener Dagbladen)
derde plaats persprijs 2011
Madrid la Movida
M
Mark Gielen haalde de bronzen persprijs met zijn verhaal ’Madrid la Movida’ (Grande). Zijn artikel gaat over kunst en eten in de Spaanse hoofdstad. Madrid is een wereldstad met een enorm cultureel en artistiek erfgoed.
Top 3 leukste restaurants in Madrid: “Het aanbod is waanzinnig, gidsen en tijdschriften puilen uit van de verlokkelijke adressen. Alleen al in het hart van de stad zorgen het Plaza de Santa Ana en de stegen rondom voor een overdaad van restaurants en tapasbars. Voor garnalen met knoflook moet je naar Casa del Abuelo, voor octopus op zijn Galicisch naar La Oreja de Oro.”
De hoofdstad is strategisch gelegen in het geografische centrum van
1. Mercado de San Miguel
het Iberisch schiereiland, het nulpunt van Spanje vind je op de Puerta
“Bij het Plaza Mayor bevindt zich de overdekte Mercado de San
del Sol, het centrale plein van Madrid. In het historische centrum en het
Miguel, een levendig eet- en proeffestijn met alles wat de Spaanse keuken
indrukwekkende stadsplein Plaza Mayor zie je de pracht uit de 16 en
te bieden heeft.”
e
17e eeuw. Aan het Plaza de Oriente bevinden zich het imposante Palacio Real, het koninklijk paleis uit de 17e eeuw en de opera.
2. Museo del Jamon “Voor een broodje met een keuze aan ham, ga naar het Museo del Jamon.”
Kunst en cultuur nemen een opvallende plaats in de Madrileense agenda in. De hoofdstad heeft 73 musea die werkelijk alle kennisgebieden
3. Casa Botin
omvatten. De kunstboulevard Paseo del Arte kan bogen op de aan-
“Casa Botin is het oudste restaurant van Madrid, wel wat toeristisch.”
wezigheid van niet minder dan drie van de belangrijkste musea van Spanje: het Pradomuseum, het Museum Thyssen-Bornemisza en het Nationaal Kunstcentrum Reina Sofía.
Hoe er te komen Maar als er iets is dat Madrid kenschetst, is het de aanstekelijke levens-
Diverse luchtvaartmaatschappijen, zoals KLM, Iberia, Vueling en
passie van de inwoners. Doe als de Madrilenen en geniet van het leven
Easyjet, vliegen dagelijks in bijna drie uur rechtstreeks van
tijdens een concert, tentoonstelling of balletvoorstelling. Proef daarnaast
Amsterdam naar Madrid. Met de auto is het van Utrecht naar
van het beste van de Spaanse en internationale gastronomie, ervaar de
Madrid ruim 1700 kilometer.
charme van de cafés en kroegen en dans de flamenco.
Broodje met jamón, een glaasje op een uitnodigend terras: waarom thuisblijven? (foto: Mark Gielen – Grande)
rande)
madrid
Fragment uit ‘Madrid la Movida’ van Mark Gielen: “Het nulpunt van een boerengat: het klinkt ridicuul, maar er zit waarheid in die botte gedachte. Met minder zin voor centralisatie had Filips II het vertrouwde Valladolid niet verlaten om van het onbeduidende dorp aan de Manzanares de nieuwe hoofdstad te maken. Simpelweg in het hart van het land: toen was Madrid het geografische centrum van het Habsburgse rijk, vandaag is het op de Puerta del Sol het absolute nulpunt van Spanje. Op het plein is het druk, zoals in de hele stad, met haar vier miljoen inwoners en verkeer van taxi’s, auto’s en bussen. Een beer die vruchten van de madroño of aardbeiboom eet, symboliseert Madrid. Karel III zit op zijn paard en voor het torengebouw van de Madrileense Comunidad geeft een plakkaat het ‘origen de las carreteras radiales’ aan, het punt van waaruit alle afstanden naar de uithoeken van het land worden gemeten. Vanuit dit half ovalen plein vertrekken de zes wegen naar Santiago, San Sebastian, Barcelona, Valencia, Sevilla en zelfs Lissabon, waarmee ook de Iberische droom overeind blijft. Net zoals talloze toeristen zet ik theatraal mijn stapschoen op kilometer 0. Zo sta ik in het midden van een vroeger dorp, van Madrid, Castilië, Spanje en zijn ontzaglijke rijkdom. Laat ik mijn tocht eerlijk beginnen: als jong symbool van macht is het silhouet van Madrid overweldigend, maar weinig bekoorlijk. Grandeur, imperiale trots, Spaanse moderniteit uit de negentiende en vroege twintigste eeuw, banken, hotels, overheidsgebouwen en politieke instellingen met pompeuze versieringen, wereldbollen en mythologische figuren, maar ook met weinig historische warmte. De Gran Via met zjin neobarokke en art-decogevels is de slagader van de stad, honderd jaar jong. Pleinen als Cibeles, Colon en España pronken met een godin. Columbus en Don Quichote, maar hier en daar doet de architectuur veeleer aan Moskou denken. Bij de fontein van Plaza Cibeles, die Iberische moedergodinnen symboliseert, verzamelen de fans als Real kampioen speelt (die van Atletico vieren bij de fontein van Neptunus). Een immense boulevard loopt eindeloos noordwaarts. Aan het voetbalstadion van Bernabeu spreekt een kleine jongen me aan voor een handtekening van trainer Mourinho, maar ik moet hem teleurstellen...” Het hele verhaal is verschenen in Grande Spanje (5 - 2011).
Klanken bij de tapas op een terras: op het Plaza de Santa Ana, is ook de flamencodanseres van de partij (foto: Mark Gielen – Grande)
winnaar blogprijs 2011
Het water stroomt vanuit de geulen langs de wasplaats waar de dames s’ochtends kleding op de stenen wasbakken kastijden (foto: Nicole Franken)
De winkel van Modesta
A
nneke de Bundel won de eerste prijs bij de bloggers met haar verhaal ‘De winkel van Modesta – Extremadura’ (gepubliceerd op www.columbusmagazine.nl). Na haar studie in Salamanca, ging ze regelmatig terug naar het westen van Spanje.
met een prachtige plaza, een middeleeuwse tuin en een toren die uitkijkt over het dorp. Een middeleeuwse muur loopt om het dorp en kan rondom worden belopen. Het dorp is onbewoond, maar wordt gebruikt door studenten. Het dorp kan alleen tijdens kantoortijden worden bezocht, daarna is de toegangspoort dicht. Alleen al de tocht er naar toe is bijzonder door de vele roofvogels die boven het stuwmeer cirkelen. Neem een lekkere lunch en drinken mee, nestel je op de muur en geniet!”
“Een Spaanse vriend van mij werd gewezen op een huis dat te koop stond in een klein dorp in Extremadura. Een jaar na de koop besloot ik een
2. Las Hurdes
maand in dat huisje door te brengen. Ik wilde wel eens weten hoe het is om
“Las Hurdes is een gebied dat ook voor Spaanse begrippen arm is. Het
te wonen in een kleine gemeenschap waar iedereen elkaar al minstens een
bestaat uit diverse dorpen die in linten tegen de bergen zijn gebouwd.
halve eeuw kent. Het is een prachtig dorpje tegen de heuvels, met slechts
Bezoek vooral de achterste dorpen, die zijn nog authentiek in bouw.”
een kerk, een café en een winkel. Ontsnapping uit het dorp is er nauwelijks, anders dan de paden die de heuvels in voeren. Slechts twee keer per
3. La Garganta de los Infiernos
week gaat er een bus naar de markt in Plasencia. De boodschappen
“La Garganta de los Infiernos ligt in de vallei van de rivier de Jerte.
haalde ik in de enige dorpswinkel. Het leven in het dorp is traag en stil.
Hier kun je fantastisch zwemmen. Doordat de granieten rotsen door de
Althans, dat dacht ik aanvankelijk. Maar beetje bij beetje ontdekte ik dat
rivier zijn uitgesleten, zijn er natuurlijke zwembaden ontstaan.”
het dorp veel levendiger is dan verwacht. In de dorpswinkel komt iedereen. Sommigen alleen om te kletsen, anderen voor een boodschap of om medicijnen op te halen. De politiek wordt er besproken, de kinderen en de
Hoe er te komen
zieken, maar ook zaken als het internet of seks. De winkel van Modesta
Wie met het vliegtuig naar de regio Extremadura wil, kan het beste
is als een plaatselijk journaal. Je komt er van alles te weten.”
naar Sevilla vliegen. Diverse maatschappijen, zoals KLM, Iberia en Vueling, vliegen dagelijks (met stop-over in Madrid of Barcelona)
Top 3 must see’s in Extremadura:
van Amsterdam naar Sevilla. Vanaf de luchthaven is het dan nog circa
1. Granadilla
twee uur rijden naar Mérida, de hoofdstad van Extremadura. Met de
“Granadilla is door de aanleg van een stuwmeer ondergelopen, waardoor
auto is het van Utrecht naar Mérida zo’n 2000 kilometer.
de bewoners vertrokken zijn. Inmiddels is het dorp in oude stijl opgeknapt
12
proef spanje
anken)
extremadura
Fragment uit ‘De winkel van Modesta – Extremadura’ van Anneke de Bundel: “Het zou zo oneindig veel interessanter zijn om het over seks te hebben”, zegt de vrouw met het korte blonde haar tegen de man die op de kisten vol meloenen hangt en zich beklaagt over de hitte. “Maar aangezien dat ongepast is, hebben we het dus over zoiets banaals als het weer.” De vijf tandenloze oudjes in de dorpswinkel barsten in lachen uit. Modesta is een fenomeen in het dorp. Haar winkel ligt verscholen achter nummer 29. De opstelling van de producten op stellingkasten tegen de muur, in bakken op de grond of gewoon los in slordige stapels op een klapstoel verraden haar weinig geordende aard. Ze verkoopt alles: ongefilterde wijn, tomaten, vliegenmeppers, brood, verlengstekkers, anti-mug met cortisone, schoenen, pillen tegen hartfalen en nagellak. Wat er niet is, wordt besteld en ligt de volgende dag wel ergens op het rek. Daarnaast is ze distributeur van alle medicijnen die in het dorp worden voorgeschreven. Eenmaal geleverd worden de pillen in handgeschreven envelopjes ondergebracht en in een la bewaard tot de patiënt ze komt halen. Gezien haar chaotische aard mag het een wonder heten dat er nog geen doden zijn gevallen door het uitdelen van de verkeerde envelop. Modesta’s vermogen iedere activiteit tot in het oneindige te rekken, drijft een mens tot volledige waanzin. Wie snel even een brood denkt te halen, komt bedrogen uit, want de wachttijden kunnen om ondoorgrondelijke redenen oplopen tot drie kwartier, ongeacht of er klanten zijn. Regelmatig is ze de rekening kwijt, zodat je weken later nog gefactureerd wordt voor een pleister op een wond die al lang genezen is. El Pueblo is echter ook een verborgen paradijsje. Met het oranje van de perzikbomen tegen blauwe heuvels en helder beekwater dat uit de bergen komt. Met ruiters die hun paard aan de reling van het enige terras vastmaken voor een koud biertje. Driehonderd vooral oude zielen telt het dorp. Het landschap rond het dorp is vlak en geel in de kleur van lang geleden verdord gras. In de verte pieken de toppen van de Sierra’s met namen als Doña Helena of ‘Dood aan de Moren’. De gele vlakte wordt hier en daar onderbroken door het grijsgroen van de olijvenbomen waaronder de zwarte stieren schuilen. Geel, groen, zwart...” Het hele verhaal is te lezen op http://www.columbusmagazine.nl/europa/spanje/extremadura/reisreporter/blogs/4063.html
De gele vlakte wordt hier en daar onderbroken door het grijsgroen van de olijvenbomen waaronder de zwarte stieren schuilen (foto: Nicole Franken)
tweede plaats blogprijs 2011
They were lovely and pleasant
S
tefania van Lieshout werd tweede bij de blogprijzen met haar verhaal ‘They were lovely and pleasant in their lives’ (gepubliceerd op stefaniavanlieshout.wordpress.com). Ze schrijft verhalen op haar eigen blog over haar woonplaats Málaga.
Top 3 must see’s in Málaga: “De zon heeft de hele dag geschenen, het is nog steeds warm onder de sterrenhemel en je hebt iets te vieren? Een trouwdag, een jubileum, een familiereünie of ben je gewoon blij dat je op vakantie bent? In Málaga vind je de ultieme plekjes voor een drankje en een hapje met uitzicht:
1. AC Malaga “De meeste toeristen komen niet verder dan de Costa del Sol, en dat is
“Een zakenhotel met stijl. Het restaurant (mét zwembad) is niet goedkoop,
jammer, want Andalusië heeft zoveel meer te bieden dan alleen zon en
maar heeft het beste uitzicht op het oude stadscentrum en de haven.”
strand. Dat is één van de redenen dat ik ben begonnen met een blog over Málaga en omgeving. Maar vooral omdat het hier zo mooi is, en
2. Parador Gibralfaro
de lucht zo ongelofelijk blauw. Ik heb zeventien jaar als expatriate de
“Het Parador hotel ligt boven de Gibralfaro en kijkt uit op de Plaza de
wereld rond gereisd en van alles gezien, vreemde en mooie dingen,
Toros. Tijdens de Feria van Málaga kun je hier op je gemak onder het
lieve mensen en hele nare, ontroerend mensenwerk, gekke beestjes en
genot van een drankje de paarden en stieren bekijken.”
prachtige bloempjes. Helaas ben ik bijna alles weer vergeten, mijn herinnering bestaat uit foto’s. Dus daarom schrijf ik het nu op.”
3. Hotel Larios “Dit eigenzinnige hotel ligt aan de bekendste en grootste winkelstraat
Fragment grafschrift op het Britse kerkhof in Málaga: Omdat de tijd van geluk jou ontzegd werd,
in Málaga. Voor het betere loungegevoel is dit de ideale plek. Het uitzicht is op de Plaza de la Constitución.”
Rust jouw hart zonder enige roos. Bloed en vlees waren jouw rijkste kleed En de aarde heeft de vastberadenheid van jouw stap nooit gekend. Hier begint en eindigt tegelijkertijd jouw tijd als zaadje
Diverse (lowcost) maatschappijen, zoals Iberia, Vueling en transav-
zo begraaft men een overwonnene aan het einde van de strijd
ia.com, vliegen dagelijks in circa drie uur rechtstreeks van Amsterdam
Waar de novemberregen jouw tederheid zal doordringen
naar Málaga – Costa del Sol. Met de auto is het van Utrecht naar
En het blaffen van een hond de stem van een voorteken zal hebben. Stil staat jouw hele leven bij de aanraking van de dood
14
Hoe er te komen
proef spanje
Málaga zo’n 2300 kilometer.
málaga
Fragment uit ‘They were lovely and pleasant in their lives’ van Stefania van Lieshout:
16 december 1900 in de haven van Málaga en nam allen aan boord met zich mee de diepte in. Ook het graf van Robert Boyd bevindt zich hier, geëxecuteerd in Málaga voor zijn aandeel in de opstand van 1831
“‘They were lovely and pleasant in their lives. In their death they were not
onder leiding van generaal José Maria Torijos.
divided.’ Dit staat geschreven op het graf van de drie kinderen van Patrick & Frances Boyle. Een ontroerend monument voor Catherine,
Het kerkhof werd opgericht in het jaar van Boyd’s overlijden op initiatief
Graeme en Henrietta, gestorven ten gevolge van een epidemie in het
van William Mark, de Britse consul in Málaga. Mark was geschokt
midden van de negentiende eeuw. De kinderen hebben hun laatste rust-
door het gebruik om protestanten ‘s nachts op het strand te begraven.
plaats gevonden onder de zon van Málaga. Ver van de Schotse regen
De doden werd overgelaten aan de genade van wilde honden, de
slapen ze voor altijd tussen de bougainville, agave en geurende jasmijn.
branding nam vervolgens wat nog van hen resteerde. Hij maakte een einde aan deze gewoonte door te ijveren bij de autoriteiten in Málaga
De jongste was twee jaar oud toen ze stierf in december 1851. Graeme
voor een alternatief. Toestemming werd uiteindelijk gegeven voor een
het broertje overleed een maand later, hij had slechts drie jaar geleefd.
Anglicaanse begraafplaats buiten de stadsmuren van Málaga. Het
Henrietta volgde hen binnen drie maanden naar het hiernamaals. Ze
stukje land aan Avenida de Pries tegenover de stierenvechtersring
was acht jaar jong bij haar overlijden. De kindergraven op het Britse
heeft 175 jaar lang dienst gedaan als begraafplaats. Bij gebrek aan ruimte
kerkhof in Málaga zijn met schelpjes bedekt. Omgeven met exotische
accepteert de Foundation nu alleen nog maar gecremeerde resten. De
planten, lang vergeten door familie in een ver vaderland worden de
staat van het kerkhof maakt het helaas al te duidelijk dat de stichting
kinderen getroost door het uitzicht op een gedicht van María Atencia.
afhankelijk is van donaties en het werk van grotendeels bejaarde vrijwilligers voor het onderhoud...”
De andere gedenktekens voor de overledenen spreken eveneens tot de verbeelding. Zoals het monument voor de bemanning van
Het hele verhaal is te lezen op http://stefaniavanlieshout.wordpress.
het Keizerlijke Duitse marineschip Gneisenau. Het schip zonk op
com/2011/01/17/they-were-lovely-and-pleasant-in-their-lives/
derde plaats blogprijs 2011
10 minder bekende musea
G
eert de Meijer behaalde brons bij de blogprijzen met zijn verhaal ’10 minder bekende musea’ (gepubliceerd op bezoekbarcelona.blogspot.com). Hij woont sinds 2008 in Barcelona en is een frequente bezoeker van de vele musea van de stad.
Top 3 must see’s in Barcelona: 1. CaixaForum “Dit tentoonstellingscomplex bevindt zich niet ver van de Fontein van Montjuïc en is gevestigd in een prachtig voormalig industrieel pand. Er zijn altijd boeiende exposities over uiteenlopende onderwerpen en van zeer diverse kunstenaars. De toegang is gratis.”
“Het hele jaar door ben ik een frequente bezoeker van de vele musea
2. Kerkhof van Montjuïc
van Barcelona. De toppers zijn ongetwijfeld het Museum van Picasso
“Misschien minder voor de hand liggend tijdens een stedentrip, maar
en de Fundació Joan Miró. Bovendien vind je in de stad ook een enorm
het is toch één van mijn favorieten: het Cementiri de Montjuïc. Op een
aanbod van kleinschalige maar vaak verrassende musea. Onder deze
mooie herfstdag of zonnige lentedag is het erg rustgevend de indruk-
verborgen juweeltjes bevinden zich ondermeer het Schoenenmuseum
wekkende graven van dit enorme kerkhof te bezoeken.”
en het Museum van de Chocolade. De meest bijzondere ervaring deed ik echter op in het Museu de Carrosses Funebres, wat Museum van
3. Zomerterras van het Museum Frederic Marès
Lijkwagens betekent. Het leek me interessant om in dit museum eens
“Tijdens de zomer vind ik het heerlijk om iets te gaan drinken onder de
de collectie wagens te bekijken die vroeger in Barcelona gebruikt
sinaasappelbomen van de patio van het Museum Frederic Marès.
werden om overledenen te vervoeren. Om toegang te krijgen tot de
Hoewel het te midden van de toeristische Barri Gòtic ligt, vlakbij de
expositieruimte moest ik me eerst aanmelden aan de receptie van het
kathedraal, vind je hier toch een oase van rust.”
gebouw, waar de kantoren van de Uitvaartdienst van de stad zijn gevestigd. Ik werd vervolgens begeleid naar een nauwelijks verlichte gang waar we samen de lift namen naar de kelder, want het museum bleek ondergronds te liggen. Groot was dan ook mijn verwondering toen ik de
Hoe er te komen
expositieruimte binnenkwam. De zaal was prachtig ingericht met een
Diverse (lowcost) maatschappijen, zoals KLM, Iberia, Vueling,
groot aantal wagens en karren, vele getrokken door levensechte
transavia.com en Easyjet, vliegen dagelijks in ruim twee uur re-
paarden. Op de lijkwagens zaten personages, gekleed volgens de periode
chtstreeks van Amsterdam naar Barcelona. Met de auto is het van
waarover het ging en met veel oog voor detail. Ik vind het Museu de
Utrecht naar Barcelona zo’n 1500 kilometer.
Carrosses Funebres daarom een absolute aanrader.”
16
proef spanje
barcelona
Fragment uit ‘10 minder bekende musea’ van Geert de Meijer: “In dit blog heb ik het regelmatig over de wereldberoemde musea die je in Barcelona kan bezoeken. Deze keer wil ik echter tien minder bekende in de kijker zetten die ik ook de moeite waard vind. 1. Museu Tèxtil i d’Indumentària: Eén van de middeleeuwse paleizen in de Carrer Montcada, waar zich ook het Picasso Museum bevindt, herbergt dit Textiel- en Kledingmuseum. Aan de hand van de collecties kun je de evolutie zien van textiel, kleding en juwelen in de Europese, Egyptische en Islamitische cultuur. 2. Museu del Calçat: Dit charmante museum is gehuisvest in een oud renaissancistisch huis van de Gilde van Schoenmakers. Je vindt er een bijzondere verzameling historische schoenen en werktuigen voor de fabricatie ervan. 3. Museu de Ceràmica: Dit museum bevindt zich in het Koninklijk Paleis van Pedralbes en toont een boeiende collectie Spaans keramiek, van de eerste Spaans-Arabische voorwerpen tot hedendaagse objecten. 4. Museu del Perfum: Hier vind je meer dan 5.000 parfumflesjes uit verschillende culturen en beschavingen, zoals Egyptische flesjes, Grieks keramiek en Romeinse glazen flacons. 5. Museu de la Xocolata: Gehuisvest in het oude klooster van Sant Agustí biedt dit museum een overzicht van de chocoladecultuur. Het illustreert ondermeer het ontstaan van de cacao en de introductie ervan in Europa in de zestiende eeuw. 6. Museu Etnològic: In dit Etnologisch Museum kun je 10.000 gebruiksvoorwerpen en kunstobjecten bekijken van over de hele wereld. 7. Museu Egipci de Barcelona: Dit museum wordt ook wel Fundació Arqueològica Clos genoemd. Het bevat een collectie van 700 voorwerpen uit het Oude Egypte die op een aangename en didactische manier worden tentoongesteld...” Het hele verhaal is te lezen op http://bezoekbarcelona.blogspot. com/2010/10/10-minder-bekende-musea.html
Park Güell
natuur
Altijd dichtbij
S
panje staat bekend om de mooie stranden en de boeiende steden, maar de natuur is zeker niet minder indrukwekkend. Ook het ruraal toerisme wordt steeds belangrijker. Niet voor niets is het Spaanse natuurschoon het thema van Proef Spanje 2012. Spanje kent meer dan 400 beschermde natuurparken, die samen een oppervlakte van ruim 2,5 miljoen hectare innemen. De prachtige parken vind je in heel Spanje, van noord naar zuid, op het vasteland en op de eilanden. De 14 nationale parken zijn de natuurtrots van het land. Het hooggebergte, met bergtoppen van meer dan 3000 meter, vind je in de bergketens van de Pyreneeën en de Sierra Nevada. Echter, door heel Spanje bevinden zich bergkammen die weliswaar niet zo hoog zijn, maar in schoonheid en ecologisch belang niet onderdoen voor het hooggebergte. Denk hierbij aan de Cordillera Cantábrica (met de Picos de Europa) en de Cordillera Central (met de Sierra de Gredos). De Canarische Eilanden zijn een uniek stukje Spanje. Door de vulkanische oorsprong is er een weelderige vegetatie. Tenerife wordt gedomineerd door een bergketen die het eiland doorkruist. De hoogste toppen bevinden zich in het Nationaal Park van de Teide. Op Lanzarote kun je genieten in het Nationaal Park van Timanfaya en op Gran Canaria zijn de duinen van Maspalomas heel indrukwekkend. Op La Palma bezoek je het Nationaal Park van La Caldera de Taburiente, op La Gomera het Nationaal Park van Garajonay (werelderfgoed) en op El Hierro kun je niet om El Golfo heen. El Golfo is een bergachtig gebied met grote hoogteverschillen waar nog vrij recente lavavelden en vulkaankegels te zien zijn. Ook de eilanden van de Balearen beschikken over prachtige natuur. Het eiland Cabrera is bijvoorbeeld in zijn geheel tot nationaal park benoemd. Op Mallorca is de Sierra Tramuntana een indrukwekkend berggebied en het Nationaal Park Albufera is de perfecte plek voor mooie wandelingen. Ook het noordelijk deel van de baai van Alcúdia is een bijzonder natuurgebied, dit is het meest uitgestrekte wetland van de Balearen.
Proef Spanje 2012 Voor Proef Spanje 2012 kunnen artikelen in dagbladen, tijdschriften en blogs met het thema natuur en duurzaamheid meedingen naar de pers- en blogprijs. Inzendingen moeten gepubliceerd zijn tussen 1 september 2011 en 31 augustus 2012. Verhalen kun je sturen naar het Spaans Verkeersbureau via
[email protected].
18
proef spanje
Agenda 2012
H
et thema van de ‘Proef Spanje 2011’ prijzen was cultuur in de breedste zin van het woord. Maar dat betekent niet dat er ook in 2012 niets te beleven valt op cultuurgebied in Spanje. Integendeel zelfs...
Corpus Christi Tijdens de katholieke Sacramentsdag (Corpus Christi), dat wordt gevierd op de tweede donderdag na Pinksteren, worden in veel steden de straten bezaaid met bloemen. Beroemd is de Corpus Christiprocessie in Toledo.
Gastrofestival Madrid staat van 23 januari t/m 5 februari in de gastronomische spot-
Zomerse dorpsfeesten
light met het Gastrofestival. Tijdens dit culinaire festival draait alles om
In de zomer kun je eigenlijk geen feest of festiviteit mislopen. Ieder
eten en cultuur. De events vinden door heel de stad plaats, in zowel
dorp en elke stad heeft zijn eigen feest en viert het uitbundig met
restaurants als in musea, galeries, winkels en zelfs in het nationaal film-
zowel lokale bewoners als toeristen. Vier bijvoorbeeld het Fiesta
archief (waarbij er gastronomie-gerelateerde films worden vertoond).
Tradicional mee in Lloret de Mar. Ook de festiviteiten ter gelegenheid
Dit jaar is er ook veel aandacht voor gezond eten en Spaanse wijnen.
van Maria Hemelvaart op 15 augustus zijn de moeite waard.
Carnaval
Sport
In heel Spanje wordt uitbundig carnaval gevierd. In sommige plaatsen
Spanje is een sportief land en de vele marathons, onder andere in
al in januari, elders weer in februari. Maar zelfs ook nog in maart,
Barcelona en Madrid, zijn daar slechts enkele voorbeelden van.
zoals in de regio Murcia.
Autosportliefhebbers gaan voor de Formule 1 en Grand Prix naar Barcelona, Valencia of Jerez de la Frontera.
ARCOMadrid Kunst vind je in heel Spanje, het hele jaar door. In 2012 zit er ook een
Spaans Verkeersbureau
Nederlands tintje aan, want op de ARCOMadrid (internationale beurs
Voor meer informatie over de evenementen van 2012 kun je terecht op
voor hedendaagse kunst) is Nederland het gastland. Van 15 t/m 19
www.spain.info/nl of mail naar
[email protected].
februari zie je hier de beste schilderijen, beeldhouwwerken, gravures foto’s, video’s en nieuwe media.
Heilige week In het voorjaar wordt in heel Spanje de Heilige Week (Semana Santa, de week voor Pasen) gevierd. Dit feest met vele processies wordt vooral in de Zuid-Spaanse steden (Andalusië) uitbundig gevierd, zoals in Málaga en Sevilla. Een absolute must om een keer mee te maken!
COLOFON Proef Spanje, Exclusive by Travelution 2012 Uitgever: XIST! www.xist.nl Rokkeveenseweg 24, 2712 XZ Zoetermeer Tel. 31-(0)79 5939 313 Vormgeving: Stephanie van de Velde, Xist! Druk: Boom & van Ketel, Haarlem Fotografie: Spaans Verkeersbureau
(foto: Neilson Barnard/Getty Images for Conundrum - www.esmadrid.com/gastrofestival)
proef spanje
19
