EVALUATIEONDERZOEK VAN DE JODIUMCAMPAGNE 1999

Universiteit Antwerpen Politieke en Sociale Wetenschappen

EVALUATIEONDERZOEK VAN DE JODIUMCAMPAGNE 1999 EEN ONDERZOEK UITGEVOERD IN OPDRACHT VAN HET FANC.

EINDRAPPORT

ANNE BERGMANS DIMITRI MORTELMANS

JANUARI 2001

Inhoudsopgave

INLEIDING .........................................................................................................................7 DEEL I : THEORETISCHE BESCHOUWINGEN ROND RISICOPERCEPTIE EN RISICOCOMMUNICATIE ............................................................................................... 11 1. INLEIDING .......................................................................................................................................... 13 2. RISICOCOMMUNICATIE...................................................................................................................... 15 2.1. Omschrijving van het begrip risicocommunicatie................................................................................ 15 2.2. Risicocommunicatie als onderzoeksdomein ....................................................................................... 17 2.3. Soorten van risicocommunicatie........................................................................................................ 20 2.4. Benaderingen van risicocommunicatie en andere opvattingen over het publiek ..................................... 23 3. ATTITUDES EN RISICOPERCEPTIE .................................................................................................... 27 3.1. Attitudes en gedrag ......................................................................................................................... 27 3.2. Psychologische modellen van risicoperceptie........................................................................................ 30 3.3. De perceptie van nucleaire risico's tegenover die van andere gevaren ................................................... 33 3.4. De invloed van demografische variabelen op risicoperceptie ................................................................ 35 3.5. Wat maakt er dan wel verschil uit? ................................................................................................. 36 4. MEDIAGEBRUIK ................................................................................................................................. 42 4.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 42 4.2. Inhoudelijke studies ........................................................................................................................ 43 4.3. Effectenstudies ................................................................................................................................ 44 5. DE ROL VAN DE OVERHEID IN RISICOCOMMUNICATIE ................................................................ 49 5.1. De taak van de overheid ................................................................................................................. 50 5.2. Besluit: een voorlichtingscampagne met gemiste kansen ?................................................................... 53 6. BIBLIOGRAFIE..................................................................................................................................... 55

EVALUATIE JODIUMCAMPAGNE 1999

DEEL II : VOORBEREIDENDE VERKENNING EN ADVIEZEN OP BASIS VAN DE THEORETISCHE BESCHOUWINGEN ................................................................. 57 1. DE NATIONALE JODIUMCAMPAGNE VAN MAART 1999 ............................................................... 61 1.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 61 1.2. Het campagnemateriaal voor de apothekers ...................................................................................... 66 1.3. Het campagnemateriaal voor de inwoners van de nucleaire regio's...................................................... 68 1.4. De website van de campagne ............................................................................................................ 78 2. ADVIEZEN AAN HET FANC ............................................................................................................. 81 2.1. Naar een duidelijke positionering van het FANC........................................................................... 81 2.2. Naar een volgende campagne ........................................................................................................... 87 2.3. Pretesten ......................................................................................................................................... 94 2.4. Besluit ..........................................................................................................................................100 3. GELIJKAARDIGE INITIATIEVEN IN ONZE BUURLANDEN ...........................................................101 3.1. Het Verenigd Koninkrijk.............................................................................................................101 3.2. Frankrijk ....................................................................................................................................104 3.3. Nederland ....................................................................................................................................107 3.4. Duitsland .....................................................................................................................................109 3.5. Besluit ..........................................................................................................................................112 4. BIBLIOGRAFIE...................................................................................................................................114 DEEL III : EEN EVALUATIE VAN DE JODIUMCAMPAGNE 1999..........................117 1. GEGEVENS OVER DE STEEKPROEF ...............................................................................................121 1.1. Respons ........................................................................................................................................122 1.2. Verdeling naar zone .....................................................................................................................122 1.3. Socio-demografische verdeling .........................................................................................................124 1.4. Een algemeen profiel van de respondenten ......................................................................................128 2. CONTACT EN NABIJHEID VAN HET NUCLEAIRE ..........................................................................129 2.1. Betrokkenheid bij de naburige nucleaire installatie(s) .....................................................................130 2.2. Het belang van het nucleaire in het dagelijkse leven ........................................................................135 2.3. Besluit ..........................................................................................................................................144 3. DE PENETRATIEGRAAD VAN DE CAMPAGNE ...............................................................................146 3.1. Het bereik van de brief .................................................................................................................146 3.2. Het effect van de campagne ............................................................................................................147 3.3. Evaluatie van het campagnemateriaal............................................................................................160 4

INHOUDSOPGAVE

3.4. Besluit ..........................................................................................................................................166 4. KENNIS EN PERCEPTIE VAN HET NUCLEAIRE ..............................................................................168 4.1. Kennis en perceptie omtrent het nucleaire in het algemeen ................................................................168 4.2. Perceptie van veiligheidsrisico’s .......................................................................................................183 4.3. Concrete kennis omtrent de nucleaire veiligheid...............................................................................190 4.4. Kennis en perceptie FANC ..........................................................................................................195 4.5. Percepties en verwachtingen ten aanzien van de actoren in het “nucleaire veld” ................................197 4.6. Afsluitend intermezzo rond mediagebruik .....................................................................................201 5. ALGEMEEN BESLUIT ........................................................................................................................204 DEEL IV: BIJLAGEN...................................................................................................... 207 1. BIJLAGE 1 : DE ENQUÊTE (NEDERLANDSTALIGE VERSIE) ........................................................209 2. BIJLAGE 2 : INDELING GEMEENTEN IN DE STEEKPROEF IN 10 EN 20 KM ZONES..................232

5

INLEIDING

INLEIDING

Dit rapport werd gerealiseerd in het kader van het opleidingsonderdeel Leeronderzoek van de Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen van de Universiteit Antwerpen (UIA). Het betreft het eindrapport van een evaluatieonderzoek van de jodiumcampagne 1999 in opdracht van het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle (FANC). De onderzoeksopdracht liep van februari 2000 tot februari 2001 en werd in hoofdzaak uitgevoerd door 12 studenten van de 2e licentie: Hendrik Deroo, Olivier De Vriendt, Jan Herthogs, Alexander Le Roy, Bart Michielsen, Ilse Penneman, Karen Penneman, Katleen Pszeniczko, Koen Van Damme, Kris Van De Water, Marko Van Dyck en Ellen Verschooren. De onderzoeker houden er aan al hun studenten te bedanken voor de volgehouden inzet om dit onderzoek een succes te maken. Het onderzoeksrapport is opgebouwd uit drie delen. In een eerste deel wordt stilgestaan bij een aantal theoretische beschouwingen rond risicoperceptie en risicocommunicatie, als achtergrond bij de verdere analyse. Het tweede deel omvat een voorbereidende verkenning als aanloop tot de enquête, alsook enkele aanbevelingen op basis van de theoretische verkenning. Het derde en laatste deel is volledig gewijd aan de analyse van de gevoerde enquête.

9

DEEL I : THEORETISCHE BESCHOUWINGEN ROND RISICOPERCEPTIE EN RISICOCOMMUNICATIE

DEEL I / THEORETISCHE BESCHOUWINGEN

1. INLEIDING

Dit eerste, theoretische deel beoogt twee doelen. Vooreerst fungeert het als theoretische achtergrond en ondersteuning bij de analyse van de enquête over de jodiumcampagne. Daarnaast moet dit theoretisch kader ook duidelijke richtlijnen leveren voor de verdere positionering van het FANC en voor een volgende campagne over nucleaire veiligheid. Achtereenvolgens worden een aantal aspecten van risicocommunicatie besproken, die elk op hun manier bijdragen tot een zo volledig mogelijk begrip van deze toch erg specifieke communicatievorm. Allereerst definiëren we het begrip risicocommunicatie en worden de verschillende benaderingen en soorten van risicocommunicatie besproken. Voorts verklaren we hoe risicocommunicatie in de geschiedenis gegroeid is en hoe het komt dat het wetenschappelijk onderzoeker belangstelling voor deze materie kreeg. Om tot goede risicocommunicatie te komen is het niet alleen belangrijk om zich bezig te houden met de vormvereisten van de boodschap. Men moet ook rekening houden met verschillende psychologische processen die bij de ontvanger van de boodschap spelen. Daarom gaan we in een volgend hoofdstuk in op attitudes en risicoperceptie. We hebben speciale aandacht voor de

13


houding ten aanzien van nucleaire risico’s en voor variabelen die daar al dan niet effect op hebben. In het derde hoofdstuk wordt het mediagebruik besproken. We bespreken eerst inhoudelijke studies die specifiek ingaan op de behandeling van risico’s in de media. Vervolgens komen een aantal effectentheorieën aan bod, die meestal uit het algemene communicatieonderzoek afkomstig zijn, maar waarvan de bijdrage voor de risicocommunicatie onontbeerlijk is. Het vierde en laatste hoofdstuk handelt over de taak van de overheid in verband met risicocommunicatie en in hoeverre zij die taak goed volbracht heeft in het geval van de jodiumcampagne. Om dit te kunnen beoordelen zullen we begrippen nodig hebben die in de voorgaande hoofdstukken omschreven werden. Tot slot van dit hoofdstuk stellen we nog een aantal aandachtspunten voor die toekomstige campagnes efficiënt kunnen doen werken.

14


2. RISICOCOMMUNICATIE

2.1. Omschrijving van het begrip risicocommunicatie Onze huidige samenleving is een informatiemaatschappij. Informatie is dus zeer belangrijk. Dit geldt ook voor informatie over risico’s. Risicocommunicatie is dan ook iets wat ons allen aanbelangt. Het is echter nuttig eerst te bepalen wat we nu juist verstaan onder het begrip risicocommunicatie. Over het algemeen wordt risicocommunicatie gedefinieerd als een interactief proces waarbij informatie en meningen worden uitgewisseld tussen individuen, groepen en organisaties over een risico of een potentieel risico dat de menselijke gezondheid of het milieu betreft. De Amerikaanse nationale onderzoeksraad (National Research Council of NRC) stelt dat risicocommunicatie slechts succesvol is in de mate dat ze bijdraagt tot het verhogen van het begrip van het risico voor de mensen die hieraan blootgesteld zijn. Risicocommunicatie is slechts succesvol in de mate dat de verstrekte informatie voor de mensen volstaat, om zich voldoende geïnformeerd te voelen. (National Research Council, 1989, 1-2)

15


Risicocommunicatie is een vorm van communicatie die het traditionele model van de communicatie volgt. Dit betekent dat er een bron van communicatie is die een boodschap voortbrengt die langs een kanaal een ontvanger bereikt. Dit wil zeggen dat ook bij risicocommunicatie met elk van deze componenten rekening gehouden moet worden en deze componenten zullen dan ook elk afzonderlijk besproken worden. Volgens R. Lundgren en A. McMakin is risicocommunicatie in dat opzicht een soort van technische communicatie. Zij definiëren dit als volgt: ‘Technische communicatie is communicatie over wetenschappelijke of technische informatie.’ (Lundgren, McMakin, 1994, 2).

Het spreekt voor zich dat dit een zeer ruime definitie is met een zeer brede doelgroep. In concreto kan het gaan over jeugd, scholieren, ouderen, werknemers, wetenschappers, … Meestal dient dit soort van communicatie enkel om de doelgroep te informeren of te onderwijzen over een bepaald onderwerp. Af en toe kan het ook gebruikt worden om mensen te overtuigen. De auteurs omschrijven risicocommunicatie weliswaar als een vorm van technische communicatie, maar met zijn eigen specifieke karakteristieken. Het publiek van dit soort communicatie kan volgens hen sterk verschillen: soms zal het voor de doorsnee bevolking bedoeld zijn, soms enkel voor een specifieke groep. Deze afbakening van de doelgroep gebeurt bij dit soort communicatie, omdat sommige informatie beangstigend kan werken voor bepaalde groepen van het publiek. Ook het doel van risicocommunicatie is anders. Vooral in echte noodsituaties wordt deze vorm bijvoorbeeld gebruikt om het publiek in actie te laten schieten (evacuatie op gang brengen, zandzakjes leggen, binnen blijven). Vaak zorgt risicocommunicatie er voor dat er een dialoog op gang komt. Een bedrijf waar zich een ongeval voordeed en dat vervolgens via een bepaalde boodschap de omwonenden probeert te waarschuwen, kan bepaalde reacties terug verwachten (bv. boosheid, ongerustheid,…). Onder risicocommunicatie verstaan we hier dat het gaat om een proces waarbij veeleer technische informatie over de ongewenste gevolgen van een technologische activiteit overgeleverd wordt van een zender (organisatie of persoon) naar een ontvanger (organisatie of persoon), zodat deze ontvanger geïnformeerd wordt over de risico’s waaraan hij blootgesteld is en hij de gevolgen van het risico kan minimaliseren. Van belang is daarbij niet alleen de aard van het risico, maar ook de karakteristieken van de ontvanger. De doelgroep waarop de risicocommunicatie gericht is, is in grote mate bepalend voor de manier waarop het proces zal verlopen. 16


2.2. Risicocommunicatie als onderzoeksdomein 2.2.1. De oorsprong van risicocommunicatie Wanneer we risicocommunicatie definiëren als een proces, als een reeks praktische handelingen, zoals verwittigingen, herbevestigen, voorschrijven, bedreigen, eisen, verklaren, verontschuldigen en vele andere activiteiten, dan zeggen we eigenlijk dat risicocommunicatie al altijd heeft bestaan. Gevaren hebben de mensheid immers steeds bedreigd. Maar het is vooral de aard van deze gevaren die in de loop der tijden een evolutie onderging en die zodoende een verandering teweegbracht in onze manier van communiceren over risico’s, alsook in de aandacht die we daaraan besteden, zoals we in volgende paragraaf zullen zien. Vele eeuwen geleden werden de mensen al getroffen door gevaren die het directe gevolg waren van menselijke nijverheid. De opkomst van de industriële technologie na de Tweede Wereldoorlog heeft echter een haast onomkeerbare verandering veroorzaakt in de aard en het bereik van het gevaar. De industriële technologie kenmerkt zich immers door een tendens naar schaalvergroting van de productie en door een tendens naar toenemende complexiteit. De ontwikkeling van industriële technologie resulteerde in steeds nieuwere producten en dit heeft geleid tot een grote variatie in de aard van de nadelige gevolgen van ongewenste gebeurtenissen. Er ontstonden nieuwe types van gevaar die zich kenmerken door catastrofale en onomkeerbare gevolgen, die schadelijk kunnen zijn op lange termijn en op grote afstand. Een probleem hierbij is dat het om potentiële gevaren gaat: er is een kans dat zich nadelige gevolgen voordoen. Vanwege het catastrofale karakter van de gevolgen kan niet gewacht worden tot de potentiële gevolgen realiteit zijn geworden, maar moet in het beleid geanticipeerd worden op dit mogelijke gevaar, wat doorgaans risico genoemd wordt. Het begrip risico omvat dan ook twee grootheden: de ongewenste gevolgen én de kans dat deze zich voordoen. De ongewenste gevolgen kunnen zowel verwijzen naar materiële schade, als naar economische schade of naar schade voor gezondheid of milieu. Maar hoe brengt de verandering van de aard van het gevaar dan het ontstaan van risicocommunicatie in zijn “moderne vorm” met zich mee? Weterings haalt voor het ontstaan van onze huidige risicocommunicatie verschillende redenen aan (Weterings, 1992): De ervaring in het risicomanagement heeft uitgewezen dat technologische risico's voor het leven, de gezondheid en de omgeving niet geëlimineerd kunnen worden; ze kunnen alleen verminderd worden, meestal in verhouding tot marginaal stijgende kosten. Daarom moesten er 17


overeenkomsten gemaakt worden, en deze vereisten onvermijdelijk waardeoordelen. Er moesten duidelijke afspraken gemaakt worden rond welke zaken als gevaarlijk beschouwd werden en welke niet. Dit moest vervolgens vastgelegd worden in politieke beslissingen. Aangezien we in een democratie leven en het in principe alle burgers zijn die meebesturen, is het belangrijk dat het publiek begrijpt aan welk risico het bloot staat en te weten komt tegen welke kost dit risico verminderd wordt. Risicomanagers moeten dan ook weten hoe ze de vaak technische gegevens en de daarmee samenhangende onzekerheden moeten verwoorden, zodat ook de gewone mensen een rol kunnen spelen in het democratische beslissingsproces. Een tweede reden waarom er interesse ontstond voor risicocommunicatie is dat risicomanagers de grenzen en de tekortkomingen van het omgaan met risico’s zijn gaan aanvaarden door ingenieurs controles te laten doen. Deze risicomanagers hebben een deel van het technologisch optimisme van een aantal tientallen jaren geleden verloren. De gebruikers van technologie kunnen vaak meer doen om de risico's te verminderen dan ingenieurs. Veelal zijn het slechts kleine aanpassingen of gedragsveranderingen die vereist zijn. Het is allang geweten dat er doden vermeden hadden kunnen worden door op jonge leeftijd te stoppen (of gewoon nooit te beginnen) met roken of door het dragen van een

veiligheidsgordel en niet zo zeer door

miljoenen te spenderen aan het regelen van technologie en de omgeving. De vraag was dus hoe deze boodschappen het best kan geformuleerd worden om de mensen aan te zetten hun gedrag ook daadwerkelijk te veranderen? Een andere reden voor het ontstaan van risicocommunicatie is de onthullings- en informatiereglementering, in hoofdzaak de Seveso Richtlijn in Europa en het Emergency Planning and Community Right to Know Act in de Verenigde Staten. Deze eisen van de industriële bronnen dat zij informatie over technologische risico's, met name over de aard en het niveau van deze risico’s, overbrengen aan het publiek. Bedrijven wilden weten hoe ze dit best konden doen, zonder onnodige paniek te veroorzaken en dit heeft een grote interesse in risicocommunicatie voortgebracht. Een vierde reden houdt verband met de geschiedenis van risicoanalyses in de sociale wetenschappen in de Verenigde Staten. Rond 1970 raakten vele ingenieurs en wetenschappers, vooral zij die zich bezighielden met nucleaire materie, gefrustreerd door de negatieve houdingen van het publiek tegenover een technologie zoals de nucleaire. Zij vroegen zich af waarom de 18


mensen meer schrik hadden van nucleaire materie dan van andere risico's die gelijk zijn qua grootte, of misschien zelfs groter. Waarom waren zij er niet in geslaagd het publiek er van te overtuigen dat de nucleaire technologie goed was voor de samenleving? Deze experts gaven psychologen, sociologen en antropologen de kans om gedragingen in verband met risico en technologie uit te leggen. Verschillende verklaringen werden aangevoerd, waarbij we zeker niet voorbij mogen gaan aan de theorievorming rond risicoperceptie. Deze theorie verduidelijkt namelijk een paar interessante bevindingen over hoe slecht mensen, experts inbegrepen, oordelen over risico's; over de gedragingen van mensen die bepaald worden door de manier waarop de boodschap gevormd is, en over hoe mensen vaak selectief of bevooroordeeld denken. Vele van deze bevindingen werden bevestigd door opmerkelijke onderzoeken en eenvoudige experimenten over menselijke oordelen en besluitvorming. Maar hoe interessant deze studie over risicocommunicatie in de sociale wetenschappen ook was, ze was van weinig nut voor risicomanagers en technologische experts, aangezien er nog steeds geen concrete richtlijnen ontworpen waren over hoe zij deze moeilijk boodschap moesten overbrengen naar hun ontvangers. Problemen en dilemma’s in de praktijk van risicomanagement, vooral dan in de relatie met publiek, deden de belangstelling voor risicocommunicatie toenemen. We kunnen hieruit besluiten dat door de opkomst van de industriële technologie de aard en het bereik van de industriële risico’s veranderd zijn. Het probleem was dat het nu ging om potentiële gevaren, die catastrofale en onomkeerbare gevolgen met zich mee konden brengen. Risicocommunicatie ontstond dan ook in de eerste plaats omdat heel het publiek over dit risico ingelicht moest worden en omdat het vaak de gebruikers van de technologie zelf zijn die het risico kunnen verkleinen, eerder dan de technische ingenieurs en informatie. Het is dan ook cruciaal dat informatie over het te lopen risico op een heldere en effectieve wijze aan de burger bekend gemaakt wordt. 2.2.2. Het onderzoek naar risicocommunicatie In de vorige paragraaf werd reeds gesteld dat niet alleen de aard van de risicocommunicatie een drastische verandering onderging als gevolg van een verschuiving in de aard van de risico’s die wij heden ten dagen lopen, maar dat ook de aandacht voor risicocommunicatie daardoor veranderde, of beter nog, voor het eerst op de voorgrond trad. Hoger haalden we al aan dat om de kloof tussen experts en publiek te kunnen overbruggen, deze experts moesten weten hoe ze het publiek de juiste informatie konden bezorgen. Gedreven door 19


deze gedachte en geholpen door reglementeringen als de Seveso Richtlijn, begonnen meer en meer onderzoekers uit het domein van de risicoperceptie na te denken over risicocommunicatie en werd de risicocommunicatie als onderzoeksdomein geboren. De communicatie over technologische risico’s heeft in feite nog maar recent de belangstelling van wetenschappelijke onderzoekers gekregen. In 1984 is de eerste conferentie met als thema risicocommunicatie georganiseerd, en dit op initiatief van het Amerikaanse Environmental Protection Agency en de US National Science Foundation. De start van de publicaties in de Amerikaanse literatuur situeren we in 1986. In de Europese literatuur verschenen er pas publicaties over risicocommunicatie vanaf 1988. In 1988 werd ook de eerste Europese Conferentie over risicocommunicatie gehouden. (Weterings, 1992,28) In 1986 publiceerden Covello, von Winterfeldt en Slovic het eerste overzicht van onderzoek naar risicocommunicatie. De doelstellingen en beoogde effecten van risicocommunicatie worden door Covello et al (1986) als invalshoek genomen om de literatuur in te delen. De eerste hoofdstroom omvat studies van massamediale berichtgeving over technologische risico’s . Binnen deze hoofdstroom worden twee clusters onderscheiden, namelijk onderzoek naar de inhoud en onderzoek naar de effecten van massamediale berichtgeving. De tweede hoofdstroom betreft psychologisch

onderzoek van voorlichting over risico’s . Binnen deze stroom is er een cognitief-psychologisch cluster en een sociaal-psychologisch cluster (attitudes en gedrag).

Een derde categorie is

risicocommunicatie over rampen . Tenslotte is de vierde groep de risicocommunicatie die wordt opgevat als een interactie tussen maatschappelijke groepen bij besluitvorming en implementatie van collectieve risicodragende activiteiten. (Weterings, 1992, 31) Met dit overzicht van de verschillende basisstromingen van het wetenschappelijk onderzoek naar risicocommunicatie, komen we meteen tot de verschillende types van risicocommunicatie. 2.3. Soorten van risicocommunicatie Aan de basis van het literatuuroverzicht van Covello, von Winterfeldt en Slovic, lag een indeling in vier types van risicocommunicatie op grond van de primaire doelstelling of het beoogde effect ervan. Covello et al. onderscheiden achtereenvolgens de categorieën (Weterings, 1992, 29-30): •

“Voorlichting en scholing”: dit type van risicocommunicatie heeft als doel (delen van) het algemene publiek te informeren over risico’s en risicodragende activiteiten.

20


•

“Gedragsverandering

en

het

treffen

van

maatregelen

voor

persoonlijke

bescherming”

of

risicocommunicatie die een effect beoogt te ressorteren op niveau van individuele gedragspatronen. •

”Alarmering en instructie bij rampen”: het doel van dit type risicocommunicatie is de bescherming van de bevolking tegen schadelijke gevolgen van een collectieve risicodragende activiteit.

•

“Gezamenlijke probleemoplossing en conflicthantering”: dit type van risicocommunicatie doelt op informatie-uitwisseling met (delen van) de bevolking, gericht op een gezamenlijke aanpak van problemen die samenhangen met bepaalde riskante situaties of bepaalde collectieve risicodragende activiteiten.

De eerste drie types lijken ons het meest van toepassing op de jodiumcampagne. Ten eerste ging het er bij de jodiumcampagne om het publiek te informeren over de risico’s van de nucleaire sector. Deze jodiumcampagne maakte ook aan de mensen duidelijk hoe ze moeten handelen en welke maatregelen ze moeten treffen bij een ongeval. Ten derde werden richtlijnen gegeven voor bij een mogelijk ongeval. Belangrijk is echter wel te onderstrepen dat risicocommunicatie zich in geen van deze drie gevallen mag beperken tot éénrichtingsverkeer. Al te vaak wordt rond voorlichting gedacht in termen van het eenzijdig overbrengen van de informatie op de (veronderstelde) doelgroep, zonder met deze laatste in dialoog te treden. Niet alleen heeft men dan geen zicht op de mate waarin de doelgroep werd bereikt, men heeft ook geen enkele vorm van controle op of feedback over de impact van de communicatie en het geressorteerde effect. Een tweede indeling, van Lundgren en McMakin, houdt een verfijning in van de indeling van Covello et al. Deze auteurs vertrekken veeleer van de inhoud en de doelgroep waarop de gevoerde risicocommunicatie betrekking heeft. De reden daarvoor is duidelijk: een andere soort van communicatie brengt ook een andere aanpak met zich mee om de boodschap even effectief over te brengen. Dit is iets waar de overheid rekening mee moet houden, wanneer zij zich aan risicocommunicatie gaat wagen. Lundgren en McMakin onderscheiden in globo drie types van risicocommunicatie: •

‘Zorgcommunicatie’ (care communication): Hiermee doelen zij op communicatie waarbij vooral informatie wordt gegeven over gezondheids- en veiligheidsrisico’s. De manieren

21


waarop men deze risico’s moet aanpakken, zijn al goed onderzocht door de wetenschap en deze bevindingen worden door het grootste gedeelte van het publiek onderschreven. ‘Care communication is risk communication about health and safety risks, risks for which the danger and the way to manage it have already been well determined through scientific research that is accepted by most of the audience.’ (Lundgren, McMakin, 1994, 5).

Binnen dit soort van communicatie kan je nog twee onderverdelingen onderscheiden, namelijk de ‘gezondheidszorgcommunicatie’ (health care communication) en de ‘industriële

risico communicatie’ (industrial risk communication). De eerste vorm wordt vooral gebruikt om advies te geven over gezondheidsrisico’s in verband met roken, alcohol, aids,… De tweede vorm draait vooral rond gezondheidsrisico’s en veiligheid op de werkplaats. Bij dit soort van communicatie kan het publiek zeer breed zijn, maar naargelang de situatie zullen er bepaalde doelgroepen op een andere manier moeten aangesproken worden. Zo wordt iedereen aangesproken over de gevaren van aids, maar bepaalde groepen met seksueel risicogedrag moeten anders aangepakt worden, dan mensen die al jarenlang een vaste relatie hebben. •

‘Consensus communicatie’ (consensus communication): Via dit type van risicocommunicatie tracht men de verschillende betrokken groepen bij het risico te informeren en aan te moedigen om tot een gezamenlijke aanpak van het risico te komen. ‘This is risk communication to inform and encourage groups to work together to reach a decision about how the risk will be managed (prevented or mitigated)’ (Lundgren, McMakin, 1994, 5).

Deze vorm van communicatie vraagt vooral in beide ‘kampen’ een zekere wil tot samenwerking. Vaak werkt dit vooral bij directe betrokkenen van een bepaald probleem. Een goed voorbeeld van dit soort samenwerking is een buurtoverlegcomité rond een petrochemisch bedrijf. In Nederland bestaan er zo verschillende comités en zij zijn allemaal gestoeld op deze vorm van risicocommunicatie. De buurt een wil bepaalde hinder weg en het bedrijf wil het liefst zo weinig klachten breed uitgesmeerd zien in de media. Dit zorgt voor een win-win situatie binnen een bepaalde consensusgedachte. •

‘Crisis communicatie’ (crisis communication): Hiermee wordt verwezen naar een vorm van communicatie die men gebruikt als men geconfronteerd wordt met een direct en extreem gevaar.

22


‘Crisis communication is risk communication in the face of extreme, sudden danger.’ (Lundgren, McMakin, 1994, 6).

Dit soort van communicatie kan zowel tijdens als na de ramp plaatsvinden, maar nooit voor de ramp. Dan spreekt men eerder van verzorgende of consensus communicatie en dit hangt af van de mate waarin het publiek erin betrokken wordt. Wanneer we nu beide indelingen vergelijken, kan gesteld worden dat de ZORGCOMMUNICATIE van Lundgren en McMakin de eerste twee categorieën van Covello et al. (m.n. de voorlichting en de gedragsverandering) omvat. Beide andere types CRISIS en CONSENSUS COMMUNICATIE komen in grote lijnen overeen met de twee laatste categorieën van Covello et al. 2.4. Benaderingen van risicocommunicatie en andere opvattingen over het publiek Zoals vaak in de sociologie kent men ook op het vlak van risicocommunicatie verschillende soorten benaderingen. Deze soms minimale verschillen brengen met zich mee dat er ook verschillende opvattingen bestaan over het publiek of de doelgroep, de boodschap, het medium,… Voor een organisatie als het FANC is het erg belangrijk deze verschillende opvattingen in het achterhoofd te houden. In vele gevallen ligt de beste oplossing immers ergens tussen al deze visies en zal het belangrijk zijn voor het FANC om de gulden middenweg te vinden wanneer een volgende campagne uitgetekend wordt. Een eerste benadering is de ‘communicatie proces’ (communication process) benadering die vertrekt vanuit het traditionele communicatiemodel, namelijk een bron die een boodschap verstuurt via een medium naar een ontvanger. Dit model veronderstelt dat er bij het opstarten van een communicatieproces rekening wordt gehouden met alle (f)actoren van het model. Indien er op voorhand goed nagedacht wordt over het model, zal er een efficiënte communicatie op gang komen. Een andere benadering is de ‘National Research Council’s’ benadering. Die is ontstaan vanuit de National Research Council, een officieel onderzoeksorgaan in de VS, dat enkele grootschalige studies rond risicocommunicatie lieten uitvoeren. Zij kwamen daarbij tot de volgende definitie: ‘…it is the interactive process of exchange of information and opinions among individuals, groups, and institutions concerning a risk or potential risk to Human health or the environment.’ (National Research Counsil in Lundgren, McMakin, 1994, 15).

23


Eender welk type (zie supra) van risicocommunicatie men ook hanteert, er zal altijd van in het begin rekening moeten gehouden worden met de mening van de burger en alle betrokken organisaties, vooraleer men informatie kan verspreiden. Een derde benadering is de zogenaamde ‘mentale modellen’ (mental models) benadering (zie ook 3.3), die afkomstig is uit de cognitieve psychologie. Deze methode heeft zich op het vlak van technische communicatie (bv. samenstellen van computerhandleidingen) al meermaals bewezen, maar veronderstelt wel een uitgebreide voorbereiding. We kunnen eigenlijk beter spreken van een methode, dan van een echte opvatting. Men gaat hierbij als volgt te werk: eerst wordt er bepaald tot welk publiek men zich zal richten, dan gaat men dit publiek over het onderwerp (waarover men wil communiceren) interviewen, waardoor men tot een ‘mental model’ komt. Dit model is de manier waarop het publiek het onderwerp ervaart en deze perceptie moet centraal staan bij het opstellen van de boodschap. Dit model kan gebruikt worden in de drie verschillende soorten van risicocommunicatie om de boodschap aan te passen aan de verschillende groepen binnen het publiek (bv. andere culturen, bereid tot een oplossing, specifiëren van doelgroepen,…). Een vierde opvatting is de ‘crisis communicatie’ (crisis communication) benadering. Hier gaat men er vanuit dat de zender van de boodschap elk middel moet aanwenden om het publiek tot de juiste actie te laten overgaan. Dit is waarschijnlijk één van de meer extreme benaderingen, omdat het te weinig betrokkenheid van het publiek incalculeert. Vaak is in crisissituaties het tegendeel waar: men verwacht steeds meer informatie maar ook inspraak in het communicatieproces. Natuurlijk kan men in een directe crisissituatie niet even snel met de bevolking overleg gaan plegen. Men zou echter bijvoorbeeld wel op voorhand kunnen overleggen met de bewoners uit de onmiddellijke omgeving van een risicobron, om te achterhalen hoe zij denken dat er in geval van een crisis moet gehandeld worden. Daarna kan men nog altijd de beste weg proberen te zoeken tussen het ideale en het praktisch haalbare. Het is onder meer om deze reden dat Lundgren en McMakin het als een ietwat verouderde theorie beschouwen, maar hij wordt hier toch vermeld om volledig te zijn.

24


Een volgende opvatting is de ‘convergentie communicatie’ (convergence communication) benadering

van

E.

Rogers

(1981).

Hij

ontwikkelde

volgende

theorie

rond

alle

communicatieprocessen: ‘Communication is an iterative long-term process in which the values (culture, experience, background) of the risk communication organisation and the audience affect the process of communication.’ (E. Rogers in Lundgren, McMakin, 1994, 18).

Concreet komt het neer op het volgende. Een organisatie produceert informatie, die door het publiek verwerkt wordt. Het publiek heeft echter vragen en bedenkingen en speelt de bal terug naar de organisatie. Die verwerkt de opmerkingen opnieuw tot informatie, die ze overbrengt naar het publiek… Dit brengt een langdurig proces op gang, dat constant geëvalueerd moet worden. Nog een andere opvatting is de ‘drie uitdagingen’ (three-challenge) benadering van Rowan (1991). Deze Amerikaanse socioloog bekeek risicocommunicatie als een geheel van drie uitdagingen (Lundgren, McMakin, 1994, 19):  ‘Kennis uitdaging’ (knowledge challenge): Het publiek moet de technische informatie kunnen begrijpen die het risico met zich mee brengt. Daarom moet de zender alle didactische middelen en soorten van communicatie gebruiken om het publiek te informeren.  ‘Proces uitdaging’ (process challenge): Het publiek moet zich betrokken voelen bij het risicobeheersingproces. Eén van de mogelijkheden bestaat erin een keuze te laten voor het publiek in de manier waarop zij het risico zouden kunnen beheersen.  ‘Communicatievaardigheid uitdaging’ (communications skills challenge): Het publiek en de zenders van de risicocommunicatie moeten efficiënt kunnen communiceren. Concreet wordt er hier gedacht aan het interviewen van het publiek of het oprichten in focusgroepen over het risico, waardoor er een aanzet wordt gegeven om efficiënter te communiceren. Een zevende mogelijkheid is de ‘sociaal constructionistische’ (social constructionist) benadering, waarbij men er vanuit gaat dat er bij de bepaling van een risico andere opvattingen ontstaan tussen publiek en wetenschappers. De eerste groep zou vooral waarden en emoties creëren, terwijl de laatste groep vooral technische kennis zou genereren. Binnen het publiek zouden er ook nog verschillen bestaan tussen subgroepen (bv. cultuurgebonden) waardoor de wetenschappers van die subgroepen ook beïnvloed worden in hun waarden en emoties. 25


De laatste benadering is de ‘gevaar en verontwaardiging’ (hazard plus outrage) benadering van P. Sandman (1987). Hij omschrijft het als volgt: ‘…the audience’s view of risk (as opposed to that of the experts assessing the risk) reflects not just the danger of the action (hazard) but also how they feel about the action and, even more important, what emotions they feel about the action (their outrage).’ (Lundgren, McMakin, 1994, 21).

De kern van deze benadering draait erom dat enkel technische informatie alle vragen en gevoelens bij het publiek niet wegneemt. Als zender van risicocommunicatie moet je er vanuit gaan dat er een zeker gevoel leeft bij het publiek. Dit wil niet zeggen dat je zomaar moet meegaan in dit gevoel, maar je mag het zeker niet ontkennen, want dit gevoel is gewoonweg aanwezig. Deze acht benaderingen zijn misschien niet allemaal even relevant voor dit evaluatieonderzoek, maar we kunnen er wel een aantal dingen van onthouden. Eerst en vooral zijn deze modellen erg recent en houden zij sterk rekening met het publiek. Dit was vroeger veel minder het geval, maar de steeds groeiende overheidscultuur om meer inspraak te voorzien, zet zich blijkbaar ook voort in de theorievorming. Het valt ook op dat er sterk de nadruk wordt op gelegd om alle (f)actoren van het communicatieproces uit te werken bij het bepalen van de boodschap rond risicocommunicatie. Misschien past niet elke benadering even goed bij elk soort van risicocommunicatie (zie supra), maar vaak zullen de situatie, de tijdsdruk, de middelen,… mee bepalen welke benadering men best kan gebruiken. Ons inziens zijn voor een goede communicatie rond nucleaire veiligheid vooral de drie-uitdagingen benadering van Rowan, de mental models benadering en de gevaar-en-verontwaardiging benadering van Sandman van belang.

26


3. ATTITUDES EN RISICOPERCEPTIE

Om tot een doeltreffende risicocommunicatie te komen, moeten we ook aandacht hebben voor wat het publiek denkt en voelt bij bepaalde risico's. Daarom gaan we in dit hoofdstuk op zoek naar variabelen en strategieën die al dan niet attitudes en risicoperceptie kunnen bepalen. Ook trachten we de nucleaire risico's te situeren tussen andere gevaren. We baseren ons hiervoor op de omvangrijke verzameling aan theorieën en studies die al aan het onderwerp zijn gewijd. 3.1. Attitudes en gedrag Attitudes spelen een erg belangrijke rol bij persuasieve teksten (teksten die gericht zijn op het overtuigen van mensen), aangezien het de attitudes zijn die zullen bepalen of de mensen hun gedrag zullen aanpassen of niet. Bij een voorlichtingscampagne is het de bedoeling de attitude die mensen over iets hebben te beïnvloeden door middel van informatieoverdracht. We definiëren attitude als een categorisering van een object op een evaluatieve dimensie. Bij het lezen van de informatie wordt de attitude opgeslagen in het geheugen samen met de informatie. De koppeling tussen attitude en informatie is volgens Hoeken vrij los. Mensen kunnen zich hun attitude herinneren zonder zich de informatie te herinneren. Informatie speelt eerst in op de attitude van de mensen, voordat het op 27


hun handelen inspeelt. (Hoeken, 1998, 14) Vertaald naar de jodiumcampagne betekent dit dat als men willen bereiken dat zoveel mogelijk mensen de brochure lezen en jodiumtabletten gaan halen, men ervoor moeten zorgen dat bij zoveel mogelijk mensen een positieve attitude wordt opgewekt ten aanzien van nucleaire veiligheid en ten aanzien van jodiumtabletten. Voor we verder in gaan op de campagne zelf, staan we eerst even stil bij de cognitieve processen die een rol spelen bij voorlichtingscampagnes. Bij een voorlichtingscampagne wil men de attitude van de mensen in positieve zin beïnvloeden. Er zijn gedragsattitudes en doelattitudes. (Hoeken, 1998, 29-30) Zo wil men middels een jodiumcampagne bijvoorbeeld bereiken dat mensen een positieve gedragsattitude ontwikkelen rond nucleaire veiligheid en jodiumtabletten, zodat ze zich niet onveilig voelen en dat ze zich de jodiumtabletten aanschaffen. Naast attitudes spelen ook overtuigingen en waarden een belangrijke rol. Attitudes zijn vaak gebaseerd op één of meer overtuigingen. Elke mens heeft veel overtuigingen en daarbij zijn de correctheid en de zekerheid erg belangrijk. Overtuigingen kunnen juist zijn maar ook onjuist. Mensen kunnen zeker zijn van hun overtuigingen maar ook onzeker. (Hoeken, 1998, 27) Met een voorlichtingscampagne kan er geprobeerd worden om nieuwe overtuigingen te vormen. Deze overtuigingen kunnen in principe aan de werkelijkheid getoetst worden, maar in praktijk is dit niet altijd waar. (Hoeken, 1998, 28) Bijvoorbeeld: De meeste mensen kunnen zich herinneren wat er gebeurd is in Tsjernobyl. Staan zij erbij stil dat dergelijke ramp ook bij ons kan voorkomen of wordt de kans op een nucleair ongeval groter geschat in Oost-Europa dan bij ons? Wat zal er concreet gebeuren als er in de toekomst iets mis gaat met een Belgische nucleaire site? Zullen de jodiumtabletten onze schildklieren dan beschermen? Overtuigingen gaan altijd over een toestand van de wereld, ongeacht wanneer, verleden, heden of toekomst. (Hoeken, 1998, 28) Daarin verschillen overtuigingen van opinies. In het boek van Hoeken wordt de definitie van Rokeach gebruikt om een waarde te definiëren: “een waarde is een duurzame cognitie dat een bepaalde handelswijze of toestand de voorkeur verdient boven een andere handelswijze of toestand”. Net zoals bij attitudes wordt ook hier een onderscheid gemaakt tussen instrumentele waarden (handelwijzen) en terminale waarden (toestanden). Waarden bevinden zich volgens Rokeach in een waardesysteem dat hij definieert als “een relatief duurzame verzameling overtuigingen over de positie van nastrevenswaardige toestanden en handelwijzen op een dimensie van 28


belangrijkheid”. Waarden zijn universeel, waardesystemen niet. (Rokeach op cit. in Hoeken, 1998, 31) Bijvoorbeeld: Iedereen zal er van overtuigd zijn dat er voorzichtig moet omgegaan worden met nucleair materiaal, maar niet iedereen zal dit even belangrijk vinden. Concreet betekent dit dat iedereen waarden, attitudes en overtuigingen heeft. Het aantal waarden is beperkt en wordt omringd door een groot aantal attitudes. Deze attitudes zijn op hun beurt gebaseerd op een of meer overtuigingen, descriptieve standpunten over de toestand van de wereld. Attitudes kunnen gebaseerd zijn op informatie, emoties en gedrag of op een combinatie van deze determinanten. (Hoeken, 1998, 34) Een tekst lezen met informatie over een object kan leiden tot de vorming van attitudes. Dan vormt de attitude een evaluatieve samenvatting van de verschillende overtuigingen over het attitudeobject. Maar niet alle overtuigingen beïnvloeden de attitude. (Hoeken, 1998, 34) Belangrijk in dit verband is het model van Fishbein. Fishbein en Azjen definiëren attitude als “een aangeleerde geneigdheid om op een consistente gunstige of ongunstige wijze te reageren op een bepaald object”. Een persoon evalueert een object en deze evaluatie noemen ze, attitude. Het model, gebaseerd op veronderstellingen, attitudes, subjectieve normen, gedragsintenties en waarneembaar gedrag, geeft aan waarop gelet moet worden bij het opstellen van persuasieve teksten. Fishbein en Azjen ontwierpen een model over de relatie tussen attitude en gedrag. Uit hun model volgen de volgende strategieën: (Fishbein en Azjen op citaat in Weterings, 1992, 38-40) 1. Versterken (of afzwakken) van de evaluatie van een bestaande overtuigingbeeld. Bijvoorbeeld: u weet dat radioactief materiaal stralingen veroorzaakt maar nog niet dat dit radioactief materiaal zich opstapelt in uw schildklier. 2. Versterken (of afzwakken) van het geloof in de waarschijnlijkheid van een overtuiging. Bijvoorbeeld: u houdt er waarschijnlijk wel rekening mee dat er een nucleaire ramp kan plaatsvinden in België, maar die kans schat u erg klein. 3. Een nieuwe primaire overtuiging toevoegen. Bijvoorbeeld: met deze jodiumtabletten in huis bent u veilig. 4. Bestaande secundaire overtuigingen promoveren tot primaire overtuigingen of omgekeerd. Vroeger werd er weinig aandacht besteed aan nucleaire veiligheid, maar sinds de ramp in Tsjernobyl, zou deze factor eventueel een rol kunnen spelen bij bijvoorbeeld het aanschaffen van een huis nabij een nucleaire site. 29


Attitudes kunnen ook gebaseerd zijn op affectieve reacties tegenover een object. Het gaat er dan om wat we voelen bij dit object. Naargelang hoe we ons voelen bij het object kunnen er positieve of negatieve attitudes ontstaan. (Hoeken, 1998, 39) Om even de link te leggen naar het analytische deel van dit rapport: in de enquête werd gepeild naar attitudes over de nucleaire materie. Wanneer we dan bijvoorbeeld zien dat 924 respondenten denken dat kernenergie problemen zal geven voor toekomstige generaties, dan duidt dit bij hen op een negatieve attitude ten aanzien van dit onderwerp. Het eigen gedrag, ten slotte, kan ook fungeren als een signaal om de attitude te bepalen. Mensen kunnen hun eigen gedrag als richtlijn nemen bij het bepalen van hun attitude ten opzichte van een bepaald object wanneer zij geen attitude hier tegenover hebben, of slechts een erg vage. Maar hoe is de relatie tussen attitudes en gedrag? Deze relatie kunnen we het best aanduiden met de term ambigu. Volgens een aantal onderzoekers voorspellen de attitudes het gedrag. Volgens andere moeten er bij deze stelling een aantal kanttekeningen gemaakt worden. Ten eerste kan een attitude wel degelijk gedrag bepalen, maar niet onder alle omstandigheden. Ten tweede kan het zijn dat men het gedrag wel wil vertonen maar dat men er niet toe in staat is. (Hoeken, 1998, 42) Dit komt overeen met de cognitieve dissonantietheorie van Festinger (zie 4.3). Sommige mensen hebben een negatieve attitude tegenover nucleaire materie, maar toch wonen ze vlakbij een nucleaire site. Daar het doel van voorlichting het beïnvloeden van de attitude door informatieoverdracht is, konden we niet aan dit hoofdstuk voorbij. Er werden een aantal kernbegrippen gedefinieerd, met name attitude, waarde en waardesysteem. Verder bespraken we de cognitieve processen die een rol spelen bij voorlichtingscampagnes: gedragsattitude en doelattitude. We bespraken ook even het model van Fishbein aangezien men dit steeds in het achterhoofd moet houden bij het ontwikkelen van persuasieve teksten. Tenslotte vermeldden we dat een attitude gebaseerd kan zijn op affectieve reacties, op overtuigingen en op eigen gedrag. 3.2. Psychologische modellen van risicoperceptie Om te achterhalen welke variabelen bepalend zijn voor risicoperceptie, zijn er al verscheidene modellen ontwikkeld. Daarbij probeerde men de psychologische determinanten in kaart te

30


brengen. Een aantal van deze modellen bekijken we hier van naderbij. In de paragrafen die hierna volgen zullen ze regelmatig ter sprake komen. Origineel werd het onderzoek over risicoperceptie gezien als een toepassing op het werk van Tversky en Kahneman over de heuristiek van het vellen van oordelen. In de vroege jaren '70 hadden zij aangetoond dat mensen geen correcte intuïtieve oordelen vellen over waarschijnlijkheden die bepaald en berekend kunnen worden met kansberekening, maar dat zij eerder beïnvloed worden door irrelevante factoren en de verkrijgbaarheid van bewijsmateriaal. Sociale en politieke problemen zouden volgens hen een belangrijke bron zijn van de problemen die te maken hebben met de aanvaardbaarheid van nieuwe technologieën, zoals kernenergie, die gekenmerkt worden door 'kleine kans / grote gevolgen'. De bevolking zou volgens hen een verkeerde indruk hebben van hoe klein de kansen wel zijn en moet daarom opgevoed worden (Sjöberg, 1998, 2). In 1978 werd de psychometrische benadering geïntroduceerd door Fischhoff, Slovic, Lichtenstein, Read en Combs. Men wou een schema ontwikkelen waarmee men gevaren kon taxeren en het psychometrische paradigma was hier een goede benadering voor. Het paradigma maakt gebruik van schalen en multivariate analyse om kwantitatieve representaties of 'cognitieve schema's' van attitudes en percepties ten aanzien van risico's op te stellen. Binnen het psychometrisch paradigma vellen mensen kwantitatieve oordelen over de huidige en gewenste risicovolheid van bepaalde gevaren en de gewenste mate van regulering betreffende elk van deze gevaren. Deze oordelen worden dan verbonden aan oordelen over andere eigenschappen zoals (1) de status van het gevaar in verband met eigenschappen waarvan verondersteld wordt dat zij invloed hebben op de risicoperceptie (vb. vrijwilligheid, angst, kennis, controleerbaarheid), (2) de voordelen die het gevaar met zich meebrengt voor de gemeenschap, (3) het aantal doden dat het gevaar in een doorsnee jaar veroorzaakt, (4) het aantal doden veroorzaakt in een catastrofaal jaar en (5) de ernst van elk sterfgeval veroorzaakt door een bepaald gevaar in verhouding tot een sterfgeval door andere oorzaken. Er werd een grote verklaringskracht gemeten wanneer het waargenomen of aanvaardbare risiconiveau verbonden werd met psychometrische factoren, maar deze bevindingen waren vooral het gevolg van het feit dat geaggregeerde data werden geanalyseerd. Bij het analyseren van de ruwe data kon slechts 20% van de variatie verklaard worden (Slovic e.a., 1986, 4).

31


Door enkel met cognitieve aspecten rekening te houden zal men niet gauw succes boeken, omdat reacties op technologische gevaren hoofdzakelijk van morele aard zijn. Emotionele reacties spelen zeker een grote rol. Zo lijken mensen veel heftiger te reageren op risico's en rampen veroorzaakt door een menselijke fout, dan op natuurrampen met dezelfde impact. Psychologen uit Oregon toonden aan dat de aanvaardbaarheid van risico's gepaard ging met het feit of het om een nieuw risico ging, of het in één klap een groot aantal potentiële slachtoffers kon maken, of het risico goed gekend was door de wetenschap, enz. Toch bleef hun kader voornamelijk cognitief. Bovendien beperkten zij zich tot zogenaamde proximale determinanten. Dat zijn factoren die semantisch nauw verbonden zijn met het gepercipieerde risico zelf (bijvoorbeeld hoe ernstig de gevolgen van een mogelijk ongeval zijn, of er een groot aantal mensen door getroffen kan worden, enz.). Het tegenovergestelde zijn distal determinanten. Eén van de bekendste pogingen om met deze determinanten een verklaring voor risicoperceptie te zoeken is de Cultural Theory. Deze theorie gaat ervan uit dat er kleine verschillen in de levenswijze zitten die verbonden zijn met risico en de keuze over welke risico's men zich zorgen maakt. Er is een poging gedaan om een attitudeschaal op te stellen, maar pogingen tot replicatie van die schaal hebben tot dusver gefaald. Ook andere auteurs hebben risicoperceptie met behulp van distal factoren proberen te verklaren, zoals angstgevoelens en sensatiezucht. Tot nu toe hebben dit soort verklaringen weinig succes geboekt, terwijl sommige proximale verklaringen tot 60% van de variatie in het waargenomen risico konden verklaren (Sjöberg, 1998, 3). Verder kunnen we in het kader van deze uiteenzetting ook nog opnieuw inpikken op de mental models benadering (zie 2.4). Deze benadering tracht voor een bepaald gevaar zowel juiste als foutieve opvattingen te verzamelen, die leven bij het doelpubliek. Die opvattingen worden dan gebruikt om een risicocommunicatie te ontwikkelen die de misverstanden corrigeert. De bedoeling van deze benadering is de kloof te dichten tussen de modellen van leken en experts door ontbrekende concepten toe te voegen, fouten te verbeteren en juiste veronderstellingen te versterken. In essentie gaat deze benadering ervan uit dat mensen een intuïtief begrip hebben van risico's, dat ze kunnen geholpen worden naar een betere waardering toe en in een positie kunnen geplaatst worden waar ze beter geïnformeerde beslissingen kunnen nemen. Dit alles op voorwaarde dat ze nieuwe informatie krijgen in een format die consistent is met hun initieel geloofssysteem. Het in kaart brengen van zo'n systeem is dus essentieel voor het aanpassen van het mental model. Om het gewenste effect te verkrijgen moet de risicocommunicatie immers rekening houden met de manier waarop heel het geloofssysteem zal reageren. Het succesvol 32


beïnvloeden van een overtuiging heeft niet altijd de beoogde output, omdat andere elementen in het systeem de impact van de beweging in één element kunnen dempen (Breakwell, 2000, 113114).

3.3. De perceptie van nucleaire risico's tegenover die van andere gevaren Er werden reeds verscheidene studies uitgevoerd waaruit bleek dat kernenergie en vooral berging van radioactief afval te maken heeft met heftige tegenkantingen. Redenen hiervoor zijn misschien irrationeel gedrag (het woord 'nucleair' wordt snel geassocieerd met dood en roept al gauw beelden van de horror die kernoorlogen en kernrampen aanrichten op) of de weloverwogen uitingen van bezorgde burgers. We overlopen enkele van de gevoerde onderzoeken. Vlek en Stallen (Nederland, 1979) vroegen hun respondenten 26 risicodragende activiteiten te beoordelen op diverse aspecten. Uit de studie bleek dat kernenergie een extreme positie innam. De gepercipieerde omvang van een mogelijk gevolg was groot en daarmee ook de gepercipieerde ernst van het risico. Het opwekken van kernenergie werd gezien als een activiteit met mogelijk catastrofale gevolgen voor (grote) groepen waarop men weinig invloed heeft. Het werd gemiddeld beschouwd als de meest risicodragende activiteit (met de mogelijkheid van grote rampen) en tegelijkertijd niet erg voordelig. De voordelen die men onderkende vond men wel massaal maar niet onmisbaar. De aanvaardbaarheid van deze activiteit was dan ook niet groot in de ogen van veel respondenten (Midden, 1986, 65-68). Psychometrische studies zijn gegroeid uit een interesse om te begrijpen waarom risico's van bepaalde gevaarlijke activiteiten anders worden behandeld dan de risico's die voortspruiten uit andere activiteiten. In 1978 verrichtten Fischhoff e.a. een psychometrische studie waarbij de respondenten een dertigtal activiteiten en technologieën dienden te beoordelen op negen risicoaspecten. Die aspecten konden in twee dimensies gevat worden: (1) de aspecten onvrijwilligheid, uitgesteldheid van het gevolg, onbekendheid voor de blootgestelde, onbekendheid aan de wetenschap, oncontroleerbaarheid, nieuwheid, het catastrofale karakter en angstaanjagendheid; (2) beschrijft de ernst van het risico in termen van de kans op dodelijke ongelukken en de catastrofaliteit ervan. Hoewel röntgenstralen en kernenergie beide met voorzichtigheid behandeld moeten worden, wordt de laatste toch als catastrofaler en angstaanjagender beoordeeld. Bovendien sloegen de proefpersonen de voordelen van de nucleaire technologie niet hoog aan. 33


In een latere studie van Fischhoff e.a. uit 1980 werden 90 activiteiten beoordeeld op 18 risicoaspecten. Drie onderliggende beoordelingsschema's werden geïdentificeerd. De eerste dimensie werd 'angstaanjagendheid' genoemd, de tweede 'vertrouwdheid' en de derde hing samen met het aantal mensen dat aan het risico is blootgesteld. Kernenergie werd ook in dit onderzoek extreem beoordeeld. Op de eerste dimensie scoorde het hoog: kernenergie werd wat angstaanjagendheid betreft alleen overtroffen door kernwapens en oorlog. Ook op de tweede dimensie scoorde kernenergie extreem: het werd waargenomen als zeer weinig vertrouwd en onbekend. Wat onbekendheid betreft bleek kernenergie bijvoorbeeld vergelijkbaar met voedselbestraling en laserstralen. Op de derde dimensie (aantal mensen dat is blootgesteld aan het risico) bleek kernenergie geen extreme positie in te nemen (Midden, 1986, 68-72). Hinman e.a. voerden in 1992 een gelijkaardig, maar tevens vergelijkend, onderzoek uit in de Verenigde Staten en Japan. Wederom moesten de respondenten een lijst van dertig activiteiten, producten en technologieën beoordelen op dit maal vijf risicodimensies: (1) angstgevoelens, (2) onbekendheid voor de blootgestelde, (3) onvrijwilligheid, (4) of het risico gecontroleerd kan worden door mensen, (5) of het risico nieuw of oud is. Uit de resultaten bleek dat nucleaire risico's zich tussen de meest gevreesde van allemaal bevonden. Radioactief afval scoorde zelfs nog beduidend hoger dan kernenergie. Voor de Japanners riepen nucleaire items nog meer angstgevoelens op dan voor de Amerikanen. De bevolking van beide landen plaatst dus berging van nucleair afval, nucleaire ongevallen en kernoorlog in het hoogste angstniveau. Het jaagt hun nog meer schrik aan dan misdaad of AIDS. De Japanners beschouwen de

cluster van

radioactieve activiteiten wel meer als bekend dan de Amerikanen. De Amerikanen zien de nucleaire risico's eerder als onvrijwillig. Over de controleerbaarheid zijn ze het vrijwel eens. Beiden beschouwen de risico's verbonden aan nucleaire technologieën als minder controleerbaar dan de andere risico's. Tenslotte zien de Japanners de risico's in het algemeen als ouder dan de Amerikanen. Uit de studie kan wel afgeleid worden dat het niet de kernenergie zelf, maar eerder zijn potentiële malfuncties zijn die de angst doen ontstaan. Misschien kunnen de mensen tot het aanvaarden van kernenergie komen als zij ervan overtuigd kunnen worden dat de malfuncties niet zullen optreden of geen grote determinerende gevolgen zullen hebben als ze wel optreden (Hinman, 1993, 449-455).

34


3.4. De invloed van demografische variabelen op risicoperceptie Ook rond dit thema is al heel wat onderzoek gebeurd. De bevindingen van het ene onderzoek stroken echter niet altijd met die van het andere. Bovendien leveren de demografische variabelen binnen één onderzoek niet altijd significantie verschillen in risicoperceptie op. Variabelen als geslacht, leeftijd, opleiding, inkomen en ras lijken dus niet veel verklaringskracht te bezitten als het op verschillen in risicoperceptie aankomt. Volgens Savage is 80 à 90 % van die variatie dan ook te wijten aan het persoonlijk karakter en niet aan demografische verschillen (Savage, 1993, 419). In een volgende paragraaf (zie 3.5) gaan we kijken naar welke factoren nu wel grote verschillen opleveren in risicoperceptie. Hieronder vermelden we toch nog enkele interessante resultaten en bevindingen uit onderzoeken omtrent de hierboven genoemde demografische variabelen. De studie van Ian Savage gaat na of bepaalde subgroepen in de samenleving gevaar systematisch anders ervaren dan andere subgroepen. Er werd een grote random survey gehouden in Chicago. De gebruikte steekproef bevatte 800 personen en een grote verscheidenheid aan leeftijden, inkomens, opleiding, geslacht en ras. De studie bestudeert hoe respondenten tegen veel voorkomende risico's (vliegtuigcrash, brand in huis, auto-ongeluk en maagkanker) aankijken, gebruik makend van de drie cognitieve psychometrische risicodimensies: angstgevoel rond een bepaald gevaar, het al dan niet goed geïnformeerd zijn over het risico en de persoonlijke blootstelling aan het risico. Er zijn enkele resultaten uit de studie voortgekomen die suggereren dat er consequente variaties zijn in risicoperceptie die verklaard kunnen worden door demografische eigenschappen. Het angstgevoel rond een bepaald gevaar vertoont de sterkste relatie met demografische variabelen. Vrouwen, mensen met lagere inkomens en diploma's en zwarten zijn het angstigste. In het algemeen zijn jongere mensen ook angstiger dan ouderen, behalve in het geval van maagkanker wat, niet geheel onlogisch, meer gevreesd wordt door ouderen. Een verklaring voor het grotere angstgevoel van de hierboven vernoemde groepen zou kunnen zijn dat zij minder vertrouwd zijn met de technologische complexiteiten van de risico's en ze daardoor minder goed aanvaarden. Dat blijkt echter niet te kloppen.

35


De vraag over het goed geïnformeerd zijn omtrent de risico's had nauwelijks verklaringskracht en toonde geen significant verband met de demografische variabelen. Zwarten voelen zich zelfs beter geïnformeerd dan blanken omtrent de waarschijnlijkheid en gevolgen van bepaalde risico's. De meest waarschijnlijke verklaring voor het verband tussen demografische kenmerken en het angstgevoel, is de persoonlijke blootstelling aan het gevaar. Vrouwen, zwarten, jongeren en mensen met een laag inkomen en diploma voelen zich meer blootgesteld aan de gevaren dan anderen. Toch zijn het hogere inkomens, ouderen en mannen die statistisch gezien het meest te maken krijgen met bepaalde risico's, maar zij zijn toch minder bevreesd (Savage, 1993, 413-420). Cornelius J.H. Midden heeft in zijn proefschrift eveneens de relatie willen nagaan tussen attitudes en demografische kenmerken. Hiervoor bundelde hij informatie die hij putte uit diverse onderzoeken. Alles goed en wel beschouwd besluit hij: "Sekse is in een aantal studies een belangrijke factor gebleken. Er zijn aanwijzingen dat deze effecten die vooral tot uiting komen in beliefs over de veiligheidsaspecten, samenhangen met verschillen in vertrouwdheid met techniek tussen mannen en vrouwen. De verschillen in attitude tegenover de toepassing van kernenergie tussen mannen en vrouwen neigen ertoe af te nemen. Leeftijdsverschillen gaan gepaard met kleine verschillen in attitude. De groep tussen 25 en 30 jaar heeft de meeste negatieve attitude tegenover de toepassing van kernenergie. De relaties met het niveau van opleiding zijn niet volledig consistent. In sommige gevallen blijken laag opgeleiden een relatief positieve houding te hebben tegenover de toepassing van kernenergie. In de meeste gevallen blijken hoog opgeleiden er een meer positieve houding op na te houden dan laag opgeleiden. Tussen inkomen en houding tegenover kernenergie blijkt voortdurend een positief verband: hoe hoger het inkomen, des te positiever de houding." (Midden, 1986, 59-64)

3.5. Wat maakt er dan wel verschil uit? Uit het vorige deel is gebleken dat we enkel met behulp van louter demografische variabelen de verschillen in risicoperceptie niet konden verklaren. In dit deel gaan we op zoek naar wat er wel verschil kan uitmaken. In de literatuur die we verzamelden rond risicocommunicatie en risicoperceptie deden we enkele interessante ontdekkingen die hier achtereenvolgens besproken zullen worden: •

Het verschil tussen de risicoperceptie van experts en die van het publiek.

•

Het verband tussen woonplaats en risico-object.

•

Het effect van verwachte economisch en persoonlijke voordelen die aan een risico verbonden zijn.

36


3.5.1. Experts en publiek Experts en publiek vertonen opmerkelijke verschillen wat betreft hun risicoperceptie. Ze verschillen echter niet altijd op dezelfde manier. De perceptie hangt af van het soort risico. Dat beschrijft Sjöberg in Three Types of Group Differences in Risk Perception (in het artikel Risk Perception: Experts and Public, 1998, 3-9). 3.5.1.1. Algemene, welbekende risico's In het geval van dit soort risico's, zoals bijvoorbeeld verkeersongevallen, lijkt het publiek juiste inschattingen te kunnen maken. Experts en publiek lijken overeen te komen wat betreft het inschatten van de jaarlijkse sterftecijfers van een aantal ziektes en ongevallen. Het is niet denkbeeldig dat dit komt door boodschappen die het publiek opvangt uit de media of door persoonlijke kennis over slachtoffers. Toch vertonen individuele data grote verschillen inzake de schattingen. 3.5.1.2. Risico's verbonden aan een bepaalde levenswijze of beroep Het gaat hier om risico's zoals de gevaren verbonden aan roken of het drinken van alcohol, maar ook aan de gevaren die bepaalde beroepen met zich meebrengen, bijvoorbeeld het werken met gevaarlijke machines als cirkelzagen en lasapparaten. Experts zijn op dit vlak veel bezorgder dan het publiek. Het is niet zo dat het publiek zich onbewust is van dergelijke risico's, maar ze doen ze af als irrelevant voor hun persoon. De relatie tussen risicoperceptie en persoonlijke betrokkenheid bij een bepaald risico is niet simpel. Als iets dat persoonlijk belangrijk is op het spel staat en het risico kan niet door het individu gecontroleerd worden, zal het risico vaak onderschat worden. Mensen vertonen een onrealistisch optimisme wat betreft hun eigen risico's. Dat vormt natuurlijk een belangrijke hinderpaal voor allerlei campagnes die risicovol gedrag willen terug dringen (Breakwell, 2000, 112-113). Ontkenning speelt dus een belangrijke rol in risicoperceptie. Als we het gevoel hebben persoonlijke controle te hebben over een bepaald risico en er onszelf tegen kunnen beschermen, ontkennen we ons persoonlijk risico. Voor anderen passen we deze risicoreductie niet toe. De meeste mensen beschouwen het als minder waarschijnlijk dat zij onder een bepaald gevaar leiden dan anderen. Dit is een speciaal geval van wat in de psychologie de 'fundamentele attributiefout' wordt genoemd. Volgens deze theorie zien we het gedrag van anderen als gedetermineerd door 37


vaste (karakter)trekken, terwijl we ons eigen gedrag beoordelen als een reflectie van de aanpassing aan de zich op dat moment voordoende situatie. Met risico's verbonden aan de werksituatie krijgen we hetzelfde scenario. Werknemers hebben het gevoel dat ze controle hebben over de risico's en beschouwen ze dus als klein. Als gevolg hiervan is de hoeveelheid geld die uitgegeven wordt aan het bestrijden van risico's op de werkvloer aanzienlijk kleiner dan die wordt besteed aan het terugdringen van risico's voor de bevolking in het algemeen. Werknemers van een kerncentrale achten de kans op een ernstig ongeval in de installatie dan ook veel minder waarschijnlijk dan anderen en ze schatten de veiligheid van de centrale hoger in. Hoe hoger de werknemers de kans op een ongeval schatten, hoe minder toegewijd ze zijn aan de organisatie (Kivimaki en Kalimo, 1993, 421-425). 3.5.1.3. Risico's in verband met technologie Dit soort risico's worden door de experts als laag en door de bevolking als hoog ingeschat. Ze leven in twee verschillende werelden en hun attitudes tegenover risicovolle technologische activiteiten liggen mijlenver uit elkaar. Het gaat hier bijvoorbeeld om gevaren die verbonden zijn aan het bergen van radioactief afval en het aanwenden van kernenergie. Sjöberg geeft enkele verklaringen waarom we zo'n dramatisch verschil waarnemen: •

De beoordeling van het risico hangt af van het veld van expertise en van de werkgever. Experts staan minder negatief ten opzichte van de actor die het risico genereert;

•

Experts hebben een groter vertrouwen in de technologie. Vermoedelijk hebben ze een stuk van dat vertrouwen door specifieke interesses al op jonge leeftijd gekweekt (nog voor dat ze volledig opgeleid waren);

•

Experts hebben minder last van vrees voor bepaalde ziektes die met het risico samenhangen.

Vaak wordt geopperd dat vooral kennis over de technologie en haar risico's de risicoperceptie voor een stuk zou kunnen verklaren. Angst voor het onbekende zou hier iets mee te maken moeten hebben. Maharik en Fischoff toonden een verband aan tussen kennis en attitudes in het al eerder aangehaalde onderzoek rond de houding tegenover bronnen van kernenergie in de ruimte. Bij leden van de gewone bevolking veroorzaakte een grotere kennis van de technologie een 38


positievere houding. Bij milieuactivisten en ingenieurs werd er geen verband gevonden tussen kennis en attitude. Hoe meer informatie de minder betrokken mensen kregen over de technologie, hoe positiever hun houding. Langs de andere kant leken de meer geëngageerde mensen ongevoelig voor de informatie. Het is mogelijk dat zij de informatie trachtten te interpreteren als bevestigingen van hun vooroordelen en dat er daarom geen attitudeverandering werd waargenomen (Maharik en Fischoff, 1993, 346-348). Hoewel kennis over technologie een belangrijke factor is in de bepaling van de risicoperceptie, is ze ook niet zaligmakend. Sjöberg ontdekte dat ingenieurs, die niet in de nucleaire sector werkten, de risico's van nucleaire technologie ergens tussen de oordelen van de experts en het publiek in inschatten. Merkwaardig is ook dat experts op het gebied van nucleair afval dezelfde reacties vertoonden als het publiek wanneer het gaat om niet-nucleaire risico's. We kunnen daarom stellen dat vooral de controle die ze denken te hebben en de vertrouwdheid met het risico bijdragen tot de lage waarschijnlijkheidsscores die ze geven aan nucleaire risico's. 3.5.2. Verband woonplaats – risico object Hoever men van het risico object (bijvoorbeeld een kerncentrale) woont, heeft blijkbaar ook invloed op de risicoperceptie. Dit verband werd in diverse studies aangetoond en besproken. Hieronder volgt een overzicht. Midden noemt in zijn studie drie manieren waarop de woonplaats van belang kan zijn voor de attitude tegenover energie opgewekt met uranium en kolen. Ten eerste noemt hij regionale verschillen. Als tweede punt noemt hij de verschillen tussen de stadsbevolking ten opzichte van de plattelandsbevolking. Tenslotte noemt hij de afstand tussen de woonplaats en het risico object (Midden, 1986, 93). Een andere theorie is deze van Festinger. Hij zocht een verklaring voor de meningen van mensen die in de buurt leefden van een door een aardbeving getroffen gebied. Deze mensen die in de buurt van het rampgebied woonden, schatten de kans op een nieuwe aardbeving er groot. De mensen die de ramp effectief meegemaakt hadden, schatten de kans op een nieuwe aardbeving relatief klein. Festinger ging ervan uit dat deze beide groepen mensen even angstig waren. De getroffenen konden met hun eigen ogen zien wat er gebeurd was, de bedreigden hadden slechts angst voor dergelijke ramp. Festinger noemt dit de cognitieve dissonantie. Hun angst komt niet

39


overeen met de toestand waarin ze verkeren. Aangezien ze veilig leven gaan ze de dreiging van een aardbeving overdrijven om deze bij hun angstniveau te laten aansluiten (Midden, 1986, 94). De theorie van Festinger is een mijlpaal in de sociale psychologie en heeft zeker belang. Dat bewijst een studie van Maderthaner. De conclusies van zijn onderzoek wijzen in dezelfde richting. Maderthaner verrichtte een pilootstudie naar risicoschattingen bij omwonenden van een nucleaire researchreactor. Tussen de afstand van woonplaats tot risico object en het geschatte risico op een ramp vond hij een omgekeerd U-vormig verband. De mensen die zeer dichtbij (op 500m) woonden vonden de reactor minder gevaarlijk dan mensen die op ± 1400 meter woonden. Een controlegroep, die op 10 km woonde, evalueerde het gevaar ongeveer gelijk aan de groep die zeer dichtbij woonde. Ook Guedeney deed onderzoek in de nucleaire sector. Hij onderzocht de verhalen die mensen elkaar vertelden over de kerncentrale van Bagnols-sur-Cèze. Hoe verder men van deze centrale woonde, hoe primitiever de verhalen en hoe groter de angst. Opnieuw waren het de mensen dichtbij de centrale, net zoals in het onderzoek van Maderthaner, die het minst bezorgd waren. Guedeney ging er van uit dat deze resultaten verklaard konden worden met behulp van de factor gewenning, waardoor de mensen dichtbij de centrale hun angsten konden overwinnen. Dit verschijnsel zou eventueel ook verklaard kunnen worden met behulp van de theorie van Festinger. Mensen die dichtbij de centrale wonen, kunnen in een toestand van cognitieve dissonantie verkeren, ze wonen dichtbij de centrale en toch is het er ‘gevaarlijk’. Om zich uit deze toestand te bevrijden, milderen zij hun mening over het risico of verhuizen. Maar waarschijnlijk zijn de mensen die niet in staat waren hun dissonantie te verminderen al verhuisd of daar nooit komen wonen. 3.5.3. Het effect van de mogelijke (aan het risico verbonden) voordelen Gregory en Mendelsohn hebben op de originele dataset van Slovic (e.a.) nieuwe regressietechnieken toegepast om verbanden te onderzoeken tussen de bronnen van risico's (d.i., technologieën, producten en activiteiten), de manier waarop zij psychometrisch gerangschikt werden op risicogehalte en de angstgevoelens die zij oproepen. In de studie van Slovic, die eerder (zie 3.2) reeds werd aangehaald, moesten de respondenten een aantal technologieën, producten 40


en activiteiten rangschikken. Wat men het meest risicovol vond, moest bovenaan in de lijst gezet worden. Voor een set variabelen werd nagegaan of -en in welke mate- zij verklaringsfactoren waren voor langs de ene kant de angst die een bepaalde risicobron oproept en langs de andere kant de mate waarin de bron risicovol wordt gevonden. De variabelen die statistisch significant bevonden werden, waren: economische en persoonlijke voordelen verbonden aan het gevaar, het verwachte sterftecijfer in een normaal jaar, de impact op toekomstige generaties, de directheid van de impact en de kans op catastrofale gevolgen. Sterkere angstgevoelens hielden positief verband met de drie laatste variabelen. Ook het gepercipieerde risico hield sterk verband met die drie laatste variabelen, maar het catastrofale karakter had net het omgekeerde effect. Hoe catastrofaler een item werd gezien, des te lager lag het gepercipieerde risico. Dat kan verklaard worden omdat de items die het hoogst scoorden op risicovolheid meestal slechts gevaar betekenen voor personen die zich met die activiteit inlaten (bijvoorbeeld roken en het drinken van alcohol) en dus weinig catastrofaal potentieel bezitten. Het verwachtte sterftecijfer had nauwelijks invloed op de angstscores maar des te meer op het gepercipieerde risico. Het is dus niet zo dat mensen zelf meer schrik hebben van items waarmee grote dodenaantallen geassocieerd worden, maar ze zien ze wel als zeer risicovol. Persoonlijk voordeel heeft een negatief effect op risicoperceptie en angstgevoelens. Als men persoonlijk plezier kon putten uit een bepaald item, scoorde het veel lager op de angsten risicoschalen. Economische voordelen correleren eveneens negatief, maar hun effect is kleiner. Daaruit kan men afleiden dat de respondenten het moeilijk hebben om risico's op 'een netto manier' te beoordelen. Ze kunnen de impact van het risico en de voordelen die ze eruit denken te halen niet van elkaar scheiden. Men moet dus steeds oppassen bij het interpreteren van ‘rankings’ van risicovolle activiteiten, want de voordelen kunnen er al in rekening gebracht zijn. Deze laatste bevinding kan misschien ook nut hebben bij risicocommunicatie. Als men een positievere houding wil aankweken ten aanzien van bepaalde activiteiten en producten, zou er wellicht meer succes worden geboekt met het benadrukken van de voordelen die ermee verbonden zijn, dan met het minimaliseren van de risico's (Gregory en Mendelsohn, 1993, 259264).

41


4. MEDIAGEBRUIK

Om te weten of risicocommunicatie, en ook de jodiumcampagne, effect heeft, kunnen we kijken naar de effectentheorieën. Daarnaast bespreken we in dit deel ook nog de inhoudelijke studies over de berichtgeving van risico’s. Bij deze indeling denken we even terug aan Covello (zie 2.2.2), die in zijn pionierswerk over risicocommunicatie ook ditzelfde onderscheid maakte tussen inhoudelijke studies en effectenstudies. 4.1. Inleiding In de jaren zeventig werd er bij psychologisch onderzoek naar de beoordeling van risico’s van uit gegaan dat de media in belangrijke mate de publieke opvatting over risico’s beïnvloeden. Deze veronderstelling gaf aanleiding tot studies over de behandeling van risico’s in de media. Deze studies kunnen we onderverdelen in studies naar inhoud en naar effecten. Aangezien men deze stelling nog steeds gelooft, en we ook in de enquête vragen gesteld hebben naar mediagebruik, moet dit hier zeker besproken worden. We moeten hier eerst wel even opmerken dat er reeds een halve eeuw studies over massacommunicatie uitgevoerd worden. Onderzoeken op dat vlak zijn ruimer dan risicocommunicatie, maar de bevindingen ervan zijn dikwijls toepasbaar op risico gevallen. Want 42


zoals we bij de definiëring van het begrip risicocommunicatie reeds vermeld hebben, volgt risicocommunicatie het traditionele patroon van zender - boodschap - ontvanger. Herinneren we ons hierbij even de klassieke definitie van communicatie die Lasswell formuleerde: “wie zegt wat tegen wie via welk kanaal en met welk effect?” Elk van deze elementen is even belangrijk om over geslaagde communicatie te kunnen spreken, want communicatie is pas geslaagd als ze effect heeft. We mogen dus zeker niet vergeten dit element te behandelen. 4.2. Inhoudelijke studies Het is de bedoeling om in de eerste plaats na te gaan hoe de media over risico’s berichten. Bij het onderzoek naar de inhoudelijke betekenis van de boodschappen van de massamedia wordt vaak uitgegaan van de veronderstelling dat de media een grote invloed hebben op de publieke opvatting over risico’s. Het is daarom belangrijk te kijken naar de manier waarop over risico’s bericht wordt. Diverse onderzoekers kwamen tot de vaststelling dat de berichtgeving over risico’s in de massamedia voornamelijk in kwalitatieve en betrekkelijk globale termen gebeurt (veilig of niet, grote kans op…). Dit moeten we zeker voor ogen houden bij onze stelling dat de massamedia een belangrijke invloed hebben op het publiek. Door deze weinig concrete berichtgeving kunnen de mensen zich geen duidelijke visie over deze risico’s vormen. Waarschijnlijk is het ook zo dat de attitude van de mensen bijgevolg ook positief of negatief zal zijn, zonder veel gradaties hiertussen. Met de kans op deze polaire houding van de bevolking tegenover risico’s moet zeker rekening gehouden worden bij het opstellen van een campagne. Men wil met een campagne immers alle mensen bereiken en niet alleen die mensen met een positieve houding tegenover het risico. We moeten ons nu niet alleen afvragen op welke manier de berichtgeving over risico’s gebeurt, we moeten ook even stilstaan bij het waarheidsgehalte van de boodschap. De meningen hierover liggen nogal uit elkaar. Walker en Macgill waren gematigd positief over de juistheid van de massamediale berichtgeving. Zij deden een onderzoek naar de berichtgeving over een radioactieve emissie van de Sellafieldreactor in 1983. Deze onderzoekers merkten op dat het technisch-wetenschappelijke karakter van de materie het moeilijk maakte om deze boodschap aan leken over te brengen. De meeste andere auteurs waren eerder kritisch ingesteld. Singer en Endreny hadden hun twijfels over de manier 43


waarop journalisten een kosten - batenanalyse maken. Uit hun onderzoek naar berichtgeving over gezondheidsrisico’s besloten zij dat de nadelige gevolgen veel meer aandacht kregen. Wilkins en Patterson deden onderzoek naar de berichtgeving over Bhopal en Tsjernobyl. Volgens deze onderzoekers werden de rampen in Bhopal en Tsjernobyl door de massamedia opgevat als incidentele gebeurtenissen en werden er bepaalde aspecten onderbelicht. Friedman besloot uit zijn onderzoek naar de berichtgeving over Tsjernobyl dat er te weinig achtergrondinformatie gegeven werd. (Weterings, 1992, 32-34) We kunnen vaststellen dat geen enkele van deze onderzoekers besluit dat de berichtgeving over risico’s in de massamedia correct verloopt. De onderzoekers stellen zich immers vragen bij de voorkennis van de mensen over deze risico’s, bij de moeilijkheidsgraad van de materie en bij het feit dat slechts bepaalde aspecten van de risico’s benadrukt worden. Het ligt dan ook in de lijn van de verwachting dat de berichtgeving over risico’s in België ook eerder eenzijdig is, waardoor de voorkennis van de burgers over nucleaire materie niet erg groot zal zijn. Het zou dan ook beter zijn om in de toekomst op een duidelijke en eenvoudige manier meerdere aspecten van de materie te belichten, zodat de burger over betere achtergrondinformatie beschikt. Men mag er dus ook bij een voorlichtingscampagne niet van uit gaan dat de burger reeds over juiste en volledige voorkennis beschikt. 4.3. Effectenstudies Bij effectenstudies van de media wordt onderzocht op welke wijze de media de publieke beoordeling van risico’s beïnvloeden. We vermeldden reeds dat er nog niet zoveel onderzoek gedaan is naar risicocommunicatie, maar dat er een heel aantal algemene communicatiestudies zijn die ook nut hebben voor de risicocommunicatie. Met de stelling voor ogen dat de media een grote invloed hebben op de bevolking, kunnen we niet voorbij aan de effectentheorieën uit de communicatiewetenschap. Om het effect van campagnes te bestuderen kunnen we het beste kijken naar theorieën van persuasieve communicatie op korte termijn. Theorieën over korte termijn effecten van communicatie gaan over selectieve beïnvloeding. (Fauconnier, 1992, 132) Voor ons zijn er vier theorieën van belang die een aantal aspecten rond nucleaire veiligheid en rond de jodiumcampagne, kunnen verklaren met name de ‘mediating factors’ theorie, de theorie van de

44


individuele verschillen, de theorie van de sociale categorieën en de theorie van de sociale relaties en primaire groepen. De eerste, en misschien ook wel de belangrijkste theorie is de ‘mediating factors’ theorie. "Volgens de 'mediating factors' theorie staat het effect dat door de media op de mens wordt uitgeoefend in verband met een groot aantal psychologische, sociologische, technische en andere variabelen en wordt het dus ook bepaald door de verschillende actoren en factoren in het proces van de massacommunicatie." (Fauconnier, 1992: 118) Deze theorie is eerder sociaal-psychologisch van aard. De toepassing van deze theorie in een aantal onderzoeken heeft belangrijke resultaten voortgebracht. Het eerste onderzoeksbesluit dat in het oog springt is "Radicale veranderingen in opinies en houdingen zijn uiterst zeldzaam." Denken we hierbij even terug aan wat er vermeld werd bij de inhoudelijke studies over risico’s. Daar werd gesteld dat de attitudes van de mensen waarschijnlijk positief of negatief zijn, zonder veel gradaties hiertussen. Als radicale veranderingen in opinies en houdingen uiterst zelden voorkomen onder invloed van de media, hoe kan de jodiumcampagne dan invloed gehad hebben op de mensen met een negatieve houding tegenover nucleaire materie? Ten tweede is er de stelling "Massacommunicatie heeft ook vrij belangrijke effecten bij personen die met betrekking tot een bepaald gegeven opinieloos zijn of twijfelen". Toegepast op de jodiumcampagne zou dit betekenen dat aangezien er niet zoveel over nucleaire veiligheid in de media komt, de invloed van de jodiumcampagne op opinieloze mensen groot kan zijn. Het is dus erg belangrijk om deze mensen te bereiken en ze op een duidelijke manier in te lichten zodat ze een positieve attitude tegenover nucleaire veiligheid kunnen ontwikkelen. Een derde relevante conclusie die we hier nog even willen aanstippen stelt: "persuasieve communicatie heeft als voornaamste effect dat zij de bestaande meningen en houdingen versterkt". We moeten er dus voor zorgen dat de mensen met een positieve attitude tegenover nucleaire veiligheid dit gevoel kunnen bevestigen. We moeten, voor wat betreft de jodiumcampagne, echter wel rekening houden met een mogelijk pervers effect namelijk dat sommige mensen de verdeling van de jodiumtabletten misschien wel eens zouden kunnen beschouwen als bewijs voor de (mogelijke) onveiligheid van de nucleaire technologie.

45


Een andere theorie die hier zeker vermeld moet worden is de theorie van de individuele verschillen 1. Deze theorie gaat ervan uit dat de manier waarop individuen reageren op stimuli vanuit hun sociale omgeving wordt bepaald door de leerprocessen die zij hebben ondergaan en als gevolg waarvan hun persoonlijkheidsstructuur, hun attitudes en referentiekaders werden en worden gevormd. Het leek ons dan ook erg belangrijk om te zien of deze theorie ook van toepassing was op het effect dat de jodiumcampagne heeft gehad bij de burgers, en daarom werden er vragen gesteld naar opleidingsniveau en beroep. Bij de theorie van de individuele verschillen wordt er namelijk van uit gegaan dat individuen selectieve aandacht geven aan de stimuli die van de media op hen afkomen, op basis van de leerprocessen die ze ondergaan hebben. Tussen de factoren stimulus en respons bevindt zich nu de factor leerprocessen die een belangrijke rol speelt. Herinneren we ons hier even de cognitieve dissonantietheorie van Festinger, die zich grotendeels hierop baseerde. De basishypothesen van deze theorie kunnen we als volgt samenvatten: (van den Berg, 1986, 8182) 

De perceptie van een dissonantie in de cognitieve en /of emotionele structuur van een individu (c.q. een groep) door dit individu (c.q. een groep) leidt tot een poging om die dissonantie te reduceren of te compenseren en daardoor een daadwerkelijke of schijnbare, in elk geval als zodanig ervaren consonantie te scheppen. Dit komt er dus op neer dat wanneer iemand zich niet goed voelt in een bepaalde situatie of wanneer iemand beseft dat hij in een situatie verkeert die negatief is voor hem, hij voor zichzelf zal proberen om dit onbehagelijk gevoel weg te werken door de positieve punten te benadrukken en de negatieve punten te proberen ondermijnen, zodat hij zich niet langer ongemakkelijk voelt in deze situatie. Bijvoorbeeld: Iemand die dicht bij een nucleaire site woont zal de kans op een nucleair ongeval klein inschatten om de stelling dat hij in een veilig

1

De theorie van de individuele verschillen is een reactie op de ‘injectienaaldtheorie’, ook wel 'stimulus-respons' theorie, theorie van de onderhuidse inspuiting of hypodermic needle theory genoemd. Fauconnier legt deze theorie als volgt uit: "Elk individu afzonderlijk ondergaat min of meer weerloos de werking van de massamedia die rechtstreeks, zonder langs filters te passeren, op hem wordt uitgeoefend." De mens is geïsoleerd en wordt gedomineerd door de massamedia. Hij geeft alleen geen respons als hij geen stimulus ontvangen heeft van de massamedia. Maar vanaf het moment dat de mens blootgesteld wordt aan de massamedia en hier een stimulus van ontvangt, is er ook een effect. De mens krijgt de informatie als het ware ingespoten onder zijn huid, of hij dat nu wil of niet.(Fauconnier, 1992, 117)

46


gebied woont te kunnen verklaren. Moest hij dit niet doen, hoe zou hij dan op een geruste manier daar kunnen wonen? 

De perceptie van een dissonantie in de cognitieve en /of emotionele structuur van een individu (c.q. een groep) door dit individu (c.q. een groep) leidt tot een poging om die situaties te vermijden die deze dissonantie versterken en zulke situaties te vinden die deze dissonantie verminderen. Anders gesteld kunnen we zeggen dat, wanneer iemand zich niet goed voelt in een bepaalde situatie of wanneer iemand in een situatie verkeert die negatief is voor hem, hij zal proberen deze situatie te ontvluchten. De kans bestaat dus dat de mensen die een negatieve houding hebben tegenover nucleaire materie ver van een nucleaire site wonen, omdat ze daar bewust voor gekozen hebben. Wanneer deze mensen in een buurt wonen waar ze zich veilig wonen, zullen ze waarschijnlijk verhuizen op het moment dat er in die buurt een nucleaire site ingepland wordt.

Een andere, maar zeker niet minder belangrijke, theorie, is die van de sociale categorieën. Deze gaat ervan uit dat mensen die tot dezelfde sociale klasse behoren meestal dezelfde informatie selecteren uit het media-aanbod en daar op dezelfde manier op reageren. Hier zijn het dus de sociale categorieën die interveniëren tussen stimulus en respons. Is er een verband gevonden tussen inkomen, opleidingsniveau of beroep en de mate waarin de campagne effect heeft gehad? Ook voor ons onderzoek is de theorie over de sociale relaties en primaire groepen van belang. Deze theorie veronderstelt dat er een groep actieve individuen is die de informatie oppikken uit de media. Via hoofdzakelijk informele relaties komt deze informatie bij de massa terecht. (van den Berg, 1986, 85) Het inschakelen van huisartsen en apothekers in de voorbije jodiumcampagne is daarvan een goed voorbeeld. Zij werden wellicht in de eerste plaats bij deze campagne betrokken als eerstelijnsdeskundigen, maar hun inbreng ging ons inziens verder dan dat. Uit de enquête bleek namelijk dat heel wat mensen bijkomende informatie over de campagne gezocht hebben via hun huisarts of apotheker. Huisartsen en apothekers hebben vaak een goede band met hun cliënten, waardoor het informele gesprek dat dan in de meeste gevallen rond het onderwerp tot stand komt, in hoge mate bepalend zal zijn voor de mening die de mensen zich over de campagne, het nut van de jodiumtabletten en het nucleaire in het algemeen zullen vormen. Andere voorbeelden zijn leerkrachten, maar, misschien minder evident, ook het lokale verenigingsleven. In het kader van een volgende campagne zou men kunnen overwegen om lokaal sterk ingebedde organisaties (ook als deze hoegenaamd niets met het nucleaire te maken hebben - bijvoorbeeld een lokale afdeling van de Bond van Grote en Jonge gezinnen), 47


wijkcomités, e.d. actief mee te betrekken. Dit kan bijvoorbeeld door hen de mogelijkheid aan te bieden een informatieavond voor hun organisatie in te richten. In deze paragraaf bespraken we de inhoudelijke studies over de berichtgeving van risico’s. We gingen er van uit dat de media een grote invloed hebben op de publieke opvatting van risico’s, wat dan weer gevolgen heeft voor de effecten van de campagne. Over de inhoudelijke boodschap van de media kunnen we zeggen dat er over risico’s meestal in kwalitatieve en globale termen wordt gesproken. Over het waarheidsgehalte van de berichten uit de media, waren de meningen van de onderzoekers verdeeld. Vervolgens bespraken we een aantal effectentheorieën die ons van belang leken met name de ‘mediating factors’ theorie, de theorie van de individuele verschillen, de theorie van de sociale categorieën en de theorie van de sociale relaties en primaire groepen.

48


5. DE ROL VAN DE OVERHEID IN RISICOCOMMUNICATIE

Moet de overheid ingrijpen wanneer er zich een risico aftekent ten gevolge van bepaalde privéinitiatieven? Deze discussie is vooral ideologisch en daarom minder waardevol in dit onderzoek. Interessanter zijn de keuzemogelijkheden die de overheid heeft om deze risicocommunicatie in de praktijk te brengen en daarbij zo efficiënt mogelijk te zijn. Tegelijkertijd zijn er nog een aantal andere zaken zoals inspraak en openheid die een overheid hoog in het vaandel zou moeten dragen. De concepten die gebruikt worden om te bepalen binnen welke mogelijkheden inzake risicocommunicatie de jodiumcampagne viel, werden eerder al in het eerste hoofdstuk theoretisch uitgediept en zullen hier dus niet opnieuw in detail besproken worden.

49


5.1. De taak van de overheid Wat wordt er verwacht van de overheid? Willen we een actieve overheid, die vaak tussenkomt, die bepaalde taken spontaan op zich neemt? Of willen we eerder een inactieve overheid, die laat gebeuren, het initiatief aan privé-ondernemers overlaat? Deze discussie wordt al decennia lang gevoerd en als we kijken naar het concrete beleid dat door de overheid gevoerd wordt, dan zal men een slingerbeweging waarnemen tussen deze twee opinies. “Een geruime tijd vinden de mensen dat de overheid meer moet doen, zich met een breder stuk van de maatschappij actief moet bemoeien. Dan komt er weer een tijd dat de overtuiging bestaat dat de zaak meer moet worden overgelaten aan ‘de vrije krachten in de maatschappij’” (Galjaard, 1997, 20). Deze verandering van visie hangt natuurlijk ook sterk af van de samenleving waarin men op dat moment leeft. Om dit kort historisch te schetsen zouden we moeten teruggaan tot in de 19de eeuw. In Europa waren er voornamelijk nog agrarische samenlevingen, waar armoede en sociale wantoestanden nog niet als problematisch ervaren werden. De staat was eerder een soort van ‘nachtwaker’ die observeerde, maar liefst niet te snel tussenkwam. Vlak na de Tweede Wereldoorlog veranderde deze situatie. Door de oorlog was de Europese economie zwaar beschadigd en was er veel armoede. Niemand had er op dat moment veel problemen mee dat de overheid de touwtjes wat strakker in handen nam en het herstel van de natie leidde. De decennia die hierop volgden waren er van een constante economische groei tot aan de jaren ’70. Vanaf dan kwamen we in Europa in een economische crisis terecht. De vele overheidsuitgaven die jarenlang zonder problemen konden uitgevoerd worden, moesten nu plots betaald worden door leningen aan te gaan. Hierdoor ontstond een enorme schuldenlast in de jaren ’80. Vanaf dat moment begon de overheid taken af te stoten, omdat ze beter door privéinitiatief konden verwezenlijkt worden. Deels uit noodzaak, deels door de sterke opkomst van de neoliberale ideologie groeide er een tendens naar meer privatisering. Waarschijnlijk gaat de slinger op dit moment weer langzaam in de andere richting, nu de overheid haar schuldenlast voor een groot deel heeft afgebouwd en er weer geld vrijkomt voor meer overheidsinitiatief. Welke taak heeft de overheid te vervullen op het vlak van risicocommunicatie? Vooruitlopend op het derde deel van dit rapport, verklappen we nu reeds dat men het er in onze enquête niet echt over eens was: 44,7% van de respondenten vindt dat de overheid hier een verantwoordelijkheid in heeft. Kunnen we deze taak dan volledig op de nek van de overheid schuiven? 17,8% van de ondervraagden denkt van niet en vindt dat de nucleaire sector campagnes moet organiseren. Nog eens 17% van de ondervraagden vindt dat de overheid en de nucleaire sector de handen in elkaar moeten slaan om een informatiecampagne op te zetten. 50


De cijfers hierboven lijken erg nuttig, maar hebben zo’n campagnes nut in de ogen van de bevolking? Kennelijk wel, aangezien bijna 90% van onze ondervraagden vindt dat er een nieuwe campagne moet komen. Binnen de Europese Unie zijn alle lidstaten trouwens verplicht om campagnes rond nucleaire veiligheid te houden. Dat een overgrote meerderheid van de burgers het daarmee eens is, is dan ook mooi meegenomen. Welk soort van risicocommunicatie gebruikte de overheid en werd er rekening gehouden met de aanbevelingen van de verschillende benaderingen, zoals besproken in het eerste hoofdstuk van dit luik (zie 2.4) ? De jodiumcampagne was opgezet als een ‘health care communication’ . Er werd vooral gewezen op de dingen die men kon ondernemen om zich tegen het risico te beschermen. Dit probeerde men te bereiken door het verspreiden van folders en brochures en een persoonlijke brief. Deze drie media voor de boodschap werden zo opgesteld dat de ‘doorsnee burger’ het allemaal zou moeten begrijpen. Er werd niet gewerkt met verschillende doelgroepen, enkel met het verschil tussen dokters en apothekers en zij die dat niet waren. De voorlichtingen voor deze beroepsgroepen kunnen dan ook beter ondergebracht worden bij de ‘industrial risk

communication’ of zelfs ‘consensus communication’, omdat zij vanuit hun studies vertrouwd zijn met het nucleaire risico, waardoor er waarschijnlijk op een meer zakelijke manier (zonder emoties, cfr. ‘hazard plus outrage’ benadering) kon gediscussieerd worden. Op zich was dit geen slecht onderscheid, omdat bleek dat van de 77,4% respondenten uit onze steekproef die bijkomende informatie zochten, 74,2% dit deed door uitleg te vragen aan zijn apotheker of arts. Het lijkt er dan ook op dat het inlichten van deze groep enkel een beter begrip van de campagne tot stand gebracht heeft. Toch volstaat deze tweedeling van het publiek niet. In verschillende risicoperceptie theorieën wordt immers gewag gemaakt van verschillen in perceptie tussen mannen en vrouwen, gezinnen of alleenstaanden, hoger of lager geschoolden, tussen culturen… en alhoewel we daar op het eerste zicht weinig van terugvinden in onze enquête, zijn er toch een aantal eigenaardigheden. Op de eerste plaats is er een lichte oververtegenwoordiging van (oudere) mannen. Duidt dit op een hogere interesse of is het enkel een afspiegeling van een traditioneler rollenpatroon, waar het vooral de man zal zijn die zich bezig houdt met de administratieve zaken. Dit houdt in dat deze “oudere traditionele man” de enquête zal invullen (61% tot 77%). Als dit klopt zouden er meer vrouwen moeten zijn in de categorie van 18 tot 19 jaar en dat is ook zo. Hier is de verhouding wel proportioneel. We kunnen dus (nog) niet uitsluiten dat er in deze categorie een perceptieverschil zou kunnen bestaan. Dezelfde redenering kan gevolgd worden bij de het 51


opleidingsniveau, want daar is een oververtegenwoordiging van de hoger opgeleiden (33% in plaats van 25%). Blijkbaar heeft de enquête vooral de hoger opgeleiden aangesproken en veel minder de lager opgeleiden. Ook hier is er dus sprake van een mogelijk perceptieverschil dat we niet helemaal kunnen uitschakelen. Dit alles wijst op het belang van een verschillende aanpak voor verscheidene doelgroepen, zoals ook in de verschillende benaderingen tot uiting komt. De overheid kan er niet vanuit gaan dat zij via één kanaal al deze doelgroepen probleemloos kan bereiken. Misschien is een klein voorbeeld over de gevoerde campagne wel op zijn plaats. Er werd enkel gebruik gemaakt van gedrukte media (folders, brochures, brieven en enkele annonces in de krant) die niet persoonlijk geadresseerd werden. Hierdoor kwamen de brieven die bestemd waren voor de bewoners van appartementen vaak tussen een stapel reclame in de inkomhal terecht 2. Door de brief, de folder en de brochure als hoofdmoot van de campagne te gebruiken, zijn er waarschijnlijk een heel aantal mensen niet bereikt. Door iets meer dan het geval was via reclame in kranten, op radio en TV, op billboards, … aandacht te vestigen op de campagne zou dit misschien niet gebeurd zijn. Dit vestigt meteen de aandacht op de verschillende kanalen waar de overheid gebruik kan van maken. Is het niet erg belangrijk om zo veel mogelijk verschillende kanalen te gebruiken, waardoor er een groter aantal mensen bereikt kan worden, omdat de boodschap op verschillende manieren moet verwoord worden? Het meest aangewezen zijn waarschijnlijk spotjes op radio en/of TV, omdat dit twee kanalen zijn met een erg groot bereik. Binnen het toegepaste concept van de vorige campagne ligt dit echter moeilijker, omdat je dan veel mensen “lastig valt” met een boodschap waar zij weinig aan hebben. De vraag is echter of een toekomstige campagne misschien niet meer gericht moet worden naar de ganse bevolking. Hebben zij geen recht op bescherming en hoe reëel is de 20km-grens rond de nucleaire installaties? Indien er een nucleair ongeval voorvalt bij bv. stormweer of een sterke wind, dan heeft men erg weinig tijd om de veel grotere potentiële besmettingszone nog te gaan bevoorraden met jodiumtabletten. Een ander medium zijn de grote reclameborden langs de kant van de weg. Deze borden hebben vaak wel een confronterend effect, maar het grote nadeel eraan is het feit dat ze redelijk snel als gewoon worden ervaren en onopvallend worden in de overvloed aan borden langs de Vlaamse wegen. Een ander mogelijk medium is het internet. Binnen het kader van de vaak genoemde e2

Een van de meewerkende studenten vernam dit persoonlijk van verschillende mensen die in appartementen in de bestemde zone wonen.

52


gouverning zou een campagne langs elektronische weg zeker een mogelijkheid zijn. Het voordeel is de ongebreidelde hoeveelheid informatie die aan de campagne kan gelinkt worden, terwijl iedereen naar eigen goeddunken een hoeveelheid informatie bijeen verzamelt. Maar voorlopig is nog maar een klein deel van de Belgische bevolking aangesloten op het internet. Deze doelgroep blijft erg klein, maar zal in de komende jaren zeker groeien. Nog een mogelijkheid die in het verlengde ligt van een internetcampagne is een e-mailcampagne. Dit lijkt op het eerste zicht misschien raar, maar als men ervoor zou kunnen zorgen dat elk individu zich zou kunnen inschrijven in een mailinglist, waardoor hij op regelmatige tijdstippen informatie zou kunnen krijgen over bepaalde nucleaire voorvallen, metingen, gebeurtenissen, … in korte duidelijke taal, dan bekomt men meer een face-to-face contact. Over de manier waarop dit soort informatie moet verspreid worden, moet goed nagedacht worden. Eén ding is zeker: het moet voor alle geadresseerden duidelijk zijn dat de informatieverstrekking op een eerlijke en doorzichtige manier gebeurt. Een goed face-to-face contact is vooral gebaseerd op een wederzijds vertrouwen en dat moet duidelijk naar voor komen uit de verstrekte informatie. Een praktisch nadeel van e-mail is dan weer het hoge junkmail gehalte dat men tegenwoordig (en in de toekomst zeker) nogal snel bereikt. In een eerste fase zou het daarom efficiënter zijn om enkel te beginnen met een vrijwillige inschrijving op de mailinglist en zo de ‘junkfactor’ te beperken. 5.2. Besluit: een voorlichtingscampagne met gemiste kansen ? De jodiumcampagne was duidelijk opgevat als een voorlichtingscampagne met een klein aanhangsel crisiscommunicatie, namelijk het in huis halen van de jodiumtabletten. We kunnen het dan ook plaatsen onder de ‘care communication’, meer bepaald de ‘health care’ vorm. Het opzet was goed, in die zin dat men zo goed mogelijk geprobeerd heeft om de informatie begrijpbaar te maken voor het publiek. Desondanks is er wellicht toch een grote groep verloren gegaan door een te beperkt gebruik van de mogelijke kanalen om de boodschap te versturen. Men heeft de goede soort van communicatie gekozen (‘care communication’), omdat de ‘crisis communication’ niet van toepassing was en van ‘consensus communication’ in het vroege stadium van de campagne geen sprake kon zijn. Er zijn echter andere zaken waar men minder belang aan gehecht heeft, namelijk de vraag naar de perceptie van het publiek over dit onderwerp. In de toekomst zal het steeds belangrijker worden dat men met deze visie rekening houdt, omdat er een tendens is naar steeds verdere democratisering en openbaarheid. Dit begint bij de overheid, maar alle andere sectoren zullen onvermijdelijk moeten volgen in deze evolutie, ook de nucleaire sector. De belangrijke aandachtspunten naar het publiek toe zijn de volgende. Ten eerste moet men de ‘three53


challenges benadering’, combineren met ‘communicatieproces benadering’ om zo alle actoren en alle mogelijke misverstanden op het vlak van communicatie in kaart te brengen. Een ander aandachtspunt vindt men in de ‘convergence communication benadering’: men mag niet enkel gokken op de snelle, maar vaak vergankelijke media. Communicatie is immers een langtermijn proces en er moet voldoende ruimte zijn om de boodschap te laten doordringen en vervolgens feedback te krijgen van de burger. Het derde aandachtspunt draait rond de sociale factoren die meespelen in een communicatieproces. Die worden het sterkst benadrukt in de ‘sociaal constructionistische benadering’ die er vanuit gaat dat de boodschap anders kan overkomen naargelang verschillende sociale factoren, zoals cultuur, scholing, achtergrond, … Voor een groot deel heeft men hier al rekening mee gehouden door de informatie zo eenvoudig te houden, waardoor iedereen de boodschap al begrijpt. Of iedereen het ook geloofde is een andere vraag. Vandaag de dag krijgt men bv. in bijna alle ASO-richtingen de basisbeginselen van kernenergie bijgebracht. Het zijn waarschijnlijk deze mensen die een beetje kennis hebben, die sneller kritisch zullen staan tegenover de boodschap. Misschien moet men zich in de toekomst meer proberen toe te spitsen op verschillende doelgroepen en die zelfs via andere kanalen proberen te bereiken. Een laatste aandachtspunt kan men vinden in de ‘hazard plus outrage benadering’, die het gevoel van het publiek bij de boodschap centraal stelt. Als delen van de bevolking zich ongerust maken over de nucleaire sector en de mogelijke gevolgen bij een ongeval, dan zal men moeten accepteren dat dit gevoel leeft bij die mensen. Je moet als expert niet toegeven aan dat gevoel, maar je moet ook beseffen dat dit gevoel niet verdwijnt door even een deskundige uitleg te geven. De meest aangewezen oplossing is misschien wel dat gevoel proberen te begrijpen, in het beste geval via de ‘mentale model benadering’. Enkel als de boodschap wordt opgesteld vanuit dat levendige gevoel bij het publiek, zal ze het meest effect ressorteren.

54


6. BIBLIOGRAFIE

BARKE, R.P., JENKINS-SMITH, H.C. (1993), Politics and scientific expertise, in Risk Analysis, vol. 13, nr. 4, 425 – 438. BREAKWELL, M.J. (2000), 'Risk communication: factors affecting impact', in British Medical Bulletin, nr. 1 (vol. 56), 110 - 120. COVELLO, T.V., e.a. (1993), 'Comments on "The Mental Model" Meets "The Planning Process" ', in Risk Analysis, nr. 5 (vol. 13), 493. FAUCONNIER, G. (1992), Mens en media. Leuven: Garant, 241. FLYNN, J., SLOVIC, P., MERTZ, C.K. (1993), 'The Nevada Initiative: A Risk Communication Fiasco', in Risk Analysis, nr. 5 (vol. 13), 497 - 502. FREWER, L., HOWARD, C., HEDDERLY, D., SHEPHERD, R. (1996), 'What determines trust in information about food-related risks? Underlying psychological constructs', in Risk Analysis, nr.5 (vol. 16), 73-86. GALJAARD, C. (1997), Overheidscommunicatie: de binnenkant van het vak, Utrecht: Lemma, 336. GREGORY, R., MENDELSOHN, R. (1993), 'Perceived Risk, Dread, and Benefits', in Risk Analysis, nr. 3 (vol.) 13), 259-264. HEATH, R.L., GAY, C.D. (1997), 'De rol van technische deskundigen in de publieke discussie over risico's', in Tijdschrift voor strategische en bedrijfscommunicatie, nr. 4 (jrg. 3), 60 - 79. 55


HINMAN, G.W., e.a. (1993), 'Perceptions of Nuclear and Other Risks in Japan and the United States', in Risk Analysis, nr. 4 (vol. 13), 449 - 455. HOEKEN, H. (1998), Het ontwerp van overtuigende teksten. Bussum : Coutinho; 227. KIVIMAKI, M., KALIMO, R. (1993), 'Risk Perception Among Nuclear Power Plant Personnel: A Survey', in Risk Analysis, nr. 4 (vol. 13), 421 - 425. LICHTENBERG, J. MACLEAN, D. (1992) ‘The role of the Media in Risk Communication’ in JUNGERMANN, H.(ed), Risk Communication, Jülich, Programmegruppe Mensch, Umwelt, Technik (MUT) Der KFA Jülich Gmbh, 191. LUNDGREN, R., McMAKIN, A. (1994), Risk communication, Ohio: Battelle Press, 342. MAHARIK, M., FISCHHOFF, B. (1993), 'Risk Knowledge and Risk Attitudes Regarding Nuclear Energy Sources in Space', in Risk Analysis, nr. 3 (vol. 13), 345 - 353. MIDDEN, C.J.H. (1986), Individu en grootschalige technologie: een vergelijkend attitudeonderzoek naar de opwekking van elektriciteit met kolen en uraan, Leiden: proefschrift, 360. NATIONAL RESEARCH COUNCIL (1989), Improving Risk Communication. Washington: National Academy Press, 332. SAVAGE, I. (1993), 'Demographic Influences on Risk Perceptions', in Risk Analysis, nr. 4 (vol. 13), 413 420. SCHLANGEN, G. (1993), ‘Interne en externe communicatiestrategieën’, in Hemels, J. (1993), Besturen en innovatie, Houten, Bihn Stafleu Van Loghum, 3-27. SJOBERG, L. (1998), 'Risk Perception: Experts and Public', in European Psychologist, nr. 1 (vol. 3): 1 - 12. SLOVIC, P. e.a. (1986), 'The Psychometric Study of Risk Perception' , 3 - 24, in: I. Covello (Eds.), Risk Evaluation and Management. New York: Plenum Press. SLOVIC, P., (1993), Perceived risk, trust, and democracy; in Risk Analysis, vol. 13, nr. 6, 675 – 681. VAN DEN BERG, H., VAN DER VEER, K. (1986), Ideologie en massamedia. Amsterdam: VU Uitgeverij, 77-110. VAN DENDEREN, E. (1996), Risicoperceptie en opslag van laagradioactief afval, Antwerpen: UFSIA (eindverhandeling), 113. WETERINGS, R. (1992), Strategisch gebruik van risico-informatie. Het gebruik van informatie over technologische risico’s door maatschappelijke groepen in besluitvorming en voorlichting. Utrecht : Rijksuniversiteit, 270. WILLEMS J., WOUDSTRA E. (Red.) (1993), Handboek Wetenschaps- en Technologievoorlichting, Groningen: Nijhoff Uitgevers, 365. 56

DEEL II : VOORBEREIDENDE VERKENNING EN ADVIEZEN OP BASIS VAN DE THEORETISCHE BESCHOUWINGEN

DEEL II / VOORBEREIDING

In de maanden februari tot juni 2000 maakten twaalf eerste licentiestudenten een inhoudelijke analyse van de nationale jodiumcampagne, gehouden in maart 1999. Zij verkenden tevens de algemene context inzake nucleaire veiligheid in België en in Europa. De gegevensverzameling daarvoor werd afgerond half mei. Dit eerste verkennende rapport diende als aanzet voor een grondige analyse van de nationale jodiumcampagne op basis van een enquête die in het voorjaar van 2000 werd verzonden naar een steekproef van 5.000 willekeurig gekozen inwoners van de vijf nucleaire zones die België rijk is In een eerste hoofdstuk wordt het gehanteerde materiaal bij de jodiumcampagne 1999 doorgelicht. In een tweede hoofdstuk formuleerden de studenten die instonden voor de theoretische conceptualisering (zie deel I) een aantal adviezen inzake het imago van het FANC. Welke factoren zijn hierin belangrijk en hoe kunnen we de randvoorwaarden voor een FANC met een sterk imago verbeteren? Daarnaast maakten zij ook een aantal overwegingen met betrekking tot een volgende campagne en onderwierpen zij de huidige campagne aan een pretest. In het derde en laatste hoofdstuk wordt nagegaan of en hoe zich gelijkaardige initiatieven in onze buurlanden ontwikkelden.

59


1. DE NATIONALE JODIUMCAMPAGNE VAN MAART 1999

1.1. Inleiding Hoewel het risico van een nucleair ongeval miniem blijft, is het toch niet onbestaande, ondanks de grote betrouwbaarheid van de veiligheidssystemen en de striktheid van de controles. Daarom heeft de overheid een informatie- en preventiecampagne georganiseerd, die past in het kader van het Noodplan voor Nucleaire Risico’s voor het Belgisch grondgebied, vastgesteld bij Koninklijk Besluit van 27 september 1991 3. Deze preventiecampagne voorziet niet alleen in de verdeling van jodiumtabletten die ertoe strekken de aanwonende bevolking zo goed mogelijk te beschermen tegen de gevolgen van een eventueel kernongeval waarbij radioactief jodium zou kunnen vrijkomen, maar ook in de verspreiding van duidelijke en praktische informatie voor alle burgers. Elke Europese lidstaat is

3

K.B. van 27 september 1991 tot vaststelling van het noodplan voor nucleaire risico's op Belgisch grondgebied (B.S. 21/01/1992).

61


ten gevolge van een richtlijn uit 1989 4 verplicht om op geregelde tijdstippen een voorlichtingscampagne te organiseren onder de personen die blootgesteld worden aan een stralingsrisico. Voor alle duidelijkheid moet hierbij vermeld worden dat de verdeling van jodiumtabletten op zich geen Europese verplichting is. De diverse lidstaten hebben hier elk hun eigen aanpak ontwikkeld, zoals we in een volgend hoofdstuk zullen zien. Het ministerie van Binnenlandse Zaken heeft ervoor geopteerd om beide initiatieven, de informatiecampagne enerzijds en de jodiumdistributie anderzijds, gezamenlijk te laten verlopen, zowel in ruimte als in tijd. Dezelfde nucleaire sites zijn bij beide campagnes betrokken en de organisatie verliep op hetzelfde ogenblik. Het is de bedoeling om voortaan beide campagnes te herhalen om de 5 jaar (www.mibz.fgov.be). In België zijn er 5 nucleaire sites: Doel (Vlaanderen), Mol-Dessel (Vlaanderen), Tihange (Wallonië), Fleurus (Wallonië), Chooz (Frankrijk). Rond elke nucleaire site werd aan zoneafbakening gedaan. Er werd een kernzone afgebakend: 0 – 10 km. Daarnaast werd ook een ringzone afgebakend: 10 – 20 km. In de kernzone vond een preventieve distributie van jodiumtabletten onder de bevolking plaats. Zowel in de kernen ringzone is er een aanleg van een groot aantal kleine, gedecentraliseerde stocks jodiumtabletten, van waaruit een bedeling snel kan worden georganiseerd onder de lokale bevolking. De inwoners van de kernzone ontvingen in maart 1999 een enveloppe met daarin een jodiumbon die vergezeld was van de folder ‘Haal nu uw GRATIS jodiumtabletten’, de brochure ‘Hoe beschermt u zich tegen een nucleair ongeval?’ en een begeleidende brief van de verantwoordelijke ministers, Luc Van den Bossche (toenmalig Minister van Binnenlandse Zaken) en Marcel Colla (toenmalig Minister van Volksgezondheid). De inwoners van de ringzone ontvingen de brochure ‘Hoe beschermt u zich tegen een nucleair ongeval?’ en een begeleidende brief van diezelfde ministers. Zij konden eveneens gratis jodiumtabletten afhalen bij de apotheker, maar dit werd niet actief aangemoedigd. Voor de rest van de bevolking die verder dan 20 km van een nucleaire installatie woont is ook jodium voorhanden in nationale en provinciale stocks. Informatie werd niet naar hen thuis opgestuurd, maar werd verspreid via het postkantoor. In totaal ontvingen 140.385 gezinnen (286.734 inwoners) van de kernzones rond de nucleaire sites deze informatie. In de ringzones ging het om 682.720 gezinnen (1.356.001 inwoners). In totaal bestreek de campagne 823.105 gezinnen

4

Richtlijn 89/618/Euratom van de Raad van 27 november 1989 betreffende de informatie van de bevolking over de bij stralingsgevaar toepasselijke maatregelen ter bescherming van de gezondheid en over de als dan te volgen gedragslijn.

62


(1.642.735 inwoners). De bevoorrading van de apotheken met jodiumtabletten gebeurde vanuit een centraal depot van een groothandel in farmaceutische producten. Naast de distributie van jodiumtabletten onder de gezinnen, werden er in de kernen ringzone ook tabletten gedistribueerd naar alle plaatsen waar een min of meer belangrijke groep personen zich ophoudt. Het gaat hier om de volwassenencollectiviteiten: elke collectiviteit waar meer dan 50 volwassenen permanent aanwezig zijn, gedurende meer dan 4 uur (vb. bedrijven, hotels, winkelcentra) en de kindercollectiviteiten: elke collectiviteit waar meer dan 10 kinderen permanent aanwezig zijn, gedurende meer dan 4 uur (vb. scholen, kinderdagverblijven). Deze collectiviteiten ontvingen een aangepaste jodiumbon via de provinciegouverneur en de provinciale afdelingen van de Civiele Bescherming. Voor de artsen en apothekers uit de verschillende zones werden informatieavonden georganiseerd die op wisselend succes konden rekenen. Artsen en apothekers over het hele land ontvingen een pak aan informatie omtrent de campagne en de jodiumprofylaxe. Alle apothekers in de nucleaire zones ontvingen daarenboven een affiche om in de apotheek te hangen. Op vraag van de gemeenten waren er ook informatieavonden voor de plaatselijke bevolking. Bij de lancering van de campagne werden er zowel op nationaal als op provinciaal vlak persconferenties gehouden.

63


Samengevat in een tabel ziet het bovenstaande er zo uit:

Zone 0-10 km

Jodiumdistributie

Informatiecampagne

-distributie van jodium aan elke familie via de

-aan huis levering van:

apotheken

*een bon voor gratis tabletten

-gedecentraliseerde stocks in de collectiviteiten

*een folder over jodiumtabletten

-reservestocks in de apotheken

*een algemene brochure over veiligheidsmaatregelen -regionale mediacampagne

10-20 km

-gedecentraliseerde stocks in de collectiviteiten

-aan huis levering van:

-reservestocks in de apotheken

*een algemene brochure over veiligheidsmaatregelen -regionale mediacampagne

20-30 km

-provinciale stocks

-algemene informatiecampagne bij de post kantoren

-distributieplan dat door de provinciale overheid

-lokale mediacampagne

moet uitgevoerd worden voor:

-informatieve meetings voor journalisten en

*apotheken

geïnteresseerde mensen

*kindercollectiviteiten

de rest van -nationale stocks het land

-strategische reserves in de apotheken van basisproducten die jodium bevatten

-algemene informatiecampagne bij de postkantoren -lokale mediacampagne -informatieve meetings voor journalisten en geïnteresseerde mensen

(bron: www.avn.be)

Wanneer men de jodiumtabletten ging afhalen bij de apotheker, ontving men daar ook nog een sticker met gebruiksaanwijzingen en instructies in geval er zich een kernramp zou voordoen. Deze sticker moest men op het doosje met jodiumtabletten kleven. Vanaf de lancering van de campagne was er ook een groen telefoonnummer beschikbaar waar men met al zijn vragen en opmerkingen terecht kon. Dit groen telefoonnummer was gedurende ongeveer 1 maand open. Er was ook een website van het ministerie van binnenlandse zaken waarop men heel wat informatie over de desbetreffende campagne kon vinden: http://mibz.fgov.be. Deze website was op het ogenblik van deze analyse (mei 2000) nog steeds te consulteren. De timing van de campagne zag er als volgt uit:

64


11 maart 1999

persconferentie

12 maart 1999

start groen nummer

13 maart 1999

eerste advertenties in alle nationale kranten

18 maart 1999

start van de huis-aan-huis-distributie van infopakketten

20 maart 1999

tweede advertentie in alle nationale kranten

24 maart 1999

einde

16 april 1999

informatiepakketten

van

de

huis-aan-huis-distributie

van

de

einde groen nummer De distributie van jodiumtabletten is gestoeld op de volgende doelstellingen: 1. het creëren van een “tijdsvoordeel”, doordat de mensen de tabletten onmiddellijk kunnen innemen (hun schildklier zal dan sneller verzadigd zijn, waardoor er minder hoge dosissen radioactief jodium kunnen worden opgenomen); 2. het ten volle benutten van de schuilmaatregel (ook op dit vlak wordt cruciale tijd gewonnen als de menen meteen kunnen gaan schuilen omdat ze hun tabletten reeds bij de hand hebben); 3. het ontlasten van de interventie-eenheden van deze taak tijdens een noodgeval; 4. de betrokken bevolking voorzien van didactische informatie tijdens de distibutiecampagne. (www.avn.be) De basiskarakteristieken van de jodiumdistributie en informatiecampagne zijn: 1. respecteren van de vastgelegde zones; 2. het vrijwillige karakter van de predistributie via apotheken; 3. het verdubbelen van de strategische reserves van basisproducten die jodium bevatten in al de apotheken van het land; 4. de beschikbaarheid (van 12/03/’99 tot 16/04/’99) van een gratis groen telefoonnummmer voor alle verdere vragen van de bevolking; 5. gelijkaardige campagnes om de vijf jaar. (www.avn.be) Na overwegingen inzake psychologische impact, kostprijs en efficiëntie 5 werd er beslist niet alle 10 miljoen Belgen gratis jodiumtabletten te bezorgen. De primaire reden hiervoor was de zinvolheid van een dergelijke verdeling. Buiten de 20 kilometerzone is de opbrengst van het innemen van jodium te klein om een verdeling van jodium te verantwoorden. Het kostenplaatje

5

Men moet ermee rekening houden dat voor elke uitgedeelde tablet er één in voorraad moet gehouden worden. Men kan zich daarenboven afvragen hoeveel mensen hun tabletten nog wel zullen terugvinden indien nodig en dan zijn er ook nog de hoog oplopende distributie- en informatiekosten als men de hele Belgische bevolking wil bevoorraden. De verdeling dient bovendien om de vijf jaar te worden herhaald.

65


was hierbij slechts een tweede, bijkomende reden om de distributie tot de afgebakende zones te beperken. Waar men de grens ook trekt, diegenen die er juist over wonen zullen zich altijd tekort gedaan voelen. Daarom werd ernaar gestreefd de psychologische impact van de maatregelen stapsgewijs af te bouwen naarmate men zich verder verwijdert van de nucleaire site. Het uitgangspunt is dat naarmate men de kerncentrale nadert, de tabletten dichter bij de mensen worden bewaard. Dat deelde Luc Van den Bossche (toen Minister van Binnenlandse Zaken) mee op de persconferentie van 11 maart 1999 over de start van de nationale jodiumcampagne. Veiligheid mag wat kosten, maar het moet binnen de perken blijven, aldus nog Van den Bossche. Men kan zich afvragen of dit toch niet een beetje in strijd lijkt met een karakteristiek van de “Emergency Reference Levels” die ontwikkeld zijn in het kader van het Koninklijk Besluit van 1991. Deze karakteristiek drukt uit dat er om ethische redenen geen pure kosten/baten analyses mogen gemaakt worden waarvan dan aan de resultaten voorrang zou gegeven worden op de bescherming van de volksgezondheid. 1.2. Het campagnemateriaal voor de apothekers 1.2.1. Overzicht Voor wat de informatie naar de apothekers betreft moet een onderscheid gemaakt worden tussen de technisch-wetenschappelijke informatie en de meer pragmatische informatie. De technischwetenschappelijke informatie bestond uit een trio wetenschappelijke artikels. Deze schriftelijke informatie werd voorafgegaan door een reeks informatiesessies, die specifiek ingericht waren voor de apothekers uit de 0-10 en 10-20 km zones. De apothekers werden hierop nominatief uitgenodigd. De informatiesessies werden ook aangekondigd in de vakpers. De pragmatische, meer campagnegebonden informatie zag er als volgt uit: enkele maanden voor het van start gaan van de campagne werd ze reeds aangekondigd in de gespecialiseerde pers (Tijdschrift van de Algemene Pharmaceutische Bond, vaktijdschriften die uitgaan van regionale apothekersverenigingen, Farma sfeer). Daarnaast ontvingen de deelnemende apothekers bijkomende informatie naar wat heel concreet van hen verwacht werd: een brochure met algemene informatie, een checklist bij het verdelen van jodiumtabletten aan de huishoudelijke klant, een affiche en een begeleidende brief ondertekend door de toenmalige minister van binnenlandse zaken en de minister van volksgezondheid.

66


Alle apothekers binnen een straal van 20 km rond kerninstallaties van Doel, Mol - Dessel Tihange Fleurus en Chooz ontvingen in maart 1999 een brief waarin hen het waarom van de jodiumcampagne werd uitgelegd. Deze brief was vergezeld van een informatiepakket waarin de praktische gang van zaken werd verduidelijkt. In de brief werd de nadruk gelegd op het feit dat het succes van de campagne grotendeels in de handen van de apothekers lag. Het informatiepakket bestond ten eerste uit een brochure “Algemene informatie voor de apotheker”. Deze brochure was opgebouwd uit 6 delen: “Krachtlijnen van het Belgische beleid inzake jodiumprofylaxe” 6, “Timing van de campagne”, “Praktische informatie”, “Checklist voor uw relatie met de huishoudelijke klant”, “Checklist voor uw relatie met de collectieve klant” en “Waar vindt u meer informatie”. Ten tweede ontvingen de apothekers “Een nuttige checklist bij het verdelen van jodiumtabletten voor uw huishoudelijke klanten”. Deze checklist bevatte 3 grote lijnen: “Geef uw klanten de volgende informatie”, “Geef uw klanten de volgende raad”, “Praktische problemen en oplossingen”. Onder aan deze checklist werden nogmaals adressen en telefoonnummers vermeld waar de apotheker met bijkomende vragen terecht kon. Tot slot ontvingen de apothekers nog een affiche om in hun apotheek op te hangen. Hierop stond vermeld “Ruil hier uw bon in voor gratis jodiumtabletten”. 1.2.2. Inhoudsanalyse De apothekers kregen heel wat meer informatie dan de gewone bevolking. Zo staat in hun brochure meer uitleg over het Belgische beleid inzake jodiumprofylaxe. In hun brochure staat ook te lezen om hoeveel gezinnen in België het gaat die binnen de kernen ringzone wonen. De apothekers kregen bovendien heel wat technische informatie mee over hoe de hele campagne in zijn werk gaat en wat hun rol daarbij is. Zij werden tevens aangemaand om mensen uit de ringzone niet aan te moedigen jodiumtabletten aan te schaffen. De woordkeuze in de brief, de brochure en de checklist is niet al te wetenschappelijk en zeker ook niet al te technisch. Het is niet zo dat je apotheker moet zijn om er iets van te begrijpen. Er worden wel meer wetenschappelijke termen gebruikt dan in de brochure voor de bevolking. De zinnen zijn ook langer.

6

De voorkoming van ziekte (schildklieraandoeningen) door openbare gezondheidsmaatregelen (de distributie van jodiumtabletten onder de bevolking).

67


De toon is niet belerend. De apothekers worden zó aangesproken dat blijkt dat hun rol in de hele jodiumcampagne van groot belang is. Ze krijgen veel meer uitleg dan de bevolking en bovendien werden er voor hen extra informatiesessies georganiseerd. Kortom, het campagnemateriaal voor de apothekers is overzichtelijk, duidelijk en goed leesbaar. Alleen zijn er nog een aantal zaken die niet expliciet worden uitgelegd, zoals hoe de kernen ringzone bepaald werden en waarom de mensen uit de 10 tot 20km zone de jodiumtabletten niet echt moeten en zelfs liever niet komen halen. 1.3. Het campagnemateriaal voor de inwoners van de nucleaire regio's 1.3.1. Overzicht Het campagnemateriaal voor de gewone burger, bestond uit: Voor de 0 - 10 km zone: •

Omslag voor de 0 - 10 km zone

•

Begeleidende brief voor de 0 - 10 km zone

•

Brochure “Hoe beschermt u zich bij een nucleair ongeval?”

•

Folder “Haal nu uw GRATIS jodiumtabletten”

•

Bon voor gratis jodiumtabletten

Voor de 10 - 20 km zone: •

Omslag voor de 10 - 20 km zone

•

Begeleidende brief voor de 10 - 20 km zone

•

Brochure “Hoe beschermt u zich bij een nucleair ongeval?”

Voor heel België: •

Folder “Hoe de overheid u beschermt bij een nucleair ongeval” (te vinden in de postkantoren)

1.3.2. Inhoudsanalyse van de omslagen De omslagen hebben een breedte van 23 cm en een lengte van 16 cm. Ze zijn wit en enkel langs de voorzijde bedrukt met zwarte letters, gele lijnen boven- en onderaan en het geel met zwarte 68


logo van de campagne. De lay-out is sober, duidelijk en rustig, maar ook redelijk aantrekkelijk door het gebruik van verschillende lettertypes en de gele accenten. Wat staat er op de omslagen vermeld: •

Bovenaan midden: "Informatie van de federale overheid. Ministerie van Binnenlandse Zaken"

•

Bovenaan links: het logo van de campagne dat doet denken aan het teken voor radioactieve stoffen, vergezeld van de tekst "Nucleaire risico's in België. De overheid waakt over uw veiligheid". We vinden dit tevens op elk stuk van het campagnemateriaal terug.

•

Midden rechts: Aan de inwoners van de regio rond de nucleaire installaties van Mol Dessel/ Doel/... (al naargelang)

•

Onderaan links: vermelding van de zone (0 - 10 of 10 - 20)

•

Onderaan midden: logo en adres van Postbus 3000

De omslagen zijn dus niet persoonlijk geadresseerd. Sommige mensen zouden daarom kunnen veronderstellen dat het hier om reclame gaat en de brief achteloos in de papiermand werpen. De vermelding dat de informatie afkomstig is van de federale overheid en over onze veiligheid gaat, zou dit wel kunnen beletten. In elk geval wordt hierdoor de verwachting gewekt dat het om iets ernstigs gaat. 1.3.3. Inhoudsanalyse van de begeleidende brieven De begeleidende brieven hebben een A4 formaat en lijken sterk op elkaar. Of je in de buurt van Mol - Dessel of Doel woont, maakt op zich geen verschil uit (maar het wordt wel expliciet vermeld). Een inhoudelijk verschil vinden we wel tussen de brieven die bestemd zijn voor de 0 10 km zone en die voor de 10 - 20 km zone, toch is meer dan de helft identiek. De 0 - 10 km brief bestaat uit 5 alinea's, de 10 - 20 km brief uit 4. De eerste alinea is voor beide hetzelfde op de vermelding van de zone na. Ze wil de mensen, nadat ze juist gelezen hebben dat ze in de buurt van een nucleaire installatie wonen, op het hart drukken dat de kans op een ernstig ongeval ongelooflijk klein is.

69


De tweede en derde alinea in de 0 - 10 km brief komen niet voor in de 10 - 20 km brief. Hierin staat dat je gratis jodiumtabletten kan gaan afhalen om jezelf te beschermen bij een mogelijk kernongeval, dat de overheid dit doet op aanraden van de Hoge Gezondheidsraad en dat het de bedoeling is in elk gebouw van de 0 - 10 km zone een voorraad jodiumtabletten te hebben. De tweede alinea in de 10 - 20 km brief is gelijk aan de vierde alinea van de 0 - 10 km brief. Daarin wordt vermeld dat je de brochure "Hoe beschermt u zich bij een nucleair ongeval?" ontvangt, waarom je de brochure ontvangt (het is de taak van de overheid de mensen te herinneren aan allerlei veiligheidsmaatregelen) en dat je de brochure aandachtig moet lezen. De derde alinea van de 10 - 20 km brief is dan weer specifiek voor deze zone. De lezers worden geïnformeerd over het feit dat inwoners van sommige zones gratis jodiumtabletten kunnen afhalen bij de apotheker maar dat zoiets voor hen niet nodig is, omdat ze niet dicht bij de nucleaire installatie wonen. Als er een nucleair alarm is, zijn er wel tabletten in voorraad bij de apotheker in de buurt. Indien je echt wilt, mag je wel een doosje gaan afhalen. De laatste alinea is voor beide weer nagenoeg identiek en wil de mensen nog maar eens geruststellen. Hoe mysterieus radioactiviteit ook is, zo wordt er meegedeeld, er is geen reden tot bezorgdheid zeker niet met de jodiumtabletten bij de hand/ de apotheker. De brief is ondertekend door de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken, Luc Van den Bossche en van Volksgezondheid, Marcel Colla. Helemaal onderaan staat vermeld waar je terecht kan voor bijkomende informatie. Hoewel de brief van de federale overheid komt, meer bepaald van de twee juist genoemde ministers, is de toon zeker niet hoogdravend. Daarvan getuigen de sympathieke aanspreekvorm "Beste medeburger" en de vlotte afsluiter "Met vriendelijke groeten". De brief is kort, maar de informatie over het wat en het waarom van de hele omslag is volledig. Voor de duidelijkheid staat het belangrijkste in elke brief vet gedrukt, d.i.: dat je in de buurt van een nucleaire installatie woont, wat je allemaal ontvangt samen met de brief en dat er geen reden tot bezorgdheid is. De brief is helder geschreven zonder moeilijke woorden te gebruiken. De stijl is keurig en beleefd maar niet stijf.

70


De derde alinea van de 10 - 20 km brief, echter, kan misschien toch wat eigenaardig overkomen. In dit stukje staat dat je niet dicht bij de nucleaire installatie woont en dat het daarom niet nodig is om jodiumtabletten in huis te halen. Op de omslag en in de eerste alinea van de brief wordt echter duidelijk vermeld dat je wel degelijk in een regio rond een nucleaire installatie woont. Waarom zou de overheid bovendien zoveel moeite doen om de mensen voor te lichten als ze toch niet dicht bij de installatie wonen? Dit alles komt nogal tegenstrijdig over. Wie de brochure er op naleest verneemt tevens dat je bij een alarm te allen tijde binnen moet blijven. De vraag is dan natuurlijk hoe je aan je jodiumtabletten geraakt die in ruime voorraad bij de plaatselijke apotheker liggen. In de brief wordt voorts benadrukt dat deze hele campagne van de overheid uitgaat en dat ze dit doet om haar burgers te beschermen. Er is geen reden om ons onveilig te voelen want de overheid waakt, wil de brief ons zeggen. Bovendien weten we uit de eerste alinea dat de kans op een ernstig ongeval erg klein is. Het is dus tevens de bedoeling van deze brief een eerste stap te zijn in het wegnemen van onze bezorgdheid. Merkwaardig is dan ook het feit dat we in een soort postscriptum herinnerd worden aan het tragische ongeval in Tsjernobyl (in elk geval toch in de brief voor de regio Doel). De zin luidt: "Om de gevolgen van het kernongeval in Tsjernobyl te helpen opruimen, draagt België 100 miljoen bij tot de kosten voor het herstel van de sarcofaag rond de gehavende reactor." Er wordt ons dus meegedeeld dat de overheid echt begaan is met het nucleaire gevaar. Ze doet immers niet alleen aan preventie in eigen land, maar ze engageert zich tevens in het herstel van getroffen gebieden, zelfs al gaat het om het buitenland. Tot het temperen van ons scepticisme ten overstaan van kernenergie draagt dit zinnetje, dat de gruwelijke beelden van de catastrofale gevolgen van een nucleair ongeval bij ons oproept, echter niet bij. In het Mol - Dessel exemplaar van de brief (dat ons ter beschikking was gesteld) komt dit postscriptum vreemd genoeg niet voor 7. We kunnen ons afvragen wat de reden hiervoor is. Aan de afstand tot de nucleaire installatie kan het in elk geval niet liggen. We vinden het zinnetje namelijk terug in zowel het 0-10 km exemplaar als het 10-20 km exemplaar van de brieven bestemd voor de regio Doel. Ligt het misschien aan de regio? D.w.z. of de brief voor de inwoners van de regio Mol - Dessel of Doel bestemd is. Feit is dat Doel een kerncentrale is waar elektriciteit wordt opgewekt. In de regio 7

Omdat enkel het Nederlandstalig campagnemateriaal bestudeerd werd, is het ons niet bekend of de zin eveneens stond in de brieven bestemd voor de inwoners van de regio's Tihange, Fleurus en Chooz.

71


Mol-Dessel bevinden zich enkele nucleaire bedrijven en een studiecentrum voor kernenergie (SCK), met een kleine proefreactor. Tsjernobyl was ook een kerncentrale. Veronderstelden de opstellers van de brief misschien dat de inwoners van Doel zich daarom wat meer verwant voelen met de ramp en wellicht een boodschap hebben aan de mededeling? Een andere verklaring zou kunnen zijn dat we te maken hebben met een originele en een herziene versie van de brief. Wellicht stond het zinnetje wel in de originele versie en niet in de herziene. Dat zou dan betekenen dat we van de brieven bestemd voor de regio Doel enkel oude versies ter beschikking hadden voor analyse en van de brieven voor de regio Mol - Dessel herziene (of vice-versa?). Het is denkbaar dat men zich realiseerde dat het zinnetje de lezers waarschijnlijk niet erg geruststelde en dat ze het daarom weglieten. Het is immers toch mede de bedoeling van deze hele campagne de mensen een veilig gevoel te geven over de nucleaire activiteit in hun buurt. Tussen de brieven vinden we bovendien nog een tweede (klein) verschil dat deze laatste verklaring aannemelijker maakt. In de voetnoten van beide brieven vinden we informatie over het groene nummer. In de eerste versie van de brief staat: "... het groene nummer (0800)99.410..." terwijl we in de definitieve versie lezen: "... het groene nummer van de federale overheid (0800)99.410...". Bovendien is bij deze tweede het telefoonnummer met zwart gemarkeerd. Het lijkt er dus op dat de voetnoot werd aangevuld en dat er meer structuur in werd aangebracht. Dat kan er mede op wijzen dat we wel degelijk met een oude en een nieuwe versie te maken hebben. 1.3.4. Inhoudsanalyse van de brochure "Hoe beschermt u zich bij een nucleair ongeval?" 1.3.4.1. Algemeen Deze brochure zat zowel in de omslag voor de 0 - 10 km als de 10 - 20 km zone. De brochure telt 16 blz., is 21 cm lang, 14,7 cm breed en is in kleur uitgevoerd. Ze verstrekt op heldere wijze eenvoudige en duidelijke informatie over radioactiviteit, wat er allemaal gebeurt rond en bij een nucleair ongeval en wat we zelf kunnen doen om ons te beschermen. Ongeveer de helft van de brochure wordt besteed aan het geruststellen van mensen en aan het geven van richtlijnen over wat te doen bij een nucleair ongeval (incl. info over jodiumtabletten). Verhoudingsgewijs wordt hieraan een heel groot percentage van de brochure besteed. De informatie op deze bladzijden is dan ook volledig. Er kan haast niets gevonden worden dat hier nog aan toegevoegd kan worden, uitgaande van het opzet dat het begrijpelijk moet blijven voor de leek op het nucleaire terrein. De informatie op de andere bladzijden is erg gevarieerd en gaat kort in op radioactiviteit, nucleaire installaties, noodplanning en crisiscentra, TELERAD, de 72


INES-schaal en specifieke taken van de overheid. Een heel uitgebreide waaier aan onderwerpen dus, waar eigenlijk nog veel meer over gezegd kan worden dan in de brochure staat. Toch zou het niet juist zijn de brochure daarom als onvolledig te beschouwen. Natuurlijk komen de mensen die graag nog wat meer hadden vernomen over bijvoorbeeld het proces van opwekken van energie in een kerncentrale, niet aan hun trekken. Als op deze en andere (technische) zaken dieper was ingegaan dan nu het geval is, zou de brochure waarschijnlijk veel dikker geweest zijn. Dat kan een heel deel mensen afschrikken, waardoor ze de brochure misschien niet volledig zouden lezen en bovendien zou de brochure door die extra bladzijden ook een stukje duurder worden. Het zou misschien geen slecht idee geweest zijn om met extra publicaties te werken die dieper ingaan op een aspect van de materie en die kosteloos zouden kunnen aangevraagd worden. Gezien de ruimte die eraan besteed wordt, kunnen we er wellicht van uit gaan dat het hoofddoel van de brochure erin bestaat mensen te vertellen wat ze moeten doen en laten bij een nucleair ongeval en niet ze te informeren over allerlei zaken die rond de nucleaire industrie hangen. Wanneer we dit vermeende hoofddoel in het achterhoofd houden, kunnen we stellen dat de inhoud van de brochure eigenlijk behoorlijk volledig lijkt. De bladzijden zijn niet volgepropt met tekst, wat een overzichtelijke indruk geeft. Er is ook veel ruimte gelaten voor illustraties die het geheel opfleuren en luchtig maken. De illustraties ondersteunen de tekst en kunnen, als dat nodig mocht zijn, voor een beter begrip zorgen. De tekst op zich is zelf ook al heel duidelijk. De toch wel redelijk complexe materie over alles wat bij nucleaire veiligheid komt kijken, wordt heel begrijpelijk uiteengezet. Wat opvalt, is dat doorheen de hele folder de nadruk gelegd wordt op de onwaarschijnlijkheid van een ernstig ongeval en de inspanningen van de overheid. Mocht er toch nog iets gebeuren dan is er nog altijd de overheid die de nodige maatregelen neemt en aan de veiligheid van haar burgers denkt. 1.3.4.2. De inhoud blad per blad Blz. 1: Op de cover staat een foto van vier handen die een gloeiend object afschermen, de titel van de brochure en het logo van de campagne dat we al kennen van de omslag en de begeleidende brief.

73


Blz. 2-3: Op deze bladzijden staat een korte inleiding. Wederom lezen we over de minieme kans op een kernramp. Mocht er zich één voordoen, zo staat er, helpt de brochure ons om het hoofd koel te houden. Blz. 4: Hier vinden we een erg beknopte en vereenvoudigde uitleg over wat we ons ongeveer kunnen voorstellen bij radioactiviteit en de gevaren ervan. Dit natuurkundig intermezzo hoeft ook niet uitgebreider te zijn, omdat dat niet het doel van de brochure is. Blz. 5-7: Van belang is wel te weten hoe we ons kunnen beschermen bij een ongeval en daar komen we op deze bladzijden meer over te weten. De raadgevingen komen totaal niet belerend of betuttelend over. Ze worden zelfs op een prettige "stripverhaalachtige" manier aan ons gepresenteerd. Elke raadgeving is ondubbelzinnig en duidelijk en voorzien van een illustratie en een pictogram. Blz. 8-9: Hier zien we de kaart van België met een overzicht van alle nucleaire installaties. In het tekstje daarnaast wordt nog eens op de onwaarschijnlijkheid van een ongeval gewezen maar ook dat men best op alles voorbereid kan zijn. Er wordt ons verteld dat er in kerncentrales elektriciteit wordt geproduceerd. Ook het bestaan van snuffelpalen wordt aangehaald. Blz. 10-11: Wat de overheid doet als er een ernstig kernongeval gebeurt, lezen we op deze pagina's. We vernemen dat er een noodplan is en dat tal van deskundigen in crisiscentra zich dan met de situatie bezig houden. Blz. 12: De overheid informeert, dat staat op deze bladzijde. Hier lezen we iets over de meldingsplicht, snuffelpalen en de INES-schaal. Blz. 13-14: De overheid reageert ook. Wat dat inhoudt, staat op deze twee bladzijden. Ze beschermt de voedselvoorziening, ze spoort ons aan te schuilen en ramen en deuren dicht te houden, ze zorgt voor de verdeling van jodiumtabletten en de evacuatie van zwaar besmette gebieden. Over deze acties krijgen we een beetje extra uitleg.

74


Blz. 14-15: Het nut en de werking van de jodiumtabletten wordt uitgelegd op deze bladzijden. We zien ook de afbeelding van een doosje jodiumtabletten en een foto van een arts. Het lijkt zo alsof hij de uitleg over de tabletten geeft en dit kan voor extra geloofwaardigheid zorgen bij de lezers. Blz. 16: Op de laatste bladzijde staan nog enkele belangrijke adressen en het groene nummer van de federale overheid. De 5 raadgevingen uit de brochure worden in de vorm van hun pictogrammen nog eens in herinnering gebracht. Men heeft dus gedacht aan de mensen die misschien niet alles even aandachtig lezen en zich concentreren op titels en prentjes, ook zij halen snel informatie uit deze brochure. 1.3.5. Inhoudsanalyse van de folder "Haal nu uw gratis jodiumtabletten" De folder is 21 cm lang en 10 cm breed. Hij zat enkel in de omslagen bestemd voor de 0 - 10 km zone. Buiten de titel en het bekende logo, staat er op de voorkant van de folder een afbeelding van een doosje tabletten achter noodglas en een hamertje om dat te breken, een knipoog eigenlijk naar gelijkaardige voorzieningen voor brandgevallen. De hamer en de tabletten achter glas stonden eveneens afgebeeld op de affiche die bij de apotheker hing. Zo was het extra herkenbaar voor de mensen dat daar jodium kon afgehaald worden. De folder staat boordevol informatie over de jodiumtabletten. Door de originele en wat speelse typografie blijft deze folder vol tekst toch aangenaam en aantrekkelijk om naar te kijken. Hij is eveneens in kleur uitgevoerd. Wederom is het taalgebruik helder en de woordenschat niet moeilijk. De folder is grotendeels in vraag/antwoordvorm opgesteld. De vragen zijn reële vragen die mensen zich gemakkelijk kunnen stellen. Het geheel blijft daardoor zeer herkenbaar en overzichtelijk. Opnieuw begint de folder met ons op het hart te drukken dat de kans op een ongeval met vrijkomende radioactieve stofdeeltjes bijzonder klein is. Voor het overige vinden we in de folder informatie over hoe we de tabletten in huis halen, wanneer we de tabletten moeten innemen, de werking van de tabletten en een antwoord op enkele praktische vragen: hoe neemt u uw jodiumtabletten in, hoe bepaalt u de juiste dosis en hoe lang duurt uw jodiumkuur, wie neemt best geen jodiumtabletten in en hoe lang zijn uw jodiumtabletten houdbaar? De folder eindigt met deze informatie nog eens in enkele zinnen samen te vatten (handig voor hen die niet heel de folder gelezen hebben). Verder worden weer enkele interessante adressen en het groene telefoonnummer gegeven.

75


1.3.6. Inhoudsanalyse van de bon voor gratis jodiumtabletten De bon is 20 cm lang en 10,5 cm breed, exact het formaat van een doktersbriefje. Dat was de bedoeling om de link met een geneesmiddel zo strak mogelijk door te trekken. Hij zat enkel in de omslagen bestemd voor de 0 - 10 km zone. Op de bon staat, naar analogie van de folder en de affiche bij de apotheker, eveneens de afbeelding van de tabletten achter glas en het hamertje. Ook het bekende logo van de campagne vinden we terug. Op de bon is er plaats voor 4 ziekenfondsvignetten, maar er staat eveneens vermeld dat het geen probleem is om bijkomende doosjes te ontvangen als uw gezin uit meer dan 4 personen bestaat. Onderaan is er een vak voorbehouden voor de apotheker. 1.3.7. Inhoudsanalyse van de algemene folder Deze folder heeft hetzelfde formaat als de folder “Haal nu uw gratis jodiumtabletten in huis”. Hij is in kleur en de tekst wordt onderbroken door een aantal foto’s in blauw/wit en een kaartje met de belangrijkste nucleaire installaties van België, net als in de brochure. De folder is bestemd voor mensen die niet in de omgeving van een nucleaire installatie wonen maar toch wat meer willen weten over de jodium- en informatiecampagne van de overheid. De tekst is opgedeeld in verschillende topics. Veel van wat hierin staat, staat ook in de brochure, zij het nog beknopter. Ook hier vinden we informatie over snuffelpalen, het noodplan, het crisiscentrum van de regering, hoe we ons kunnen beschermen (schuilen, evacuatie, jodiumtabletten), hoe we verwittigd worden en een overzicht van de jodiumbedeling. Natuurlijk wordt er, net zoals in de rest van het campagnemateriaal, begonnen met ons te verzekeren dat de kans op een kernramp miniem is. Zoals gezegd is de folder niet bestemd voor de directe omwonenden van een nucleaire installatie en dat blijkt ook uit de stijl van de tekst. Hij biedt antwoord op de meest voor de hand liggende vragen die mensen kunnen hebben over de voorzieningen en maatregelen die met nucleair gevaar te maken hebben. Er wordt meer in het algemeen verteld over hoe het allemaal in z’n werk gaat dan dat er uitgebreid wordt ingegaan op wat je zeker wel of niet moet doen bij een kernramp. Enkel het stukje over de jodiumbedeling is in deze folder iets langer, maar vooral meer gestructureerd dan in de brochure. Drie paragraafjes (0-10, 10-20 en >20 km) laten duidelijk de evenredige relatie zien tussen de afstand van mens tot nucleaire installatie en die van mens tot jodiumtabletten. Zo wordt het aannemelijker voor de mensen uit de >20 km zone, de doelgroep 76


van deze brochure, dat zij niet op dezelfde manier beschermd hoeven te worden als de inwoners van de <20 km zone. In het laatste paragraafje wordt hen verzekerd dat er indien nodig ook voor hen nog voldoende jodium is bij de apothekers. Hoewel de aanpak wel wat anders is, blijft de tekst even helder en duidelijk geschreven zonder te lange of moeilijke woorden en zinnen. 1.3.8. Conclusie Tot slot nog een algemene beschouwing over het materiaal voor de inwoners van de nucleaire regio's. Nergens worden er moeilijke woorden gebruikt, zodat de teksten voor iedereen begrijpelijk zouden moeten zijn. De zinnen zijn niet te lang en helder geformuleerd. Alles leest dan ook erg vlot. De toon is zeker niet betuttelend of vingerwijzend. De informatie wordt ons op een vlotte en directe manier meegedeeld zonder rond de pot te draaien. De inhoud lijkt ook volledig. Wat we echt moeten weten staat er met andere woorden in, maar veel extra informatie krijgen we niet. Veel nadruk wordt gelegd op de geringe kans op een ongeval en op de veiligheidsmaatregelen (mochten er toch radioactieve deeltjes ontsnappen). Over het algemeen is de inhoud duidelijk en makkelijk te begrijpen. Het enige wat de wenkbrauwen kan doen fronsen, is het feit dat mensen van de 10-20 km zone wordt verteld dat er ook voor hen tabletten liggen bij de apotheker, maar dat die niet thuis bewaard hoeven te worden. Ergens anders lezen we dat we binnen moeten blijven als radioactieve deeltjes ontsnapt zijn. Elke logisch redenerende mens vraagt zich dan natuurlijk af hoe hij aan zijn tabletten komt. Het feit dat niet iedereen ze absoluut bij de hand moet hebben voor als er iets gebeurt, kan eventueel ook het geloof in het heil van de tabletten doen afnemen. Want blijkbaar zijn ze dus niet zo belangrijk? De lay-out die de campagne kenmerkte is aangenaam en kleurrijk. We hebben nooit te maken met bladzijden volgepropt met tekst, maar wel met een luchtige, wat speelse en overzichtelijke bladschikking. Dit zet hoogst waarschijnlijk nog meer aan tot lezen. Positief is ook dat op de brieven, folders en brochure steeds staat vermeld waar we bijkomende informatie kunnen vinden. Het groene nummer, telefoonnummer, faxnummer en zelfs het e-mailadres van het Ministerie van Binnenlandse zaken worden opgesomd. Het is daarom merkwaardig dat de website daar (of op gelijke welke plaats in de tekst) niet vernoemd wordt.

77


1.4. De website van de campagne 1.4.1. De opbouw De informatie over de campagne bevond zich op het ogenblik van de analyse nog op de website van het ministerie van binnenlandse zaken (http://www.mibz.fgov.be). Het is dan ook deze website die hier zal besproken worden. Vanop de startpagina van het ministerie kon men kiezen voor het item 'informatiecampagnes van de overheid'. Dit geeft een overzicht van alle campagnes waaronder ook de jodium- en informatiecampagne. We bevinden ons dan op het adres waar

http://www.mibz.fgov.be/index_nl.htm

we

onder

de

afbeelding

jodiumtabletten het volgende zien staan:

Nucleaire risico’s in België De overheid waakt over uw veiligheid

•

Overzicht van de campagne

•

Persmap (toespraken)

•

Persinformatie

De digitale informatie over de campagne is verder als volgt gestructureerd:

78

van

een

doosje


Overzicht van de campagne • Waar bevinden zich de nucleaire sites? 

Aanduiding van de installaties op een algemene Belgische kaart (zoals in de folder) en opdeling in kernen ringzones.



Een gedetailleerde kaart tot op gemeentelijk niveau, die de 10 km en 20 km zones aanduiden.

• De folder "Hoe beschermt u zich tegen een nucleair ongeval?" in pdf-formaat • De brochure "Hoe beschermt u zich tegen een nucleair ongeval?" in pdf-formaat • De folder "Haal nu uw gratis jodiumtabletten" in pdf-formaat • Algemene informatie over de campagne (*) 

FAQ over de distributie van jodiumtabletten naar huisgezinnen en collectiviteiten



Drie persberichten met nog meer informatie over de campagne en het call-center Persmap (toespraken)

• Het programma van de persconferentie van toenmalig Minister van Binnenlandse Zaken, Luc Van den Bossche, zijn toespraak en het bijbehorend persbericht. • Algemene informatie (idem (*)) Persinformatie • Algemene informatie (idem (*))

1.4.2. Inhoudsanalyse De woordkeuze is niet te wetenschappelijk, waardoor de site voor iedereen leesbaar blijft. Moeilijke woorden worden meestal verklaard, enkel de begrippen kernen ringzone worden ons inziens niet expliciet genoeg verklaard. De betekenis ervan kan wel afgeleid worden uit het schema, maar niet iedereen zal zo ver geraken. De zinnen zijn ook niet te lang, waardoor alles vlot leesbaar is. De toon is objectief en geruststellend. Er wordt nooit ontkend dat er een nucleair ongeval kan gebeuren, maar die kans wordt wel verschillende keren geminimaliseerd. Er wordt vrij juist weergegeven hoe de jodiumtabletten werken, maar op wetenschappelijk gebied gaat men niet sterk door. Misschien had men voor de vakmensen toch beter een aparte link voorzien met gedetailleerde wetenschappelijke informatie.

79


Het geheel is echter niet altijd even consistent. Soms leest men iets, wat ergens anders op een andere manier wordt uitgelegd. Zo zegt men bijvoorbeeld in het persbericht dat enkel de mensen in de 10 km-zone tabletten krijgen, terwijl er bij de algemene informatie staat, dat iedereen in de 20 km-zone tabletten krijgt, als men hierom vraagt. Een andere eigenaardigheid gaat over het aantal doosjes bij collectiviteiten of gewone huisgezinnen. Een gezin heeft recht op één doosje per gezinslid, terwijl men bij collectiviteiten slechts één doosje per twee residenten voorziet. In principe zijn de dosissen zodanig berekend dat vijf personen toekomen met één doosje. Dat er een verschil bestaat tussen gezinnen en residenten, kan echter verwarring in de hand werken. De inschatting van de nodige hoeveelheid is immers nergens terug te vinden.

80


2. ADVIEZEN AAN HET FANC

2.1. Naar een duidelijke positionering van het FANC Waar bevindt het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle zich volgens de burger binnen het brede spectrum van organisaties die zich bezighouden met het nucleaire? Het antwoord is vrij duidelijk volgens de resultaten van onze enquête. Slechts een heel klein gedeelte van de respondenten (13%) kon het FANC plaatsen als een agentschap voor nucleaire controle. En dat terwijl deze mensen via de campagne al iets over het FANC hadden kunnen te weten komen. Men kan zich al indenken welke effecten men zou krijgen indien men hetzelfde onderzoek zou doen bij mensen die zich buiten de 10 of 20km-zone bevinden. We kunnen er dan ook van uitgaan dat het FANC veel te weinig bekend is bij de bevolking. Hoe kan deze onbekendheid verklaard worden? Eerst en vooral ligt dit aan de het korte bestaan van het FANC. Bij de oprichting in 1994 is er nooit echt een informatiecampagne gestart om het FANC als organisatie te promoten en hun werking bekend te maken. Bovendien ging de jodiumcampagne ook niet echt uit van het FANC, maar van de federale ministeries voor Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid. Het FANC werd daarbij, als organisatie verantwoordelijk voor de nucleaire veiligheid, slechts in de marge vermeld. In de toekomst dient zulks vermeden te worden. Het FANC zou bij een volgende campagne (maar liefst reeds daarvoor) met een duidelijk profiel naar buiten kunnen komen. Om bij een volgende campagne het heft in handen te kunnen nemen, is 81


het nodig op voorhand een goed ‘imago’ uit te tekenen. Het probleem blijft dan natuurlijk wel dat, vooraleer men dat laatste eindelijk kan vervullen, de overheid met uitvoeringsbesluiten voor de wet van 15/04/1994, waardoor een aantal essentiële taken hiervoor kunnen overgeheveld worden naar het FANC, voor de dag zal moeten komen. Ten tweede is de nucleaire sector een erg ondoorzichtige sector. Slechts een kleine groep mensen begrijpt hoe het hele web van nucleaire bedrijven en zusterbedrijfjes in elkaar zit. Er bestaat ook nergens een algemeen organigram van de sector. Voor buitenstaanders blijft het allemaal erg vaag en dit komt de geloofwaardigheid van de nucleaire sector niet ten goede. 2.1.1. Wie bepaalt de positionering van het FANC? Een positionering wordt in de vakliteratuur ook vaak omschreven als een imago. Wat wordt er dan wel bedoeld met zo’n imago? C. Galjaard geeft de volgende definitie: “Het imago of corporate image is het beeld van de organisatie dat publieksgroepen zich daarvan vormen.” Hij maakt een scherp onderscheid met identiteit waarvan hij zegt dat het “het geheel van maatschappelijke kenmerken van de organisatie” is. Uit deze definities wordt duidelijk dat het niet in de eerste plaats het FANC zelf is, dat zijn imago bepaalt, maar dat het vooral andere factoren zijn die zullen bepalen wat er van zo’n organisatie verwacht wordt. Een eerste factor die belangrijk is, is het beeld dat bij een groep bestaat van de totale overheid en politiek. Nog een bepalende factor is de aard van de omgeving waarin de organisatie werkt en de opdracht die zij heeft. Een derde factor draait rond een grote hoeveelheid verschillende acties en media waarmee de organisatie zich presenteert. En tenslotte is er nog een laatste factor die draait rond een grote diversiteit van publieksgroepen en actoren in het maatschappelijke leven, waarmee de organisatie samenwerkt of die invloed proberen uit te oefenen (Galjaard, 1997, 160). Als organisatie heeft het FANC het meeste greep op de derde factor. De eerste factor is iets waar vooral de politici iets aan kunnen veranderen, alhoewel er ook hier nog een heleboel andere factoren zoals bv. de media aan beeldvorming doen. De tweede factor is de sector waarin het FANC actief is en dat is bij wet bepaald. Hier schuilt natuurlijk een addertje onder het gras. Het is niet zo dat wanneer men iets wettelijk bepaalt, dat men perfect weet wat de taken zijn voor bepaalde instellingen. Hiervoor moet de regering/het parlement uitvoeringsbesluiten uitvaardigen. Vele mensen zijn echter niet thuis in deze materie, wat maakt dat zij het uitvaardigen van een wet gelijk stellen aan het volledig oplossen van het probleem. Dit is echter niet altijd het geval. Zo laten de uitvoeringsbesluiten van de wet van 15/04/1994 8 nog steeds op zich wachten, waardoor het zelfs 8

82

Deze wet bepaalde de oprichting en de taken van het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle.


voor het FANC niet helemaal duidelijk is over welke bedrijven en organisaties men wel of niet bevoegd is, laat staan dat zij echt zouden kunnen optreden wanneer er in zo’n bedrijf iets fout loopt. Het gevolg is een wachtende, maar niet operationele organisatie. De vierde factor tenslotte volgt eveneens uit de wet, want er zijn maar een klein aantal bedrijven die zich bezighouden met het nucleaire, waardoor alle organisaties die tegen deze sector gekant zijn, vaak ook het FANC in vraag zullen stellen. Volgens de bepalingen van de wet van 15/04/1994 heeft het Agentschap vele bevoegdheden zoals: toegang tot alle installaties die ioniserende straling veroorzaken, mogelijkheid tot het opstellen van een PV bij overtredingen, actief opsporen van overtredingen, … Dit zijn niet meteen bevoegdheden die waarschijnlijk in goede aarde zouden vallen bij deze bedrijven. Indien het FANC van deze bevoegdheden al wel gebruik had kunnen maken, dan zouden de milieuorganisaties misschien meer vertrouwen kunnen krijgen in dit Agentschap. 2.1.2. Hoe kunnen we het imago van het FANC veranderen? Een eerste vaststelling is het feit dat er blijkbaar erg weinig mensen zijn die de organisatie kennen, waardoor het FANC vooral een onbekend imago heeft. Dit heeft het voordeel dat ze naar de burger toe kunnen starten met een propere lei. Men zal daarbij evenwel snel moeten zijn, want door de huidige inactiviteit kan het Agentschap als “paraplu” gebruikt worden door de sector zelf. Daardoor lijkt het alsof ze er zelf niets aan kunnen of mogen doen. Bij de belangenorganisaties en de nucleaire sector ligt dat mogelijk anders. In de nucleaire sector worden ze aanzien als een instantie die hen moet controleren, omdat deze organisatie mede verantwoordelijk is voor de veiligheid van de burger. De belangenorganisaties verwachten misschien eerder informatie, of ook een vorm van inspraak. 2.1.2.1. Het imago naar de burger Dit punt is waarschijnlijk het belangrijkste aandachtspunt voor het FANC. Het imago dat men naar de burger uitstraalt, zal de kijk van de burger op de nucleaire sector mee bepalen. In de huidige situatie zijn het vooral de nucleaire bedrijven en de belangenorganisaties die een gepolariseerd debat voeren rond het nucleaire. Het FANC als een soort go-between die onafhankelijk werkt, kan het vertrouwen in het Agentschap en misschien zelfs het nucleaire enkel maar versterken. Zoals hierboven al vermeld werd, kent de burger het FANC niet. Toch heeft men wel een idee van wat een “bewaker van de nucleaire veiligheid” zou moeten doen. Alleszins blijkt dat toch uit de 83


enquête. Zo vindt 37,2% van de ondervraagden dat zo’n instantie informatie zou moeten geven over de nucleaire activiteiten in de omgeving. 23% daarentegen vindt dat de hoofdtaak van zo’n organisatie het begeleiden, waarschuwen en controleren van nucleaire activiteiten zou moeten zijn. Daarnaast is er nog 12,8% van de respondenten die vindt dat er vooral algemene informatie moet gegeven worden en 9,7% die vindt dat er vooral informatie moet gegeven worden rond de voor- en nadelen van de nucleaire sector. 17,4% van de respondenten, tot slot, vindt dat zo’n organisatie alle vernoemde taken zou moeten verrichten. De bevolking verwacht van het FANC vooral informatie over de nucleaire sector. Om die informatie ten volle te kunnen begrijpen, moet men eerst en vooral een goed overzicht hebben van de nucleaire sector. Daarom zou het aangewezen zijn om een duidelijk organigram op te stellen van deze sector en waarschijnlijk is het FANC daarvoor de meest geschikte organisatie. De verspreiding van die informatie kan gebeuren langs verschillende kanalen en media. Ten eerste hebben we een meer klassiek kanaal, namelijk het verspreiden van folders en brochures waarin de organisatie en haar doelen en werkterrein verder verklaard worden. Daarnaast kan er ook gebruik gemaakt worden van nieuwe media als internet en e-mail. De huidige site van het FANC heeft een makkelijk adres 9 en dit is al een verbetering ten opzichte van vorig jaar, toen de site als het ware een verborgen pagina was op de site van het ministerie van binnenlandse zaken. Er staat echter bitter weinig informatie op. Buiten een korte voorstelling van het FANC, de wet van 15/04/1994 en een aantal vacatures, valt er weinig te rapen op deze site. Wat zou men dan nog meer op deze site kunnen vermelden? Een eerste belangrijke zaak die er nog niet opstaat, is een uitleg over de jodiumcampagne. Omdat dit toch wel één van de weinige zaken is waarmee de organisatie naar de burger toe is gestapt, lijkt het vrij logisch dat er toch nog wel enige uitleg bij deze campagne zou te vinden zijn op de site. Een andere suggestie is het vermelden van de resultaten van Telerad. Helaas is dit meetnetwerk uitgevallen door de zogenaamde “millenniumbug”, maar als dit netwerk ooit hersteld zou worden, kan het erg interessant zijn om een kaart van België weer te geven waarop de verschillende meetwaarden staan aangeduid (cfr. weerkaarten). Eigenlijk komt het erop neer om van deze site een soort van “informatievergaarbak” te maken, waar de geïnteresseerde burger een duidelijk zicht krijgt op de nucleaire sector. Het spreekt dan ook voor zich dat het hierboven vernoemde organigram zeker niet mag ontbreken. Hoe kan men de bevolking informeren via e-mail? Eén van de klassieke manieren is het opstellen van een regelmatige nieuwsbrief, waar elke geïnteresseerde of belanghebbende zich op 9

84

http://www.fanc.fgov.be


kan inschrijven. Men zou bijvoorbeeld de incidenten in nucleaire installaties kunnen vermelden of de resultaten van metingen bij kerntransporten, … Hier moet echter zeer voorzichtig gehandeld worden, omdat men zeker geen onnodige paniek mag zaaien. Het is wel zo dat e-mail vaak een zeer persoonlijk medium is, dat (indien goed gebruikt) erg betrouwbaar overkomt, waardoor men bijna een face-to-face communicatie bereikt. Daarom moet men goed nadenken over de formulering en de toon van zo’n e-mails. Een mogelijke piste als alternatief voor het verspreiden van een eigen nieuwsbrief, is gebruik te maken van de nieuwsbrief van de federale overheid, om op die manier enerzijds aan naambekendheid te winnen en anderzijds een eigen imago te creëren. Een andere taak die het FANC toegewezen krijgt door de respondenten van onze enquête is het informeren over de nucleaire activiteiten in de buurt. Dit is erg belangrijk omdat het op dat moment geen “ver van mijn bed show” meer is, maar vlakbij en concreet. Men is op voorhand al geïnteresseerder en staat open voor meer informatie. Als het FANC op dit vlak overkomt als een betrouwbare en onafhankelijke actor, dan zal dit in het verdere communicatieproces doorspelen. Welke zaken kunnen er hier verwezenlijkt worden? Ten eerste zouden zeker en vast de incidenten moeten gemeld worden aan de omwonenden. Velen van hen zullen vaak niet bewust gekozen hebben om naast een nucleaire installatie te wonen en daarom hebben ze recht op de juiste informatie. Een ander gevoelig punt zijn de nucleaire transporten. Het is misschien wel aangewezen om de personen die langs het traject wonen waarlangs het transport ging, te verwittigen of hen in ieder geval toch achteraf een brief te sturen waarin bijvoorbeeld de meetwaarden vermeld staan op een moment voor het transport het huis passeerde en hoe hoog het (ongeveer) tijdens het transport lag. Een andere manier om aan imagebuilding te doen, is de manier waarop men in de media komt. Daar is men als organisatie niet helemaal verantwoordelijk voor, maar dit kan wel enigszins gestuurd worden. Zo kan men spontaan een incident melden aan nieuwsredacties waardoor men kans maakt op een interview, waardoor er een gezicht kan geplakt worden op de organisatie en er vertrouwen groeit in de organisatie. Het is dan ook erg belangrijk om iemand aan te werven die zich enkel en alleen daarmee kan bezighouden. Tot hiertoe is het FANC enkel recent in de media gekomen met slechte publiciteit, namelijk het Telerad-meetsysteem dat niet meer goed werkt. Indien er iemand als hoofdtaak de communicatie voor zijn rekening zou nemen, kon men op deze berichtgeving sterker anticiperen, waardoor de bevolking het vertrouwen in de organisatie niet te snel zou verliezen. 85


Wat kunnen we uit dit alles besluiten? Het beste imago voor het FANC naar de burger toe is waarschijnlijk dat van een goed georganiseerde, onafhankelijke overheidsorganisatie. Dit kan enkel en alleen bereikt worden door op een doorzichtige en eerlijke manier betrouwbare informatie af te leveren aan de bevolking. Niemand gelooft vandaag de dag nog in een “goed nieuws show”. Een organisatie bereikt meer door ook de foutjes te tonen van de nucleaire sector, zonder daardoor paniek te veroorzaken. Om een zo groot mogelijk potentieel van de bevolking te bereiken, mag men niet langer gokken op één medium, want dan wordt er een groot gedeelte van de bevolking niet bereikt. 2.1.2.2. Het imago naar de nucleaire sector Hier ligt het enigszins anders, omdat men met deze sector moet samenwerken. Eerst en vooral moet men de nucleaire sector het nut laten inzien van een goede en eerlijke informatie naar de bevolking toe. Als organisatie steunt het FANC dan ook op een soort vertrouwensrelatie met deze bedrijven, omdat zij zo eerlijk moeten zijn om alle incidenten te melden. De nucleaire sector moet ook kunnen steunen op het betrouwbaar imago van het FANC. Als elk incident eerlijk gemeld wordt, dan zal snel duidelijk worden welke bedrijven echt veilig zijn en werken aan een verdere optimalisering van die veiligheid en de bedrijven die dat niet doen. Als het FANC die informatie doorspeelt naar de bevolking, zal die daarover ook een oordeel kunnen vellen. Waarom is het zo belangrijk om de nucleaire sector mee te krijgen? Er is een groot risicoperceptieverschil tussen de gewone burger en de nucleaire sector. Deze laatste vindt allicht dat hun sector één van de best beveiligde is, maar veel burgers lijken daar zo hun twijfels over te hebben. Om deze verschillen te kunnen overbruggen, moeten beide partijen begrip kunnen opbrengen voor mekaars houding. Dit is enkel mogelijk indien de bevolking een goed zicht krijgt van de veiligheid in de nucleaire sector, maar ook indien de bedrijven hun informatie eerlijk verspreiden en geen geheimhouding meer inroepen. 2.1.3. Het FANC: een betrouwbare organisatie die zorgt voor informatie over en controle op de nucleaire sector Tot slot zouden we nog eens kort willen herhalen wat de belangrijkste zaken zijn waarmee het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle rekening moet houden bij het werken aan zijn imago. Ten eerste moet men betrouwbaar overkomen, zowel bij de bevolking, als bij de nucleaire sector en de verschillende belangenorganisaties. Dit kan enkel door het verspreiden van eerlijke 86


en doorzichtige informatie via verschillende media. Er moet ook naar gestreefd worden om een communicatie tot stand te brengen die zo dicht mogelijk bij het face-to-face contact staat, omdat deze vorm sneller een vertrouwensband schept. Al de bovenstaande opmerkingen veronderstellen natuurlijk wel een actief werkend FANC dat ten volle gebruik kan maken van zijn bevoegdheden, zoals bepaald in de wet van 15/04/1994. De uitvoeringsbesluiten om deze bevoegdheden te activeren zouden dan ook zo snel mogelijk moeten worden uitgevaardigd. 2.2. Naar een volgende campagne In volgende paragrafen wordt ingegaan op de mogelijkheden voor en aandachtspunten die van belang zijn bij een volgende campagne. Waarom wordt een tekst wel of niet gelezen? Zijn de lezers wel geïnteresseerd in het onderwerp dat men hen aanbiedt? Zijn de argumenten die aangeboden worden wel overtuigend genoeg? Waarom teksten ongelezen blijven of slecht begrepen worden, ligt niet alleen aan de tekst zelf. Precies dezelfde tekst kan voor de ene lezer aantrekkelijk, begrijpelijk en overtuigend zijn, terwijl hij dat voor de andere lezer niet is. (Hoeken, 1998, 12) Zo werd de begeleidende brief bij de jodiumcampagne door 77,6 % van de respondenten duidelijk gevonden maar 2,9 % van de respondenten verklaart de brief manifest niet duidelijk te vinden. De effectiviteit van een tekst kan beïnvloed worden door keuzes op het gebied van de inhoud, de structuur en de stijl. (Hoeken, 1998, 22) Uit onze enquête zijn we van alles te weten gekomen over de mening van de bevolking over de eerste campagne en we gaan proberen om hier op in te spelen en een eventuele volgende campagne voor te bereiden. Daarom zullen we verderop deze eerste campagne onderwerpen aan een beknopte pretest. We mogen echter niet naïef worden en denken dat de volgende campagne een maximaal effect zal hebben. Dat kan zo zijn, bij de mensen die de voorlichtingsbrochure lezen, maar niets zegt ons dat iedereen deze brochure gaat lezen. Van de 1.407 enquêtes die we bestudeerden zijn er 1.012 mensen die zich nog herinneren dat ze de brief ontvangen hebben. We moeten ons dan wel de vraag stellen waarom er 3.593 mensen de enquête niet terugstuurden. Eerst echter een woordje meer over de campagne zelf. 87


2.2.1. De campagne De jodiumcampagne was duidelijk een voorlichtingscampagne en had als doel de lezers te informeren. Lezers van informatieve teksten verwachten dat de schrijver alle relevante informatie, eerlijk en zo helder mogelijk weergeeft. (Hoeken, 1998, 16) De jodiumcampagne zou men kunnen plaatsen onder de noemer ‘sturende voorlichting’ van Hoeken. (Hoeken, 1998, 17) Bij sturende voorlichting verstrekt de voorlichter informatie met als doel dat de lezers bepaalde conclusies trekken. Bij de jodiumcampagne was het de bedoeling dat de lezers zich gewaarschuwd voelden over het risico op een mogelijk ongeval, dat ze te weten kwamen hoe ze moeten handelen indien er zich een ongeval zou voordoen en dat de lezers er toe aangezet werden om zich jodiumtabletten aan te schaffen. 2.2.2. Publiek Men kan niet communiceren tenzij men het publiek kent waartoe men zich richt. Om te bepalen op welke manier men gaat communiceren, is het immers van belang dat men zijn publiek kent. Men moet er echter wel rekening mee houden dat het publiek zal bestaan uit een variëteit van segmenten, elk met verschillende niveaus van kennis over, interesse in en mogelijke blootstelling aan het risico. Bij de jodiumcampagne was het laatste zeker het geval, aangezien de brochures enkel opgestuurd werden naar mensen die in een straal van 20 km rond een nucleaire installatie wonen. Het komt er dus op neer dat men zich moet proberen te verplaatsen in zijn publiek, om te achterhalen hoe de mensen denken over dit risico, hoe ze dit ervaren en wat hun noden en behoeften in dit verband zijn. Het is vaak zo dat wat wetenschappers en de overheid een enorm groot risico vinden, het publiek slechts miniem vindt. Het publiek zal bijgevolg zijn gedrag ook niet aanpassen, omdat men het toch niet belangrijk vinden. Het is daarom nodig zijn publiek grondig te leren kennen. Daartoe kan een publieksanalyse worden uit gevoerd. De informatie van zo’n publieksanalyse wordt gebruikt om de boodschap af te stemmen op een specifiek publiek en situationele noden. Deze informatie kan ook aangeven via welk mediakanaal men het best kan communiceren, hoeveel interactie met het publiek er vereist is en op welke bezorgdheden ingespeeld moet worden. Meestal wordt er bij een publieksanalyse ook rekening gehouden met de mogelijkheden van het publiek om de communicatie te begrijpen, zoals leesmogelijkheden, de bij voorkeur gebruikte 88


methode om te communiceren en informatie over de socio-economische, demografische en culturele status zoals leeftijd, geslacht en beroep. Dit is echter minder belangrijk bij de jodiumcampagne, aangezien de publieksgroep zo groot is dat men er sowieso rekening mee moet houden dat het publiek uit mensen met erg verschillende profielen bestaat. 2.2.3. De informatiebron Laten we nu even de ‘wie’ uit de definitie van Lasswell bespreken. Elke boodschap wordt immers door iemand gezonden; met andere woorden elke tekst heeft een informatiebron. Volgens Hoeken is het noodzakelijk om een onderscheid te maken tussen de daadwerkelijke schrijver van de tekst en diegene namens wie de tekst geschreven wordt. Dit kan een persoon of een organisatie zijn, in ons geval het FANC. Deze bron wordt door de lezers geloofwaardig gevonden, of niet. Deze geloofwaardigheid hangt af van de mate waarin de bron deskundig bevonden wordt en de mate van betrouwbaarheid die aan deze bron wordt gehecht. Als het om een algemene lijst van allerlei soorten gevaren ging, scoorden de universiteitswetenschappers het hoogst als meest betrouwbare bron. Artsen zijn een goede tweede en consumentenorganisaties derde. De sensatiekranten werden beschouwd als de minst betrouwbare bron, gevolgd door parlementsleden en ministers en dan de overheid met haar ministeries. Het vertrouwen in deze bronnen verschilde echter naargelang het soort van gevaar. Het wantrouwen voor specifieke gevaren nam toe als de bronnen geacht werden er bepaalde belangen bij te hebben of er minder kennis over te bezitten. Zo werden medische bronnen meer vertrouwd op medisch gebied en minder als het om het schatten van technische risico’s ging. De bron van de risicocommunicatie moet dus nauwkeurig bepaald worden in functie van het soort gevaar. (Breakwell, 2000,115) We haalden al eerder aan dat uit onze enquête bleek dat 44,7% van de respondenten de overheid de aangewezen bron vond voor campagnes rond nucleaire veiligheid; 17,8% vindt dat dit de taak is van de nucleaire sector en 17,0% vindt dat beiden voor zoiets dienen samen te werken. Het wantrouwen dat Breakwell ontdekte ten aanzien van de overheid blijkt hier niet helemaal op te gaan. Ook de nucleaire sector wordt als een relatief aangewezen bron naar voren geschoven door de respondenten, hoewel zij toch een duidelijk belanghebbende partij zijn. Wellicht heeft dit afwijkende patroon te maken met de specifieke inhoud van de communicatie. Om deze betrouwbaarheid te verhogen, is het van belang steeds een naam, een telefoonnummer, indien mogelijk een adres te vermelden van iemand die men kan contacteren voor bijkomende informatie of vragen en die verantwoordelijk is voor de berichtgeving. Indien persoonlijk contact niet mogelijk is, probeer dan een emailadres of website te vermelden. Op de achterzijde van de 89


brochure vinden we het adres van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, het adres van het FANC en een groen telefoonnummer waar we terechtkunnen. Er wordt ook vermeld dat we steeds terechtkunnen bij het provinciebestuur of bij de informatieambtenaar van het Ministerie van Binnenlandse Zaken waar we telefoonnummer, faxnummer en emailadres van krijgen. Deze informatie zal dus bij de lezer zeer betrouwbaar overkomen en als hij bijkomende informatie zoekt weet hij meteen waar die te vinden is. 2.2.4. Aandacht trekken Men moet de aandacht van de lezers trekken door te tonen dat het onderwerp van de tekst belangrijke gevolgen voor hen heeft. (Hoeken, 1998, 157) Dit moet natuurlijk gebeuren voor de lezers afhaken. Er bestaan twee structuren om consequentiebetrokkenheid 10 te benadrukken, met name

de

probleemoplossingstructuur

en

de

doel

-

middelstructuur.

In

de

probleemoplossingstructuur wordt eerst een probleem beschreven waarna er een voorstel wordt gedaan om een oplossing te bieden aan deze onwenselijke situatie. Bij de doel - middelstructuur wordt eerst een doel vooropgesteld en vervolgens de manier uitgelegd waarop men dat doel kan bereiken. Deze beide structuren beginnen met een beschrijving, ofwel van een onwenselijke ofwel van een wenselijke situatie. (Hoeken, 1998, 158) Als we kijken naar de informatie- en de jodiumcampagne, zien we dat men hierbij een combinatie van deze twee structuren gehanteerd heeft. Enerzijds kunnen we de probleemoplossingstructuur herkennen, want worden er richtlijnen aangeboden voor bij een mogelijk ongeval, zodat de mensen zichzelf in veiligheid kunnen brengen. Anderzijds kan men ook de doel - middelstructuur herkennen. Men wil de bevolking zoveel mogelijk beschermen en daarom reikt men jodiumtabletten als middel aan. Men heeft er waarschijnlijk voor gekozen om deze twee structuren te combineren, aangezien het hier ook om een combinatie gaat van een informatiecampagne

over

nucleaire

veiligheid

en

een

voorlichtingscampagne

over

jodiumtabletten. De aandacht wordt natuurlijk in hoofdzaak bepaald door het onderwerp. (Hoeken, 1998, 159) De kans is klein dat de tekst gelezen wordt als het om een saai onderwerp gaat en we moeten toegeven dat nucleaire materie niet echt boeiend is. Om in dat geval toch de aandacht te kunnen 10

Hieronder verstaan we dat de lezer niet alleen betrokken moet zijn bij het onderwerp, maar zich er ook betrokken bij voelt (Hoeken, 1998:198).

90


trekken, wordt dikwijls gekozen voor de probleemoplossingstructuur. De tekst bestaat dan uit drie delen: de beschrijving van het probleem, de beschrijving van de oplossing en de bedrijfsinformatie. Deze drie delen vinden we ook duidelijk terug in de brochure bij de jodiumcampagne. Het probleem vinden we terug onder ‘Hoe beschermt u zich bij een nucleair ongeval?’ Door het gebruiken van een persoonlijk gerichte vraag wordt onmiddellijk de aandacht van de lezer getrokken. De stelling dat de kans op een nucleair ongeval niet uitgesloten is, komt als probleembeschrijving naar voor. Men heeft er dus voor gekozen om te beginnen met de beschrijving van een ongewenste situatie, aangezien men ook op de eerste pagina de lezers herinnert aan Tsjernobyl. De lezer wordt aangemoedigd om verder te lezen, doordat hij ervan overtuigd wordt dat deze brochure hem zal helpen het hoofd koel te houden zodat hij weet wat hij moet doen bij een kernongeval. De beschrijving van de oplossing vinden we bij ‘Wat moet u doen?’ en ‘Hoe werken jodiumtabletten’. De bedrijfsinformatie zit verwerkt in de delen ‘Belangrijke nucleaire installaties’, ‘Wat doet de overheid?’, ‘De overheid informeert’ en ‘De overheid reageert’. De probleembeschrijving heeft bij deze structuur twee functies. Ten eerste de aandacht trekken en ten tweede nieuwsgierigheid opwekken, zodat de lezer niet afhaakt voor hij de oplossing weet. Bij de brochure van de jodiumcampagne vervult de probleembeschrijving duidelijk deze twee functies. Hoeken vermeldt dat teksten die begonnen met een probleembeschrijving, meer aandacht kregen dan teksten die begonnen met bedrijfsinformatie. Het best kon de bedrijfsinformatie op de tweede plaats staan, dan werd ze mee verorberd bij het zoeken naar de oplossing voor het probleem. Kwam de bedrijfsinformatie laatst, dan werd ze dikwijls niet meer gelezen. (Hoeken, 1998, 159) In de brochure van de jodiumcampagne heeft men een goede keuze gemaakt door deze informatie doorheen de brochure te verspreiden. De kans is groot dat de mensen deze informatie nu lezen in hun zoektocht naar een antwoord op de vraag ‘hoe ze zich kunnen beschermen bij een nucleaire ongeval’ of heel toevallig bij het doorbladeren van de brochure toch een van deze deeltjes lezen. 2.2.5. De informatie zelf Welk communicatiemiddel men ook gebruikt, diegene die over een risico communiceert moet overwegen welke informatie men gaat opnemen, hoe men de boodschappen gaat organiseren, welke taal men gaat gebruiken en welke stijl men gaat gebruiken. Het selecteren van de inhoud is dan ook een van de belangrijkste stappen bij het ontwerpen van een tekst. De tekst moet relevante en nieuwe informatie aanbrengen. De tekst mag ook niet te lang zijn want een korte tekst heeft meer kans om gelezen te worden. De informatie moet aansluiten met 91


de voorkennis maar mag er niet mee overlappen. Het publiek zal het beter begrijpen en bijgevolg ook beter ingelicht zijn over het risico, wanneer men de inhoud op een eenvoudige manier voorstelt. Om de informatie te verduidelijken is het ook mogelijk om concrete voorbeelden aan te halen. Erg belangrijk bij de inhoud is het taalgebruik. De taal die gebruikt wordt hangt in grote mate af van het publiek waarvoor men schrijft. Van belang hierbij zijn vooral leesniveau, opleiding, betrokkenheid bij het risico en ervaring met risico’s en wetenschap in het algemeen en met dit specifiek risico in het bijzonder. Ook het gebruik van gezegdes wordt afgeraden. De taal die gebruikt wordt moet dus duidelijk zijn zodat de lezer zich kan voorstellen waar het over gaat. Verder is het aan te raden technische informatie weg te laten. Het merendeel van het publiek kan dit misschien wel begrijpen, althans tot op zeker hoogte, maar men zal hiermee een ander deel van het publiek afschrikken. De informatie die we vinden bij het deeltje ‘de overheid informeert’ staat er waarschijnlijk om de burger gerust te stellen maar wanneer men de brochure open slaat en zijn oog laat vallen op de ‘INES-schaal’ zullen een aantal mensen reeds denken dat ze van deze brochure niets gaan begrijpen (Hoeken, 1998, 113-114). 2.2.6. De stijl Op welke manier gaan we de tekst presenteren? Welke woorden gaan we gebruiken? Hoe gaan we onze zinnen bouwen? Dit hangt natuurlijk allemaal af van het onderwerp van de tekst, het doel dat we met deze tekst willen bereiken, het publiek waar we ons op richten en het genre van de tekst. Ook de stijl heeft een belangrijke rol bij het trekken van de aandacht van de lezer. De titel van de tekst en de beginalinea zijn hierbij erg belangrijk. In de beginalinea van de brief bijvoorbeeld, werd vermeld dat de kans op een nucleair ongeval ongelooflijk klein is; men wil de lezer niet doen panikeren. Men kan best in het begin aangeven dat de informatie voor de lezer belangrijk is en nieuw. Ook het beginnen met een vraag kan de aandacht trekken, zoals in de brochure gebeurde met de vraag ‘Hoe beschermt u zich bij een nucleair ongeval?’. Wanneer de lezer niet onmiddellijk het antwoord weet op deze vraag, zal hij geneigd zijn te beginnen lezen, omdat hij zijn gemis aan informatie wil opvullen. Hierbij moet er wel op gelet worden dat deze vraag alleen dient om de aandacht te trekken en de lezer nog niet meteen een standpunt aangeboden krijgt, wat hem misschien doet ophouden met lezen. (Hoeken, 1998, 165-171) De openingsvraag van de brochure is goed gekozen, aangezien ze de lezer direct aanspreekt en er

92


waarschijnlijk maar weinig lezers zijn die onmiddellijk voor zichzelf een antwoord kunnen formuleren op deze vraag. Iets heel delicaat bij het kiezen van de stijl, is de relatie tussen de gepaste stijlkeuze en de geloofwaardigheid van de bron. De stijl bepaalt het imago van de bron, maar ook de bron bepaalt de stijl. (Hoeken, 1998, 172). Het taalgebruik zou bij de jodiumcampagne duidelijk moeten aangeven dat het FANC een neutrale organisatie is. Uit de enquête blijkt dat 673 mensen weten dat er een organisatie bestaat die instaat voor nucleaire veiligheid maar ook dat er 712 mensen dit niet weten. De campagne moet dus duidelijk laten merken dat het een overheidscampagne is, die niet onder invloed van de nucleaire sector tot stand gekomen is. 2.2.7. Illustraties Communicatoren moeten zich bewust zijn van de kracht van goedgekozen voorstellingen om mensen informatie over een risico te doen begrijpen en hierover te doen nadenken. Illustraties trekken de aandacht, ze maken het de lezer gemakkelijk en ze kunnen het acceptatieproces van de tekst beïnvloeden. Met een afbeelding kan men niet alleen sneller informatie overdragen maar ook realistischer. Een advertentie of brochure wordt slechter gelezen naarmate ze meer tekst bevat. Naarmate de illustratie een groter deel van de tekst inneemt, wordt de motivatie om de tekst te lezen groter. Maar men moet geen illustratie gebruiken, enkel en alleen omdat het leuk is. Men moet deze illustratie een functie meegeven. (Hoeken, 1998, 175-185) Wanneer we de brochure van de jodiumcampagne bekijken, zien we dat er heel wat illustraties in opgenomen zijn, zoals foto’s, een landkaartje, tekeningen en pictogrammen. De foto op de voorpagina trekt niet echt de aandacht, is ons inziens te donker en eerder mysterieus. Op de eerste pagina vinden we een foto van een sirene die duidelijk aan het loeien is, waardoor men de boodschap een dramatisch karakter wil doen meegeven. Bij de vragen ‘wat radioactiviteit is’ en ‘hoe gevaarlijk radioactiviteit is’ vinden we kleine, maar toch duidelijke foto’s. Deze foto’s trekken niet echt de aandacht, maar aangezien de rest van deze pagina’s ook in kleine lettertjes is gedrukt, lijkt deze pagina eerder voorbestemd voor de liefhebbers dan voor het hele publiek. Het antwoord op de vraag ‘Wat moet u doen?’ krijgen we met behulp van tekeningen. Dit deel van de brochure nodigt echt uit om te lezen en het is ook makkelijk te lezen. Het gebruik van een landkaart voor het situeren van de nucleaire installaties is zeker nuttig, omdat de mensen op de kaart ook kunnen situeren waar ze wonen en zo tot het besef komen dat ze dicht bij een nucleaire installatie wonen. Bij ‘De overheid reageert’ zien we de afbeelding die we ook terugvinden op de jodiumbon, in de folder en op de affiches bij de apotheek. Deze afbeelding legt ons inziens de nadruk wel iets te 93


sterk op de jodiumtabletten en stelt ze voor als het ultieme redmiddel, terwijl er in de brochure toch ook aandacht besteed wordt aan een heleboel andere richtlijnen die men in acht moet nemen bij een nucleair ongeval. Op de laatste pagina hanteert men zelfs een oude reclametactiek. Men beeldt namelijk een deskundige, in dit geval, een dokter af die in een erg stereotype houding op de foto staat. Deze foto wordt waarschijnlijk alleen gebruikt om de deskundigheid en de betrouwbaarheid te verhogen. Daaronder staat een doosje jodiumtabletten afgebeeld. Deze foto is zeker nuttig aangezien er maar weinig mensen zijn die deze medicijnen kennen. Op de achterkant van de brochure vinden we een aantal pictogrammen die de belangrijkste richtlijnen voor bij een nucleair ongeval nog eens herhalen. Indien er ooit een ongeval gebeurt en de burger gaat op zoek naar zijn folder, zullen deze pictogrammen waarschijnlijk wel zijn aandacht trekken, waardoor hij zich snel veilig kan stellen. Het visuele aandeel in de brochure heeft dus een erg belangrijke waarde. In bovenstaande paragrafen bespraken we de aspecten die belangrijk zijn om een campagne op te stellen. We legden kort uit wat voor soort campagne de jodiumcampagne was. Voorts werd er aandacht besteed aan de manieren waarop men de aandacht van het publiek kan trekken. Daarnaast moet er bij het opstellen van een campagne ook aandacht zijn voor de selectie van de informatie die men aan zijn publiek wil meegeven, de stijl die men daarbij gaat gebruiken, eventueel met illustraties en de informatiebron van wie de campagne uit gaat. Om dit alles verder te concretiseren zullen we in volgende paragrafen de jodiumcampagne onderwerpen aan een pretestmodel en hieruit conclusies formuleren naar een volgende campagne toe. 2.3. Pretesten 2.3.1. Inleiding op pretesten Communiceren door middel van geschreven teksten op grote schaal verloopt niet altijd zonder problemen. Soms begrijpen de lezers bepaalde uitspraken niet, kunnen ze de informatie niet onthouden of storen ze zich aan de uitdrukkingen die in de tekst gebruikt worden. Men moet zich dan ook realiseren dat het nooit op voorhand zeker is of de gestelde doelen daadwerkelijk met de tekst zullen bereikt worden. Daarom gaat men steeds meer de schriftelijke communicatie pretesten, zodat de kans dat de beoogde effecten bereikt worden, vergroot. (Vroom, 1994, 1) 94


Vooreerst moet toch nog even gezegd worden wat pretesten eigenlijk is. Volgens Vroom “wordt een pretest uitgevoerd om voor de uitgave van het materiaal te onderzoeken of het materiaal aan de verwachtingen c.q. eisen voldoet en of het eventueel verbeterd moet worden. Kenmerkend is daarbij dat het materiaal aan leden van de doelgroep wordt voorgelegd om juist van hen reacties te verkrijgen”. (Vroom, 1994,5) Pretesten is een goed middel om meer zekerheid te krijgen over de kans dat men de beoogde effecten zal bereiken en over de kans op succes. Leden van de beoogde doelgroepen zijn immers de meest geschikte personen om de problemen in de tekst aan te duiden en mogelijkheden tot verbetering voor te stellen. (Vroom, 1994,5) Het is dus zeer interessant om bij een informatiecampagne als de jodiumcampagne een pretest uit te voeren. Ook vanuit kostenoverwegingen is dit zeker verantwoord. De kosten van de ontwikkeling en van de uitgave van de teksten en brochures kunnen immers zeer hoog oplopen, en het is dan raadzamer tegen een relatief lage kost te voorkomen dat een duur product gebreken heeft. Ook de afstand tussen de schrijver en de doelgroep is van belang. Deze afstand zal groter zijn naarmate de doelgroep minder homogeen is, er meer culturele verschillen tussen de schrijver en de doelgroep bestaan en er minder contact is tussen de schrijver en de leden van de groep. (Vroom, 1994,6) Zoals al vermeld werd bij het deeltje ‘publiek’, hebben we bij de jodiumcampagne te maken met een erg heterogeen publiek. Het enige wat de leden van het publiek waarschijnlijk gemeen hebben, is dat ze in een straal van 20 km rond een nucleaire site wonen. Het contact tussen de schrijver en het publiek is dan ook niet echt groot. Hoe groter de afstand echter is tussen de schrijver en het publiek, hoe slechter de reacties van de doelgroep in te schatten zijn en hoe meer risico er is dat met de tekst de beoogde effecten onvoldoende bereikt worden. Men moet er zich wel van bewust zijn dat een pretest geen voorspellingen oplevert, maar wel aanwijzingen en ideeën geeft. Vaak fungeren de reacties van de proefpersonen als eye-openers. Vroom stelt dat we de doelen van een pretest als volgt kunnen formuleren: •

Het verkrijgen van aanwijzingen over problemen die zich bij de overdracht van de tekst kunnen voordoen die het bereiken van de beoogde effecten kunnen bemoeilijken of in de weg kunnen staan.

95


•

Het verkrijgen van concrete en gefundeerde aanwijzingen voor het elimineren van deze problemen, zodat duidelijk is hoe de tekst zodanig verbeterd kan worden dat hiermee de beoogde effecten beter bereikt kunnen worden.

En pretest kan dan ook gezien worden als een vangnet waarmee zoveel mogelijk potentiële problemen uit de tekst dienen te worden gezeefd. (Vroom, 1994,8) Vroom raadt een combinatie van twee methoden aan om een pretest te doen, namelijk het gerichte vraaggesprek en de plus- en minmethode. Het gericht vraaggesprek houdt in dat men met behulp van een vragenlijst zal proberen problemen in de tekst op te sporen om zo aanwijzingen voor verbetering te krijgen. De plus- en minmethode houdt in dat proefpersonen een tekst lezen en plussen en minnen zetten bij alles wat ze goed, respectievelijk slecht vinden. (Vroom, 1994, 8-10) 2.3.2. Persuasieve teksten ontwerpen en pretesten Hoeken stelt voor om bij het ontwerpen van persuasieve teksten een analyse te maken van de mogelijk knelpunten: ‘waar kan men de grootste problemen verwachten gezien de aard van het onderwerp, wat is het doel van de tekst en wat zijn de kenmerken van de doelgroep?’ Met de vraag “wat is het doel van de tekst?” bedoelt men volgens Hoeken eigenlijk “welk effect moet de tekst sorteren?” (Hoeken, 1998,193) De tekst moet informeren; in dit geval een positief beeld geven van de jodiumtabletten en eigenlijk ook van de nucleaire sector. Men herhaalt immers steeds dat de kans op een nucleair ongeval zeer miniem is. Men moet echter wel opmerken dat als de tekst een positieve doelattitude opwekt bij het publiek, dit nog niet noodzakelijkerwijze leidt tot een positieve gedragsattitude. Dat men positief staat tegenover de jodiumtabletten impliceert inderdaad niet dat men ze ook daadwerkelijk zal gaan halen bij de apotheker, noch dat men ze ook zal innemen bij een ongeval. Naast een grondige analyse van het doel, moet men ook een analyse maken van het onderwerp. Een zorgvuldige analyse van de mogelijke consequenties is belangrijk. Het is immers nodig omdat men hieruit zijn argumenten kan stileren. (Hoeken,1998,194) Verder is het ook nodig dat men de kenmerken van de doelgroep achterhaalt. Men moet de belangrijkste kenmerken in kaart brengen. Hoeken biedt ons vijf vragen aan die ons helpen de doelgroep af te bakenen (Hoeken, 1998, 195):

96


1. Is de lezer consequentiebetrokken bij het onderwerp? In de begeleidende brief van de campagne werd de lezer duidelijk geattendeerd op het feit dat hij in de buurt van een nucleaire site woont. Uit onze enquête blijkt ook dat 94,4% van de respondenten zich van dit feit bewust is en zich dus, in de termen van Hoeken gesteld, ook consequentiebetrokken zal voelen 2. Welke voorkennis heeft de lezer? Het is volgens Hoeken ook van belang te weten welke voorkennis de doelgroep reeds heeft over het onderwerp. Hij raadt dan ook aan om aan een aantal leden uit de doelgroep te vragen naar de voor- en nadelen die volgens hen dat onderwerp meebrengt. Hun voorkennis zal dan volgens Hoeken groter zijn naarmate ze meer voor- en nadelen kunnen opnoemen. (Hoeken, 1998, 196198) Het lijkt ons logisch te besluiten dat het kennen van die overtuigingen van de voor- en nadelen van groot belang is, zodat men er rekening mee kan houden en er op kan inspelen. 3. Heeft de lezer al een standpunt over het onderwerp? Volgens Hoeken kan men maar best een standpunt innemen dat in het non-commitment gebied van de lezers valt; met andere woorden ze onderschrijven het standpunt (nog) niet, maar verwerpen het evenmin. (Hoeken, 1998, 199) Bij de jodiumcampagne wordt dan ook een erg genuanceerd standpunt ingenomen, aangezien er gesteld wordt dat de kans op een nucleair ongeval bestaat, maar dat dit miniem is. Het FANC komt zo niet over als een verdediger van de nucleaire sector. 4.Welke overtuigingen vindt deze lezer het belangrijkste met betrekking tot het onderwerp? 5.Hoe ziet de lezer de bron van informatie? De geloofwaardigheid van de bron is belangrijk. De geloofwaardigheid van de bron hangt immers af van diens deskundigheid en betrouwbaarheid. (Hoeken,1998,201) We kunnen hieruit besluiten dat het van belang is hoe het publiek tegen de overheid en het FANC als bron aankijkt. 2.3.3. Pretest van de jodiumcampagne We hebben de huidige informatie- en jodiumcampagne aan een pretest onderworpen. Hierbij baseerden wij ons op een model dat Hoeken ook gebruikt. (Hoeken, 1998, 217-226)

97


1. Valt het gepropageerde standpunt in het acceptatiegebied van de doelgroep? Ja, het standpunt is zo geformuleerd dat het noch een verdediging is van de nucleaire sector, noch een aanval hierop. Het is duidelijk dat het hier gaat om een verwittiging van de bevolking op een neutrale wijze en dat het de burgers alleen maar ten goede kan komen. 2. Bevat de tekst informatie die nieuw is voor de doelgroep? Waarschijnlijk, aangezien er weinig mensen zullen zijn die zich al bewust waren van de beschermende werking van de jodiumtabletten. 3. Is alle informatie direct relevant voor het onderwerp? Nee, de opgenomen informatie in de brochure bijvoorbeeld over de INES-schaal, de meldingsplicht en de snuffelpalen is misschien wel interessant, maar niet echt noodzakelijk om de richtlijnen voor de burger duidelijk te maken en er voor te zorgen dat de burger jodiumtabletten gaat halen. 4. Is de irrelevante informatie nodig om de aandacht te trekken? Nee, deze informatie kan wel nuttig zijn om de burger een veiliger gevoel te geven maar misschien heeft deze informatie wel een aantal lezers afgeschrikt en was het toch beter geweest om de brochure bondiger te formuleren. 5. Leidt de irrelevante informatie te veel de aandacht af van de hoofdpunten? Min of meer, want eigenlijk zou het volstaan om alleen het deel ‘Wat moet u doen’ en ‘Hoe werken jodiumtabletten?’ op te nemen want daar gaat de campagne tenslotte om. 6. Is de tekst gericht op de verandering van de bestaande attitude (van de doelgroep)? Ja. Hoewel de informatie neutraal bedoeld was, geeft men de burgers toch een positieve indruk over de nucleaire sector, zodat ze hiertegenover een positievere houding ontwikkelen. Men kan deze verandering van doelattitude ook nog omzetten naar een verandering van gedragsattitude, zodat de burgers ook daadwerkelijk de jodiumtabletten gaan halen en ze ook innemen bij een ongeval. 7. Is de attitude gebaseerd op informatie?

98


Ja, in deze brochure staat voldoende informatie over de werking van de nucleaire sector, de bescherming van de overheid en de beschermende werking van de jodiumtabletten, zodat de lezer zich zeker een mening kan vormen over zijn plaats in dit nucleaire landschap. 8. Is deze attitude gebaseerd op emoties? In zekere zin wel, aangezien men bij de probleembeschrijving een iets of wat dramatisch sfeer creëert. Men gebruikt een afbeelding van een zwaailicht en een sirene en men herdenkt Tsjernobyl. Men wil de burger niet meteen angst inboezemen, maar hem toch doen beseffen dat er rekening mee gehouden moet worden dat de kans op een nucleair ongeval bestaat. 9. Zal de doelgroep waarschijnlijk tegenargumenten genereren? Ondanks dat het om de eigen veiligheid van de burgers gaat, is het mogelijk dat men sceptisch reageert. Veel mensen denken over een nucleair ongeval als een atoombom en schatten hun overlevingskansen erg klein in. Ze stellen zich waarschijnlijk de vraag wat zo’n klein pilletje kan doen bij een nucleair ongeval. 10. Vindt de doelgroep de bron betrouwbaar / vindt de doelgroep de bron deskundig? Het blijkt uit de enquête dat het merendeel van de bevolking een dergelijke campagne van de overheid verwacht. We kunnen hier vermoeden dat ze waarschijnlijk de deskundigheid noch de betrouwbaarheid van de overheid in twijfel trekken. 11. Is er sprake van een onwenselijke situatie waarvoor een oplossing wordt voorgesteld? Ja, een nucleair ongeval kunnen we zeker niet als een wenselijke situatie beschouwen. Als oplossing worden er een aantal richtlijnen voor de veiligheid van de burger naar voor geschoven en worden de jodiumtabletten als beschermingsmiddel aangeduid. 12. Wordt de lezer direct aangesproken? Ja, zeer duidelijk, de lezer wordt er onmiddellijk op geattendeerd dat hij in de kern- of ringzone rond een nucleaire site woont en dat deze campagne wel degelijk van belang is voor hem. 13. Opent de tekst met een vraag? Ja, de brochure begint met de vraag ‘Hoe beschermt u zich bij een nucleair ongeval?’ en dit was dan ook meteen de slogan van de campagne.

99


14. Is het gebruik van de illustraties relevant voor het onderwerp van de tekst? Ja, aangezien nucleaire materie voor de meeste mensen maar een vage betekenis heeft, is het gebruik van afbeeldingen om bepaalde zaken concreet voor te stellen zeker nuttig. De afbeeldingen werden al elk afzonderlijk besproken in het deeltje ‘illustraties’ en daar konden we besluiten dat de afbeeldingen bij de jodiumcampagne zeker hun nut hebben. 2.4. Besluit De jodiumcampagne was duidelijk een voorlichtingscampagne en had als doel de lezers te informeren. We zagen in dit hoofdstuk dat het zeer belangrijk is om bij een dergelijke voorlichtingscampagne het publiek goed te kennen, om te kunnen bepalen op welke manier men gaat communiceren. Daarnaast merkten we ook dat het belangrijk is dat men geloofwaardig overkomt. Het publiek mag immers de deskundigheid en de betrouwbaarheid van de bron niet in twijfel trekken. Daarnaast is het ook zeer belangrijk dat men de aandacht van het publiek kan trekken en dit door te tonen dat het onderwerp van de tekst voor hen belangrijke gevolgen heeft. Concreet werd bij de jodiumcampagne de aandacht van het publiek getrokken door de lezer er op te wijzen dat hij in de buurt van een nucleaire site woont en dat deze campagne hem zeker aanbelangt. Verder moeten we vermelden dat de illustraties goed gekozen

waren en de

tekeningen ook zeker nuttig. De tekeningen verduidelijken de richtlijnen voor bij een ongeval en zorgen dat deze makkelijk te memoriseren zijn. Om nu te weten of een campagne zoals de jodiumcampagne goed overkomt bij het publiek, is het raadzaam een pretest uit te voeren. Een pretest is immers een goed middel om meer zekerheid te krijgen over de kans dat men de beoogde effecten zal bereiken en over de kans op succes. We hebben deze campagne aan een pretest onderworpen om te weten in hoeverre deze campagne al geslaagd was. We kunnen besluiten dat de campagne daarop goed scoorde. Het enige zwakke punt dat uit deze summiere pretest naar voren komt is het feit dat er informatie is opgenomen in de brochure waarvan de relevantie in twijfel kan getrokken worden. De boodschap naar de burger was in elk geval duidelijk geformuleerd en zal door de meeste burgers zeker begrepen zijn. Als er in deze lijn verder gedacht wordt voor de volgende campagne, zal die mogelijk nog meer succes hebben.

100


3. GELIJKAARDIGE INITIATIEVEN IN ONZE BUURLANDEN

3.1. Het Verenigd Koninkrijk 3.1.1. Het kernlandschap Het Verenigd Koninkrijk telt 44 kernreactoren op haar grondgebied. Alle Britse reactoren liggen in de weinig bevolkte kuststreken van Groot-Brittannië (in Noord-Ierland bevinden zich geen kernreactoren). Daarnaast bevinden er zich 16 reactoren aan de Franse kusten. Deze Franse reactoren leveren eveneens gevaar op voor het VK, indien er in deze reactoren iets gebeurt (www.insc.anl.gov).

101


(bron: INSC,2000)

3.1.2. De jodiumbedeling 3.1.2.1. Verdeling bij een nucleaire ramp De verantwoordelijkheid voor de verdeling van de tabletten ligt bij de gezondheidsautoriteiten die een nucleaire installatie binnen hun grondgebied hebben. Daarom is het de verantwoordelijkheid van de Director of Public Health (DPH), die aan het hoofd staat van een lokale Health Authority, om plannen op te stellen voor de distributie, bij een noodsituatie deze plannen uit te voeren en om het publiek accuraat te informeren inzake jodiumtabletten. Aangezien de jodiumtabletten een medische maatregel zijn tegen radioactieve jodiumuitstoot, zijn de tabletten niet beschikbaar voor het volk zonder dat de DPH hiervoor zijn toestemming geeft. Het is belangrijk om weten dat de distributie van de tabletten pas kan beginnen wanneer het lokale noodcentrum, de Government Technical Advisor at the local off-site facility of de Military Coordinating Authority tot de vaststelling komt dat aan alle voorwaarden is voldaan om de tabletten te verdelen. Met de tabletten wordt dan eveneens een blaadje met instructies meegegeven. In enkele gevallen kan het mogelijk zijn dat de tabletten al verdeeld worden wanneer de verwachting op een jodiumuitstoot groter is dan

102


normaal verwacht tot worden (ook al heeft zich nog geen jodiumuitstoot voorgedaan) (www.doh.gov.uk (a)). 3.1.2.2. Predistributie van jodiumtabletten In de regel kan er in het VK geen sprake zijn van distributie van jodiumtabletten wanneer er zich nog geen incident heeft voorgedaan. Er zijn echter enkele uitzonderingen op deze regel. Ten eerste wanneer het gaat om slecht bereikbare gezinnen of gemeenten. Ten tweede wanneer het gaat om evacuatiecentra, politiebureaus, hospitalen, apotheken, scholen en andere strategische locaties (zodat er maar een minimum aan vertraging zal optreden). Er moet wel rekening gehouden worden met de opslagcondities en de gezondheidsrisico’s bij ongecontroleerd gebruik, het vernieuwen van gedateerde stocks, het terughalen van niet vereiste stocks en de voldoende dekking van alle gezinnen (d.w.z. dat er voldoende tabletten zijn voor alle gezinsleden). Het is de verantwoordelijkheid van de DPH om te beslissen of predistributie vereist is en om voldoende informatie te geven aan hen aan wie de tabletten op voorhand worden gegeven (www.doh.gov.uk (a)). 3.1.3. Informatie voor de bevolking In het VK wordt een infofolder verspreid onder de bevolking die dicht bij een nucleaire installatie woont. De folder bevat voornamelijk informatie over de jodiumtabletten. Het is aan het DPH om deze folder te verdelen. Bij een nucleair ongeval zorgt zij er ook voor dat de bevolking de nodige informatie over de noodtoestand toegespeeld krijgt en ze geeft adviezen over wat men best kan doen om zich te beschermen (www.doh.gov.uk (b)).

103


3.2. Frankrijk 3.2.1. Het kernlandschap Frankrijk telt 58 “drukwater-reactoren”, verspreid over 19 nucleaire sites (de sites waar andere nucleaire activiteiten plaatsvinden niet meegerekend). Drie daarvan (Gravelines, Chooz en Cattenom) bevinden zich dicht bij de Belgische grens. De noodplanningszone rond de nucleaire site van Chooz ligt grotendeels op Belgisch grondgebied. Moest er hier een ongeval gebeuren, dan betekent dat direct gevaar voor een deel van de Belgische bevolking. Daarom werden ook de inwoners van de kernen ringzone rond Chooz tijdens de Belgische jodium- en informatiecampagne benaderd.

(bron: INSC, 2000)

3.2.2. De jodiumbedeling Wanneer er zich een ernstig nucleair ongeval voordoet, is het ook in Frankrijk voorzien dat de bevolking in de omgeving van de site jodiumtabletten kan innemen om de schildklier te beschermen. Tot in 1997 voorzagen de nucleaire rampenplannen een bedeling, in geval van een ongeval, vanuit gecentraliseerde stocks. Deze opslagplaatsen bevonden zich voornamelijk op de 104


nucleaire sites en of in de nabijheid daarvan. Uit oefeningen (in 1995 en 1996) is echter gebleken dat dit een erg moeilijke en paradoxale manier van werken is. Men vraagt immers tegelijkertijd aan de bevolking om te schuilen, terwijl de interventiediensten de tabletten van deur tot deur moeten brengen. In april 1996 heeft de Staatssecretaris van Volksgezondheid dan de intentie aangekondigd om de jodiumtabletten preventief te verdelen aan de omwonenden van nucleaire installaties. De Eerste Minister heeft deze aankondiging in de praktijk omgezet op 10 april 1997. De Franse overheid rekent een vervaldatum van drie jaar voor de jodiumtabletten, daarom zal de campagne in 2000 herhaald worden (www.asn.gouv.fr). 3.2.3. Informatie voor de bevolking 11 Voor Frankrijk is haar nucleaire net vandaag de dag nog het meest competitieve op gebied van de productie van elektriciteit. Met het oog daarop is het belangrijk om de toegang tot informatie over dit onderwerp verder te ontwikkelen. Naast de producenten van informatie van de publieke overheid en de uitbaters, zijn er op regionaal en op nationaal niveau instanties samengesteld van het sociaal corps: het zijn de Hoge Raad voor Veiligheid en Nucleaire Informatie (CSSIN) en de Lokale Informatie Comités (CLI’s). De uitbaters van nucleaire installaties ontwikkelen een informatiepolitiek en de verschillende publieke relaties om de verschillende publieksgroepen zo goed mogelijk te kunnen bereiken. In de eerste plaats doen de uitbaters moeite om zich bekend te maken bij het grote publiek. Zij doen dit op zo'n manier dat iedereen de actoren van deze sector kan identificeren, hun rol inschatten en de Franse nucleaire situatie kan begrijpen. Er wordt gebruik gemaakt van brochures, folders, tijdschriften, publicaties, netwerk, verspreiding van een jaarlijks rapport van elke centrale, veiligheidsrapporten, metingen van radioactieve stralingen in de buurt van een installatie, enzovoort. Bovendien onderhouden de uitbaters pedagogische voordrachten, organiseren debatten en houden centrale opendeurdagen om zo het publiek vertrouwd te maken met de installaties. Tenslotte worden er, naast de acties voor het grote publiek, specifieke acties gevoerd in verschillende richtingen: schoolmilieu, socio-economische organisaties, medische diensten, vakbladen.

11

Deze paragraaf is volledig gebaseerd op het document “L’ énergie nucleaire en 110 questions” van de Direction Générale de L’

Energie et des matières premières, te vinden op www.industrie.gouv.fr .

105


De publieke overheid bevordert eveneens alle vormen van informatie. In 1987 werd het telematische magazine MAGNUC opgericht. Op elk moment van de dag laat dit systeem toe nucleaire informatie te vinden. Via deze weg wordt er gezondheidsinformatie verspreid en wordt men op de hoogte gehouden van (mogelijke) incidenten in nucleaire installaties. Bovendien werd er een waaknet gebouwd, Teleray genaamd, in Frankrijk maar ook in een aantal buurlanden. De gegevens van Teleray zijn op elk moment van de dag te bekijken op Minitel. Sinds eind 1999 beschikken de ministers van economie, financiën en industrie over een internet site waarop de belangrijkste persmededelingen van de regering te vinden zijn over energie in het algemeen, en over het nucleaire in het bijzonder: http://www.industrie.gouv.p/energie. Alhoewel alles wat met het nucleaire te maken heeft toch zeer technisch en complex is, verspreiden deze diensten begrijpbare informatie over gezondheid, veiligheid, radioactiviteit, kernenergie, de werking van een installatie enz. Zowel vanuit het lokaal als nationaal niveau wordt informatie verspreid over de maatregelen die moeten genomen worden in een crisissituatie. Op het lokaal niveau licht de prefect van het departement waar de installatie gelegen is de betreffende bevolking in over de situatie, en over maatregelen die hij getroffen heeft (sein om ramen en deuren gesloten houden, verdeling van jodiumtabletten, evacuatie). De geschikte middelen worden onmiddellijk in werking gezet: alarmsirenes, voertuigen uitgerust met luidsprekers, informatie op de lokale radio, oproepnummer met geregistreerde boodschappen. Op nationaal niveau garandeert de Directie voor Veiligheid van nucleaire installaties (DSIN) de synthese en coördinatie van de informatie afkomstig van verschillende ministeriële diensten, en brengt berichten en persmededelingen naar de media. De Directie voor Veiligheid van nucleaire installaties zet een informatiecel in werking die voor iedereen toegankelijk is om het publiek in te lichten over de evolutie. Door de nauwe samenwerking tussen de uitbaters en de overheid blijft de informatiestroom verzekerd, ook naar de journalisten toe.

106


3.3. Nederland 3.3.1. Het kernlandschap Met welgeteld één kerncentrale in de provincie Zeeland (Borssele) is Nederland bepaald geen koploper te noemen, wat betreft het gebruik van kernenergie 12. In de provincie Zeeland is er ook een opslagplaats voorzien voor laag en middel radioactief afval. Er bestonden wel plannen om deze enkeling het gezelschap te geven van een drietal bijkomende kerncentrales. Maar na de ramp in het Russische Tsjernobyl werd besloten deze plannen voor een tijdje op te bergen. Nu, veertien jaar na dato, is er daarom nog altijd geen duidelijke beslissing gekomen over de toekomst van kernenergie in Nederland.

(bron: INSC, 2000)

Naast deze ene werkende centrale is er nog één niet-werkende kerncentrale in Dodewaard, nabij Arnhem. Deze reactor die voor onderzoek diende, was te klein om rendabel te zijn. Voorts telt Nederland ook nog een aantal proefreactoren die langs de kustlijn gesitueerd zijn: een tweetal te Petten (Alkmaar) en een derde in Delft. Er is ook nog een verrijkingsfabriek voor uranium te 12

Deze centrale zal ook ontmanteld worden tegen 2003.

107


Amelo. Ter volledigheid dienen we ook de deeltjesversnellers te Amsterdam, Eindhoven en Groningen te vermelden. De grootste (grootschalige) nucleaire bedrijvigheid mogen we dus in het zuidwesten van Nederland situeren. Daarbij komt nog dat de Belgische kerncentrale van Doel slechts een vijftal kilometer van de grens verwijderd is. Gezien de overheersende windrichting in de Lage Landen wordt er met deze nucleaire faciliteit ernstig rekening gehouden. Ook de Duitse kerncentrale van Emsland die ongeveer twintig kilometer van de grens ligt wordt in de gaten gehouden (www.nrg-nl.com). 3.3.2. De jodiumbedeling Nederland beschikt als beschermende maatregel bij een ernstig reactorongeval over een voorraad van veertig miljoen jodiumprofylaxe-tabletten (niet radioactief jodium) die allen opgeslagen zijn op een centrale plaats te Zoetermeer (op vijf kilometer afstand in vogelvlucht van Delft en op een vijftiental kilometer van Rotterdam). Het is vooralsnog het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninklijke Relaties dat bevoegd is voor de opslag van deze tabletten 13. Bij een eventuele kernramp beslist het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) over de verdeling van de jodiumtabletten. Dit komt omdat jodium beschouwd wordt als een geneesmiddel en daardoor automatisch ressorteert onder de bevoegdheid van het VWS. Het zal dan uiteindelijk de regering zijn die beslist in welk gebied de jodiumtabletten zullen worden verdeeld onder de bevolking. De feitelijke verdeling gebeurt door de GGD (Gemeentelijke Gezondheidsdienst). Bij een ongeval verspreidt de gemeente de jodiumtabletten binnen zes uur na de melding van het ongeval. In ieder geval zou de gemeente ervoor zorgen dat de burger de tabletten op tijd in zijn bezit heeft. De mogelijkheid om de tabletten zelf af te halen bij de gemeente bestond ook. De grootte van het gebied waarvoor maatregelen zijn voorbereid, is afhankelijk van de capaciteit van de betreffende kerncentrale. Bijvoorbeeld: •

Borssele: Voor de centrale van Borssele hebben de gemeenten een draaiboek voor schuilen in een gebied van twintig kilometer rond de centrale. Voor jodiumtabletten geldt een afstand van tien kilometer en voor evacuatie een afstand van vijf kilometer.

•

Doel: De Nederlandse gemeenten in dat gebied houden rekening met een klein gebied voor evacuatie (vanaf de grens ongeveer één kilometer in de gemeente Hulst), en een gebied van

13

Vernomen via telefonisch contact met de heer Pondman, tewerkgesteld bij het Nederlands Crisis Centrum, afdeling

crisismanagement.

108


tien en vijfentwintig kilometer vanaf de grens voor respectievelijk jodiumtabletten en schuilen. •

Emsland: De Nederlandse gemeenten nabij Denekamp hebben in een gebied van tien kilometer de maatregel schuilen voorbereid. Voor evacuatie en het uitdelen van jodiumtabletten is geen draaiboek nodig. De afstand van de centrale tot het Nederlandse gebied is daarvoor te groot (XXX, 1993 en XXX,1994).

3.3.3. Informatie voor de bevolking In Nederland wordt er ook aan preventieve voorlichting gedaan. D.w.z. dat onder normale omstandigheden informatie aan de bevolking wordt verstrekt die tot doel heeft de bevolking weerbaar te maken bij rampen. De Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) heeft voor die voorlichting brochures gemaakt en beschikbaar gesteld. Er bestaat een brochure met informatie over straling, kerncentrales en wat men moet doen bij een ongeval en ook eentje over de jodiumtabletten. Als er zich een ongeval in een Nederlandse kerncentrale voordoet, stelt de centrale onmiddellijk de burgemeester en het Nationale Alarmcentrum hiervan op de hoogte. Bij een ongeval waarbij gevolgen kunnen optreden voor het milieu of de gezondheid van de bevolking, neemt de burgemeester meteen maatregelen. Om deze beschermingsmaatregelen goed te kunnen uitvoeren, zal de bevolking moeten worden gewaarschuwd. Hiervoor zijn een aantal systemen voorzien, zoals het sirenenet, radio/televisie, geluidswagens, enz. Zo kunnen ongewenste effecten als onrust onder de bevolking en spontane evacuatie beter worden beheerst (XXX, 1989a). 3.4. Duitsland 3.4.1. Het kernlandschap Momenteel beschikt Duitsland over 14 operationele “drukwater-reactoren” (PWR) en 6 operationele

“kookwater-reactoren”

(BWR),

die

samen

instaan

voor

een

netto-

electriciteitscapaciteit van 22.237 MWe. Dat is een derde van de huidige Duitse energievoorzienig. De uitdaging bestaat er nu in de energievoorziening zo om te vormen dat ze betrouwbaar wordt, veilig en gezond voor de omgeving, en toch de kosten beperkt.

109


(bron: INSC, 2000)

Op een congres in april ’99 heeft de regering (de vernieuwde coalitie SPD en Bündnis 90/Die Grünen) haar intentie bekend gemaakt om het gebruik van kernenergie te verminderen. Op 14 juni 2000 is hierover een overeenkomst bereikt tussen de federale regering en de nucleaire bedrijven. Duitsland is daarmee de eerste industriële grootmacht die een einde maakt aan zijn kernenergieprogramma. De Duitse federale regering plant de afbouw van kernenergie in verschillende stappen. Eerst wordt de promotie afgebouwd, daarna wordt een verplichting tot presentatie van de veiligheidsmaatregelen ingevoerd. Een derde stap is de beperking van de afvalverwerking ten voordele van onmiddellijke permanente berging en tenslotte wordt de verantwoordelijkheid verhoogd via verhoogde verzekeringspremies. Deze maatregelen gaan samen met het zoeken naar een consensus over een nieuw energiebeleid, over de verschillende stappen om tot afschaffing van kernenergie te komen en over de afvalbeheersproblematiek. Als laatste stap wil de regering een wet over de afbouw van het gebruik van kernenergie. Het recht om een kerncentrale uit te baten zal vervallen wanneer het vooropgestelde energievolume is bereikt voor de respectievelijke centrale. De resterende levenstijd voor elke centrale na 1 januari 2000 wordt berekend op basis van de standaard werkingstijd van 32 jaren. De nieuwste reactoren in Duitsland dateren uit de late jaren ’80, zodat ze ten vroegste sluiten rond 2020.

110


De afbouw van het gebruik van kernenergie betekent niet dat de inspanningen omtrent veiligheid zouden worden afgebouwd. Er wordt bijvoorbeeld gestart met de modernisering van de bestaande installaties (www.bmu.be). Het verminderen (en op termijn afschaffen) van het gebruik van kernenergie wordt gemotiveerd met de volgende argumenten: •

Tijdens de laatste twintig jaar is er geen enkel privaat initiatief geweest om een kerninstallatie te bouwen, vooral omdat dit economisch niet rendeert. Een vrije markt verwerpt dus deze kernenergie-mogelijkheid. Enkel in landen waar het staatsinitiatief de overhand heeft, worden er nog nieuwe installaties gebouwd.

•

Vanuit veiligheidsoverwegingen (menselijk leven, de fysische onschendbaarheid van alle burgers en het bewaren van de publieke gezondheid) moeten de risico’s van kernenergie opnieuw worden geëvalueerd, in het bijzonder in de omgeving van dichtbevolkte gebieden.

•

Vanuit het concept “duurzame ontwikkeling” is vooral het kernafval een probleem. Het afval blijft nog duizenden jaren radioactief en schaadt op die manier de gezondheid en de omgeving, en moet dus adequaat worden gestockeerd (www.bmu.de).

3.4.2. De jodiumbedeling Duitsland heeft een voldoende hoeveelheid jodiumtabletten opgeslagen die bij een nucleair ongeval waarbij er radioactiviteit kan vrijkomen in de omgeving uitgedeeld kunnen worden onder de betrokken bevolking. Ook bij een heel kleine kans op gevaar voor besmetting worden de tabletten uitgedeeld, als voorzorgsmaatregel. Voor het verdelen van de tabletten zijn er centrale depots aangelegd. Bij het vastleggen van de verdeelwegen is er op gelet dat de afhaler of overbrenger zo kortstondig mogelijk buiten is. De verdeling van de tabletten gebeurt op aanwijzing van de Katastrophenschutzleitung. De bevolking wordt dan over de voorziene schuilmaatregelen geïnformeerd en krijgt aanwijzingen over wanneer, waar en door wie de verdeling gebeurt en wanneer de tabletten ingenomen moeten worden. Bij de tabletten wordt een bijsluiter met informatie en instructies meegegeven. Als ze uitgedeeld worden, betekent dat niet dat men ze direct moet innemen. Als de inname wel daadwerkelijk nodig blijkt, wordt de bevolking daarvan verwittigd. Dat gebeurt onder meer via luidsprekers, radio en televisie. Enkel de overheid heeft de bevoegdheid over de stocks en kan de inzet van de tabletten vorderen. In geen enkel geval mag de bevolking ze op eigen initiatief innemen, omdat het dan mogelijk is dat ze niet meer ter beschikking zijn wanneer ze werkelijk ingenomen dienen te worden. De Duitse overheid acht het volledig zinloos dat de bevolking op eigen initiatief jodiumtabletten in huis zou

111


halen. De tabletten zouden toch maar bederven en een ongecontroleerde inname verhoogt ook de kans op ongewenste nevenwerkingen (XXX, 1989b) . 3.4.3. Informatie voor de bevolking Preventief licht Duitsland haar bevolking ten minste om de vijf jaar in over de nucleaire materie en haar gevaren. Zo bestaat er bijvoorbeeld een folder over stralingsbescherming en jodium van het Ministerie voor Leefmilieu, Natuurbescherming en Reactorzekerheid. Op de internet site van het Bundesumweltministerium (www.bmu.de) is er voorts nog veel informatie te vinden over kernenergie en allerlei soorten straling. Het waarschuwen en inlichten van de bevolking bij een nucleair ongeval blijft uiteraard van heel groot belang. Deze berichten dienen goed op elkaar afgestemd te zijn. Een informatiecentrale biedt hier uitkomst. Met behulp van sirenes, luidsprekers en de audiovisuele media krijgt de bevolking alle nodige informatie over de noodsituatie en de beschermingsmaatregelen. De berichten worden regelmatig herhaald. Vooraf worden er al voorbeeldteksten opgesteld die snel kunnen aangepast worden aan de situatie (XXX, 1989b). 3.5. Besluit Al onze buurlanden hebben opslagplaatsen met jodium, maar enkel in Frankrijk worden de tabletten preventief verdeeld. In de andere landen geldt de regel dat ze pas worden uitgedeeld als er gevaar voor de gezondheid dreigt als gevolg van een nucleair ongeval. In Frankrijk wordt de verdeling zelfs regelmatiger herhaald (om de drie jaar) dan in België (om de vijf jaar)14. De alarmering van de bevolking bij een nucleair ongeval en de informatie over de te volgen maatregelen verloopt in alle landen op een vaste, gestructureerde en gelijkaardige manier (sirenes, media, …). Dit in contrast met de manier waarop de bevolking preventief wordt voorgelicht. Voor zover wij konden achterhalen, heeft enkel Nederland voor dit doel algemene informatieve brochures uitgegeven. In Frankrijk zijn er vele kanalen om aan informatie te geraken, maar het geheel is weinig overzichtelijk en gestructureerd. De andere landen beperken zich klaarblijkelijk tot het uitgeven van informatiefolders over de jodiumtabletten. Een grootschalige campagne zoals bij ons lijkt nog in geen enkel van deze landen te hebben plaatsgevonden. Dat is wel een beetje vreemd, omdat het regelmatig (om de vijf jaar) informeren van de bevolking over het nucleaire en de gebruikelijke beschermingsmaatregelen een Europese richtlijn is. De verdeling 14

112

Een van de redenen hiervoor is de lagere kwaliteit van de Franse jodiumpillen en de kortere levensduur.


van jodiumtabletten is dat niet, maar toch is deze praktijk in elk nucleair rampenplan van de ons omringende landen ingeschreven.

113


4. BIBLIOGRAFIE

AV NUCLEAIR (2000), ‘Emergency Preparedness: Belgian Nuclear Emergency Plan’, http://www.avn.be/docu/pdf/bel_nep1.pdf BUNDESUMWELTMINISTERIUM, (2000) ‘Atomausstieg’, http://www.bmu.de/atomkraft/index.htm DEPARTMENT OF PUBLIC HEALTH, (2000a) ‘Practical guidance on planning for incidents involving radioactivity’, http://www.doh.gov.uk/epcu/epcu/rad/chgki.htm DEPARTMENT OF PUBLIC HEALTH, (2000b) ‘Practical guidance on planning for incidents involving radioactivity’, http://www.doh.gov.uk/epcu/epcu/rad/ch9cmo.htm INTERNATIONAL NUCLEAR SAFETY CENTER, (2000) ‘Maps of Nuclear Power Reactors’, http://www.isnc.anl.gov/pwrmaps/map/europe/.html L’ AUTORITE DE SURETE NUCLEAIRE, (2000) ‘Les domaines de la sûreté nucleaire’, http://www.asn.gouv.fr/domaines/orgacrise/index143.asp MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN (2000), ‘Nucleaire risico’s in België; De overheid waakt over uw veiligheid’, http://www.fgov.be/nl_index.htm NRG (2000), ‘Het Overzicht van Nucleaire Technologie in Nederland’, http://www.nrgnl.com/public/nlfacil/index.html XXX (1989a), ‘Nationaal Plan voor kernongevallenbestrijding’ van de Nederlandse overheid. 114


XXX (1989b), ‘Rahmenempfehlungen für den Katastrofenschutz in der Umgebung kerntechnischer Anlagen’, in Gemeinsames Ministerialblatt, nr. 5: 71-103. XXX (1993), ‘Stralingen en Kerncentrales’, brochure uitgegeven door het VROM. XXX (1994), ‘Jodiumtabletten’, brochure uitgegeven door het VROM. XXX (2000), L'énergie nucléaire en 110 questions. France: Direction Générale de L'Energie et des matières premières, 210 p.

115

DEEL III : EEN EVALUATIE VAN DE JODIUMCAMPAGNE

1999

117

DEEL III / EMPIRISCH ONDERZOEK

In dit derde deel van het onderzoeksrapport worden de belangrijkste conclusies gepresenteerd die konden worden getrokken uit de enquête, gehouden onder de inwoners van de vijf Belgische nucleaire zones in het voorjaar van 2000. In een eerste hoofdstuk worden enkele algemene gegevens met betrekking tot de steekproef besproken. Zo wordt een profiel geschetst van de respondenten en kan een idee worden gevormd over de representativiteit van dit getrokken staal. In welke mate de respondenten zich betrokken voelen bij de nucleaire installatie(s) in hun nabije omgeving en of dit een belangrijke plaats inneemt in hun leven, komt aan bod in het tweede hoofdstuk. Het derde hoofdstuk gaat dan weer dieper in op de penetratiegraad van de campagne. Hierbij wordt beschreven in welke mate de respondenten zich na een jaar nog konden herinneren met de campagne in aanraking te zijn gekomen. Tevens wordt gepeild naar hun appreciatie ervan, alsook of het beoogde effect van de hele campagne werd gerealiseerd. Het vierde hoofdstuk staat in het teken van de kennis en perceptie van het nucleaire in het algemeen en de rol van het FANC in het bijzonder. In dit laatste hoofdstuk wordt tot slot ook nagegaan welke de percepties en verwachtingen van de respondenten zijn ten aanzien van de verschillende actoren in ‘het nucleaire veld’.

119


1. GEGEVENS OVER DE STEEKPROEF

In dit eerste, beschouwende hoofdstuk wordt een algemeen overzicht gegeven van het aantal en type respondenten in onze steekproef. In de eerste plaats wordt gekeken naar de verdeling van de respondenten over de verschillende zones, zowel naar site als naar afstand tot de desbetreffende nucleaire installatie. Doorheen dit rapport zal meermaals een opdeling worden gemaakt tussen respondenten die zich wat dit betreft situeren in de 10 km, dan wel in de 20 km zone. Hierbij dienen evenwel twee opmerkingen te worden gemaakt. Ten eerste werden deze zones voor de site van Fleurus, in overeenstemming met de campagne, gereduceerd tot 5 en 10 km. Wanneer er dus sprake is over deze zoneverdeling, dient men in het geval Fleurus steeds voor ogen te houden dat de gehanteerde perimeter daar gehalveerd werd. Ten tweede is deze opdeling in een 10 en 20 km zone ten dele arbitrair. Er werd daarvoor een beroep gedaan op de zoneverdeling, zoals aangeduid op de kaarten van het ministerie van binnenlandse zaken (http://mibz.fgov.be/pf/… 15,

geraadpleegd

op

10/04/00).

Daarbij

werd

volgende

verdelingsmaatstaf gehanteerd: wanneer het merendeel van het grondgebied van een gemeente binnen de cirkel van respectievelijk de 10 en de 20 km zone lag, werd de gemeente in zijn geheel tot de desbetreffende zone gerekend. Voor wat betreft de omgeving van de kerncentrale in het 15

Respectievelijk images/tihange.gif (Tihange); frf12.htm (Chooz); frf11.htm (Fleurus); nlf08.htm (Doel); nlf09.htm (Mol – Dessel).

121


Franse Chooz, werden alle betrokken Belgische gemeenten tot de perimeter van 20 km gerekend. Een gedetailleerd overzicht van deze indeling wordt weergegeven in bijlage 2. Naast deze indeling naar zone, wordt in dit hoofdstuk ook nagegaan hoe de respondenten kunnen gesitueerd worden op socio-demografisch gebied. Op basis daarvan zal tot slot een profiel worden geschetst van de “doorsnee”respondent in dit onderzoek. 1.1. Respons In totaal werden 5.000 enquêtes verzonden. Op basis van het aantal inwoners van de desbetreffende gemeenten, werden deze als volgt verdeeld over de 5 nucleaire zones: 2.100 enquêtes voor de regio Doel, 1.000 voor Fleurus, 900 voor de regio Mol-Dessel, 800 voor Tihange en 200 voor de zone Chooz. Bij de steekproeftrekking werd bovendien geopteerd voor een 60/40 verdeling naargelang het gemeenten betrof binnen een perimeter van minder dan 10 (5 in het geval van Fleurus -zie supra-) of in een straal van 10 tot 20 km (5 tot 10 km in het geval van Fleurus -zie supra-). Van de verzonden enquêtes kwamen er 1.407 ingevuld terug, wat een totale responsratio geeft van 28%. Vier factoren hebben wellicht een invloed gehad op deze responsratio: -

de grote heterogeniteit van de groep aangeschrevenen,

-

de enquête handelde over een campagne die een jaar tevoren plaats had,

-

er kon geen beroep worden gedaan op een oorspronkelijke database voor de mailing,

-

wegens het korte tijdsbestek werd gebruik gemaakt van Infobel 2000 voor de steekproeftrekking en deze database bleek, vooral voor de adressen aan Franstalige zijde, niet altijd even accuraat.

Rekening houdende met deze vier beperkende factoren, mag een responsratio van bijna dertig procent zeker als goed worden beschouwd. 1.2. Verdeling naar zone Van het totale aantal teruggezonden enquêtes was ruim 2/3 (69%) afkomstig uit het Vlaamse landsgedeelte. Hiervan kwamen 635 respondenten (of 45,5% van het totaal) uit de zone Doel en 329 (23,6%) uit de regio Mol/Dessel. Van de teruggezonden enquêtes uit Wallonië zijn er 213 (15,3%)uit de zone Tihange, 182 (13,0%) uit de zone Fleurus en 37 (2,7%) uit de zone Chooz. 122


Deze resultaten komen vrij goed overeen met de aangehouden verdeling voor het versturen van de enquêtes, zij het dat de respons in Vlaanderen iets hoger lag dan in Wallonië. Dit valt enerzijds toe te schrijven aan de hogere responsratio van de regio Mol-Dessel, waar bijna 2 op 5 aangeschrevenen reageerden. Anderzijds bleef de respons in de regio’s Fleurus en Chooz, met amper 1 op 5, onder het gemiddelde. Misschien speelt hier de iets grotere foutenmarge (meer ongeopende retours) van de Waalse gegevens in het gehanteerde gegevensbestand. Toch kan evenmin uitgesloten worden dat de lagere respons in deze beide regio’s ingegeven werd door een lagere interesse voor de materie bij de inwoners. Recente ervaringen van collega’s onderzoekers van de Fondation Universitaire Luxembourgeoise (FUL) in opdracht van NIRAS in de gemeenten Fleurus en Farcienne, wezen uit dat heel wat mensen daar zich niet of nauwelijks bewust waren van de aanwezigheid van een nucleaire installatie in de gemeente. Voor wat betreft de kerncentrale van Chooz zijn er dan weer twee elementen die een lagere graad van interesse kunnen bewerkstelligen. Aan de ene kant gaat het daar om een centrale op Frans grondgebied, wat het bewustzijn van diens aanwezigheid in de omringende Belgische gemeenten misschien niet meteen zal bevorderen. Anderzijds situeren deze Belgische gemeenten zich allemaal op een ruimere afstand (> 10 km) van de kerncentrale. Ook dit is een mogelijk remmende factor op de algemene interesse voor het nucleaire gebeuren in deze streek. We dienen dan ook even stil te staan bij de verdeling van de respondenten over de 10 en de 20 km zone. De meerderheid van onze respondenten, namelijk 65,5%, bevindt zich binnen de 10 km zone rond de desbetreffende site. Ook dit stemt vrij goed overeen met de gehanteerde verdeling bij de initiële steekproeftrekking. Als we de zoneverdeling per site bekijken, kunnen we echter vaststellen dat voor de regio Mol/Dessel 82,0% van de respondenten in de 10 km zone woont. Voor Tihange is dit ruim 87,3% en voor Fleurus 71,9%. Opmerkelijk is de verdeling voor de regio Doel, hier zien we een bijna 50/50 verdeling over de 10 (54,3%) en 20 km zone. Dit laatste houdt mogelijk verband met de eerder geringe bevolkingsdichtheid binnen de 10 km zone rond de kerncentrale van Doel. De reden van deze afwijkende verdeling heeft daarom wellicht te maken met het feit dat het bewoonde centrum van Antwerpen net op de rand valt en daarom in onze indeling tot de 20 km zone werd gerekend. Als we de vertekening op basis van de cijfers van Doel achterwegen laten, blijkt een nog grotere meerderheid van de respondenten uit de 10 km zone te komen. Op basis van deze cijfers kunnen we als eerste voorzichtige hypothese naar voren schuiven dat de interesse voor de campagne en het nucleaire gebeuren in het algemeen afneemt naarmate de 123


afstand tot de “naburige” nucleaire installatie toeneemt. Dit zou meteen ook de lagere responsratio voor Chooz verklaren. Voor de lagere respons uit de regio Fleurus, dienen evenwel nog bijkomende verklaringen te worden gezocht. 1.3. Socio-demografische verdeling In de enquête werd gepeild naar een aantal socio-demografische karakteristieken die een mogelijke invloed zouden kunnen uitoefenen op de perceptie van het nucleaire door de respondenten en hun appreciatie van de campagne. Het gaat daarbij onder meer om kenmerken als geslacht, leeftijd, opleiding, beroep, woonsituatie of het hebben van kinderen. Alvorens ons in volgende hoofdstukken toe te leggen op de impact van deze factoren, wordt hier eerst een meer algemeen beeld van onze respondenten geschetst op basis van hun socio-demografische karakteristieken. In de eerste plaats bekijken we de steekproef in zijn geheel, om dan in tweede instantie na te gaan of deze verdeling ook binnen de gewesten kan worden teruggevonden. 1.3.1. Geslacht en Leeftijd Op de variabele geslacht is onze steekproef duidelijk scheef verdeeld. De vragenlijst werd door meer mannen dan vrouwen ingevuld. Concreet waren er 861 mannen en 540 vrouwen die de vragen beantwoord hebben, wat overeenkomt met 61,5% mannen tegenover slechts 38,5% vrouwen. Dit terwijl we in de statistieken van het NIS net het tegenovergestelde terugvinden, zo zijn er slechts 49% mannen in de Belgische bevolking (NIS, 2000) 16. Naar leeftijd zijn bijna alle categorieën vertegenwoordigd. Uit de verdeling blijkt wel dat 65% van de respondenten zich in de leeftijdscategorie tussen 30 en 60 jaar bevindt. De jongste respondent was op het ogenblik van de bevraging 18 jaar en de oudste 95. Vrouwen zijn procentueel beter vertegenwoordigd in de leeftijdsgroep tussen 18 en 39 jaar, waar ze 53,5% van het totaal uitmaken. Voor alle andere categorieën zijn de mannen dominanter aanwezig (van 61 tot zelfs 77%). Dit laatste is niet zo voor de ganse Belgische bevolking. Mannen en vrouwen zijn daar in de meeste categorieën vrij evenredig vertegenwoordigd. Gezien de hogere levensverwachting van vrouwen, blijkt uit de NIS-statistieken dat in de leeftijdscategorieën vanaf 65 jaar de vrouwen sterk in de meerderheid zijn. Dit vinden we dus niet terug in onze steekproef.

16

124

NIS-statistieken geraadpleegd via http://www.statbel.fgov.be/


Deze verdeling naar geslacht en leeftijd, vinden we ook terug aan beide kanten van de taalgrens. In totaal zien we ook dat er in Vlaanderen 61,8% mannen hebben geantwoord en slechts 38,2% vrouwen. Een zelfde verdeling geld voor Wallonië met respectievelijk 60,5 en 39,5%. Een mogelijke verklaring voor deze oververtegenwoordiging aan mannelijke respondenten in de leeftijdsgroepen vanaf 40 jaar, kan worden gevonden in de gehanteerde database. Aangezien dit een (elektronische versie van een) telefoongids betrof, werden heel wat gezinnen aangeschreven op naam van de mannelijke partner. Dit heeft misschien meer van deze heren ertoe aangezet het enquêteformulier zelf in te vullen. 1.3.2. Opleiding, Beroep en Inkomen Op het vlak van het diploma zien we een vrij normale verdeling over de verschillende behaalde onderwijsniveaus 17. Toch valt een duidelijke oververtegenwoordiging van hoger opgeleiden (universitair en niet-universitair) op. Deze groep vertegenwoordigt ongeveer 1/3 van het totale aantal respondenten, terwijl deze in de gehele Belgische bevolking minder dan 1/4 van de populatie uitmaakt (VRIND 18, 1999:228). De algemene oververtegenwoordiging van de hoger opgeleiden in de steekproef is in beide landsdelen terug te vinden. In Wallonië is ze zelfs nog iets meer uitgesproken, met 36,5% hoger opgeleiden tegenover 31,4% in Vlaanderen. Wanneer we kijken naar het beroep van onze respondenten, valt het op dat de groep van de niet actieven aanzienlijk vertegenwoordigd is en dit in beide gewesten. Van de totale groep respondenten werkt een derde (35,5%) niet. Wat overeenstemt met de NIS-statistieken, waaruit blijkt dat 39,5% van de Belgische bevolking niet actief is. Van de niet actieven in onze steekproef is het grootste gedeelte, namelijk 74%, gepensioneerd. Ook dit vinden we terug in beide gewesten (76% in Vlaanderen en 70% in Wallonië). Deze resultaten stemmen duidelijk niet overeen met het aandeel gepensioneerden onder de niet actieven in de totale Belgische bevolking. Hun aandeel blijft daar beperkt tot 41,5% (NIS, 2000).

17

Er werden 4 opleidingsniveaus gehanteerd: geen of lager onderwijs, lager secundair, hoger secundair en hoger onderwijs.

18

XXX (1999), VRIND: Vlaamse Regionale Indicatoren. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Algemene Zaken en Financiën, Algemene Planningsdienst.

125


Van de actieven is bijna 90% tewerkgesteld als werknemer of ambtenaar, waarvan 2/3 in de privé-sector. Dit percentage volgt dezelfde trend, maar ligt enigszins hoger dan wat blijkt uit de panelgegevens van de Belgische huishoudens, waar het aandeel werknemers of ambtenaren 85% van de actieven bedraagt (Panelstudie Belgische Huishoudens, gegevens voor 1998). Bij verdeling naar type blijkt bijna 50% van deze werknemers en ambtenaren tewerkgesteld als bediende, een aandeel dat we haast exact terugvinden bij de panelgegevens. Op het vlak van inkomen zien we opnieuw een vrij normale verdeling. De grootste groep, ruim 25%, bestaat uit mensen met een totaal beschikbaar netto gezinsinkomen van 40.000 tot 59.999 BEF /maand. De meerderheid van de respondenten zegt eerder makkelijk tot zelfs zeer gemakkelijk toe te komen met wat ze verdienen. Dit is voor iets meer dan 60% het geval. Wanneer we kijken naar de twee gewesten, kunnen we vaststellen dat de lagere inkomenscategorieën (minder dan 40.000 BEF /maand) iets meer vertegenwoordigd zijn in Wallonië. De categorie van 40.000 tot 59.999 BEF /maand is dan weer ongeveer gelijk verdeeld over de gewesten. Uitgezonderd de categorieën van 60.000 tot 79.999 en van 120.000 tot 199.999 BEF /maand, zien we dat telkens de Vlaamse respondenten de bovenhand hebben in de hogere inkomenscategorieën. 1.3.3. Levenssituatie en Kinderen Inzake de levenssituatie van de respondenten, kunnen we stellen dat de traditionele partnerrelatie overheerst. Driekwart woont samen met een partner. De categorie alleenstaanden is met haar 21% eerder ondervertegenwoordigd, daar haar aandeel in de gehele populatie 31,9% bedraagt (NIS, 2000). Uitgesplitst naar gewest, blijkt dat in Vlaanderen het traditionele samenlevingspatroon (samenwonen met een partner) meer voorkomt dan in Wallonië, respectievelijk 76,3 en 70,2%. Verder zien we dat het percentage alleenstaanden onder de Waalse respondenten hoger oploopt (23,2%). Het aandeel respondenten dat nog bij de ouders inwoont, bedraagt voor Wallonië 4,3% en voor Vlaanderen slechts 2,3%. Goed 2/3 van de respondenten geeft aan kinderen te hebben, en dit zowel in Vlaanderen, als in Wallonië. Dit stemt overeen met de cijfers van het NIS. Voor het aantal kinderen zien we dat 126


vooral de gezinnen met 1, 2 of drie kinderen de standaard zijn. De categorie met 2 kinderen springt

er

echter

in

beide

gewesten

met

42,2%

bovenuit.

Dit

is

een

sterke

oververtegenwoordiging, want het aandeel van deze gezinnen in de gehele populatie bedraagt slechts 18,7% (NIS, 2000). De leeftijdsverdeling van de kinderen 19 vertelt ons dat het aandeel gezinnen waarvan het jongste kind ouder is dan 25 bijna een kwart bedraagt. De gezinnen met baby’s maken daarentegen slechts 5% uit van het geheel aantal gezinnen met kinderen. De overige categorieën schommelen elk rond de 10%. Er is op dit vlak geen enkel verschil tussen beide gewesten. 1.3.4. Woonsituatie en Participatiegraad binnen de gemeente Wanneer we peilen naar de woonsituatie, komt duidelijk de typisch Belgische aard, de baksteen in de maag, naar voren. Zo is vier vijfde van de respondenten eigenaar van zijn huis, terwijl slechts één vijfde huurt. Onder de Vlaamse respondenten treffen we iets meer eigenaars (81,4%) aan dan onder de respondenten uit Wallonië (76,9%). Bij gevolg is het aandeel huurders onder onze Waalse populatie dan ook iets hoger, namelijk 20,2%, tegenover 17,8% Vlaamse huurders. Wat Vlaanderen betreft, stemt dit overeen met de cijfers, zoals we die kunnen terugvinden in VRIND (1999:160). Ook opvallend is dat de meeste respondenten niet echt actief 20 in de gemeente blijken te zijn. Zo zijn er dubbel zoveel mensen die op geen enkele wijze participeren aan het georganiseerde leven binnen de gemeente, als mensen die dit wel doen. Cijfermatig betekent dit dat 72,3% niet en 27,7% wel een actieve rol in de gemeente bekleden. Als we van naderbij gaan bekijken of er een verschil in activiteit in de gemeente bestaat tussen onze Vlaamse en Waalse respondenten, zien we dat voor beide gewesten blijft gelden dat de overgrote meerderheid niet actief is in de gemeente. We zien echter wel een verschil tussen de

19

20

Leeftijdsverdeling van de kinderen (steeds gedefinieerd naar het jongste kind in het gezin): 1) baby 0-1 jaar

3) lagere school 6-12 jaar

5) 19-25 jarigen

2) jonge kinderen 2-5 jaar

4) tieners 13-18 jaar

6) 25+

Met actief bedoelen we mensen die op één op andere manier participeren aan het verenigingsleven, de politiek, vakbond of andere organisaties binnen de gemeente.

127


twee gewesten onderling. Zo participeert bijna 31% van de Vlamingen wel in de gemeente, tegenover slechts 20,1% in Wallonië. 1.4. Een algemeen profiel van de respondenten Als we aan de hand van boven geschetste socio-demografische verdeling een voorlopig profiel van onze respondenten trachten te trekken, zien we dat mannen met een hoger scholingsniveau goed vertegenwoordigd zijn (hoger opgeleide vrouwen vinden we iets meer terug bij kort type opleidingen). Verder zien we dat de meerderheid van onze respondenten kinderen hebben en eigenaar zijn van een woning. De meeste respondenten beschikken over een netto gezinsinkomen dat schommelt tussen de 40.000 en 99.999 BEF en participeren niet aan het verenigingsleven in hun gemeente. Bijna de helft van de respondenten werkt als bediende in de privé-sector. Anderzijds valt ook het eerder grote aantal niet tewerkgestelden op en dan voornamelijk onder de vrouwen (37,4%). Verder zien we ook dat ruim 35% van de vrouwen alleen woont. Ruim 85% van de mannelijke respondenten woont dan weer samen met een partner.

128


2. CONTACT EN NABIJHEID VAN HET NUCLEAIRE

In dit tweede hoofdstuk worden twee aspecten van naderbij belicht. Vooreerst wordt nagegaan in welke mate de respondenten zich betrokken voelen bij de nucleaire installatie(s) in hun nabije omgeving. Daarnaast wordt gepeild naar het belang van het nucleaire in het dagelijkse leven van de respondenten. Waar zinvol werd een onderscheid gemaakt tussen persoonlijke factoren en omgevingsfactoren. Onder persoonskenmerken wordt onder meer verstaan: geslacht, leeftijd, diploma, beroep, levenssituatie en woonsituatie. Tot de omgevingsfactoren rekenden we: verdeling naar gewest, woonplaats naargelang de nucleaire site en woonplaats naargelang men in de 10 of 20 km zone woont. Indien het nuttig bleek, hebben we daarenboven ook gekeken naar de woonplaats in functie van de nucleaire site, opgedeeld in 10 en 20 km zones. Deze indeling van mogelijk beïnvloedende factoren in persoonsgebonden kenmerken enerzijds en omgevingsfactoren anderzijds, wordt ook in volgende hoofdstukken gehanteerd.

129


2.1. Betrokkenheid bij de naburige nucleaire installatie(s) Om een inschatting te maken van de betrokkenheid van de respondenten bij de nucleaire installatie(s) in hun buurt, werd nagegaan in hoeverre de mensen weet hadden van de nabijheid van die installatie(s). Ook werd gepeild naar de geschatte afstand van de woonplaats ten opzichte van de naburige installatie en naar de kennis van de respondenten omtrent de specifieke bedrijvigheid en de identiteit van de uitbater van de betrokken installatie. Tot slot werd de respondenten ook gevraagd of zij zelf, dan wel andere gezinsleden of andere bekenden in de nucleaire sector werkzaam zijn. 2.1.1. Bewustzijn van de nucleaire aanwezigheid Haast alle respondenten, meer bepaald 94,4%, hebben weet van het feit dat ze in de buurt van een nucleaire site wonen. Slechts 78 personen gaven aan zich daarvan niet bewust te zijn. Deze resultaten garanderen echter geenszins dat alle omwonenden zich terdege bewust zijn van de nucleaire activiteit in hun omgeving. Misschien reageerden enkel de “wetenden” of misschien deed onze enquête een heleboel mensen veronderstellen dat ze wel eens in de buurt van zo’n site zouden kunnen wonen. Wanneer gevraagd de afstand in te schatten van de eigen woning tot de naburige nucleaire installatie, blijkt dat de meeste mensen een vrij correcte inschatting geven. Per site is het telkens de meerderheid van de respondenten die zich juist weten te situeren. Zo schat bijvoorbeeld 89,3% van de inwoners van de 10 km zone rond Doel, dat ze tussen 5 en 20 km van de site wonen. Beïnvloedende factoren Geen enkel van de hoger vermelde persoonskenmerken blijkt enige invloed uit te oefenen op het bewustzijn van de nabije installatie. Voor wat betreft de omgevingsfactoren konden er echter wel significante verschillen worden opgetekend. Zo bestaat er een klein verschil in bewustzijn tussen Vlamingen en Walen. Onze Vlaamse respondenten (96%) blijken nog iets beter dan de respondenten uit Wallonië (91%) te weten dat ze in de buurt van een nucleaire site wonen.

130


Indien we echter een opdeling maken naar woonplaats in functie van nucleaire site, zien we dat we deze conclusie in verband met gewest, moeten relativeren. De gemiddelde score van de Waalse respondenten wordt namelijk naar beneden getrokken door de erg lage score van de respondenten uit Fleurus (81%). De respondenten uit Tihange scoren daarentegen zelfs beter dan de respondenten uit de buurt van de Vlaamse sites. Een nuancering van de uitslag betreffende opsplitsing naar gewest is dan ook op zijn plaats. Ook bij de opsplitsing in functie van woonplaats in de 10 of 20 km zone, kunnen we een verschil vaststellen. Minder mensen uit de 20 km zone hebben weet van het feit dat ze in de buurt van een nucleaire site wonen. Respectievelijk 91,2% uit de 20 km zone tegenover 96,3% uit de 10 km zone. Verder uitgesplitst naar de nucleaire sites, zien we overal een lichte daling in de bewustzijnsgraad tussen de 10 en 20 km zone, maar deze trend is veruit het meest uitgesproken in de omgeving van Fleurus (zie Tabel 1).

Tabel 1 Percentage dat weet heeft van de nabijheid van een nucleaire installatie in functie van gewest, nucleaire site, 10/20 km zone en 10/20 km zone per site (N=1386) % Gewest Vlaanderen Wallonië

96,2 90,9

Doel Mol/Dessel Tihange Fleurus Chooz

95,7 97,0 98,6 80,9 94,4

10 km zone 20 km zone

96,3 91,2

Nucleaire site

10/20 km zone

10/20 km zone naar nucleaire site Doel 10 Mol/Dessel 10 Tihange 10 Fleurus 5 Doel 20 Mol/Dessel 20 Tihange 20 Fleurus 10 Chooz 20

97,4 97,8 99,4 85,9 93,8 93,2 95,6 68,0 94,4

131


Bovenstaande resultaten bevestigen het eerder vermelde vermoeden van een lager bewustzijn inzake de nucleaire aanwezigheid in de omgeving van het IRE te Fleurus. Dit bewustzijn neemt bovendien in veel sterkere mate dan in de andere sites af naarmate de perimeter rond de installatie vergroot. De lagere respons vanuit deze nucleaire zone kan hier dan ook ten dele door verklaard worden. Naast de veeleer matige score van de respondenten uit de omgeving van Fleurus, onthouden we ook de duidelijk hogere bewustzijnsgraad van de inwoners uit de gemeenten rond de sites van Mol-Dessel en Tihange. Een mogelijke verklaring daarvoor kan worden gevonden in de hogere mate van politieke agendering van de nucleaire materie in beide gebieden. Bovendien werden de bewoners van Mol-Dessel net voor de verzending van onze enquête geconfronteerd met het eerste transport van verglaasd afval vanuit La Hague. Een gebeuren dat heel wat media-aandacht genereerde. Tihange werd dan weer iets eerder op het jaar wakker geschud door een burgemeester die eigenhandig het falen van de Telerad snuffelpalen ging controleren en de problematiek van de nucleaire veiligheid in de media aankaartte. Voor beide nucleaire sites kan een “bewustzijnsverhogend effect” van deze gebeurtenissen dan ook niet worden uitgesloten. 2.1.2. Kennis omtrent de naburige nucleaire installatie(s) Om een beeld krijgen van de mate waarin de respondenten uit de steekproef weten waarover ze spreken, werd gepeild naar hun kennis omtrent de activiteit in en de eigenaar van de naburige nucleaire installatie. Over het algemeen blijkt het met die kennis nogal mee te vallen. De meerderheid lijkt een goede notie te hebben van wat er in de nabije installatie gebeurt, en in mindere mate van wie er de eigenaar is. Uitgesplitst naar de afzonderlijke nucleaire sites krijgen we echter een genuanceerder beeld. Bij de vraag “Wat gebeurt er in de nucleaire installatie in uw buurt?” werden aan de respondenten 6 mogelijke antwoorden voorgelegd:

132

-

productie van kernenergie / opwekken van elektriciteit;

-

studiecentrum voor kernenergie (proefreactor);

-

productie van radioactieve elementen, vooral voor medisch gebruik;

-

productie van nucleaire brandstof voor kerncentrales;

-

opwerken van gebruikte splijtstoffen;

-

opslag van radioactief afval.


Aan de respondent werd vervolgens gevraagd het antwoord of de antwoorden die zij van toepassing achtten aan te kruisen. Bij de interpretatie van deze gegevens werd aan elk goed antwoord (in functie van de woonplaats van de respondent) één punt toegekend. Onder een goed antwoord werd ook verstaan het niet aankruisen van een fout antwoord. Zo verkregen we een kennisniveau met een maximum score van 6 en een minimumscore van 0. Het resultaat van deze oefening (zie Tabel 2) leert ons dat het kennisniveau tussen de verschillende regio’s bijzonder sterk uit elkaar loopt. Vooral in de regio Mol-Dessel is de bevolking slecht op de hoogte van wat de nucleaire activiteit in de buurt juist inhoudt. Dit heeft wellicht voor een stuk te maken met het feit dat de site van Mol-Dessel een verzameling is van verschillende organisaties (SCK, Belgoprocess, Belgonucleair, FBFC). Dit geeft, zelfs aan de bewoners van de onmiddellijke omgeving van de site, een verwarrende impressie. Maar, ook in Fleurus scoort men onder het gemiddelde qua kennisniveau. Eerder werd reeds opgemerkt dat de inwoners van Fleurus en omgeving blijk geven van een lager bewustzijn van de nucleaire aanwezigheid in hun buurt, maar er is meer aan de hand. Wanneer we de scores van de verschillende regio’s tegen elkaar afwegen, blijkt dat men vooral in de omgeving van de grote kerncentrales weet heeft van wat er daar gebeurt. Voor de sites met een andere soort nucleaire activiteit, blijken de omwonenden echt niet te weten wat er in hun buurt nu precies gaande is. Waar we voor de regio Fleurus nog kunnen veronderstellen dat een gebrek aan bewustzijn ook een lager kennisniveau met zich meebrengt, gaat dit niet op voor de regio Mol-Dessel. Eerder stelden we reeds een hoger bewustzijn van en een hogere interesse voor het nucleair gebeuren in deze regio vast. We kunnen dan ook concluderen dat duidelijke en volledige informatie voor de bevolking een ‘must’ is en dat er op dit vlak vooral in de regio’s MolDessel en Fleurus nog heel wat werk aan de winkel is.

133


Tabel 2 Gemiddelde score op de vraag “wat gebeurt er in de nucleaire installatie in uw buurt”, naar nucleaire site Gemiddelde score

N

Standaard afwijking

Doel Mol-Dessel Tihange Fleurus Chooz

5,59 4,14 5,35 4,47 5,64

621 322 209 176 34

0,82 1,05 0,96 1,21 0,65

Alle sites samen

5,07

1362

1,14

Uit de F-test bleek een hoog significantieniveau (0,0001). Bij onderlinge vergelijking tussen de sites, bleek er enkel tussen Chooz enerzijds en respectievelijk Doel en Tihange anderzijds, geen significant verschil. Dit heeft wellicht te maken met het lage aantal respondenten uit de regio Chooz en het feit dat de gemiddelden tussen deze drie regio’s zo dicht bij elkaar liggen.

Voor wat betreft de kennis van de eigenaar van de naburige nucleaire installatie gelden vergelijkbare conclusies. Zo is de bevolking rond de grote kerncentrales (met uitzondering van Chooz, maar daar speelt dan weer het aspect “buitenland” een belangrijke rol) vrij goed, en in verhouding tot de andere sites zelfs zeer goed, op de hoogte van wie eigenaar is van deze installatie. In de andere gevallen geeft zowat de helft van de respondenten aan geen flauw benul te hebben van wie de eigenaar van de desbetreffende installatie(s) zou kunnen zijn. Een verklaring ligt opnieuw voor de hand: in Mol-Dessel heerst er onduidelijkheid door de veelheid van actoren op het terrein; in Fleurus is men zich nauwelijks bewust van de nucleaire aanwezigheid, laat staan van wie die installatie dan wel zou uitbaten en in Chooz speelt wellicht het feit dat de installatie in kwestie zich over de grens bevindt. Wederom moeten we concluderen dat er op dit vlak nog heel wat te realiseren valt.

Tabel 3 Antwoorden op ‘Wie is eigenaar?’ opgesplitst naar site, in % (N=1349)

Privé-bedrijf Overheid Electrabel Geen idee

Doel

Mol-Dessel

Tihange

Fleurus

Chooz

3,9 6,2 63,0 26,0

14,6 28,3 6,0 45,4

2,4 2,9 72,5 21,7

19,4 14,3 11,4 54,3

5,6 16,7 0,0 52,8

2.1.3. Tewerkstelling in de nucleaire sector Een vierde van de respondenten kent iemand die tewerkgesteld is in de nucleaire sector. Hiervan is slechts 12% zelf in de sector werkzaam. In de andere gevallen gaat het om gezinsleden (6%) of 134


familieleden, vrienden en kennissen (82%). Er konden op dit vlak geen significante verschillen worden opgetekend naargelang de verschillende sites. 2.2. Het belang van het nucleaire in het dagelijkse leven Hoe belangrijk de nucleaire aanwezigheid is in het leven van onze respondenten, trachtten we te achterhalen op basis van twee indicatoren. In de eerste plaats is dat de mate waarin de mensen aangaven na te denken over de nabije installatie(s). Een andere indicator die wijst op enige interesse in de materie, is het feit of men reeds een nucleaire installatie bezocht. 2.2.1. Nadenken over de nabije installatie(s) De meeste mensen lijken niet echt wakker te liggen van de nucleaire aanwezigheid in hun onmiddellijke omgeving. De overgrote meerderheid van onze respondenten (89,9%) beweert nooit tot slechts af en toe na te denken over de nabije installatie. Beïnvloedende factoren Voor wat betreft de persoonskenmerken blijken noch geslacht of scholingsniveau, noch levensen woonsituatie een significante invloed te hebben op het nadenken over de nabije installatie. Ook met het hebben van (jonge) kinderen kon geen noemenswaardig verband worden gelegd. Het nadenken over de nabije nucleaire installatie varieert daarentegen wel naargelang de leeftijd en de beroepsgroep van de respondenten. Zo stelden we vast dat voornamelijk de jongeren (18-29) en de leeftijdsgroep tussen 50 en 59 jaar oud nooit tot zelden nadenken over de nabije installatie (64%). Bij de 60-plussers denkt slechts de helft nooit tot zelden na over de nabije installatie. Een derde van de respondenten denkt er slechts af en toe over na. Bij degene die er vaak tot zeer vaak over nadenken, springen de jongsten en de 60 tot 69-jarigen er met slechts 5% uit. Tegengesteld hieraan zien we dat de categorieën tussen 30 en 49 en deze van 70 jaar en ouder het meest blijken na te denken over de nucleaire aanwezigheid in hun omgeving (10,3 tot 12,1%). Voor wat betreft de beroepsgroepen valt op dat alle categorieën zich ongeveer rond de 60% situeren, terwijl van de niet tewerkgestelden slechts 53% nooit tot zelden nadenkt over de nabije installatie. Voor de mensen die er af en toe tot zeer vaak over nadenken, blijkt het beroep evenwel geen doorslaggevende invloed te hebben. Enkel de niet tewerkgestelden (37,3%) geven aan er vaker ‘af en toe’ aan te denken dan de overige beroepscategorieën (gemiddeld 30,7%). 135


Het feit dat men iemand kent die tewerkgesteld is in de nucleaire sector, lijkt tenslotte weinig invloed te hebben op het nadenken over de nabije installatie. Het enige verschil dat er toch enigszins boven uitsteekt, is dat mensen met bekenden die in de nucleaire sector werken, er meer ‘zeer vaak’ aan denken. De cijfers zijn respectievelijk 4,7% tegenover 1,1%. Het probleem met deze cijfers is dat er mogelijk een dubbele logica achter schuilgaat. Langs de ene kant hebben we de mensen die zelf in zulk een installatie werken. Zij zullen er logischerwijze vaak aan denken, omdat ze er nu éénmaal elke dag komen. Anderzijds kunnen ze er ook vaker aan denken in hun hoedanigheid van buurtbewoner. Langs de andere kant vindt men de mensen wiens gezinsleden, familie, vrienden of kennissen in de nucleaire sector werken. Zij kunnen er ook om twee redenen vaker aan denken: enerzijds omwille van bezorgdheid voor hun ‘bekenden’ en anderzijds omwille van hun eigen gezondheid als buurtbewoners. Van deze mensen mogen we, waarschijnlijk, stellen dat ze er meer over nadenken omdat ze de nabije site als een mogelijk gevaar voor hun gezondheid beschouwen.

Tabel 4 Nadenken over nabije installatie in functie van leeftijd, beroep en al-of-niet bekenden tewerkgesteld in de sector (N=1371) Nooit tot zelden

Af en toe

Vaak tot zeer vaak

18-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70+

64,7 57,5 58,1 63,0 53,4 50,3

30,3 32,2 30,3 28,6 41,5 37,6

5,0 10,3 11,6 8,4 5,2 12,1

student niet tewerkgesteld werknemer of ambtenaar zelfstandige21 of vrij beroep andere

63,2 52,9 60,2 62,6 61,8

31,6 37,3 30,9 27,5 32,7

5,3 9,8 8,9 9,9 5,5

57,1 58,2

32,0 33,4

11,0 8,4

Leeftijd

Beroep

Bekenden tewerkgesteld in sector ja nee

21

136

De categorie zelfstandige bevat zowel zelfstandigen in hoofd- als in bijberoep.


Wat de omgevingsfactoren betreft zijn er in onderstaande tabel (Tabel 5) enkele duidelijke verbanden te bemerken. De cijfers uit deze globale tabel zijn echter niet altijd significant. Als we sommige categorieën daarentegen specifieker indelen, blijven dezelfde conclusies gelden en worden ze bovendien significant. Deze meer gedetailleerde cijfers zijn wel niet altijd in de weergegeven tabel terug te vinden, maar werden wel opgenomen in de tekst. Allereerst valt er een verschil op tussen Vlaanderen en Wallonië. Onze Waalse respondenten lijken iets minder wakker te liggen van de nabije nucleaire site. Voor de categorie ‘nooit nadenken over’ scoren ze 24,5% tegenover, slechts 15,9% voor de Vlamingen. Een bevestiging van de verdeling naar gewest, vormt de verdeling naar woonplaats. Zo blijkt ruim 33,3% van de respondenten uit Fleurus nooit na te denken over de nabije site. Van de mensen uit de regio Mol/Dessel denkt slechts 16,8% nooit na over de nabijheid van de nucleaire installatie. Dit frappante verschil wordt echter enigszins gecompenseerd, omdat in de regio Mol/Dessel dan weer meer mensen dan in Fleurus aangaven ‘zelden’ na te denken over de nabije site. Uit de verdeling in functie van woonplaats (10 of 20 km zone) kunnen we constateren dat respondenten uit de 20 km zone minder aan de nabije installatie denken. Zo geeft de meerderheid uit deze zone aan dat ze er nooit tot zelden aan denken (62,9%), terwijl minder mensen uit de 10 km zone er nooit tot zelden aan denken (55,6%). Omgekeerd zien we dit resultaat terugkeren bij de respondenten die er vaak tot zeer vaak aan denken. Zo denkt 10,2% uit de 10 km zone en slechts 6,8% uit de 20 km zone er vaak tot zeer vaak aan. Uitgesplitst naar nucleaire site blijkt dit overal op te gaan 22. In de regio’s Mol-Dessel en Fleurus geeft zelfs geen enkele respondent uit de 20 (respectievelijk 10) km zone aan vaak tot zeer vaak na te denken over de nucleaire aanwezigheid. Binnen de 10 km zone valt er weinig verschil op te merken tussen de sites met een kerncentrale en deze met (een) andere nucleaire installatie(s) op hun grondgebied, zij het dat men in Fleurus iets minder begaan lijkt met de materie. Wanneer we kijken naar de 20 km zone, zien we een duidelijk verschil tussen de gemeenten rond de kerncentrales en de andere nucleaire installaties. Vooral in Chooz geven opvallend veel respondenten aan ‘af en toe’ en ‘vaak tot zeer vaak’ over de nabije installatie na te denken. 22

Deze cijfers zijn bovendien in grote mate significant.

137


Dezelfde trend als bij de reële verdeling naar woonplaats over 10 of 20 km zone, zien we bevestigd wanneer de mensen gevraagd wordt de afstand van hun woning tot de nabije installatie te schatten. Naarmate de respondenten zichzelf verder van de site situeren, gaan ze ook minder nadenken over de nabije installatie. Van degenen die schatten dat ze op minder dan 5 km van de naburige installatie wonen, beweert 53,3% er nooit of zelden aan te denken. Dit aantal loopt op tot iets meer dan 73,4% voor de mensen die vermoeden op meer dan 20 km afstand te wonen. Dit verschijnsel wordt nog maar eens weerspiegeld door het feit dat minder mensen die verder van de installatie wonen er vaak tot zeer vaak aan denken in vergelijking met mensen die aangeven binnen de 5 km zone te wonen.

138


Tabel 5 Nadenken over nabije installatie in functie van gewest, nucleaire site, 10/20km zone, 10/20 km zone per site en geschatte afstand tot de installatie (N=1373) Nooit tot zelden

Af en toe

Vaak tot zeer vaak

Vlaanderen Wallonië

56,8 61,1

34,0 30,4

9,2 8,6


55,9 58,4 59,9 67,2 35,3

34,4 33,3 31,9 26,7 41,2

9,7 8,3 8,2 6,1 23,5

10km 20km

55,6 62,9

34,3 30,4

10,2 6,8

Doel 10 Mol/Dessel 10 Tihange 10 Fleurus 5 Doel 20 Mol/Dessel 20 Tihange 20 Fleurus 10 Chooz 20

52,3 54,3 59,3 62,3 60,3 77,6 62,2 80,0 20,0

36,3 35,7 31,5 29,2 32,1 22,4 33,3 20,0 41,2

11,3 10,0 9,3 8,5 7,7 0,0 4,4 0,0 23,5

53,3 52,6 60,7 73,4

32,7 37,3 31,7 22,4

14,1 10,1 7,6 4,2

Gewest

Nucleaire site

10/20km zone

10/20km zone per nucleaire site

Geschatte afstand tot installatie <5km 5-10km 10-20km >20km

Op het vlak van betrokkenheid bij het nucleaire gebeuren in de (nabije) omgeving, leert de indicator ‘nadenken over’ ons vooral de beduidend lagere interesse in de omgeving van Fleurus. Dit bevestigt opnieuw het al eerder geuite vermoeden van een lager bewustzijn van de aanwezigheid van het IRE op deze nucleaire site. Niet alleen zijn procentueel gezien heel wat minder bewoners op de hoogte van de nabije nucleaire bedrijvigheid. Zij die aangaven zich er wel van bewust te zijn, blijken er in minder mate bij stil te staan dan het geval is in de andere vier nucleaire zones. Vermeldenswaard is ook het feit dat de kerncentrales een verder reikende impact hebben op hun omgeving dan de andere nucleaire installaties. Een ander opvallend resultaat is de vrij hoge mate van bewustzijn bij de respondenten uit de omgeving van Chooz. Daar waar de algemene cijfers wijzen op een dalende interesse naarmate de (reële) afstand tot de installatie 139


vergroot, blijkt dit in veel mindere mate het geval te zijn voor deze respondenten. Wanneer we echter kijken naar de algemene responsratio voor de zone Chooz, bleek deze aan de lage kant te liggen. We wagen ons dan ook aan de voorzichtige hypothese dat we net in deze zone in de eerste plaats de bewuste en geïnteresseerde inwoners hebben kunnen aanspreken. De vraag werpt zich dan ook op of deze redenering kan worden doorgetrokken naar de impact van de jodiumcampagne, die in deze zone mogelijk minder sterk was dan in de andere zones. In volgende hoofdstukken zullen we hierop verder ingaan. Tot slot benadrukken we nog even de vaststelling dat de geschatte afstand van de woning tot de desbetreffende nucleaire installatie een nog doorslaggevendere invloed heeft op het ‘nadenken over’ dan de reële afstand. Dit wijst erop dat er bij een (volgende) bewustmakingscampagne zeker oog moet zijn voor de afbakening van de verschillende zones (0-5, 5-10 of 10-20 km), zodat de mensen een duidelijk zicht krijgen op hun reële woonafstand t.o.v. de risicoactiviteit, bijvoorbeeld door het verspreiden van stratenplannetjes per gemeente, waarop de afstanden tot de nucleaire installatie(s) visueel worden weergegeven. 2.2.2. Bezoek aan een nucleaire installatie Van al onze respondenten heeft reeds 29,3% een nucleaire installatie bezocht. Bij de gezinnen waarvan een ander gezinslid dan de respondent een site bezocht, vinden we vergelijkbare cijfers terug, namelijk 22,3%. Wanneer we beide variabelen kruisen, blijkt dat in 62% van de gevallen niemand in het gezin een installatie bezocht, terwijl in 13% van de gezinnen uit de steekproef meerdere gezinsleden een installatie bezochten. Algemeen genomen lijkt ons dit een vrij goed resultaat. Beïnvloedende factoren Of men zelf, dan wel iemand anders uit het gezin, tewerkgesteld is in de nucleaire sector, heeft een duidelijke invloed op het bezoek aan een nucleaire installatie. Meer dan de helft van de respondenten die zelf in een nucleaire installatie werken, geven aan dat zowel zijzelf, alsook andere familieleden reeds een installatie bezocht hebben. Van de respondenten die er zelf werken, geeft 40,6% aan dat ze zelf een installatie bezocht hebben, zonder dat een ander gezinslid dit zou gedaan hebben. Beide groepen hanteren voor zichzelf wellicht de redenering dat werken in een installatie gelijk staat aan een bezoek van een installatie. Van slechts enkele respondenten (8,5%) kunnen we met zekerheid stellen dat zij het onderscheid hebben gemaakt tussen een installatie 140


bezoeken als vrije tijd en het dagelijks betreden van de nucleaire installatie als werkvloer. Er moet dus rekening gehouden worden met het feit dat onze respondenten verschillende logica’s gehanteerd hebben bij het beantwoorden van onze vragen. Opmerkelijk is dat onze respondenten niet aangezet worden tot het bezoeken van een installatie, ondanks het feit dat er iemand ‘bekend’ in de sector werkt. Zo heeft bijna 48% van de respondenten die respectievelijk een gezinslid of andere bekenden (zoals familieleden, vrienden of kennissen) kennen die werken in de nucleaire sector, nog nooit een nucleaire installatie bezocht. Tabel 6 Bezoek aan nucleaire installatie naargelang wie tewerkgesteld in een nucleaire installatie, in % (N=306) Tewerkgesteld Bezocht Niemand bezocht Zelf bezocht Ander gezinslid bezocht Zelf en ander gezinslid bezocht

Uzelf

Gezinslid

Andere

2,7 0,0 40,5 56,7

47,6 28,6 0,0 23,8

48,0 9,7 20,2 22,2

Leeftijd, levensen woonsituatie zijn als persoonskenmerken niet doorslaggevend voor het bezoeken van een nucleaire installatie. Geslacht en scholingsgraad hebben daarentegen wel een duidelijke invloed. Zo hebben beduidend meer mannelijke respondenten (35,2%) een nucleaire installatie bezocht. Onder de vrouwen bedroeg het aantal bezoekers slechts 20,1%. Inzake opleidingsniveau kon een stijgend verband met het bezoeken van een nucleaire installatie worden vastgesteld. Van de respondenten die geen diploma of enkel een diploma lager onderwijs hebben, bezocht slechts 17,8% een nucleaire installatie. Bij de respondenten met een diploma hoger secundair bedraagt dit reeds 32,2%. Deze stijgende trend zet zich, zij het minder expliciet, verder tot 37,2% bij de respondenten met een diploma hoger onderwijs. Binnen deze laatste categorie merken we op dat het vooral de universitairen en de hoger opgeleiden met een diploma van het lange type zijn die het verschil maken. In beide gevallen heeft ruim 43% een nucleaire installatie bezocht. Respondenten met een diploma hoger onderwijs van het korte type leunen dan weer meer aan bij deze met een diploma hoger secundair onderwijs. Tot slot kon ook naar beroep een lichte variatie worden vastgesteld. Zo blijven werklozen en zelfstandigen onder het algemeen gemiddelde. De categorie studenten springt er met 38,9% dan wel weer uit in positieve zin. 141


Tabel 7 Percentage dat een nucleaire installatie bezocht heeft in functie van geslacht, diploma en beroep (N=1374) % Geslacht man vrouw

35,2 20,1

geen of lager lager secundair hoger secundair hoger onderwijs

17,8 21,6 32,2 37,2

student niet tewerkgesteld werknemer of ambtenaar zelfstandige of vrij beroep andere

38,9 24,3 32,5 25,0 33,3

Diploma

Beroep

Wanneer we kijken naar mogelijk beïnvloedende omgevingsfactoren, bleek dat iets meer Vlamingen (30,7%) een nucleaire installatie bezocht hebben dan het geval is voor de Waalse respondenten (25,6%). Deze verdeling is echter net niet significant (chi²=0,053). Het gevonden verschil lijkt hoofdzakelijk te wijten aan het geringe aantal respondenten uit Fleurus (14,9%) die een nucleaire installatie bezocht hebben. De respondenten uit Tihange scoren met hun 34,4% dan weer het hoogst.

Tabel 8 Bezoek in functie van gewest en nucleaire site, in % (N=1385) Nee

Bezocht

Ja

Gewest Vlaanderen Wallonië

69,3 74,4

30,7 25,6


69,8 68,4 65,6 85,1 73,0

30,2 31,6 34,4 14,9 27,0

Nucleaire site

142


Aan de respondenten werd tevens gevraagd welke installatie men bezocht heeft. Wanneer we deze gegevens bekijken in samenhang met de woonplaats naargelang de verschillende sites en het gewest waarin onze respondenten wonen, komen we tot volgende resultaten: Bij een opdeling naar gewest, blijkt dat de respondenten uit Wallonië (93%) meer een kerncentrale bezoeken dan de Vlamingen (75,5%). We kunnen vermoeden dat dit wellicht meer te maken heeft met het type installatie per nucleaire zone, dan met een uitgesproken voorkeur van de Walen voor kerncentrales. Dit vermoeden wordt bevestigd wanneer we kijken naar de individuele nucleaire zones. Onmiddellijk valt daarbij op dat mensen uit de zone rond Doel (93,9 %) en Tihange (98,6 %) voornamelijk een kerncentrale bezocht hebben, terwijl respondenten uit de zone Mol/Dessel (63,9%) hoofdzakelijk andere nucleaire installaties bezochten. Dit lijkt voor de hand te liggen als we de functie van de installatie uit de buurt van deze respondenten in beschouwing nemen. Een voorzichtige conclusie zou dan ook kunnen zijn dat, indien men al een nucleaire installatie bezocht heeft, het voornamelijk deze uit de eigen omgeving zal zijn. Enkel voor de respondenten uit de omgeving van Fleurus blijkt deze redenering niet op te gaan. Dit levert opnieuw een indicatie van het geringe bewustzijn van de nucleaire aanwezigheid in deze zone. Niet enkel bezocht amper 15% van de inwoners een nucleaire site (t.o.v. een gemiddelde van 31% in de andere zones). Deze geïnteresseerden bezochten in hoofdzaak een kerncentrale, met andere woorden een type nucleaire installatie die zich niet in hun nabije omgeving bevindt.

Tabel 9 Percentage bezoek aan kerncentrale dan wel aan een andere nucleaire installatie naargelang verdeling over nucleaire site en gewest (N=369) Kerncentrale

% Andere nucleaire installatie

Gewest Vlaanderen Wallonië

75,5 93,0

24,5 7,0

94,0 36,1 98,6 77,3 88,9

6,0 64,0 1,5 22,7 11,1

Nucleaire site Doel Mol/Dessel Tihange Fleurus Chooz

143


2.3. Besluit We hebben in dit hoofdstuk in de eerste plaats gekeken naar de mate van betrokkenheid van onze respondenten bij de nucleaire installatie(s) in hun buurt. Naar tewerkstelling stelden we vast dat slechts een zeer beperkt aandeel van de bevraagde populatie zelf tewerkgesteld is in de nucleaire sector. Over de verschillende sites heen bleek zowat één op vier respondenten één of meerder mensen (voornamelijk familieleden, vrienden of kennissen) te kennen die in de sector werkzaam zijn. Meer dan 90% van de bevraagden bleken zich wel degelijk bewust van de nucleaire aanwezigheid in hun omgeving. Dit algemene resultaat moet echter worden genuanceerd voor de afzonderlijke sites. Zo noteerden we een beduidend lager bewustzijn in de regio Fleurus. Een bewustzijn dat bovendien veel sterker dan in de andere regio’s afneemt naarmate de afstand tot de nucleaire site vergroot. In tegenstelling tot Fleurus, gaven de respondenten in de regio’s Mol-Dessel en Tihange blijk van een zeer hoge bewustzijnsgraad. Wanneer we kijken naar het kennisniveau met betrekking tot de naburige installatie(s), blijkt men vooral rond de grote kerncentrales goed in te schatten wat er daar juist gebeurt. In de andere nucleaire zones, m.n. Mol-Dessel en Fleurus, is het met die kennis aanmerkelijk slechter gesteld. Frappant is de situatie in Mol-Dessel, waar we enerzijds een hoge mate van bewustzijn van “de nucleaire activiteit” in de regio noteren, maar waar we anderzijds vaststellen dat men het veel moeilijker heeft om aan te geven wat die nucleaire activiteit dan wel precies inhoudt en wie er daarvoor instaat. Een ander aspect dat werd behandeld is het belang van het nucleaire in het dagelijkse leven van de respondenten. Over het algemeen genomen bekommeren de mensen zich niet meteen over de nucleaire aanwezigheid in hun onmiddellijke omgeving. Zelfs mensen die bekenden hebben die tewerkgesteld zijn in de nucleaire sector, staan daar nauwelijks bij stil. Wel blijkt dat mensen die dicht(er) in de buurt van een nucleaire installatie wonen of menen te wonen (< 10 km) er net iets vaker bij stil staan dan mensen die op grotere aftstand wonen of menen te wonen (> 10 km). Desondanks beschouwt ook die eerste groep de nucleaire aanwezigheid niet als een kritiek probleem.

144


Toch mogen we niet stellen dat er geen interesse voor het nucleaire is. 30% van onze respondenten gaf aan ooit een nucleaire installatie bezocht te hebben, in 13% van de gevallen ging het zelfs om meerdere leden van eenzelfde gezin. Het hebben van bekenden die tewerkgesteld zijn in de nucleaire sector blijkt de interesse daarvoor wel een beetje, maar niet echt spectaculair aan te wakkeren. Tot de ‘bezoekers’ van nucleaire installaties moeten we voornamelijk hoger opgeleide (universitair en hoger onderwijs lange type) mannen rekenen en studenten. Wanneer we ons toespitsen op de afzonderlijke regio’s, blijkt dat we, met uitzondering van Fleurus, waar slechts 15% van de respondenten een nucleaire site bezocht, overal ongeveer dezelfde resultaten bekomen. De gegevens tonen voorts ook aan dat, indien men een nucleaire installatie bezocht, het doorgaans deze uit de eigen omgeving is. Opnieuw is Fleurus hier de uitzondering die de regel bevestigt. Van de weinige mensen die hier op nucleair site bezoek gingen, bezocht de meerderheid een kerncentrale.

145


3. DE PENETRATIEGRAAD VAN DE CAMPAGNE

In dit hoofdstuk staan we stil bij penetratiegraad van de campagne. In hoeverre heeft de jodiumcampagne van maart 1999 haar doelpubliek bereikt? Konden de respondenten zich deze nog herinneren en welke appreciatie gaven zij aan de campagne? Naast het algemene bereik van de campagne, wordt bekeken hoe de respondenten het campagnemateriaal (brief en bijbehorende brochure) beoordeelden en of het beoogde effect van de hele campagne werd gerealiseerd. 3.1. Het bereik van de brief Uit de enquête bleken 1.012 respondenten (72,4%) zich nog te herinneren in maart 1999 een brief te hebben ontvangen i.v.m. de jodiumcampagne. Van deze groep gaf 76,0% aan ook de bon voor jodiumtabletten te hebben ontvangen. We mogen daarom veronderstellen dat de combinatie van brief en bon er toe heeft bijgedragen dat de gevoerde campagne wordt herinnerd. In functie van de afstand tot de betrokken nucleaire installatie(s), blijkt dat 80,3% van de mensen uit de 10 km zone en 57,8% van de respondenten uit de 20 km zone zich nog herinnerden de 146


brief te hebben ontvangen. Wel dient te worden opgemerkt dat er toch een redelijk aantal mensen, 77 m.n., uit de door ons gedefinieerde 20 km zone (zie bijlage 2) aangaven dat ze een bon voor jodiumtabletten hebben ontvangen. Dit is wellicht het gevolg van de verschillende databases die gebruikt werden ten tijde van de campagne enerzijds en door de onderzoeksgroep anderzijds (zie supra). 3.2. Het effect van de campagne In deze paragraaf trachten we te achterhalen of de campagne het beoogde effect heeft gekend. Daarbij werd vertrokken van de veronderstelling dat de campagne in de eerste plaats volgende doelstellingen nastreefde: -

de mensen informeren over de basisaspecten van de nucleaire veiligheid in België,

-

de inwoners van de 10 km zone ertoe brengen de voor hen bestemde jodiumtabletten af te halen bij de apotheker,

-

de inwoners van de 20 km zone inlichten over de aanwezigheid van stocks jodiumtabletten en de procedure ingeval van een ongeval,

-

de mensen het nut en de werking van deze jodiumtabletten bijbrengen.

Als indicatoren van het effect van de campagne, bekijken we achtereenvolgens in welke mate de respondenten de brochure bijhielden, in welke mate men aan de oproep tot het afhalen van de jodiumtabletten gehoor heeft gegeven, wat men met die tabletten gedaan heeft en hoe het zit met de kennis van onze respondenten over de tabletten. In een volgend hoofdstuk zal dieper ingegaan worden op de kennis van onze respondenten omtrent het nucleaire in het algemeen en de nucleaire veiligheid in het bijzonder. In de enquête werden daartoe een reeks vragen opgenomen, waarvan de antwoorden in de campagnebrochure konden worden teruggevonden. Daar we deze resultaten evenwel niet kunnen toetsen aan een nulmeting (hoe de respondenten de vragen hadden beantwoord vóór ze de campagne ondergingen), kunnen deze resultaten slechts een zeer beperkte indicatie geven van een effect van de campagne op het kennisniveau van de respondenten. Daarom beperken we ons in dit hoofdstuk tot de drie hoger vermelde indicatoren.

147


3.2.1. Eerste indicator: het bewaren van de brochure Het bijhouden van de brochure is een belangrijke eerste indicator voor het welslagen van de campagne. Immers, indien de respondenten de brochure het bijhouden waard vonden, toont dit aan dat de daarin vervatte informatie als voldoende waardevol werd geacht. Uit de enquête blijkt dat van de respondenten die de brief hadden ontvangen 48,2% de brochure ook hebben bewaard. Binnen deze groep valt geen noemenswaardig verschil op tussen de mensen die wel en zij die geen bon voor jodiumtabletten hadden ontvangen: 43,8% van de mensen die wel een brief, maar geen bon ontvingen, hield ook de brochure bij. Het ontvangen van de bon, lijkt dan ook geen extra stimulans te zijn geweest om de brochure bij te houden. Op het totale aantal respondenten noteren we een “bijhoudratio” van 47,4%.

Tabel 10 Percentage brochure bijgehouden in functie van brief ontvangen (N=936) % Brochure bijgehouden Brochure niet bijgehouden Weet niet

48,2 41,6 10,2

Wanneer we kijken naar mogelijke beïnvloedende factoren, zien we in de eerste plaats een duidelijke toename in “bijhoudgedrag” naargelang de leeftijd van de respondenten. Hoe ouder de respondent, hoe groter de kans dat hij/zij de brochure bijhield. Bij de hoogbejaarden noteren we zelfs een “bijhoudratio” van 62 %. Naar opleidingsniveau kon een dalende trend worden vastgesteld in het “bijhoudgedrag”. Daar waar nog 57% van de laaggeschoolden de brochure bewaarde, geldt dit nog slechts voor 44% van de hoog geschoolden. Binnen de 10 km zone hielden meer mensen de brochure bij: 51,2% t.o.v. 39,4% in de 20 km zone. Tussen de beide landsdelen kon een licht, doch niet significant verschil worden opgetekend. Wanneer we echter uitsplitsen naar de afzonderlijke sites, blijkt er een duidelijk verschil tussen Doel en Mol-Dessel, met een “bijhoudratio” rond de 45%, enerzijds en Tihange en Fleurus, met een “bijhoudratio” boven de 50%, anderzijds. In Chooz werd de brochure minder bewaard, wat volledig in overeenstemming is met het eerder aangehaalde verschil tussen de 10 en 20 km zone. We mogen dan ook stellen dat de brochure net iets “populairder” was in Wallonië dan in Vlaanderen. 148


Tabel 11 Percentage brochure bijgehouden in functie van leeftijd, opleidingsniveau, 10 of 20 km zone en nucleaire site (N=906) % Leeftijd 18-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70+

34,8 37,3 50,4 52,7 53,5 62,1

geen of lager onderwijs lager secundair hoger secundair hoger onderwijs

56,8 50,3 47,1 44,2

Diploma

10 of 20 km zone 10 km 20 km

51,2 39,4


45,5 46,5 54,7 51,9 41,2

Nucleaire site

3.2.2. Tweede indicator: het afhalen van de jodiumtabletten 23 Van de respondenten die aangaven een bon te hebben ontvangen, ging 75,2% ook effectief zijn tabletten bij de lokale apotheker halen. Op het totaal aantal respondenten betekent dit een “afhaalratio” van 57,6%. Wanneer we enkel de respondenten binnen de 10 km zone in ogenschouw nemen, ging 72,6% daarvan om tabletten. Aansluitend bij het niet onaanzienlijk aantal mensen uit de door ons gedefinieerde 20 km zone die beweerden naast de brief ook een bon te hebben ontvangen, blijken ook 44 respondenten uit de 20 km zone jodiumtabletten te hebben afgehaald. In slechts een zeer beperkt aantal gevallen, m.n. 5, gaat het daarbij om mensen die daartoe overgingen op eigen initiatief (dus zonder een bon te hebben ontvangen). 23

Tenzij anders vermeld, wordt in deze paragraaf enkel rekening gehouden met de respondenten die aangaven de bon voor gratis jodiumtabletten te hebben ontvangen. Het betreft hier 759 respondenten of 73,4% van de totale steekproef.

149


De belangrijkste reden die de respondenten opgaven om de tabletten te halen zijn: de geboden bescherming (61,1%), omdat men zich dan geruster voelt (10,0%) of een combinatie van beide factoren (13,6%). De belangrijkste redenen voor mensen die wel een bon ontvingen om toch geen tabletten te halen, zijn: men vergat ze te gaan halen (19,3%) of men gaat ervan uit dat de tabletten nutteloos zijn (15,0%). Beïnvloedende factoren Voor wat betreft de persoonlijke kenmerken, valt op dat de aanwezigheid van (jonge tot zeer jonge) kinderen in het gezin geen extra stimulans blijkt voor het afhalen van jodiumtabletten. Vertrekkende van de idee dat men vooral zijn kinderen zal willen beschermen, komt dit enigszins vreemd over. Anderzijds zou men ook de redenering kunnen volgen dat het om de veiligheid van iedereen gaat en men er zodoende mee begaan is, of men nu kinderen heeft of niet. Ook de factor leeftijd blijkt geen significante invloed te hebben. Wel konden we een verschil noteren in “afhaalgedrag” op basis van opleidingsniveau en beroep van de respondenten. Mensen die geen of enkel een diploma lager onderwijs behaalden, scoren hoog op het halen van de tabletten (82,0%). Respondenten die een diploma hoger secundair behaalden, scoren dan weer het hoogst op het niet halen van de tabletten (28,8%). Binnen de groep van de hoog opgeleiden valt op dat de universitairen beduidend minder geneigd waren tot het afhalen van de jodiumtabletten (64,4%) ten opzichte op van het gemiddelde binnen deze groep (74,5%). Dit kan enerzijds impliceren dat hoger opgeleiden, en dan zeer specifiek mensen met een universitair diploma, geruster zijn wat betreft nucleaire veiligheid dan lager opgeleiden. Anderzijds (maar niet noodzakelijk in tegenstrijd met vorige conclusie) zou dit ook kunnen betekenen dat de hoger opgeleiden uit onze steekproef zich minder aangesproken voelden door de campagne dan de lager opgeleiden. Ook in functie van het beroep van onze respondenten kon een verschil worden opgetekend inzake het al dan niet halen van de tabletten. Wat daarbij vooral opvalt is de houding van de zelfstandigen. Zij bleken veel minder geneigd de jodiumtabletten effectief af te halen. Dit geldt voor de hele groep van zelfstandigen, maar komt het sterkst tot uiting bij de zelfstandigen in bijberoep (slechts 55,6% van hen ruilde zijn bon om tegen tabletten). Van de overige beroepscategorieën scoren de studenten en andere niet tewerkgestelden veruit het best. Men kan 150


zich daarbij de vraag stellen of het element tijd soms een bepalende rol heeft gespeeld bij het afhalen van de jodiumtabletten.

Tabel 12 Percentage respondenten die tabletten afhaalde volgens diploma en beroep (N=749) Diploma

Beroep

% geen diploma of lager onderwijs lager secundair hoger secundair hoger onderwijs

82,0 76,6 71,2 74,6

student niet tewerkgesteld werknemer of ambtenaar zelfstandige24 of vrij beroep andere

83,3 81,6 73,1 62,2 66,7

Naast deze persoonlijke factoren, blijken ook een aantal omgevingsfactoren een invloed te hebben op het “afhaalgedrag” van onze respondenten. Van de mensen die ervan uitgaan dat ze in de nabijheid van een nucleaire installatie wonen, ging 75,5% de jodiumtabletten halen. Van het geringe aantal mensen (5,6% van alle respondenten) die er vanuit gingen dat er geen nucleaire installatie in hun buurt was, ging toch nog 64,0% de jodiumtabletten halen indien ze een bon hadden ontvangen. Uit onze analyse kunnen we ook afleiden dat de Vlaamse respondenten hoger scoren op het halen van de jodiumtabletten, dan de Waalse respondenten, respectievelijk 79,2% en 66,2%. Chooz 25 buiten beschouwing gelaten, houdt dit onderscheid stand, ook na uitsplitsing naar de afzonderlijke sites. In Mol-Dessel was de “afhaalratio” het hoogst en in Fleurus het laagst.

24

De categorie zelfstandige bevat zowel zelfstandigen in hoofd- als in bijberoep.

25

De hele omgeving van Chooz werd tot de 20 km zone gerekend, wat vrij goed overeen bleek te stemmen met de werkelijkheid. Slechts 6 respondenten uit deze zone gaven aan een bon te hebben ontvangen; 2 ervan ruilden die ook effectief om tegen jodiumtabletten.

151


Tabel 13 Percentage respondenten die tabletten afhaalde volgens gewest en nucleaire site (N=755) % Gewest Vlaanderen Wallonië

79,2 66,2

Doel Mol/Dessel Tihange Fleurus

78,5 80,1 68,1 66,1

Nucleaire site

Tot slot blijkt ook de beoordeling van de campagne een niet onaanzienlijke invloed te hebben gehad op het al dan niet afhalen van de jodiumtabletten. Van de respondenten die een bon ontvingen en de campagne positief beoordeelden of er zich niet over uitspraken, ging gemiddeld 76,9% de tabletten halen. Van de respondenten die een bon ontvingen, maar de campagne een onvoldoende score gaven, ging slechts 58,3% te tabletten halen. Een eerder negatieve houding tegenover de campagne heeft dus een sterke invloed op het al dan niet halen van de jodiumtabletten.

Tabel 14 Percentage respondenten die tabletten afhaalde volgens beoordeling van de campagne (N=625) % Beoordeling campagne Onvoldoende Voldoende Geen mening

58,3 79,9 74,0

3.2.3. Derde indicator: kennis over de jodiumtabletten 26 Een derde indicator die ons informatie kan verschaffen over het effect van de campagne, is de kennis van de respondenten met betrekking tot de jodiumtabletten. Deze kennis draait in essentie

26

Tenzij anders vermeld, wordt in deze paragraaf enkel rekening gehouden met de respondenten die de jodiumtabletten in huis haalden. Het betreft hier 577 respondenten of 57,6% van de totale steekproef.

152


rond drie zaken: de functie van de tabletten, de plaats om ze te bewaren en de inname van de tabletten. Alvorens hier dieper op in te gaan, staan we eerst even stil bij de mening van de respondenten over de bijsluiter, ingesloten bij de jodiumtabletten en de sticker, die men ontving wanneer men de tabletten ging halen. 76,5% van de respondenten die jodiumtabletten haalden, vonden de bijsluiter duidelijk. De sticker scoorde op dit vlak iets lager, m.n. 65,1%. Dit verschil is misschien voor een deel te verklaren door het feit dat niet iedereen de sticker blijkt te hebben ontvangen: 16,4% van de respondenten die tabletten afhaalden, kregen daarbij geen sticker mee. Een mogelijke verklaring hiervoor is de druktechnische problemen die ontstonden tijdens de campagne. Op eenbepaald moment kon de drukker geen nieuwe stickers leveren waardoor de voorraden tijdelijk uitgeput raakten en voor een bepaalde periode geen stickers uitgedeeld werden. Naar opleidingsniveau zien we een dalende “populariteit” van de bijsluiter. Niet alleen vinden minder hoger opgeleiden dan laaggeschoolden de bijsluiter duidelijk; binnen deze eerste categorie werd de bijsluiter bovendien veel minder gelezen. Ook naar leeftijd valt er een zeker verschil waar te nemen. Zo wordt de bijsluiter het duidelijkst bevonden in de leeftijdsgroepen boven de 50 jaar. Binnen de leeftijdsgroepen tot 49 jaar werd dan weer veel minder aandacht aan de bijsluiter geschonken: ruim 25% nam niet de moeite deze te lezen. Opvallend is tevens ook dat de bijsluiter in Wallonië op veel meer bijval kon rekenen dan in Vlaanderen: 90,3% van de Waalse respondenten gaf aan de bijsluiter duidelijk te vinden, tegenover slechts 70,4% Vlamingen. Misschien is het niet toevallig dat de oorspronkelijke teksten van de bijsluiter door een Franstalige opgesteld werden en nadien naar het Nederlands vertaald werden. Bovendien gaf 26% van de Vlamingen aan de bijsluiter niet gelezen te hebben, terwijl dat in Wallonië slechts bij 8,5% van de respondenten die tabletten haalden het geval was. Voor de duidelijkheid van de sticker werd er geen significant verschil gevonden tussen beide gewesten.

153


Tabel 15 Duidelijkheid bijsluiter in functie van leeftijd, in % (N=552) Duidelijkheid bijsluiter ja nee niet gelezen

18 – 29

30 – 39

75,0 0,0 25,0

70,2 2,6 27,2

Leeftijd 40 – 49 50 – 59 73,2 3,6 23,2

81,9 1,7 16,4

60 – 69

70 +

77,1 2,4 20,5

83,6 3,3 13,1

Tabel 16 Duidelijkheid bijsluiter in functie van opleiding en gewest, in % (N=556) Duidelijkheid bijsluiter ja nee niet gelezen

Geen of LO 81,0 3,0 16,0

Diploma* LS HS

HO

81,7 2,5 15,8

70,0 3,3 26,8

77,1 1,3 21,6

Gewest Vlaanderen Wallonië 71,1 3,0 25,9

90,2 1,3 8,5

* Geen of lager onderwijs (LO), lager secundair (LS), hoger secundair (HS), hoger onderwijs (HO)

3.2.3.1. Kennis over de functie van de jodiumtabletten In de vorm van een meerkeuzevraag werd aan de respondenten gevraagd op welke manier de jodiumtabletten hen zouden kunnen beschermen in geval van een nucleair ongeval. Men had daarbij de keuze uit: bescherming van de schildklier, van de lever, van de huid, volledige bescherming of ‘weet niet’. Een ruime meerderheid (85,3%) van de respondenten die jodiumtabletten in huis haalden wist correct aan te geven dat de tabletten voor de bescherming van de schildklier zorgen. Beïnvloedende factoren Bij de persoonlijke kenmerken valt er vooral een verschil op in kennisniveau naargelang de leeftijd van de respondenten. Vooral de leeftijdscategorie boven de 60 jaar lijkt minder goed op de hoogte van de juiste functie van de jodiumtabletten. Dit kennisniveau neemt bovendien gevoelig af in de groep hoogbejaarden (70 jaar en ouder). Wel is het zo dat beduidend meer ouderen voor de “vluchtcategorie” ‘weet niet’ kiezen. Een andere opvallende score noteerden we in de leeftijdscategorie van 50 tot 59 jaar, waar maar liefst 95,6% wist dat de jodiumtabletten dienen ter bescherming van de schildklier. De respondenten met een leeftijd van 18 tot 49 jaar antwoordden met een gemiddelde van 86,7% dat jodiumtabletten de schildklier beschermen. Hoewel de jongste leeftijdsgroep (18 tot 29 jaar) daarbij zelfs net iets hoger scoort, denken evenveel jongeren als

154


ouderen (60+), m.n. 7,5%, dat de tabletten een volledige bescherming bieden. Bij de andere leeftijdsgroepen is dit beduidend minder het geval. Daarnaast zien we ook een verschil in functie van het opleidingsniveau van de respondenten. Naarmate de scholingsgraad toeneemt, heeft men een betere kennis van de functie van de jodiumtabletten en kiest men bovendien minder voor de “vluchtcategorie” ‘weet niet’.

Tabel 17 Kennis over de functie van de jodiumtabletten volgens leeftijd en diploma, in % (N=554) Leeftijd 18 – 29 30 – 39 40 – 49 50 – 59 60 – 69 Schildklier Lever Huid Volledig Weet niet

87,5 0,0 0,0 7,5 5,0

86,1 0,0 0,0 4,4 9,6

86,4 0,7 0,0 4,3 8,6

95,6 0,0 0,0 0,9 3,5

78,1 0,0 0,0 7,3 14,6

70 +

Geen of LO

69,8 1,6 0,0 7,9 20,6

74,5 1,0 0,0 10,2 14,3

Diploma* LS HS

HO

85,8 0,0 0,0 5,0 9,2

89,3 0,5 0,0 2,2 8,1

87,0 0,0 0,0 3,3 9,7

* Geen of lager onderwijs (LO), lager secundair (LS), hoger secundair (HS), hoger onderwijs (HO)

Op het vlak van omgevingsfactoren kon geen noemenswaardig verschil inzake kennis worden opgetekend tussen Vlaanderen en Wallonië. In beide landsdelen opteerde de overgrote meerderheid voor bescherming van de schildklier. Ook werd nagegaan of sticker en bijsluiter mogelijk een beïnvloedende factor waren voor de goede kennis van onze respondenten inzake de werking van de jodiumtabletten. Indien men de bijsluiter duidelijk vond, antwoordde 88,4%, of iets meer dan het algemene gemiddelde, dat de jodiumtabletten dienen ter bescherming van de schildklier. Zelfs wanneer men de bijsluiter onduidelijk vond, wist toch nog ongeveer 2/3 van de respondenten het juiste antwoord te geven. Wel zouden we hieruit kunnen concluderen dat het lezen én duidelijk vinden van de bijsluiter een versterkend positief effect had op de kennis van de functie van de jodiumtabletten. Het al dan niet duidelijk vinden van of geen mening hebben over de sticker had beduidend minder impact en ook met het bijhouden van de brochure kon geen relevant verband worden gelegd. Toch moet die invloed van ‘het duidelijk vinden van de bijsluiter’ enigszins genuanceerd worden. Hoger zagen we immers dat ouderen de bijsluiter over het algemeen duidelijker vonden dan jongeren, maar daartegenover zien we dat de kennis van de functie van de jodiumtabletten afneemt met de leeftijd. Ook inzake diploma zien we een eerder omgekeerde correlatie. 155


Bovendien blijkt er geen verschil te zijn in kennisniveau tussen Vlaanderen en Wallonië, terwijl men zich aan Vlaamse kant beduidend minder enthousiast toonde over de bijsluiter dan onze Waalse respondenten. We besluiten dan ook dat de impact van persoonlijke factoren als leeftijd en scholingsgraad zwaarder doorwegen dan (de appreciatie van) de bijsluiter.

Tabel 18 Kennis over de functie van de jodiumtabletten volgens duidelijkheid bijsluiter en sticker, in % (N=554) ja Schildklier Lever Huid Volledig Weet niet

Duidelijkheid bijsluiter nee niet gelezen

88,4 0,2 0,0 5,9 5,4

64,3 0,0 0,0 7,1 28,6

78,6 0,0 0,0 0,0 21,4

ja 89,0 0,0 0,0 5,8 5,2

Duidelijkheid sticker nee weet niet 87,5 0,0 0,0 0,0 12,5

74,7 0,0 0,0 2,1 23,2

g.s.v.* 80,7 2,2 0,0 3,2 14,0

* geen sticker ontvangen

3.2.3.2. Kennis over de inname van de jodiumtabletten Opnieuw aan de hand van een meerkeuzevraag, werd de respondenten gevraagd hoe men de tabletten het best kan innemen. Men kon opteren voor vier antwoordmogelijkheden: doorslikken met water, oplossen in een vloeistof, opknabbelen of ‘weet niet’. In totaal koos 82% van de respondenten die de tabletten gingen halen voor een correcte manier van inname. Van de resterende 18%, bleken de meesten niet op de hoogte van de correcte inname. Daar waar men via de bijsluiter (reeds geruime tijd voor de start van de campagne opgesteld) nog propageert de jodiumtabletten in te slikken met water, hebben latere bevindingen ertoe geleid dat in de campagne zelf de nadruk werd gelegd op het oplossen van de tabletten met water. In navolging van de instructies uit het algemene campagnemateriaal, opteert een grote meerderheid van de “correcte antwoorders” voor oplossen (46,5%) ten opzichte van doorslikken (35,5%). Toch dient men zich hierbij de vraag te stellen of de respondenten hun antwoorden op deze vraag baseerden op een feitelijke kennis van de inname van jodiumtabletten, dan wel zich lieten leiden door de overweging: “Hoe neem ik een medicijn in?”. De kans is groot dat mensen hun antwoord gebaseerd hebben op hun ervaringen met het innemen van medicatie in het verleden en hun algemene voorkeur in deze.

156


Beïnvloedende factoren Voor wat betreft de persoonlijke kenmerken, blijken factoren als leeftijd, beroep of het hebben van kinderen geen noemenswaardige invloed te hebben op de kennis van het innemen van de jodiumtabletten. Enkel inzake het onderwijsniveau kon een zekere invloed worden opgetekend. Van de respondenten die geen diploma of enkel een diploma lager onderwijs behaalden, koos 90% voor de correcte manier van inname. Naast dit beduidend hogere algemene percentage ten opzicht van alle andere opleidingsniveaus, is dit ook de enige groep respondenten waarvan een (zij het kleine) meerderheid opteerde voor het in de bijsluiter gepropageerde doorslikken (45,9% ten opzichte van 43,9% voor oplossen). Bovendien koos deze groep laag geschoolden opmerkelijk minder voor de “vluchtcategorie” ‘weet niet’, dan bij de andere het geval was. Een mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de laaggeschoolden (geen of lager onderwijs) zich meer hebben laten leiden door de instructies in de bijsluiter dan de andere opleidingscategorieën. Deze redenering strookt met de eerder gedane bevinding dat en veel groter percentage laaggeschoolden de bijsluiter las én duidelijk vond. Wellicht hebben heel wat hoger geschoolden de bijsluiter niet of niet aandachtig gelezen, wat het verhoogde percentage ‘weet niet’ verklaart. Dat van deze groepen desondanks toch nog tussen de 77 en 85% voor een juiste inname kiest, kunnen we alleen maar geruststellend noemen.

Tabel 19 Kennis over de inname jodiumtabletten volgens diploma, in % (N=550)

Doorslikken Oplossen Opknabbelen Weet het niet

Geen of lager onderwijs

Lager secundair

Hoger secundair

Hoger onderwijs

45.9 43.9 0.0 10.2

33.6 44.5 1.7 20.2

30.0 55.3 0.0 14.7

35.0 42.1 1.1 21.9

Net als bij de kennis over de functie van de jodiumtabletten, gingen we hier dan ook na of sticker en bijsluiter ertoe hebben bijgedragen dat de mensen wisten hoe men de tabletten moest innemen. Het duidelijk vinden van de bijsluiter blijkt inderdaad een bescheiden impact te hebben op de keuze voor de juiste wijze van inname. Niet alleen kiest in totaal een 90% voor een correcte inname, binnen deze groep vinden we ook een ruime meerderheid die opteert voor het oplossen van de tabletten. Met het bijhouden van de brochure vonden we geen noemenswaardig verband, zij het dat onder de respondenten die de brochure niet bijhielden het percentage ‘weet niet’ groter was dan bij hen die de brochure wel bewaarden (23% t.o.v. 12%).

157


Opvallend is tenslotte ook dat van de respondenten die noch een positief, noch een negatief oordeel velden over sticker en bijsluiter, ook een groot aantal aangaf geen weet te hebben van de juiste manier om de tabletten in te nemen. Opnieuw kunnen we besluiten met de geruststellende gedachte dat, los van het lezen van sticker of bijsluiter, toch een behoorlijk aantal mensen zal kiezen voor een correcte wijze van inname.

Tabel 20 Kennis over de inname jodiumtabletten volgens duidelijkheid sticker en bijsluiter, in % (N=546) ja Doorslikken Oplossen Opknabbelen Weet niet

38.1 50.8 0.7 10.3

Duidelijkheid bijsluiter nee niet gelezen 23.1 61.5 0.0 15.4

27.6 31.9 0.9 39.7

ja 35.6 53.4 0.9 10.1

Duidelijkheid sticker nee weet niet 71.4 14.3 0.0 14.3

37.9 17.9 1.1 43.2

g.s.v.* 30.8 52.8 0.0 16.5

* geen sticker ontvangen

3.2.3.3. Waar worden de jodiumtabletten bewaard ? Tijdens de campagne werden de mensen geadviseerd om de tabletten, naar analogie met traditionele medicatie, liefst op een droge plaats te bewaren. Steekproeven naar “bewaargedrag inzake medicatie”, toonden echter aan dat veel mensen hun medicijnen in de badkamer of de keuken bewaren. Als proef om de som en als laatste element waarmee we de kennis van de respondenten inzake de jodiumtabletten trachtten te achterhalen, werd nagegaan op welke plaats de respondenten de afgehaalde tabletten bewaren. Als bewaarplaats bleken inderdaad vooral badkamer en keuken populair, samen goed voor meer dan 50%. Een vijfde van de respondenten opteerde voor de berging als favoriete bewaarplaats. 15% bewaart de tabletten bij de andere medicijnen in het apotheekkastje, zonder evenwel te specifiëren waar zich dat apotheekkastje dan wel mag bevinden. Veronderstellen we even dat dit zich opnieuw bij ongeveer een vierde van de mensen in de badkamer bevindt, dan mogen we er allicht vanuit gaan dat ruim één derde van de respondenten de tabletten op de meest vochtige plaats in het hele huis bewaart. Omdat op voorhand op dit resultaat geanticipeerd werd, is heel veel tijd en geld gestoken in research naar samenstellingen en verpakkingen die bestand zijn tegen hoge temperaturen en een hoge vochtigheidsgraad. De jodiumtabletten die uiteindelijke in de

158


campagne verdeeld werden, zijn allemaal bestand tegen een langdurig verblijf in keuken of badkamer. Als positieve noot onthouden we tot slot ook nog dat slechts 3 van de 420 respondenten (0,5%) niet (meer) weten waar ze de tabletten gelaten hebben.

Tabel 21 Plaats waar jodiumtabletten worden bewaard, in % (N=420) % Badkamer Keuken Berging Apotheekkastje Andere 27 Weet niet

27.0 26.1 20.0 14.9 11.6 0.5

3.2.4. Het effect van de campagne: enkele globale conclusies Het effect van de campagne hebben geëvalueerd aan de hand van drie indicatoren. Voor wat betreft de eerste indicator, het bewaren van de brochure, stelden we vast dat een jaar na datum nog een kleine 50% van de respondenten de brochure in zijn bezit had. Ons inziens kan dit beschouwd worden als een goed resultaat. Belangrijk is daarbij wel te noteren dat dit percentage beduidend lager ligt onder jongeren en hoger opgeleiden. Bovendien bleek men aan Waalse kant iets meer geneigd tot bijhouden dan in Vlaanderen. Ook de tweede indicator, het afhalen van de jodiumtabletten, leverde een positief resultaat. Twee derde van de respondenten die aangaven een bon te hebben ontvangen, ging deze ook inruilen tegen jodiumtabletten; in hoofdzaak omwille van de geboden bescherming. Van de mensen die geen tabletten gingen halen, redeneerde 15% dat dit toch nutteloos zou zijn. De sleutel tot het stimuleren van het “afhaalgedrag” is dus duidelijk de mensen te overtuigen van de zin daarvan. Ook de beoordeling van de campagne had een effect op het “afhaalgedrag”, ook daar dient dus in de toekomst rekening mee gehouden te worden. Belangrijk is tot slot het gegeven dat men in Wallonië de mensen minder heeft kunnen aansporen tot het afhalen van jodiumtabletten dan in Vlaanderen het geval was.

27

In de categorie ‘andere’ vinden we onder meer de garage, de auto, de handtas en de provisiekast terug.

159


De derde indicator, de kennis over de jodiumtabletten, geeft eveneens een vrij positief beeld. Een ruime meerderheid van de respondenten die jodiumtabletten afhaalden, weet waarvoor ze dienen en kiest voor een (van de) correcte manier(en) van inname. Of dit echter een rechtstreeks gevolg is van de campagne of veeleer een kwestie van basiskennis of logisch nadenken, is minder duidelijk. Wat we vooral onthouden is dat er inzake de kennis van de functie van de tabletten nog vooral naar ouderen (60+) en laaggeschoolden een bijkomende inspanning nodig is. De kennis inzake inname van de tabletten lijkt ons dan weer eerder ingegeven vanuit een algemene redenering “hoe neem ik een pil in?”, dan vanuit de denkoefening “hoe neem ik een jodiumpil in?”. Wat enigszins een domper zet op het positieve resultaat van de kennisvragen over de jodiumtabletten, is het feit dat meer dan 50% (we mogen vermoeden zelfs meer dan 1/3) van de respondenten de jodiumtabletten in badkamer of keuken bewaren. 3.3. Evaluatie van het campagnemateriaal In deze paragraaf wordt nagegaan hoe onze respondenten de campagne in zijn geheel, alsmede het campagnemateriaal (toegespitst op brief en brochure) beoordeelden. Daar de campagne, zij het in beperktere mate, ook via andere kanalen dan de brief werd gevoerd, bekijken we eerst de campagne in breder perspectief. Zo kon ook gepeild worden naar de appreciatie van deze respondenten die zich geen brief meer konden herinneren, maar toch op een andere manier met de campagne in aanraking wisten te komen. Voor de beoordeling van het campagnemateriaal in iets engere zin (brief en brochure), werden in de analyse enkel deze respondenten opgenomen die aangaven een brief te hebben ontvangen. 3.3.1. De campagne in breder perspectief Zoals gezegd, beperkte de campagne zich niet alleen tot de brief, de brochure en de bon. Er werden ook andere kanalen gebruikt, zodat men ook elders informatie kon terugvinden: 44% van de respondenten, ongeacht of zij in maart 1999 een brief ontvingen, kwam ook nog op een andere manier in contact met de campagne. In de meeste gevallen was dat via de traditionele media (televisie, krant en radio). De rol van deze kanalen mag dus zeker niet onderschat worden en moet misschien meer benut worden. Daarnaast gaf nog 20,6% van de respondenten aan “over de campagne te hebben horen spreken”. Bij de respondenten die geen brief ontvingen ligt dit percentage zelfs nog iets hoger, m.n. 26,9%.

160


We kunnen ons de vraag stellen of de campagne de mensen ertoe heeft aangezet bijkomende informatie te zoeken? Uit onze resultaten blijkt dat meer dan 2/3 van onze respondenten die een brief ontvingen dit daadwerkelijk heeft gedaan en dat men deze informatie voornamelijk is gaan zoeken bij apotheker en/of huisarts (74,2%). Persoonskenmerken zoals geslacht en leeftijd spelen geen rol bij het al dan niet zoeken naar bijkomende informatie. Ook tussen beide landsdelen is er in dat opzicht geen verschil. Wel blijkt dat men in Wallonië voor die informatie in grotere mate een beroep deed op de apotheker of huisarts (82,7% t.o.v. 68,3% in Vlaanderen). De jodiuminfolijn bleek onder onze respondenten niet meteen een groot succes. Van de respondenten die bijkomende informatie hebben gezocht, deed slechts 1,4% een beroep op dit medium. Tot slot werd de respondenten gevraagd of men zulke campagne belangrijk vindt en of er in de toekomst nog moeten volgen. Een grote meerderheid van de respondenten (89,5%) vindt dat zulke campagnes mogen blijven komen. Er viel daarbij geen verschil op te maken tussen de mensen die zich de vorige campagne door middel van de brief nog herinnerden en dezen die het zich niet meer herinnerden. 3.3.2. Algemene beoordeling van de campagne Aan de respondenten werd gevraagd wat zij, over het algemeen genomen, van de campagne vonden. Over het algemeen werd de campagne eerder positief onthaald: 60% van de respondenten gaf haar een positieve score (de meesten, 35% van het totaal, kozen voor 7 of 8 op 10). Slechts 6% gaf de campagne ronduit een onvoldoende (0 tot 4 op 10); 34% verklaarde geen mening te hebben. Deze positieve resultaten dienen evenwel licht genuanceerd te worden, daar toch een 40% van de respondenten deze vraag niet beantwoordde. Beïnvloedende factoren Wanneer we kijken naar persoonlijke kenmerken, heeft het onderwijsniveau weinig of geen invloed op hoe men de campagne beoordeelt. Wat wel opvalt is dat onder de hoger geschoolden toch wat meer mensen, m.n. 8,8%, de campagne een onvoldoende gaven, daar waar dit bij de laaggeschoolden slechts 2,5% bedroeg. Voorts blijken de mensen met een diploma hoger secundair onderwijs het positiefst tegen de campagne aan te kijken. Ook naar leeftijd vallen er weinig verschillen op met betrekking tot de beoordeling van de campagne. Respondenten tussen 50 en 59 jaar lijken het meest aangesproken door campagne (slechts 2,6% gaf de campagne een onvoldoende en 68% beoordeelde de campagne positief). Vooral in de hoger leeftijdscategorieën 161


(60+) heeft meer dan 40% geen mening. Daartegenover staat dan weer wel dat de hoogste waarderingscijfers werden toegekend door de hoogbejaarden: maar liefst 13% van de 70-plussers gaf de campagne een 10 op 10. In functie van het beroep valt vooral de negatieve houding van de zelfstandigen op. Binnen deze beroepscategorie geeft 17,4% de campagne een onvoldoende. De studenten geven de campagne dan weer een uitermate positieve beoordeling: 82% geeft haar een voldoende.

Tabel 22 Beoordeling campagne volgens diploma en leeftijd, in % (N=790) Diploma LS HS

HO

18-29

30-39

5,2 54,2 40,7

8,8 59,5 31,8

6,1 65,2 28,8

6,1 57,3 36,6

Geen of LO Onvoldoende Voldoende Geen mening

2,5 54,5 43,1

5,0 67,2 27,8

Leeftijd 40-49 50-59 8,0 63,9 28,2

2,6 68,0 29,5

60-69

70 +

8,9 49,5 41,6

5,0 52,5 42,6

Tabel 23 Beoordeling campagne volgens beroep, in % (N=793)

Onvoldoende Voldoende Geen mening

niet tewerkgesteld

student

Beroep zelfstandige28

6,4 53,4 40,2

9,1 81,8 9,1

17,4 50,0 32,6

werknemer of ambtenaar

andere

4,95 65,1 30,0

0,0 57,7 42,3

Inzake omgevingsfactoren kon een klein verschil waargenomen worden tussen de respondenten uit de 10 km en die uit de 20 km zone. Mensen uit de 10 km zone zijn iets meer geneigd om de campagne een voldoende score te geven. Zij gaven ook meer een 8 op 10 (22% t.o.v. 14%), terwijl men in de 20 km zone eerder voor een score van 7 op 10 opteerde. In de 20 km zone werden bovendien meer (9,3% t.o.v. 4,7%) onvoldoendes toegekend. Naar site bleken vooral de respondenten uit Doel en Mol-Dessel positief te staan tegenover de campagne (gemiddeld 63%). In de omgeving van Chooz, valt dan weer het zeer grote aantal mensen op dat de campagne een onvoldoende gaf (22,7%). In Doel, Mol-Dessel en Tihange, was het meest toegekende cijfer een 8; in Fleurus en Chooz hield men het op een 7. Over het geheel genomen werd de campagne in Vlaanderen positiever beoordeeld dan in Wallonië, waar bijna 10% de campagne een onvoldoende gaf. Dat het campagnemateriaal (op de bijsluiter na) oorspronkelijk in het 28

162

De categorie zelfstandigen bevat zowel zelfstandigen in hoofdberoep als in bijberoep.


Nederlands geschreven werd en nadien vertaald werd naar het Frans is een mogelijke verklaring hiervoor. Wellicht is het in de toekomst aangewezen om én het campagnemateriaal én de bijsluiter afzonderlijk door een Franstalige en een Nederlandstalige te laten opstellen. Kleine culturele verschillen zouden immers aan de basis kunnen liggen van een verschillende beoordeling van het materiaal.

Tabel 24 Beoordeling campagne volgens 10-20 km zone en gewest, in % (N=797) 10 – 20 km zone 10 km 20 km Onvoldoende Voldoende Weet niet

4,7 62,8 32,5

Vlaanderen

9,3 53,7 37,1

Gewest

4,5 62,9 32,6

Wallonië 9,8 52,9 37,3

Tabel 25 Beoordeling campagne volgens site, in % (N=797)

Onvoldoende Voldoende Weet niet

Doel

Mol/Dessel

Site Tihange

Fleurus

Chooz

5,4 63,6 31,0

2,8 61,5 35,7

7,1 54,8 38,1

10,4 52,1 37,5

22,7 45,5 31,8

Belangrijk is ook na te gaan of er een verschil is in beoordeling tussen de respondenten die effectief de brief ontvingen (of het zich alleszins nog herinnerden) en de mensen die geen brief ontvingen of het zich niet meer herinnerden. Het ontvangen van de brief blijkt inderdaad een sterke impact te hebben op de appreciatie van de campagne: 66% van de respondenten die zich nog herinnerden een brief te hebben ontvangen, gaven de campagne een voldoende en slechts 4% van hen vond de campagne ondermaats. Daarentegen had 52% van de mensen die aangaven geen brief te hebben ontvangen geen mening omtrent de campagne. Tot slot geven we nog mee dat van de mensen die een brief ontvingen en bovendien de brochure bijhielden 73% de campagne een voldoende score gaf.

163


Tabel 26 Beoordeling campagne volgens brief ontvangen, in % (N=798)


ja

Brief ontvangen nee

weet niet

4,2 65,9 29,9

9,6 38,4 52,1

13,2 45,0 41,9

Tabel 27 Beoordeling campagne volgens brochure bijgehouden (indien brief ontvangen), in % (N=538)


ja

Brochure bijgehouden nee

weet niet

2,6 73,4 24,0

5,4 61,1 33,7

6,5 67,7 25,8

3.3.3. Beoordeling van brief en brochure 29 De duidelijkheid van zowel brief als brochure liet volgens het merendeel van de respondenten weinig te wensen over. 77% van de respondenten die brief en brochure zelf lazen, was van mening dat deze duidelijk waren opgesteld, terwijl een kleine 20% zich er niet over uitsprak. Aan de respondenten werd ook gevraagd of ze de brochure interessant vonden en om dit uit te drukken in een cijfer op tien. Daaruit bleek dat ook de brochure zeer positief werd onthaald: 95 % van de mensen die de ze lazen, gaf de brochure een positieve score van 6 of meer. De meeste mensen (40% van het totaal) gaven de brochure een 8. Beïnvloedende factoren (voor beoordeling brochure) Voor wat betreft persoonlijke kenmerken vielen er slechts geringe verschillen waar te nemen naargelang de leeftijd en scholingsgraad van de respondenten. Inzake leeftijd gaf over de hele lijn de meerderheid de brochure een 8. De brochure werd duidelijk het meest geapprecieerd door de hoogbejaarden: in deze groep werd geen enkele onvoldoende (< 5) toegekend en gaf zelfs 30% 29

Tenzij anders vermeld, wordt in deze paragraaf enkel rekening gehouden met de respondenten die brief en brochure hebben gelezen. Het betreft hier 900 respondenten of 89% van de mensen die aangaven de brief te hebben ontvangen (of 64% van de totale steekproef).

164


de brochure een 10/10 qua “interessantheid”. Naar duidelijkheid van de brochure konden geen significante verschillen tussen de leeftijdsgroepen gevonden worden. Wanneer we kijken naar de invloed van de scholingsgraad, vallen er geen erg grote verschillen waar te nemen, maar stellen we toch een lichte daling in de appreciatie in functie van het behaalde diploma vast. Zo kiest over de hele lijn een meerderheid voor een 8, maar neemt dat aandeel wel af naarmate men een hoger diploma bezit. Ook worden door de lager geschoolden duidelijk meer “10en” toegekend dan door de hoger geschoolden. Inzake duidelijkheid van de brochure, blijken de lager geschoolden iets meer tevreden dan de hoger geschoolden.

Tabel 28 Beoordeling brochure volgens opleidingsniveau (N=870) geen of lager onderwijs Duidelijk Niet duidelijk Weet niet

81,0 5,2 13,8

Diploma lager secundair hoger secundair 80,7 2,2 17,1

74,1 2,3 23,6

hoger onderwijs 76,5 3,2 20,3

Inzake omgevingsfactoren werden geen opvallende verschillen gevonden op basis van het gewest, noch in functie van de 10 of 20 km zone. Naargelang de site konden er wel enkele verschillen worden waargenomen. Zo vindt een meerderheid van 79% in Doel, Tihange en Fleurus de brochure duidelijk; in Mol-Dessel slinkt deze een weinig tot 72%. In Chooz, echter, vond slechts 59% van de respondenten de brochure duidelijk, een opmerkelijk verschil dat niet kan toegeschreven worden aan het feit dat het hier om mensen uit de 20 km zone gaat. Over de gehele lijn gaf de meerderheid de brochure een 8. Dit kwam het sterkst tot uiting in Tihange, waar het om 45% van de respondenten gaat. Enigszins verwonderlijk is de appreciatie van de inwoners uit Fleurus en omgeving. Daar waar deze respondenten niet echt enthousiast leken over de campagne in haar geheel (zie Tabel 25), zijn net zij het meest tevreden over de brochure: 15,5% geeft de brochure een 10 op 10 (t.o.v. een gemiddelde over alle sites van 9,7%).

165


Tabel 29 Beoordeling brochure volgens 10-20km zone en site (N=876) 10 km Duidelijk Niet duidelijk Weet niet

zone

77,6 2,8 19,6

20 km

Doel

Mol/Dessel

Site Tihange

Fleurus

Chooz

76,2 3,8 20,1

79,6 2,1 2,3

72,3 2,3 3,7

78,8 3,7 17,5

79,0 5,7 11,8

58,8 11,8 29,4

3.4. Besluit Algemeen kunnen we besluiten dat de campagne het meest in de kijker kwam via de brief en bijbehorende brochure. Deze werden bovendien in grote mate duidelijk én interessant (voor de brochure, dan) bevonden. Ruim 40% van de respondenten herinnerde zich nog andere kanalen waarlangs de campagne werd gevoerd. Voor het grootste deel betrof dat de traditionele media, m.a.w. televisie, krant en radio. Bijkomende informatie werd vooral gezocht bij apotheker en/of huisarts; in Wallonië nog in iets grotere mate dan in Vlaanderen. De jodiuminfolijn en lokale informatieavonden over de campagne bleken niet meteen aan te slaan bij de respondenten. Hoewel de campagne algemeen genomen vrij positief werd onthaald, gaf toch meer dan 30% van de bevraagden aan ‘geen menig’ te hebben. Bovendien werd deze vraag door nogal wat respondenten niet beantwoord. Naar een volgende campagne moet men misschien toch eens nadenken over een nog iets duidelijkere profilering. Een sterke negatieve appreciatie van de campagne vonden we terug bij zelfstandigen en bij de inwoners van de regio Chooz, maar ook in Fleurus noteerden we slechts een matig enthousiasme. Misschien drie doelgroepen waar men zich iets specifieker zou kunnen op richten? Ook naar de 20 km zone, lijkt er nog wel wat verbetering mogelijk inzake de duidelijkheid van de informatie. Algemeen genomen lijkt de campagne het minste impact te hebben gehad op jongeren en hoger opgeleiden. We zouden kunnen veronderstellen dat deze groepen minder aandacht aan de campagne schonken omdat zij ervan uitgingen “het toch al allemaal te weten”. Dit “weten” blijkt gelukkig redelijk mee te vallen, maar dat gaat zeker niet altijd op (herinneren we ons de grote verschillen tussen de sites inzake kennis van de activiteit in de nabije installatie). Met het oog op volgende campagnes, is het dus van belang een manier te vinden om ervoor te zorgen dat ook deze groepen zich meer aangesproken voelen, zonder daarbij evenwel de appreciatie van de andere groepen te verliezen. 166


Naar kennis over de functie van de jodiumtabletten dient dan weer vooral gefocust te worden op ouderen en lager geschoolden. Over de hele lijn blijkt men bovendien weinig bekommerd om de optimale bewaarplaats van de tabletten, toch ook een indicatie dat het effect van een dergelijke campagne zo haar limieten heeft (m.a.w. vastgeroeste gewoontes zijn niet gemakkelijk om te buigen). Tot slot noteren we nog dat er op het vlak van appreciatie weinig tot geen verschil tussen de gewesten of de afzonderlijke regio’s kon worden vastgesteld. We besluiten hieruit dat een globale campagne een goede optie blijft, maar dat deze, in het licht van de bevindingen uit het vorige hoofdstuk, best gepaard gaat met een begeleidende specifieke aanpak gericht naar de verschillende sites.

167


4. KENNIS EN PERCEPTIE VAN HET NUCLEAIRE

In dit laatste hoofdstuk staan we stil bij de kennis en perceptie van het nucleaire in het algemeen en de daaraan verbonden veiligheidsrisico’s. Aansluitend bij het vorige hoofdstuk wordt nog even teruggegrepen naar de concrete kennis van de respondenten met betrekking tot de nucleaire veiligheid: hoe zij zouden handelen in het kader van een ongeval. Bijzondere aandacht wordt bovendien besteed aan de kennis en perceptie van de rol van het FANC. Met het oog op toekomstige informatiecampagnes en profileringsmogelijkheden voor het FANC, worden tot slot de percepties en verwachtingen van de respondenten ten aanzien van de verschillende actoren in “het nucleaire veld” bekeken. Daarbij aansluitend staan we kort ook nog even stil bij het mediagebruik van de respondenten. 4.1. Kennis en perceptie omtrent het nucleaire in het algemeen In deze paragraaf wordt een analyse gemaakt van een aantal kennis- en perceptievragen die de respondenten werden voorgelegd. Deze vragen hadden enerzijds tot doel in te schatten in hoeverre de respondenten op de hoogte zijn van de nucleaire materie. Leven er rond “het 168


nucleaire” nog heel wat mythes, of leunt het globale kennisniveau sterk aan bij het reële beeld van de situatie ? Anderzijds beoogden we te achterhalen hoe de inwoners van de Belgische nucleaire zones aankijken tegen het opwekken van kernenergie en de daaraan verwante “problematieken”, zoals het nucleaire afvalbeheer. 4.1.1. Kennis over het nucleaire In de eerste plaats wensen we dus te weten hoe het staat met de kennis van de respondenten over het nucleaire en de mogelijke gevolgen van een nucleair ongeval in het algemeen. Daartoe werden een aantal "waar/niet-waar stellingen" in de vragenlijst opgenomen. Vragen rond het nucleaire in het algemeen: a) De rook die uit de koeltorens van de kerncentrale komt is schadelijk voor de gezondheid. b) De radioactieve wolk die kan ontsnappen bij een nucleair ongeval is niet zichtbaar. c) Zodra de radioactieve wolk voorbij is, is er geen gevaar meer. d) Een nucleair ongeval kan hetzelfde effect hebben als de inslag van een atoombom. e) Verder dan 20 km van de centrale bent u veilig voor mogelijke radioactieve straling. Specifieke vragen rond gevolgen/maatregelen bij een nucleair ongeval: f) Een uitbater van een kerncentrale moet elk ongeval in zijn centrale verplicht melden. g) De ernst van een nucleair ongeval wordt bepaald op basis van de schaal van Kelvin. h) Binnen een straal van 10 km rond een kerncentrale worden bij een nucleair ongeval alle mensen geëvacueerd. i) Telerad is een netwerk van snuffelpalen die in heel België de radioactiviteit in de lucht meten. j) Wanneer zich een ongeval in een kerncentrale voordoet, verschijnt er een grote, paddestoelvormige wolk.

169


Tabel 30 Antwoorden ‘waar’ op uitspraken naar nucleaire veiligheid (N= 1376) % Uit koeltorens komt schadelijke rook Radioactieve wolk bij ongeval is onzichtbaar Eens de wolk voorbij, is er geen gevaar meer Een nucleaire ramp kan hetzelfde effect hebben als een atoombom Op meer dan 20 km is men altijd veilig Meldingsplicht uitbater bij ongeval Ernst ongeval wordt uitgedrukt in Kelvin Bij ongeval altijd evacuatie binnen de 10 km zone Telerad Bij een nucleair ongeval komt een paddestoelvormige wolk vrij

8,8 67,1 3,1 49,6 5,4 87,4 11,7 38,0 35,6 63,5

Voor de gehele steekproef blijken de resultaten mee te vallen. De grote meerderheid van de respondenten weet het juiste antwoord op de kennisvragen, in bepaalde gevallen, m.n. de stellingen a, c, e en f, bedraagt die meerderheid zelfs 80 procent. In haast alle gevallen blijft het percentage “weet niet” aan de lage kant (maximaal een 25%), met als enige grote uitzonderingen de stellingen over de Kelvin als schaal voor het meten van ongevallen (64,5% van de respondenten opteert hier voor ‘weet niet’) en de stelling over Telerad (61,2% antwoordde hierop ‘weet niet’). Ook blijft het aantal respondenten dat opteert voor het foute antwoord over het algemeen ver onder het reeds lage percentage ‘weet niet’. Enkel de stellingen “een nucleair ongeval kan hetzelfde effect hebben als de inslag van een atoombom” en “binnen de 10 km zone wordt er altijd geëvacueerd” blijken voor verwarring te zorgen bij de respondenten. Voor wat betreft het effect van een nucleair ongeval, is de helft van hen de mening toegedaan dat dit inderdaad vergelijkbaar is met de inslag van een atoombom. Dit wijst in de eerste plaats op een duidelijk ontbrekende basiskennis bij het grote publiek inzake de werking van de huidige generatie kerncentrales en andere nucleaire basistoepassingen. Daarnaast toont het ook aan dat de omwonenden van onze nucleaire installaties niet op de hoogte zijn van de gehanteerde veiligheidsprocedures. Dergelijke informatie zou immers een essentieel onderdeel moeten uitmaken van voorlichtingspakketten met betrekking tot het doen en laten bij een nucleair ongeval. Deze tweede reden wordt bovendien onderschreven door de grote twijfel rond het al dan niet routinematige evacueren binnen de 10 km zone: 38% van de respondenten is van mening dat dit inderdaad zo is, terwijl 32% aangeeft het niet te weten. Om het geheel overzichtelijk te houden, werd ervoor geopteerd de beïnvloedende factoren te bespreken per reeks vragen. 170


Beïnvloedende factoren m.b.t. de vragen rond het nucleair in het algemeen Op gebied van persoonskenmerken vallen er naar opleidingsniveau drie tendensen waar te nemen. Ten eerste geven de lager opgeleiden vaker het foute antwoord. Ten tweede kiezen ze vaker de "vluchtcategorie" weet niet. Ten derde kunnen we bij verdere opsplitsing binnen het secundair onderwijs een onderscheid maken tussen enerzijds de algemeen en technisch gevormden en anderzijds de mensen die beroepsonderwijs genoten, waarbij opvalt dat deze laatsten slechter scoren. Naar leeftijd, beroep en geslacht werden geen relevante verschillen in het kennisniveau van de respondenten gevonden. Inzake omgevingsfactoren bleek voor de meeste kennisvragen een opsplitsing naar gewest niet zinvol. Enkel bij de stelling dat de rook uit de schoorsteen schadelijk is, krijgen we opmerkelijke verschillen te zien tussen Vlaamse en Waalse respondenten. 85,7% van de Vlamingen antwoordt ontkennend op deze stelling, terwijl dit aan Waalse kant slechts 67,6% betreft. Wel kiezen op deze stelling meer Waalse respondenten geen positie (20% t.o.v. 8% in Vlaanderen), maar dit neemt niet weg dat twee maal zoveel Walen als Vlamingen voor het foute antwoord kiezen. Wanneer we de stellingen bekijken vanuit de inschatting door de respondenten van de woonafstand tot de site, kunnen we geen duidelijke lijn waarnemen. Het valt wel op dat de mensen die schatten tussen de 5 en 20 km rond een nucleaire installatie te wonen de stelling over de schadelijke rook uit de koeltorens vaker correct beoordelen dan diegenen die dichter dan 5 km of verder dan 20 km van de site denken te wonen. Bij de stelling “ook na 20 km blijft er gevaar”, zien we dat de mensen die denken buiten de 20 km zone te wonen er meer dan de anderen van overtuigd zijn dat er daar ook nog gevaar heerst. De bewoners van de andere zones geloven vaker dat het buiten de 20 km zone veilig is.

171


Tabel 31 Antwoorden ‘NIET waar’ op uitspraak “schadelijke rook” naar opleiding en gewest (N= 1365) % Geen of lager onderwijs Middelbaar onderwijs HOBU Universitair

62,6 79,8 86,8 90,5


85,7 67,6

Beïnvloedende factoren m.b.t. de specifieke vragen rond gevolgen/maatregelen bij een nucleair ongeval Op het vlak van de persoonlijke kenmerken konden in deze reeks vragen significante verschillen worden vastgesteld naar geslacht, leeftijd en opleidingsniveau van de respondenten. Naar geslacht blijkt een veel groter percentage mannen op de hoogte van het bestaan van Telerad. Ook is het percentage mannen dat niet gelooft in de paddestoelenwolk aanmerkelijk groter. Vrouwen opteren dan weer vaker voor de “vluchtcategorie” ‘weet niet’. De leeftijd van de respondenten heeft een zeker impact op hun geloof in de meldingsplicht van de uitbater bij een ongeval. Hoe jonger de respondenten, hoe meer ze deze stelling als ‘onwaar’ afwimpelen. In de jongste leeftijdsgroep gaat dit zelfs om 10% van de respondenten. Daarnaast neemt het geloof in de Kelvin als meetschaal en de routinematige evacuatie binnen de 10 km zone toe met de leeftijd van de respondenten. Een gelijkaardig patroon zien we in functie van het opleidingsniveau. Zowel het geloof in de Kelvin, als in de paddestoelenwolk en de steevaste evacuatie binnen een straal van 10 km nemen sterk af naarmate de scholingsgraad van de respondenten toeneemt.

172


Tabel 32 Antwoorden stellingen g, i en j naar geslacht, in % (N= 1348) Totaal

Man

Vrouw

waar niet waar weet niet

11,7 23,8 64,5

12,9 29,7 57,5

9,8 14,5 75,7


35,6 3,2 61,2

41,9 3,4 54,7

25,7 2,9 71,4

10,1 70,6 19,3

15,7 52,1 32,2

Ernst ongeval gemeten in Kelvin

Telerad

Bij ongeval verschijnt paddestoelvormige wolk waar niet waar weet niet

12,2 63,5 24,2

Tabel 33 Antwoorden stellingen f, g en h naar leeftijd, in % (N= 1335) 18 - 29

30 - 39

40 - 49

50 - 59

60 – 69

70+

82,2 10,2 7,6

88,5 5,7 5,7

87,2 6,3 6,6

90,5 4,8 4,8

89,7 3,1 7,2

81,9 3,2 14,8

5,1 29,7 65,3

7,8 26,4 65,8

11,4 26,3 62,3

14,0 26,6 59,4

14,1 15,1 70,8

17,5 16,1 66,4

33,1 29,7 37,3

33,7 26,3 40,1

37,2 34,7 28,1

40,4 31,6 27,9

71,8 34,5 23,7

42,2 21,8 36,1

Meldingsplicht uitbater waar niet waar weet niet Ernst ongeval gemeten in Kelvin waar niet waar weet niet Altijd evacuatie binnen straal van 10 km waar niet waar weet niet

173


Tabel 34 Antwoorden stellingen g, h en j naar opleidingsniveau, in % (N= 1334) Geen of lager onderwijs

Lager secundair

Hoger secundair

Hoger onderwijs

14,1 11,5 74,5

13,6 16,4 70,0

12,0 23,6 64,4

8,7 34,6 56,7

49,2 22,8 27,9

39,2 29,9 30,9

39,4 27,6 33,0

31,3 35,5 33,3

22,6 39,5 38,0

9,3 60,7 30,0

12,8 65,0 22,2

9,4 74,7 15,9

Ernst ongeval gemeten in Kelvin waar niet waar weet niet Altijd evacuatie binnen straal van 10 km waar niet waar weet niet Bij ongeval verschijnt paddestoelvormige wolk waar niet waar weet niet

Wanneer we kijken naar de invloed van omgevingsfactoren, zien we geen significante verschillen tussen de 10 en 20 km zone. Naar gewest, daarentegen, valt op dat de Vlamingen nog net iets zekerder van hun stuk lijken inzake de meldingsplicht van de uitbater. De Waalse respondenten zijn dan weer beter op de hoogte van het bestaan van Telerad. Mogelijk speelt hier de hoger vermelde aandacht in de Waalse pers voor het incident in de centrale van Tihange, waar de burgemeester het falen van de snuffelpalen als gevolg van de millenniumbug proefondervindelijk aantoonde. Deze resultaten naar gewest zien we ook weerspiegeld in de resultaten naar de afzonderlijke nucleaire sites. Zo is de kennis van het bestaan van Telerad spectaculair hoog in Tihange (50%), wat ons vermoeden alleen maar aanscherpt. Daarnaast blijkt men in Doel en Mol-Dessel meer overtuigd van de meldingsplicht van de uitbater dan in de Waalse regio’s. Daarentegen is men in Doel en Mol-Dessel, maar ook in Tihange dan weer meer overtuigd van het feit dat men binnen de 10 km zone altijd zal evacueren.

Tabel 35 Antwoorden ‘waar’ op stellingen f, h en i naar gewest en nucleaire site, in % (N= 1348)

Meldingsplicht uitbater Altijd evacuatie binnen 10 km Telerad

174

Gewest Vl. Wal.

Doel

Mol-Dessel

Site Tihange

Fleurus

Chooz

89,8 40,5 32,5

90,5 39,6 29,4

88,5 42,2 38,7

84,0 39,1 50,2

79,7 25,0 36,4

78,8 27,3 21,2

81,8 32,2 42,1


Belangrijk is ook na te gaan of er een impact valt waar te nemen op basis van een bezoek aan een nucleaire installatie of van tewerkstelling in de sector. Het bezoek aan een nucleaire installatie blijkt een duidelijke invloed te hebben op de kennis van de respondenten met betrekking tot deze vragenreeks. Zo is het percentage dat van mening is dat de Kelvin niet de maatstaf is voor het meten van de ernst van een nucleair ongeval binnen deze groep twee maal zo hoog als bij de respondenten die geen installatie bezochten. Voorts is een groter deel van deze groep op de hoogte van het bestaan van Telerad en kunnen deze respondenten zich veel minder vinden in de stellingen over de paddestoelenwolk en de verplichte evacuatie binnen de 10 km zone. Er werden daarbij geen bijzondere verschillen opgetekend tussen de bezoekers van een kerncentrale en deze van een andere nucleaire installatie. Een beetje tegen de verwachtingen in, zijn er weinig significante verschillen waar te nemen in functie van het hebben van bekenden, tewerkgesteld in de nucleaire sector. Enkel voor de stellingen f (ernst van een nucleair ongeval gemeten wordt in Kelvin) en i (Telerad) merken we een duidelijk en significant verschil. Inzake de Kelvin antwoordt 51,4% van de respondenten die zelf in de sector tewerkgesteld zijn dat deze stelling niet waar is. Mensen met bekenden in de sector antwoorden op deze stelling analoog met de rest van de respondenten. Niet oninteressant, is overigens dat de tewerkgestelden in de sector anderzijds ook het hoogst scoren (23%) op ‘waar’ voor deze stelling. Dit komt omdat zij in veel mindere mate dan de andere respondenten voor de “vluchtcategorie” ‘weet niet’ kiezen en wellicht eerder voor een fout antwoord opteren, dan toe te geven dat ze het niet weten. Voor wat betreft Telerad, is 67% van de tewerkgestelden in de nucleaire sector op de hoogte van het bestaan van deze snuffelpalen. Onder de respondenten met gezinsleden in de sector is dat nog 55%. Mensen met andere bekenden in de sector antwoorden in dezelfde lijn als de andere respondenten.

175


Tabel 36 Antwoorden stellingen g, h, i en j naar nucleaire installatie bezocht, in % (N= 1345) Totaal

Bezocht

Niet Bezocht

11,7 23,7 64,6

13,3 37,1 49,6

11,0 18,2 70,8


37,9 320 32,0

34,6 37,9 27,5

39,2 27,0 33,8


35,7 3,2 61,1

47,6 4,3 48,1

30,8 2,7 66,5

8,1 74,6 17,4

13,9 59,1 27,1

Ernst ongeval gemeten in Kelvin waar niet waar weet niet Altijd evacuatie binnen straal van 10 km

Telerad

Bij ongeval verschijnt paddestoelvormige wolk waar niet waar weet niet

12,2 63,6 24,2

Tabel 37 Antwoorden stellingen g en i naar bekenden tewerkgesteld in de nucleaire sector, in % (N= 1339) Geen

Zelf

Gezinslid

Andere


11,1 22,5 66,4

22,9 51,4 25,7

15,0 25,0 60,0

11,7 27,4 609


34,6 3,5 61,9

66,7 2,8 30,6

55,0 5,0 40,0

36,3 2,0 61,8

Ernst ongeval gemeten in Kelvin

Telerad

Tot slot gingen we nog even na of de mensen die de brief en brochure ontvingen misschien anders reageerden op deze reeks stellingen. De antwoorden daarop konden ze immers in de brochure terugvinden. In twee gevallen bleek er inderdaad een invloed van het ontvangen van de brief. Zo is een beduidend hoger percentage van de respondenten die de brief ontvingen op de hoogte van het bestaan van Telerad. Het percentage van deze respondenten dat geloof hecht aan de routinematige evacuatie binnen de 10 km zone is dan weer kleiner dan bij de mensen die geen 176


brief ontvingen. In functie van het bijhouden van de brochure kon geen extra versterkende impact worden opgetekend.

Tabel 38 Antwoorden ‘waar’ op stellingen h en i naar brief ontvangen, in % (N= 1347)

Altijd evacuatie binnen 10 km Telerad

Ja

Brief ontvangen Nee

Weet niet

35,8 39,3

45,9 19,3

41,0 30,6

4.1.2. Perceptie van het nucleaire Naast bovenstaande kennisvragen, werd ook gepeild naar de manier waarop de respondenten aankijken tegen het gebruik van kernenergie. Volgende stellingen werden vanuit die optiek aan de respondenten voorgelegd: a) In België zullen we nooit zonder kernenergie kunnen. b) Kernenergie kan veilig geproduceerd worden met de huidige kennis. c) Het is een goede zaak dat men het gebruik van kernenergie wil afbouwen. d) De problemen rond de opslag van kernafval wegen niet op tegen de voordelen van elektriciteit uit kernenergie. e) Ik ben bereid meer te betalen voor milieuvriendelijkere alternatieven. f) De productie van kernenergie zorgt voor problemen voor toekomstige generaties. Uit de resultaten van de globale steekproef blijkt dat meer dan de helft van de respondenten van mening is dat we in België best zonder kernenergie kunnen. Over het algemeen zijn de respondenten dan ook voorstanders van het ontwikkelen van alternatieven (kernenergie zorgt voor problemen voor de toekomstige generaties, men is bereid meer te betalen voor milieuvriendelijke alternatieven en men vindt dat kernenergie moet worden afgebouwd). Toch is meer dan de helft van de respondenten ervan overtuigd dat kernenergie veilig kan geproduceerd worden en vindt ruim 40% dat de opwekking van elektriciteit uit kernenergie meer voor- dan nadelen biedt. Er kan niet besloten worden dat er zoiets bestaat als een eenduidig standpunt vóór of tégen kernenergie, maar het strekt wel tot nadenken dat 2/3 van de respondenten de mening is toegedaan dat kernenergie moet worden afgebouwd. Die stelling wordt bovendien ondersteund door een iets kleinere meerderheid (61%) die meteen ook bereid is meer te betalen voor milieuvriendelijkere alternatieven. 177


Beïnvloedende factoren Wanneer we kijken naar persoonlijke kenmerken die een invloed kunnen uitoefenen op de perceptie van de betrokkenen, zien we niet meteen grote verschillen in functie van het geslacht van de respondenten. Enkel wanneer het gaat over de stelling ‘in België zullen we nooit zonder kernenergie kunnen’ valt een groter verschil op tussen mannen en vrouwen dan bij de andere stellingen. Mannen staan over het algemeen nog iets positiever tegenover de huidige situatie (kernenergie kan veilig geproduceerd worden), maar zijn toch ook in hoge mate van oordeel dat het gebruik van kernenergie moet worden afgebouwd (73,7%). Naar leeftijd konden significante verschillen worden gevonden rond uitspraken b en d. Zo zijn vooral de jongeren sterk overtuigd van het feit dat kernenergie, gegeven de huidige technologie, veilig kan geproduceerd worden. Van de 30 tot 69 jarigen is ruwweg 55% het met deze stelling eens. De hoogbejaarden hebben dan weer de meeste twijfels, slechts 43% kan zich in deze stelling vinden. Inzake het al dan niet opwegen van de voor- of nadelen van kernenergie, zien we dat de instemming met de stelling dat er meer voor- dan nadelen aan verbonden zijn, in het algemeen toeneemt met de leeftijd en dat omgekeerd het verwerpen van deze stelling sterk afneemt met de leeftijd van de respondenten. Op vlak van scholingsgraad stellen we vast dat bij de laaggeschoolden vaak een hoog percentage kiest voor de “vluchtcategorie” ‘weet niet’. De hoogopgeleiden nemen dan weer het duidelijkst positie in. Over het algemeen konden geen grote verschillen worden vastgesteld tussen de verschillende opleidingsniveaus. Enkel voor de stellingen c (afbouwen van kernenergie) en f (kernenergie schept problemen voor toekomstige generaties), zien we een duidelijke toename naar opleidingsniveau in de categorie ‘niet eens’. Naar beroep vielen enkel twee zaken op. Zo zijn zelfstandigen het in grote mate oneens met de stelling dat we in België nooit zonder kernenergie kunnen (68% oneens en 17,6% eens) 30 en kiezen zij, meer dan de andere beroepsgroepen, voor het afbouwen van kernenergie (81,3% eens en 12% oneens) 31. Daarnaast valt op dat studenten het in extreem hogere mate eens zijn met de stelling dat men kernenergie veilig kan produceren (73,7% t.o.v. een gemiddelde van 55,5%). Het

178

30

T.o.v. een algemeen gemiddelde van 56,6% oneens en 28,5% eens.

31

T.o.v. een algemeen gemiddelde van 75,6% eens en 14,2% oneens.


hebben van (jonge) kinderen blijkt, ten slotte, geen noemenswaardige invloed te hebben op de houding van onze respondenten.

Tabel 39 Antwoorden ‘eens’ op uitspraken over kernenergie naar geslacht, in % (N= 1371) Totaal

Man

Vrouw

28,3 55,1 75,5 34,4 60,8 66,8

26,7 58,8 73,7 38,0 58,7 67,6

30,9 49,3 78,8 28,8 64,4 65,6

In België zullen we nooit zonder kernenergie kunnen Kernenergie kan veilig geproduceerd worden Kernenergie moet worden afgebouwd Afvalproblemen wegen niet op tegen de voordelen van kernenergie Bereid meer te betalen voor alternatieven Kernenergie geeft problemen voor toekomstige generaties

Tabel 40 Antwoorden stellingen b en d naar leeftijd, in % (N= 1357) 18 - 29

30 - 39

40 - 49

50 - 59

60 - 69

70+

70,6 21,9 7,6

54,0 31,3 14,7

54,3 32,2 13,6

57,8 27,8 14,4

54,9 23,1 22,1

43,0 28,9 28,2

26,9 53,8 19,3

29,3 53,7 18,0

33,2 48,4 18,4

37,3 40,2 22,5

42,6 31,8 25,6

36,5 28,2 35,3

Kernenergie veilig te produceren eens niet eens weet niet Problemen groter dan voordelen eens niet eens weet niet

Tabel 41 Antwoorden stellingen c en f naar opleidingsniveau, in % (N= 1356) Geen of lager onderwijs

Lager secundair

Hoger secundair

Hoger onderwijs

72,6 7,5 19,9

79,7 10,1 10,1

76,5 15,9 7,6

73,3 18,2 8,4

62,9 8,3 28,8

66,7 10,9 22,5

66,6 15,6 17,8

69,1 14,6 16,3

Kernenergie moet afgebouwd worden eens niet eens weet niet Problemen voor toekomstige generaties eens niet eens weet niet

Wanneer we kijken naar omgevingsfactoren, werden er geen noemenswaardige verschillen gevonden tussen de 10 en 20 km zone. Naar gewest vallen er daarentegen wel een aantal 179


verschillen op. Zo zijn de Walen in onze steekproef het in beduidend grotere mate niet eens met de stelling dat we in België nooit zonder kernenergie zullen kunnen; onder de Vlamingen heerst wat meer verdeeldheid. Bovendien is 63% van de Vlamingen ervan overtuigd dat kernenergie veilig te produceren valt. In Wallonië betreft dit aandeel slechts 38%. Zowel in Vlaanderen, als in Wallonië vinden we een meerderheid terug die voorstander is van het afbouwen van kernenergie. In het Waalse landsgedeelte is deze meerderheid evenwel nog iets duidelijker. Als we de cijfers voor de afzonderlijke sites vergelijken, zien we daarin duidelijk deze “gewestelijke” tegenstellingen weerspiegeld. De houding van de respondenten in de regio’s Doel en Mo-Dessel ligt m.a.w. in dezelfde lijn, evenals de visie van de respondenten in de regio’s Tihange, Fleurus en Chooz.

Tabel 42 Antwoorden ‘eens’ op uitspraken over kernenergie naar gewest, in % (N= 1360)


Totaal

Vlaanderen

Wallonië

28,4 55,2 75,5 34,5 60,6 66,8

32,7 63,1 72,4 30,7 61,0 61,6

19,9 37,9 82,2 42,9 59,7 78,1

Vervolgens gingen we ook na in hoeverre de stellingname van de respondenten beïnvloed werd door het feit dat zij zelf, of bekenden, in de nucleaire sector zijn tewerkgesteld en of het bezoeken van een nucleaire installatie een effect zou hebben op de houding ten aanzien van het nucleaire. Naar tewerkstelling in de nucleaire sector, zien we dat 87% van de mensen die zelf in de nucleaire sector zijn tewerkgesteld het ermee eens is dat kernenergie veilig kan geproduceerd worden (m.a.w. toch nog 13% onder hen vindt van niet). Bij de respondenten met bekenden in de sector, is een kleine 60% die mening toegedaan, ten opzichte van 53% bij de rest van de bevolking. Slechts 30% van de mensen die zelf in de nucleaire sector werken is het eens met de afbouw van de kernenergieproductie. Deze eensgezindheid neemt sterk toe naarmate de afstand tot de bekenden die in de sector werken afneemt: 60% eens als gezinslid in de sector werkt en 71,5% eens als ander bekenden er werken. Omgekeerd, is 70% van de tewerkgestelden in de nucleaire sector van mening dat de problemen van de kernenergieproductie niet opwegen tegen de voordelen ervan. De eensgezindheid met deze stelling neemt zeer sterk af naarmate de afstand 180


tot de bekenden die in de sector werken afneemt: 41% eens als gezinslid in de sector werkt en 35% eens als ander bekenden er werken. Voor wat betreft het bezoek aan een nucleaire installatie blijkt dat mensen die een nucleaire installatie bezochten, het in iets hogere mate eens zijn met de stelling dat we nooit zonder kernenergie kunnen. De overtuiging dat kernenergie veilig geproduceerd kan worden neemt zeer sterk toe wanneer men een nucleaire installatie bezocht: 66,3% eens t.o.v. 50,4% als geen installatie bezocht. Opvallend is ook dat beduidend meer mensen die nog nooit een nucleaire installatie bezochten voorstander is van het afbouwen van kernenergie: 79,6% eens t.o.v. 65,3% van de mensen die wel een installatie bezochten. Er kon geen noemenswaardig onderscheid worden gemaakt tussen mensen die een kerncentrale, dan wel een andere nucleaire installatie bezochten. Wel valt op dat mensen die een kerncentrale bezochten opvallend minder voor de “vluchtcategorie” ‘weet niet’ kiezen.

Tabel 43 Antwoorden ‘eens’ op uitspraken over kernenergie naar bekenden tewerkgesteld in de sector, in % (N= 313)


Totaal

Zelf

Gezinslid

Andere

28,5 62,9 65,5 39,6

47,4 86,8 29,0 70,3

31,8 59,1 59,1 40,9

25,4 59,6 71,5 35,0

56,6 59,4

32,4 44,7

50,0 45,5

60,6 62,8

Tabel 44 Antwoorden ‘eens’ op uitspraken over kernenergie naar bezoek aan nucleaire installatie, in % (N= 401) Totaal In België zullen we nooit zonder kernenergie kunnen Kernenergie kan veilig geproduceerd worden Kernenergie moet worden afgebouwd Afvalproblemen wegen niet op tegen de voordelen van kernenergie Bereid meer te betalen voor alternatieven Kernenergie geeft problemen voor toekomstige generaties

28,5 55,1 75,4 34,6 60,7 66,7

Bezocht Niet Bezocht 33,7 66,3 65,3 43,3 57,9 63,1

26,3 50,4 79,6 30,9 61,9 68,3

Tot slot staan we even stil bij de invloed van de inschatting van het risico op een nucleair ongeval in België op de stellingname van onze respondenten. Daaruit blijkt dat de eensgezindheid met de stellingen a (niet zonder kernenergie kunnen), b (kernenergie veilig te produceren) en d 181


(problemen wegen niet op tegen de voordelen) toeneemt, naarmate men het risico op een nucleaire ramp (in België) lager inschat. Inzake de veilige productie is dat verschil zelfs spectaculair: 84% van de respondenten die het risico zeer laag inschatten is het eens met deze stelling, tegenover 21% van de mensen die dat risico hoog inschatten. Omgekeerd neemt de instemming met stelling f (problemen voor toekomstige generaties) stelselmatig af naarmate men het risico lager inschat. Mensen die het risico op een nucleaire ramp zeer laag inschatten zijn bovendien minder gesteld op het afbouwen van de kernenergieproductie (49% t.o.v. een gemiddelde van 76%) en veel minder bereid meer te betalen voor alternatieve energie (47% t.o.v. een gemiddelde van 61%).

Tabel 45 Antwoorden ‘eens’ op uitspraken over kernenergie naar inschatting risico op nucleair ongeval in België, in % (N= 1353) Totaal In België zullen we nooit zonder kernenergie kunnen Kernenergie kan veilig geproduceerd worden Kernenergie moet worden afgebouwd Afvalproblemen wegen niet op tegen de voordelen van kernenergie Bereid meer te betalen voor alternatieven Problemen voor toekomstige generaties

Zeer Groot Niet zo groot groot

Klein

Zeer klein

28,5 55,2 75,7 34,6

25,0 25,4 72,3 40,0

19,3 208 89,9 27,3

25,9 47,9 84,4 30,8

28,2 68,5 76,5 34,3

43,0 84,1 49,1 48,2

61,1 66,9

61,9 74,2

65,6 87,0

65,0 73,1

61,5 60,7

47,1 45,4

4.1.3. Besluit Uit voorgaande analyse kunnen vijf opvallende conclusies worden getrokken. 1. Het geloof in de veiligheid van de kernenergieproductie is zeer hoog bij de jong volwassenen (18-29 jaar) in onze steekproef. Dit resultaat wordt extra onderschreven doordat ook bij de studenten een dergelijk geloof kon worden vastgesteld. Van de jongste leeftijdscategorieën (tot 39 jaar) is bovendien meer dan 50% ervan overtuigd dat de nadelen van kernenergie niet opwegen tegen de voordelen. 2. Onder de beroepsgroepen zijn de zelfstandigen het in grote mate oneens met de stelling dat we niet zonder kernenergie kunnen. In diezelfde lijn opteren zij in zeer grote mate voor de afbouw van kernenergie. Hoewel we dit met onze gegevens niet kunnen nagaan, is een plausibele verklaring een relatief hoger aantal landbouwers onder de zelfstandigen. Deze beroepscategorie is traditioneel meer gekant tegen kernenergie, omdat de gevolgen bij een mogelijk ongeval voor hen bijzonder ingrijpend zijn. Dat de enquête in volle dioxinecrisis 182


werd afgenomen, versterkt dit vermoeden alleen maar. De dioxinecrisis is immers een duidelijk voorbeeld van hoe één ongeluk de hele sector zwaar kan aantasten. 3. In Vlaanderen heeft 2/3 van de respondenten vertrouwen in de veilige productie van kernenergie, tegenover 40% in Wallonië. Heel wat meer Vlamingen dan Walen denken bovendien nooit zonder kernenergie te kunnen. Hoewel in beide landsdelen een meerderheid voorstander is van de afbouw van kernenergie, is deze in Wallonië nog iets nadrukkelijker. 4. Mensen die zelf tewerkgesteld zijn in de nucleaire sector, hebben een veel positievere kijk op het nucleaire. Wanneer er gezinsleden in de sector werken, geeft dit de respondenten een iets optimistischere visie t.a.v. het nucleaire gebeuren. Het hebben van andere bekenden (familie, vrienden, kennissen) weegt beduidend minder op de houding van de respondenten. 5. Tot slot blijkt zeer duidelijk dat het bezoeken van een nucleaire installatie (kerncentrale of andere) een meer positieve kijk op kernenergie en het nucleaire oplevert. 4.2. Perceptie van veiligheidsrisico’s In dit deel bekijken we enerzijds hoe de respondenten in dit verband het nucleaire plaatsen ten opzichte van andere industriële activiteit. Anderzijds gaan we na hoe zij het gevaar, verbonden aan de nucleaire sector, inschatten. 4.2.1. Het nucleaire afgewogen tegen andere industriële activiteit In dit verband werd aan de respondenten gevraagd een rangschikking te maken naar gezondheidsrisico voor de omgeving bij enerzijds de dagelijkse werking van en anderzijds een ongeval bij volgende industriële bedrijvigheden: -

een kerncentrale,

-

een voedingsverwerkend bedrijf,

-

een olieraffinaderij,

-

een verbrandingsoven,

-

een munitiedepot,

-

een chemisch bedrijf,

-

een magazijn voor houtopslag.

Het resultaat hiervan wordt weergegeven in onderstaande tabel:

183


Tabel 46 Rangschikking volgens gepercipieerd gezondheidsrisico (N= 1287) Bij dagelijkse werking

Bij ongeval

Chemisch bedrijf Verbrandingsoven Olieraffinaderij Kerncentrale Munitiedepot Voedingsverwerkend bedrijf Houtopslag

Kerncentrale Chemisch bedrijf Olieraffinaderij Munitiedepot Verbrandingsoven Voedingsverwerkend bedrijf Houtopslag

De respondenten maken een duidelijk onderscheid tussen het risico bij de dagelijkse werking van of bij een ongeval in de voorgelegde activiteiten. In geval van dagelijkse werking plaatst 79% van de respondenten het chemisch bedrijf in de top drie. De verbrandingsoven komt in 68,5% gevallen in de top drie voor. De kerncentrale en de olieraffinaderijen worden beide door 55% van de ondervraagden in de top drie geplaatst, maar wanneer we dan de vierde plaats mee in rekening brengen, wordt de olieraffinaderij net iets gevaarlijker geacht. Een munitiedepot vindt nog een kleine helft van de respondenten behoorlijk gevaarlijk, terwijl de overgrote meerderheid duidelijk geen risico ziet in een voedingsverwerkend bedrijf of houtopslag. Dit beeld verandert grondig wanneer het gaat om een ongeval. In dat geval plaatst 88% van de respondenten de kerncentrale in zijn top drie, van kortbij gevolgd door het chemische bedrijf (80%). Op een behoorlijke afstand van deze twee grote risicoactiviteiten, plaatst men de olieraffinaderij en het munitiedepot (beide 59%). Iets meer dan 30% van de ondervraagden ziet nog een risico voor de omgeving wanneer er zich een ongeval voordoet in een verbrandingsoven. Opnieuw blijken voedingsverwerkend bedrijf en houtopslag de mensen niet te verontrusten. Beïnvloedende factoren In deze rangschikking konden geen noemenswaardige verschillen worden vastgesteld, noch op basis van persoonlijke kenmerken, zoals geslacht of leeftijd, noch op basis van omgevingsfactoren, zoals gewest. Naar gewest zien we anderzijds wel dat bovenstaande rangschikking overeind blijft, maar dat er een lichte accentverschuiving is in de “waardering” van die risico’s. Zo plaatsen procentueel gezien meer Vlamingen het chemische bedrijf en het munitiedepot in hun top drie van schadelijkheid bij de dagelijkse werking, terwijl de Walen dan weer in iets grotere mate kiezen voor de kerncentrale, de verbrandingsoven en, opvallend toch wel, het voedingsverwerkend bedrijf (bij 17,6% van de Walen in de top drie t.o.v. 7,6% aan Vlaamse kant). De Walen zijn ook iets meer bevreesd voor een ongeval in een verbrandingsoven 184


en, opnieuw, een voedingsverwerkend bedrijf dan de Vlamingen, wie het munitiedepot dan weer iets meer angst inboezemt. 4.2.2. Inschatting van het risico op een nucleair ongeval Aan de respondenten werden in dit kader drie vragen voorgelegd: 1. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp in België? 2. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp elders in West-Europa? 3. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp in Oost-Europa? Als antwoordmogelijkheden kon men kiezen uit: zeer groot, groot, niet zo groot, niet zo klein, klein, zeer klein. 4.2.2.1. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp in België? De respondenten schatten het risico op een nucleaire ramp in België eerder laag in. Slechts 16,9% van de steekproefpopulatie geeft het antwoord ‘groot’ of ‘zeer groot’. Dit betekent omgekeerd dat 83,1% het risico eerder aan de kleine kant inschatten. Beïnvloedende factoren Inzake persoonlijke kenmerken zien we vooral verschillen naar opleidingsniveau en leeftijd. Wanneer we het opleidingsniveau in de analyse betrekken, merken we een dalende trend naarmate het scholingsniveau stijgt. Vergeleken met de universitairen, vinden de niet- of lager geschoolden het risico op een ramp groter (10,4% t.o.v. 26,8%). Door de respondenten uit de leeftijdscategorie van 30 tot 39 jaar wordt het gevaar veel minder groot ingeschat dan door respondenten boven de zeventig. Eén vierde van de hoogbejaarden schat het risico groot in. Daarentegen schat slechts 11,1% van de 30’ers het gevaar groot in. Blijkbaar zijn de respondenten onder de 40 jaar geruster in deze materie dan ouderen. Dit verschil weerspiegelt duidelijk het eerder waargenomen hogere vertrouwen van de jongere respondenten in de nucleaire technologie. Naar omgevingsfactoren kan een onderscheid gemaakt worden tussen Vlamingen en Walen. De Vlamingen achten het gevaar op een Belgische kernramp minder groot dan de Walen. We moeten dit resultaat evenwel nuanceren aan de hand van de cijfers per nucleaire site. De iets pessimistischere kijk van de Walen blijkt vooral aanwezig in de regio’s Chooz en Fleurus. In Tihange daarentegen schat, net als in de regio Mol-Dessel, de helft van de respondenten het 185


risico op een kernramp in België laag tot zeer laag in. Het feit of de respondenten in de 10 of 20 km zone wonen, maakt geen significant verschil uit wat betreft hun inschatting van het risico op een kernramp in België.

Tabel 47 Inschatting risico op nucleair ongeval in België naar nucleaire site, in % (N= 1372) Totaal Groot tot zeer groot Niet zo groot Klein tot zeer klein

16,8 40,5 42,7

Doel

Mol-Dessel

Site Tihange

Fleurus

Chooz

14,1 44,8 41,1

11,5 40,2 48,3

19,9 29,9 50,2

31,1 37,3 31,6

22,2 47,2 30,6

Daarnaast onderzochten we of de respondenten het gevaar anders zouden inschatten als ze al eens een nucleaire installatie bezocht hadden. Wanneer we dan kijken naar de respondenten die geen kerncentrale of andere nucleaire installatie hebben bezocht, zien we dat zij het risico op een nucleaire catastrofe in België beduidend hoger inschatten. Zij die daarentegen wel een nucleaire installatie hebben bezocht, schatten het risico lager in. Bij deze laatste groep dient bovendien een bijkomend onderscheid te worden gemaakt tussen zij die een kerncentrale hebben bezocht

en

diegenen

die

een

andere

nucleaire

installatie

hebben

bezocht.

De

“kerncentralebezoekers” schatten het risico in België nog lager in dan die respondenten die een andere nucleaire installatie hebben bezocht. Een mogelijke verklaring kan zijn dat deze bezoekers beter “overtuigd” zijn door de gidsen van dienst inzake de veiligheid of, meer algemeen, dat de “bezoekers” over meer informatie beschikken wat blijkbaar bevorderlijk is voor hun vertrouwen. Dit is natuurlijk enkel en alleen een hypothese. Ook het hebben van bekenden die tewerkgesteld zijn in de nucleaire sector heeft een positief effect op de inschatting van het risico op een nucleaire ramp in België. Slechts 53,5% van de respondenten met bekenden in de sector schat het risico ‘klein tot zeer klein’ in tegenover 39,5% van de andere respondenten. Bij de respondenten die zelf tewerkgesteld zijn in de nucleaire sector, loopt dit percentage “geruste zielen” nog op tot 81,6%. 4.2.2.2. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp elders in West-Europa? We stellen hier reeds vast dat, over de hele lijn, de respondenten meer vertrouwen hebben in de Belgische installaties dan in de andere West-Europese nucleaire installaties. Zo is 28,1% van de

186


respondenten van mening dat het risico op een nucleaire ramp in West-Europa ‘groot tot zeer groot’ is. Beïnvloedende factoren Naar persoonlijke kenmerken vinden we dezelfde tendensen terug als voor het gepercipieerde risico in België. Na de opsplitsing naar leeftijd blijken de dertigers het gevaar minder groot in te schatten dan de andere categorieën. De verdeling die we terugvinden is analoog met de verdeling voor België. Als we het opleidingsniveau in de analyse betrekken, constateren we opnieuw duidelijke verschillen in perceptie. Van de respondenten zonder diploma of met een lager onderwijsdiploma vindt 45,3% dat het risico ‘groot tot zeer groot’ is. Daarentegen vindt maar 17,9% van de respondenten met een diploma hoger onderwijs dat dit risico ‘groot tot zeer groot’ is. Wanneer we kijken naar de omgevingsfactor gewest, blijkt dat 22,5% van de Vlamingen het gevaar ‘groot tot zeer groot’ in schat. Wanneer enkel naar het risico in België werd gepeild, was dit percentage nog maar 13,2%. Bij de Walen is het vertrouwen in West-Europese nucleaire installaties veel kleiner dan het vertrouwen in Belgische nucleaire installaties; maar liefst 41% van hen schat het risico in West-Europa als ‘groot tot zeer groot’ in, terwijl op de Belgische vraag maar 24,8% dit antwoord gaf. Dat procentueel zoveel meer Walen de kerncentrales in de andere West-Europese landen wantrouwen zou misschien voor een stuk kunnen te maken hebben met het feit dat zij meer rekening houden met de nabijheid van de Franse kerncentrales, maar dit zal zeker niet de enige factor zijn. Wellicht speelt het eerder vastgestelde lagere vertrouwen van de Walen in de nucleaire technologie hier een belangrijke rol. Toch valt ook nu weer de afwijkende perceptie in de regio Tihange ten opzichte van Fleurus en Chooz op. Daar waar in deze laatste regio’s slechts 15% van de respondenten de kans op een nucleair ongeval in West-Europa ‘klein tot zeer klein’ inschat, is dat in Tihange nog voor 33% van de respondenten het geval. Opnieuw zien we vergelijkbare cijfers in Mol-Dessel en een iets lager percentage, maar nog steeds ver boven Chooz en Fleurus, in Doel. De invloed van “het hebben van bekenden, tewerkgesteld in de nucleaire sector” laat zich ook hier gelden, zij het dat die volledig dient te worden toegeschreven aan de optimistischere kijk van de respondenten die zelf tewerkgesteld zijn in de sector. Binnen deze groep schat 68% het risico op een nucleair ongeval in West-Europa ‘klein tot zeer klein’ in, ten opzichte van een algemeen gemiddelde van 28,3%. Het louter kennen van iemand (gezinslid of andere bekende) heeft geen enkele invloed meer. 187


Ook het bezoek aan een nucleaire installatie heeft een impact op de beoordeling van de respondenten. Opnieuw blijkt de invloed van het bezoek aan een kerncentrale groter dan die van het bezoek aan een andere nucleaire installatie. 4.2.2.3. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp in Oost-Europa Liefst 79,3% van de respondenten schat het risico als ‘groot tot zeer groot’ in en het percentage dat het risico als ‘klein’ en ‘zeer klein’ inschat, slinkt tot 3,6%. Het vertrouwen in de OostEuropese nucleaire activiteiten is bijzonder klein te noemen. Misschien is er hier sprake van een “Tsjernobyl-syndroom”. Wanneer we de beïnvloedende factoren overlopen, worden opnieuw dezelfde tendensen vastgesteld. De jongere leeftijdscategorieën blijken meer vertrouwen te hebben, terwijl de hoogbejaarden het minst vertrouwensvol zijn. Wat Oost-Europa betreft is het echter zo dat het risico voor zowel jongeren als ouderen relatief hoger wordt ingeschat dan het risico in België en West-Europa, opnieuw een bevestiging van wat hoger werd vastgesteld. De Vlamingen blijven ook hier iets minder angstig dan de Walen. Van de Vlamingen schat 76,7% het gevaar ‘groot tot zeer groot’ in. Bij de Walen vindt 84,9% dat dit risico ‘groot tot zeer groot’ is. Op niveau van de afzonderlijke sites, zien we nu geen verschil meer. Naar tewerkstelling in de nucleaire sector zien we dat het pessimisme met betrekking tot OostEuropa ook gedeeld wordt door de respondenten die zelf in de sector werkzaam zijn, zij het in iets mindere mate dan de andere respondenten. In functie van het bezoek aan een nucleaire installatie konden geen significante verschillen meer gevonden worden. De cijfers die hierover in onderstaande tabel werden opgenomen, zijn dan ook louter indicatief.

188


Tabel 48 Antwoorden ‘groot tot zeer groot’ op inschatting nucleaire ramp, in % (N=1359) In België

In West-Europa

In Oost-Europa

16,9

28,2

79,3


13,2 24,8

22,5 41,0

76,7 84,9


14,1 11,5 19,9 31,1 22,2

23,6 20,4 32,9 51,7 37,1

79,5 71,2 81,5 89,6 81,8

geen of lager onderwijs middelbaar onderwijs HOBU Universiteit

26,8 16,4 13,5 10,4

45,3 28,2 20,8 17,9

82,1 79,3 75,8 84,0

18 – 29 jaar 30 – 39 jaar 40 – 49 jaar 50 – 59 jaar 60 – 69 jaar 70 jaar en ouder

14,3 11,1 17,6 18,1 16,5 25,2

22,7 20,3 29,7 28,2 26,3 45,7

62,2 72,7 80,6 82,9 83,9 89,4

19,2 10,8 12,3

32,1 17,4 24,3

79,8 79,9 68,5 32

17,8 12,9 7,9

29,6 22,3 13,2

79,9 76,7 71,5

Totaal Gewest

Nucleaire site

Diploma

Leeftijd

Bezoek aan een nucleaire installatie Geen Kerncentrale andere nucleaire installatie Bekenden tewerk in nucleaire sector geen bekenden zelf

4.2.3. Besluit Uit het voorgaande kunnen we de volgende conclusies trekken. 1. Voor wat betreft het afwegen van de gezondheidsrisico’s voor de omgeving van het nucleaire tegen andere industriële activiteit, blijken de respondenten daarbij een duidelijk onderscheid te 32

Dit cijfer wijst evenwel niet op een significant verschil. Voor de volledigheid hebben we het echter wel opgenomen in de tabel.

189


maken tussen de risico’s bij de dagelijkse werking (kerncentrale op de 4e plaats) en een ongeval (kerncentrale op de 1e plaats). 2. Voor wat betreft de inschatting van het risico op een nucleair ongeval blijkt afstand een grote rol te spelen in de perceptie van veiligheid. Zo vinden de respondenten dat er veel minder gevaar dreigt in eigen land dan in andere landen. West-Europa is minder veilig dan België. Oost-Europa is het meest onveilig volgens onze respondenten. Maar die afstand speelt ook korter bij huis een rol. Inwoners van de regio’s Tihange, Mol-Dessel en Doel schatten het risico op een nucleaire ramp in België (alsook in West-Europa) veel lager in dan de respondenten uit Chooz (met een kerncentrale over de grens) en uit Fleurus (waar men veel minder besef heeft van de nucleaire aanwezigheid in de buurt). Opvallend is ook dat we in dit verband geen verschil vonden tussen de perceptie van de respondenten uit de 10 en deze uit de 20 km zone. Dit betekent dat de afstand tot een kerncentrale over de grens duidelijk als groter gepercipieerd wordt dan de afstand tot een kerncentrale die op eigen bodem in reële termen even ver of verder af ligt. 3. Los van het verschil tussen Tihange, Mol-Dessel en Doel enerzijds en Fleurus en Chooz anderzijds, voelen de Vlamingen zich iets veiliger dan de Walen en dit zowel binnen België als naar West- en Oost-Europa toe. Wellicht speelt hier de grotere mobilisatiekracht in Wallonië rond mileu- en gezondheidsrisico’s die reeds uit verschillende andere onderzoeken is gebleken. Iets wat we tevens voor een stuk vertaald zien in de sterkte van Ecolo. 4. Volledig in de lijn van de vaststellingen die we deden in 4.1, zien we het hoger vertrouwen van de jongere respondenten in de nucleaire technologie weerspiegeld in hun perceptie van het veiligheidsrisico. Analoog weegt de positievere kijk van de mensen die een nucleaire installatie hebben bezocht door op hun perceptie van het veiligheidsrisico in België en West-Europa (voor Oost-Europa konden geen significante verschillen gevonden worden). Bovendien blijkt het bezoeken van een kerncentrale daarbij een ‘extra geruststellend’ effect te hebben. Ook tewerkstelling in de sector leidt niet enkel tot een verhoogd vertrouwen in de nucleaire technologie, maar heeft tevens een positief effect op de inschatting van het veiligheidsrisico. Voor het hebben van bekenden die in de sector werken, is deze positieve impact eveneens aanwezig, maar dan wel in veel geringere mate. 4.3. Concrete kennis omtrent de nucleaire veiligheid In het vorige hoofdstuk bespraken we reeds hoe het gesteld is met de kennis van onze respondenten inzake functie en werking van de jodiumtabletten. In deze paragraaf gaan we dieper 190


in op een reeks vragen die de respondenten werd voorgelegd over hun gedrag bij een nucleaire ramp. De respondenten werd hiertoe gevraagd aan te duiden of zij volgende handelingen zeker zouden doen of zeker niet zouden doen bij een nucleair ongeval: a) U blijft binnen tot het einde van het alarm en sluit alle ramen en deuren. b) U verzamelt het hele gezin en vertrekt met de wagen naar veiliger oorden. c) Als u zich in de wagen bevindt, zet u de ventilatie af en rijdt u weg van de kerninstallatie. d) U verwittigt telefonisch de hele familie. e) Wanneer u zich buiten bevindt, gaat u snel een gebouw binnen. f) Wanneer uw kinderen zich nog op school (of elders) bevinden, haalt u hen onmiddellijk op. g) U zet meteen radio en tv aan. Over het algemeen zouden onze respondenten op de juiste manier reageren wanneer zij geconfronteerd worden met een nucleair ongeval. Meer dan 95% van de respondenten begeeft zich meteen naar binnen, blijft daar ook en zet radio en tv aan. Toch zal nog zo’n 30% eerst de kinderen naar huis halen. Slechts 23% geeft aan meteen in de auto te zullen springen in de hoop tijdig veiliger oorden te bereiken. Niet onbelangrijk is dat haast 60% van de respondenten in een dergelijk geval meteen naar de telefoon zou grijpen om de hele familie te verwittigen, ondanks het feit dat dit hen in de campagne ontraden werd. Beïnvloedende factoren Wanneer we kijken naar persoonlijke kenmerken, werden er geen significante verschillen gevonden op basis van geslacht. In functie van het opleidingsniveau noteren we enkel dat zowel het meteen gaan ophalen van de kinderen, als de drang tot telefoneren afnemen naarmate de respondenten hoger opgeleid zijn. Vooral de laagst geschoolden gaan meteen over tot het afhalen van de kinderen (41% t.o.v. 30% gemiddeld) en verkiezen in grote mate hun familie op te bellen. Ook naar leeftijd stellen we geen grote verschillen inzake gedragspatroon vast. Algemeen kan gesteld worden dat de jongste leeftijdscategorie het minst “gehoorzaam” is inzake binnen gaan en blijven en het aanzetten van radio en tv. Wat zeker opvalt is dat de neiging tot telefoneren beduidend hoger ligt bij de respondenten boven de 60 jaar. De drang tot het ophalen van de kinderen neemt toe vanaf de leeftijd van 30 jaar. Wat daarbij in het oog springt is dat vooral de respondenten boven de 70 jaar meer geneigd zijn dit te doen.

191


Aansluitend hierop blijkt het hebben van (jonge) kinderen geen noemenswaardige invloed uit te oefenen op het gedrag van de respondenten. Enkel op de stelling ‘u haalt meteen de kinderen op’, scoren de mensen met jonge kinderen 33 het hoogst (40% t.o.v. 30% gemiddeld). Daarnaast valt op dat ook mensen met kinderen ouder dan 25 jaar (de wat oudere respondenten, dus) in grotere mate (34%) dan de overige respondenten aangeven dat ze hun kinderen zouden ophalen. We kunnen vermoeden dat deze mensen hierbij in de eerste plaats aan de kleinkinderen denken. Voorts blijkt ook dat het hebben van jonge kinderen (van baby’s tot lagere schoolkinderen) een significante impact te hebben op het “telefoneergedrag van de respondenten” (zie Tabel 49). Vermoedelijk gaan deze mensen ervan uit dat ze zich in een dergelijk geval geheel op hun kinderen zullen instellen, waardoor ze geen tijd over hebben om nog de hele familie op te bellen. Kijken we tot slot nog even naar mogelijke verschillen in functie van het beroep van onze respondenten, dan zien we dat de studenten, net als de jongste leeftijdscategorie, in mindere mate dan de andere groepen naar binnen zouden gaan en er blijven (in beide gevallen 83% t.o.v. 96% gemiddeld). Opnieuw blijkt ook hier de “drang tot telefoneren” te verschillen naargelang de beroepsgroep: studenten en werknemers/ambtenaren blijken minder geneigd de telefoon ter hand te nemen. Inzake omgevingsfactoren konden er haast geen verschillen worden vastgesteld tussen de 10 en de 20 km zone, behoudens het feit dat mensen uit de 20 km zone meer geneigd zijn te telefoneren (67% t.o.v. 52% in de 10 km zone) en iets sneller hun kinderen zullen afhalen. Ook naar gewest zijn er weinig grote verschillen. Wel kiezen opvallend meer Walen voor “inpakken en wegwezen”, terwijl anderzijds 10% minder Walen dan Vlamingen zelf zouden wegrijden als ze reeds in hun auto zitten.Voorts grijpen onze Waalse respondenten iets sneller naar de telefoon en zijn ze net iets meer geneigd eerst nog even de kinderen op te halen. Uitgesplitst naar nucleaire site blijkt het iets hogere “vluchtgedrag” van de Walen vooral te wijten aan de respondenten uit Chooz. Toch geven ook in Tihange en Fleurus meer mensen aan met hun gezin te zullen wegrijden dan in Doel of Mol-Dessel. Daartegenover staat dat men in alle Waalse nucleaire regio’s effectief minder geneigd is spontaan weg te rijden wanneer men zich in de auto bevindt.

33

192

Hiermee geven we aan dat de jongste kinderen in deze gezinnen in de leeftijdscategorie van 2 tot 5 jaar vallen.


Opvallend is bovendien de “score” van de respondenten uit de regio Doel. Zij houden zich kennelijk het keurigst aan de regels zoals voorgesteld in de brochure. Zo geeft in deze regio een veel lager percentage dan in de andere sites aan niet meteen over te gaan tot het ophalen van de kinderen (24,5% t.o.v. 30% gemiddeld).

Tabel 49 Antwoorden “zeker doen” op vragen b en c naar gewest en nucleaire site, in % (N=1282)

Totaal

Gezin verzamelen en wegwezen

Meteen wegrijden als men in de auto zit

23,3

88,8

19,9 31,1

91,8 82,0

18,9 21,7 32,7 27,5 41,4

91,8 91,9 85,0 78,8 79,3

Gewest Vlaanderen Wallonië Nucleaire site Doel Mol-Dessel Tihange Fleurus Chooz

Voorts gingen we ook na of het bezoeken van een nucleaire installatie of het hebben van bekenden, tewerkgesteld in de sector enige invloed heeft op het gedrag van de respondenten bij een nucleair ongeval. Naar tewerkstelling (zelf of bekenden) in de sector konden geen significante verschillen worden vastgesteld. Het bezoeken van een nucleaire installatie blijkt, net als de meeste andere factoren een invloed te hebben op de “drang tot telefoneren”. Opvallend minder mensen die een nucleaire installatie bezochten, geven aan dat ze zouden beginnen telefoneren in geval van een nucleair ongeval. De impact van een bezoek aan een kerncentrale blijkt groter dan die van een bezoek aan een andere nucleaire installatie. Voor het overige noteerden we ook hier geen significante verschillen. Tot slot bekeken we of er verschillen konden worden gevonden tussen de respondenten die aangaven de brief te hebben ontvangen en zij die zich geen brief meer herinnerden. Hier blijkt een grotere impact te zijn dan enkel het ondertussen vertrouwde “telefoneergedrag”. In de eerste plaats stellen dus minder mensen die een brief ontvingen dat ze zouden beginnen telefoneren bij een nucleair ongeval, maar daarnaast opteren zij in (veel) geringere mate voor het ophalen van de kinderen en voor “inpakken en wegwezen”. Ook kiest een hoger percentage binnen deze groep 193


voor binnen (gaan en) blijven en het luisteren naar radio en tv. Het bijhouden van de brochure zorgt daarbovenop voor een versterkend “ontradend effect” op het telefoneren en op het ophalen van de kinderen.

Tabel 50 Antwoorden “zeker doen” op vragen a, b, d, e, f en e naar brief ontvangen, in % (N= 1236)

Binnen blijven Gezin verzamelen en wegwezen Telefoneren naar familieleden Naar binnen gaan Meteen de kinderen ophalen Radio en tv aanzetten

Totaal

Ja

96,1 23,2 56,9 96,3 29,5 97,8

97,1 21,3 53,0 96,9 25,6 98,8

Brief ontvangen Nee Weet niet 91,6 37,0 68,4 94,9 46,8 94,4

95,0 22,8 67,3 94,2 37,4 95,4

We kunnen dan ook besluiten dat het “telefoneergedrag” van onze respondenten in het geval van een nucleair ongeval, vrij hoog ligt en daarenboven sterk afhankelijk is van een aantal persoonlijke factoren. Daarnaast onthouden we vooral de duidelijk positieve impact van het ontvangen van de brief en bijbehorende brochure op het gedrag van de doelgroep. Vooral de mensen uit Doel bleken bijzonder goed geïnformeerd. Hiervoor zijn drie redenen aan te halen. Ten eerste krijgen de Doelenaars het blad “Doelbewust”, waarin uitgebreide aandacht besteed werd aan de jodiumcampagne. Ten tweede zijn er in de ruime regio rond Doel opvallend meer informatiesessies gehouden (meestal op vraag) dan in de andere campagneregio’s. Bij de informatiesessies registreerde men ook een opvallend hogere opkomst dan elders. Tot slot zijn er ook heel veel bezoeken aan de kerncentrale van Doel (ongeveer 80000 per jaar). Wanneer men weet dat een groot aandeel van deze bezoekers uit de regio rond Doel afkomstig is, is ook daar een mogelijke reden te vinden voor het beter geïnformeerd zijn.

194


Tabel 51 Antwoorden “zeker doen” op de vraag of men bij een nucleair ongeval de familie zou opbellen, in % (N= 1270) % Totaal

%

57,1

Leeftijd

Zone 18 – 29 jaar 30 – 39 jaar 40 – 49 jaar 50 – 59 jaar 60 – 69 jaar 70 jaar en ouder

51,8 46,8 58,4 57,1 67,6 68,0

Kinderen

10 km 20 km

52,0 67,1


52,5 59,6 60,2 66,9 50,0


54,9 62,2

Nucleaire site

geen kinderen baby('s) jonge kinderen lagere school kinderen tieners kinderen tussen 19 en 25 jaar kinderen ouder dan 25 jaar

57,9 37,3 50,9 47,9 59,4 59,6 66,4

Diploma

Gewest geen of lager onderwijs lager secundair hoger secundair hoger onderwijs

68,8 57,1 56,1 52,6

Beroep

Bezoek aan een nucleaire installatie student niet tewerkgesteld werknemer of ambtenaar zelfstandige of vrij beroep andere

55,6 62,3 52,0 63,9 69,4

geen kerncentrale andere nucleaire installatie

60,5 48,2 50,8

Brief ontvangen ja nee weet niet

53,0 68,4 67,3

4.4. Kennis en perceptie FANC Op de vraag of er in België überhaupt een organisatie voor nucleaire veiligheid bestaat, antwoordt de helft van onze respondenten affirmatief. Veertig procent weet het niet, en 10 procent zegt dat een dergelijke organisatie niet bestaat. Het is opmerkelijk dat dertien procent van degene die

195


weten dat er zo’n een organisatie bestaat, effectief de naam FANC 34 opgeeft, als er naar ‘een’ naam gevraagd wordt. Dit is een indicator dat toch heel wat mensen het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle blijken te kennen, alhoewel de naam niet voorkwam op de enquête, en enkel heel minimaal op het campagnemateriaal. Op deze vraag waren voorts ‘de milieubeweging’ met 24%, ‘NIRAS’ met 14% en ‘de overheid’ met 12% de andere veel voorkomende namen.

Tabel 52 Antwoorden op ‘wie is de bewaker van de nucleaire veiligheid’, in % (N= 316) % FANC Milieubeweging NIRAS Overheid SCK Telerad AIB-Vinçotte Nucleaire sector zelf Andere Geen idee

13,0 24,1 13,6 12,0 7,6 4,4 2,8 4,4 11,1 7,0

Daarnaast werd de respondenten gevraagd waarmee een dergelijke organisatie zich zou moeten bezighouden. Zowat één op vijf respondenten vindt dat de organisatie “alles” moet doen wat maar enigszins betrekking heeft op een veilig beheer van de nucleaire materie. Het gaat daarbij om: het informeren van de bevolking over zowel de nucleaire activiteit in de omgeving als over de voor en de nadelen van kernenergie, het waarschuwen van de bevolking in geval van nood, het uitvoeren van veiligheidscontroles, zowel

binnen, als rond de nucleaire installaties en het

begeleiden van een nucleair transport. Drie op vijf respondenten verwachten hoofdzakelijk informatie, met dan vooral de nadruk op de locale nucleaire installatie

(het IMBY (In my

Backyard)-syndroom). Iets meer dan 20% ziet het meeste heil in een externe controlefunctie voor de organisatie, die dan vorm kan krijgen door veiligheidscontroles in en rond de nucleaire installaties, het begeleiden (in casu veilig houden) van nucleaire transporten, en het waarschuwen in geval van nood (bijvoorbeeld aan de hand van de zogenaamde snuffelpalen van Telerad).

34

196

Ook naamgevingen die sterk in de buurt kwamen, werden als juist aangerekend.


Tabel 53 Antwoorden op ‘functie van de bewaker van de nucleaire veiligheid’, in (N= 1353) % Alles Begeleiden - waarschuwen - controleren Informatie over de voor- en de nadelen Informatie over de nucleaire activiteit in omgeving Informatie algemeen

17,4 23,0 9,7 37,2 12,8

Samengevat kan gesteld worden dat de respondenten externe controle willen op de nucleaire activiteiten in hun omgeving, door een organisatie die, na controle en toezicht, de bevolking in hoofdzaak informeert. 4.5. Percepties en verwachtingen ten aanzien van de actoren in het “nucleaire veld” In het vorige hoofdstuk (zie 3.3.1) zagen we dat een grote meerderheid van de respondenten in de toekomst graag nog meer campagnes rond nucleaire veiligheid zouden zien. Voor wat betreft de initiatiefnemer van volgende campagnes, verwachten de meeste respondenten een duidelijke inbreng vanwege de overheid: 44,7% van onze respondenten is van mening dat nieuwe campagnes uitsluitend moeten uitgaan van de overheid; 17% ziet meer heil in een samenwerking tussen de overheid en de nucleaire sector. Daar waar de verwachtingen ten aanzien van de milieubeweging eerder laag zijn, vindt 17,8% van de respondenten dat een volgende campagne in de eerste plaats een taak is voor de nucleaire sector zelf. Aansluitend werd ook gepeild naar de verwachtingen van de respondenten met betrekking tot de verstrekkers van informatie over nucleaire veiligheid. Voorts werd ook toegespitst op het verwachtingspatroon ten aanzien van de gemeentelijke overheid. Daar deze overheid het dichtst bij de bevolking staat, kan zij een belangrijke schakel vormen in de communicatie rond nucleaire veiligheid in het algemeen en rond de nabije nucleaire installatie(s) in het bijzonder. 4.5.1. Van wie verwacht men informatie over de nucleaire activiteit in zijn omgeving ? Globaal kunnen we stellen dat de meerderheid van onze respondenten vindt dat de informatie rond nucleaire activiteiten voornamelijk moet komen van de nucleaire sector zelf en van de overheid. Dit naar analogie met de verwachtingen inzake een nieuwe campagne.

197


Beïnvloedende factoren Op het vlak van persoonlijke kenmerken kon geen verschil worden vastgesteld inzake verwachtingspatroon tussen mannen en vrouwen. Naar leeftijd komt men evenwel tot een aantal opmerkelijke vaststellingen. Ten eerste scoort de overheid bijzonder goed (wanneer we ook alle combinaties waarin de overheid voorkomt als één van de informatieverstrekkers in rekening brengen), ongeacht de leeftijd van de respondenten. Toch kunnen we over de verschillende leeftijdscategorieën een aantal trends terugvinden. Zo stijgt het verwachtingspatroon ten aanzien van de gemeentelijke overheid naarmate de respondenten ouder worden. Daar waar slechts 5% van de 18 tot 29 jarigen zich tot de gemeentelijke overheid zou richten voor meer informatie over nucleaire veiligheid, gaat het bij de hoogbejaarden om 25%. Ten aanzien van de federale overheid zijn de verwachtingen dan weer vrij evenredig verdeeld over de verschillende leeftijdsgroepen. Een andere vaststelling is dat niemand echt informatie lijkt te verwachten van de milieubeweging, zelfs in combinaties met de nucleaire sector en met de overheid scoort zij niet hoog. Opvallend is wel dat de milieubeweging veel minder krediet krijgt van onze jongere respondenten, dan van de oudere. Net als bij de gemeentelijke overheid, scoort de milieubeweging tot 5 keer beter bij de hoogbejaarden, dan bij de 18 tot 29 jarigen. Ten derde verwachten beduidend meer respondenten, over alle leeftijdscategorieën, informatie van de sector zelf. Als “populairste informatieverstrekker”, kunnen we niet rond de combinatie van de overheid (federaal en/of gemeentelijk) en de nucleaire sector. Wel valt op dat deze gecombineerde informatiebron het meest gesmaakt wordt door de jongere leeftijdscategorieën. Bij de hoogbejaarden blijkt uiteindelijk de gemeente als belangrijkste bron van informatie te primeren.

Tabel 54 Antwoorden vraag ‘van wie verwacht u informatie’ opgesplitst naar leeftijd, in % (N= 1371)

Gemeente Federaal Federaal en gemeente Milieubeweging en overheid Nucleaire sector en overheid Nucleaire sector, milieubeweging en overheid Nucleaire sector Milieubeweging Andere

198

18-29

30-39

40-49

50-59

60-69

70+

5,0 10,1 11,8 3,4 44,5 16,0 5,9 0,9 2,5

10,0 7,3 8,7 7,3 38,0 18,3 5,3 1,7 3,3

11,2 8,1 14,0 8,4 32,7 13,4 6,5 2,8 2,8

15,0 10,6 14,3 7,3 29,3 9,2 7,0 3,7 3,7

16,3 13,3 14,8 7,7 25,0 6,6 11,7 4,1 0,5

24,7 9,9 10,0 9,3 19,8 6,2 9,3 5,6 2,5


Wanneer we kijken naar omgevingsfactoren, blijken er, in tegenstelling tot vorige bevindingen, weinig verschillen op te merken in de verwachtingen van Walen en Vlamingen. Eén cijfer is toch vermeldenswaardig: de Walen verwachten meer info van de milieubeweging dan de Vlamingen (5% van de Walen verwacht dit tegenover slechts 2% van de Vlamingen).

Tabel 55 Antwoorden ‘van wie verwacht u informatie’ opgesplitst naar geslacht en gewest, in % (N= 1391)

Gemeente Federaal Federaal en gemeente Milieubeweging en overheid Nucleaire sector en overheid Nucleaire sector, milieu en overheid Nucleaire sector Milieubeweging Andere

Totaal

Man

Vrouw

Vlaanderen

Wallonië

13,4 9,5 12,7 7,4 31,6 11,9 7,5 3,2 2,7

11,9 11,1 13,9 6,8 30,7 11,5 8,6 3,1 2,5

16,1 7,1 11,0 8,2 32,9 12,7 5,6 3,2 3,2

13,0 10,8 15,1 6,8 32,3 11,7 6,7 2,2 2,4

16,7 6,6 7,8 8,5 30,8 12,0 8,7 5,4 3,5

Het feit dat men informatie verwacht, betekent echter nog niet per definitie dat men deze informatie ook betrouwbaar acht. In de vragenlijst werden dan ook enkele items opgenomen die peilden naar het vertrouwen van de respondenten in verschillende informatiebronnen. Daaruit kunnen we concluderen dat men de wetenschappers (zowel nationale (62%) als internationale (66%) wetenschappers) het meest geloofwaardig acht. In dalende volgorde van geloofwaardigheid volgen dan het SCK (54%), Greenpeace (51%), de gemeentelijke overheid (50%), het Internationaal Agentschap voor Atoomenergie (48,5%), Euratom (47%), de federale overheid (46%), de Bond Beter Leefmilieu (43%), de VN (38%), de Vlaamse overheid (36%), de nucleaire sector (35%), de Europese Commissie (33,5%), de media (33%) en een laatste groep met familieleden (19%), vrienden (17%) en buren (12,5%). Helemaal achteraan komen de politieke partijen met 12%. In dit opzicht kan samenwerking met de gemeentelijke overheden als zinvol worden beschouwd. Enerzijds verwachten de respondenten informatie van ‘de overheid’, anderzijds wordt de gemeentelijke overheid als het meest betrouwbaar overheidsniveau aangeduid.

199


4.5.2. Wat verwacht men specifiek van de gemeentelijke overheid rond nucleaire veiligheid ? De verschillende antwoorden die hierop werden gegeven, kunnen grosso modo worden ingedeeld in een actief en een passief beleid. Een actief beleid omvat het organiseren van informatieavonden, het opstellen en verdelen van eigen brochures en het verzamelen en verspreiden van meetgegevens rond radioactiviteit. Een passief gemeentebeleid omvat daartegenover het verdelen van brochures van andere organisaties en het verspreiden van algemene informatie via het gemeentebeleid. Een combinatie van beide wordt voorts aangeduid met de term gemengd beleid. Algemeen genomen is een 60% van de respondenten voorstander van een actief gemeentelijk beleid inzake communicatie rond nucleaire veiligheid. Beïnvloedende factoren Staan we even stil bij enkele persoonlijke kenmerken, dan blijkt zowel een meerderheid van de mannen als van de vrouwen voorstander te zijn van een actief gemeentebeleid. Bij de vrouwen is die voorkeur voor een actief beleid het nadrukkelijkst, maar zij kiezen dan weer amper voor een gemengd beleid. Alle leeftijdscategorieën zijn voorstander van een actief gemeentebeleid. Op het eerste zicht is het opvallend dat jongeren meer dan de andere categorieën een passief beleid willen. De jongeren opteren dan ook veel minder voor een gemengd beleid dan de ouderen.

Tabel 56 Antwoorden ‘Welk gemeentebeleid verwacht u’ opgesplitst naar leeftijd, in % (N= 741)

Actief beleid Passief beleid Gemengd beleid

18-29

30-39

40-49

50-59

60-69

70+

56,3 42,2 1,6

66,7 29,6 3,7

62,4 30,0 7,6

55,8 33,8 10,4

56,6 30,2 13,2

53,9 34,3 11,8

Tabel 57 Antwoorden ‘Welk gemeentebeleid verwacht u’ opgesplitst naar geslacht en gewest, in % (N= 750)

Actief beleid Passief beleid Gemengd beleid

Totaal

Man

Vrouw

Vlaanderen

Wallonië

58,8 32,5 8,7

54,1 33,9 12,0

67,3 29,8 2,9

61,8 29,7 8,4

52,2 38,6 9,2

De verwachtingen van de respondenten ten opzichte van de gemeenten werden ook met andere kenmerken gekoppeld. Opleiding en actieve inzet binnen de gemeente, alsook gewest en de site 200


waar

de

respondenten

vlakbij

wonen,

bleken

geen

significante

invloed

op

dit

verwachtingspatroon uit te oefenen. We kunnen hieruit besluiten dat de overgrote meerderheid van onze respondenten van mening is dat de overheid informatie moet geven omtrent de nucleaire veiligheid. Het is ook aan de nucleaire sector om informatie vrij te geven. Slechts weinigen verwachten informatie van de milieubeweging(en). Wanneer gevraagd wordt naar het gewenst gemeentebeleid, wil een duidelijke meerderheid van onze respondenten een actief gemeentebeleid (zoals zelf brochures maken en verdelen, info-avonden organiseren,…). 4.6. Afsluitend intermezzo rond mediagebruik Aan de respondenten werd niet enkel gevraagd van wie een nieuwe campagne zou moeten uitgaan en wat zij verwachten van de verschillende actoren in het “nucleaire veld”. We vroegen hen ook aan te geven op welke wijze zij daarover ingelicht wensen te worden. Een niet onbelangrijk aspect van een informatiecampagne. De algemene resultaten werden opgenomen in onderstaande tabel.

Tabel 58 Rangschikking belangrijkste mediakanalen voor een voorlichtingscampagne, in % (N= 1407) % Brochure huis aan huis bedeeld Nationale televisie Gemeenteblad Regionale televisie Persoonlijke brief Radio Krant Informatieblad van de nucleaire installatie zelf Regionaal informatieblad Lokale informatieavond Internet en e-mail Via de mutualiteit Brochure op gemeentehuis of postkantoor Week- en maandbladen

59,1 55,2 46,1 44,3 37,4 33,4 30,4 24 17,8 13,1 9,3 8,9 8,5 8,1

Uit deze resultaten blijkt een duidelijke voorkeur van de respondenten voor de aan huis bedeelde brochure. In combinatie met de persoonlijke brief, blijkt dit trouwens veruit het meest gesmaakte informatiekanaal. Ook het gemeenteblad scoort bijzonder goed. Wanneer we daarbij bedenken 201


dat een meerderheid van de respondenten zich uitsprak voor een actieve inbreng van de gemeente in de communicatie rond nucleaire veiligheid, staat het buiten kijf dat het gemeenteblad als medium een plaats verdient in volgende voorlichtingscampagnes. Naast deze drie kanalen (brochure, brief en gemeenteblad) is voor de respondenten ook de televisie het kanaal bij uitstek om hen te informeren. Voor zover ons bekend, is daar in de vorige campagne weinig gebruik van gemaakt. Tot slot blijkt, wanneer we de respondenten vroegen naar het voor hen absoluut belangrijkste informatiekanaal, ook het informatieblad van de nucleaire installatie nog een zekere voorkeur te genieten, zij het in veel mindere mate dan de eerder genoemde kanalen. Wanneer we kijken naar de leeftijd van de respondenten, zien we toch enkele frappante verschillen. Zo ligt de persoonlijke brief veel minder goed in de markt bij de 60-plussers dan bij de andere leeftijdsgroepen. Daarnaast zien we dat de appreciatie voor de aan huis verdeelde brochure over het algemeen hoog is (tot 70% onder de jongste leeftijdsgroep), maar toch sterk daalt met de leeftijd (tot 50% onder de hoogbejaarden). De populariteit van internet en e-mail, de lokale informatieavond en het informatieblad van de nucleaire installatie stijgen eveneens drastisch naarmate de leeftijd van de respondenten afneemt. Dit is geen onbelangrijk gegeven. Zeker voor wat betreft internet en e-mail, kan worden verwacht dat het enthousiasme voor dit kanaal stelselmatig zal groeien. Daar waar de interesse voor informatieavonden mogelijk afneemt in functie van de leeftijd, zullen de nu jongere respondenten die al een beroep doen op het internet, dit wellicht op latere leeftijd ook nog doen. De grotere populariteit van het informatieblad van de nucleaire installatie onder de jongere respondenten heeft vermoedelijk dan weer te maken met hun groter vertouwen in de nucleaire technologie.

Tabel 59 Voorkeuren inzake enkele mediakanalen naar leeftijd, in % (N= 1386)

Brochure thuis Internet en e-mail Lokale informatieavond Informatieblad van de nucleaire installatie

18-29

30-39

40-49

50-59

60-69

70+

68,9 17,7 17,7 32,8

67,2 14,2 14,2 30,1

60,9 11,8 16,5 24,2

52,7 7,6 13,0 19,1

55,3 3,1 7,1 24,9

50,3 0,6 10,1 15,4

Naar geslacht stellen we vast dat onze vrouwelijke respondenten een sterk verhoogde voorkeur hebben ten opzichte van de mannen voor de persoonlijke brief en de brochure aan huis én voor het regionaal informatieblad. De mannelijke respondenten zijn dan weer in iets grotere mate voorstander van internet en e-mail als informatiebron. 202


Tabel 60 Voorkeuren inzake enkele mediakanalen naar geslacht, in % (N= 1401)

Brochure thuis Persoonlijke brief Regionaal informatieblad Internet en e-mail

Mannen

Vrouwen

54,2 33,6 15,2 11,1

67,0 43,7 21,9 6,5

Qua mediagebruik konden we naar gewest geen grote verschillen vaststellen. Het enige wat enigszins opviel was dat de regionale televisie door Vlamingen meer gewaardeerd wordt dan door de Waalse respondenten (46,7% t.o.v. 39,6%). Deze laatsten hebben dan weer iets meer boodschap aan een lokale informatieavond (19,7% t.o.v. 10,2% Vlamingen) of een artikel in een week- of maandblad (12,3% t.o.v. 6,3%). Naar de afzonderlijke nucleaire sites konden, tot slot, wel een aantal, zij het vaak kleine verschillen worden gevonden. We bespreken ze niet in detail, maar geven ze wel mee in onderstaande tabel, omdat een informatiecampagne toch voor een stuk een lokale aangelegenheid is, en er dan met deze verschillen eventueel rekening kan gehouden worden.

Tabel 61 Voorkeuren inzake enkele mediakanalen naar nucleaire site, in % (N= 1386)

Nationale televisie Regionale televisie Gemeenteblad Brochure op postkantoor Brochure thuis bezorgd Lokale informatieavond

Doel

Mol-Dessel

Tihange

Fleurus

Chooz

57,8 49,6 44,3 8,8 61,9 9,9

47,1 41,0 52,9 4,3 50,2 10,6

61,5 36,2 47,4 10,3 64,8 16,9

57,7 46,7 37,9 14,3 62,1 22,5

40,5 24,3 54,1 2,7 48,7 21,6

203


5. ALGEMEEN BESLUIT

Uit onze enquête bleek een duidelijk geformuleerde vraag om opvolgingscampagnes. De vorige campagne was een goede start. Vooral brief en brochure zijn de mensen bijgebleven. Het ontvangen van de bon met de uitnodiging tot het afhalen van de jodiumtabletten was daarbij een extra stimulans. De meeste respondenten die zich de campagne herinnerden beoordeelden ze eerder positief. Dit wil evenwel niet zeggen dat er reden is tot euforie. We mogen er immers niet van uitgaan dat het aandeel mensen dat zich de campagne herinnert onder de algemene populatie even groot is als onder onze respondenten. De kans is reëel dat we net die mensen konden overtuigen aan de enquête deel te nemen. Daarnaast zien we ook dat het hebben ontvangen van brief en brochure wellicht een kleine impact heeft gehad op de algemene kennis en perceptie inzake het nucleaire, maar dat er desondanks op heel wat (meestal de meer concrete) punten nog onduidelijkheid heerst. Ook voor de behoorlijke kennis van de respondenten omtrent functie en werking van de jodiumtabletten, kunnen we niet uitsluiten dat deze veeleer het gevolg kan zijn van algemene kennis en "gezond verstand" inzake medicatie. Het feit dat een meerderheid van de mensen die de tabletten in huis haalden deze op de meest vochtige plekken in huis bewaart, is een veeg teken aan de wand.

204


Uit onze analyse blijkt voorts ook dat er nog heel wat te doen valt op het vlak van de sitespecifieke informatie. In de eerste plaats zijn er duidelijke verschillen inzake bewustzijn van de nucleaire aanwezigheid. Vooral in Fleurus heeft men in deze nog een lange weg af te leggen. In tweede orde blijkt dat rond de grote kerncentrales de mensen vrij goed weten wat er zich in deze installaties afspeelt. In de andere nucleaire regio's is het met deze kennis echter veel minder goed gesteld. Dit leidt in de regio Mol-Dessel tot de enigszins tegenstrijdige vaststelling dat er onder de bevolking een zeer hoge graad van bewustzijn van de nucleaire aanwezigheid is, maar dat men over het algemeen weinig notie heeft van wat die activiteit dan wel mag inhouden. Voor dit site-specifieke aspect van een toekomstige campagne is het van belang de lokale overheden daarbij nauw te betrekken. En dit om verschillende redenen. Allereerst ziet een meerderheid van onze respondenten voor de gemeentelijke overheid een actieve rol weggelegd in deze materie. Bovendien scoort de gemeentelijke overheid meer dan behoorlijk op het vlak van betrouwbaarheid (wordt aanzien als het meest betrouwbare overheidsniveau) en wordt ze door een groot deel van de respondenten naar voren geschoven als geprefereerde informatiebron. Tot slot maken ook de bevoegdheden van het gemeentebestuur, in casu de burgemeester, in de organisatie en uitvoering van de rampenplanning, de gemeentelijke overheid tot een essentiële partner in de communicatie rond nucleaire veiligheid. De nucleaire rampenplanning is echter nog te veel een top-down beslissingsboom, waarbij de gemeente een louter uitvoerende rol heeft te spelen; dit in tegenstelling tot de “gewone” rampenplanning. De betrokkenheid van de lokale besturen bij deze materie is dan ook beperkt. Het nauwer betrekken van de gemeentelijke overheid bij de nucleaire noodplanning kan tot een betere verstandhouding leiden. Als bijkomend effect kan dit mogelijk meer begrip en vertrouwen bij de bevolking genereren, omdat “hun lokale mensen” er dan ook bij betrokken zijn. Los van de site-specifieke informatie is het duidelijk dat men inzake communicatie niet op 1 paard mag wedden en best verschillende kanalen tegelijk inzet. Uit de analyse is immers gebleken dat verschillende groepen mensen andere preferenties koesteren inzake mediagebruik (en dit zowel naar kanalen als informatieverstrekkers). Gezien de heterogeniteit van het doelpubliek moet men deze diversiteit dan ook optimaal benutten. Daar het bezoeken van een nucleaire installatie een duidelijke invloed blijkt te hebben op kennis en perceptie inzake het nucleaire, lijkt ons dit ook een interessante piste om (in de eerste plaats misschien meer site-specifieke) informatie over te brengen en een betere communicatie met de bevolking op gang te trekken.

205


Naar profilering van het FANC, tenslotte, hebben we kunnen vaststellen dat er wel wat respondenten van het bestaan van deze organisatie op de hoogte zijn. Toch gaat het hier om een zeer beperkt percentage van de bevolking. Bovendien blijkt er nog heel wat verwarring met ondermeer organisaties als NIRAS, het SCK en zelfs de milieubeweging. Ondanks het sprankeltje hoop dus nog onduidelijkheid troef. Het is dan ook noodzakelijk dat het FANC als organisatie met een duidelijk eigen profiel en een duidelijke eigen communicatie naar buiten treedt en dit liefst zo snel mogelijk. Qua profilering lijkt het ons van belang dat het FANC zich van bij het begin opstelt als een neutrale en onafhankelijke overheidsinstelling die instaat voor de controle op de nucleaire sector. Hoewel nogal wat respondenten aanstuurden op een gecombineerde communicatie inzake nucleaire veiligheid tussen overheid én nucleaire sector, is het ons inziens imperatief dat het FANC zich daarbij opstelt als de bewaker van de nucleaire veiligheid. Als een soort "oom (of tante) agent" en niet als een promotor van de sector. Het FANC moet zich positioneren aan de kant van de bevolking, om als gespecialiseerde instelling met de nodige kennis en expertise in huis na te gaan of deze, vaak sterk gewantrouwde, sector zich aan de regels houdt. Het FANC dus als hoeder van het algemeen belang en de volksgezondheid en "medestrijder" van de burger die opkomt voor een gezonde en leefbare samenleving.

206

DEEL IV: BIJLAGEN

207

1. BIJLAGE 1 : DE ENQUÊTE (NEDERLANDSTALIGE VERSIE)

209


ALVORENS U AAN DEZE VRAGENLIJST BEGINT ... 1.

Eerst worden enkele informatieve vragen gesteld over uw leeftijd, woonplaats, enz. Deze dienen niet om u persoonlijk te kunnen identificeren. Zij moeten ons enkel in staat stellen om een zo juist mogelijk beeld te verkrijgen van de verschillende types van mensen die aan deze enquête deelnemen. Het is voor ons dan ook zeer belangrijk dat u probeert de vragen zo volledig en eerlijk mogelijk te beantwoorden. Neem er dus rustig uw tijd voor.

2.

Daarna worden vragen gesteld over een campagne rond nucleaire veiligheid die in maart ’99 werd gevoerd en waarmee uw gezin mogelijk in aanraking kwam. Bij deze vragen is er geen juist of fout antwoord. Ze gaan over wat u en/of de andere gezinsleden persoonlijk hierover denken.

3.

De enquête is volledig anoniem en wordt anoniem verwerkt. Ook de onderzoekers kunnen uw antwoorden niet opsporen!

4.

De meeste vragen in deze enquête zijn meerkeuzevragen, waarbij u het antwoord aankruist dat het beste past bij uw situatie of mening. Als er meerdere antwoorden mogelijk zijn, staat dit uitdrukkelijk vermeld achter de vraag. Soms wordt nog om een verduidelijking gevraagd (bv. “waarom?” of “waarom niet?”). Op deze plaatsen kan u uw antwoord wat nader toelichten. Mogen wij u vragen daarin zo precies en volledig mogelijk te zijn?

5.

Bij het invullen kan u soms merken dat vragen of uitspraken wat op elkaar lijken. Toch zijn ze niet allemaal hetzelfde. Elke vraag is voor ons van belang. Wilt u daarom enkel vragen overslaan als dit uitdrukkelijk zo wordt aangegeven?

6.

Indien u deze enquête voor 10 mei ingevuld kan terugsturen, dan zouden wij dat heel erg op prijs stellen.

Alvast heel erg bedankt voor uw medewerking en succes bij het invullen.

Anne Bergmans

Dimitri Mortelmans namens het onderzoeksteam

210

DEEL IV / BIJLAGEN

I. ACHTERGRONDVRAGEN 1.

Wat is uw geslacht ? O O

2.

Man Vrouw

In welk jaar bent u geboren ? 19 _ _

3.

Wat is het hoogste diploma of getuigschrift dat u behaalde ? Indien u nog studeert, vul dan de onderwijsrichting in die u nu volgt. O O O O O O O O O O O O

4.

Geen Lager onderwijs Lager secundair beroeps Lager secundair technisch Lager secundair algemeen vormend / kunst Hoger secundair beroeps Hoger secundair technisch Hoger secundair algemeen vormend / kunst Hoger onderwijs van het korte type Hoger onderwijs van het lange type Universitair onderwijs / postuniversitair onderwijs Andere: ____________________________________

Tot welke beroepscategorie behoort u ? O

Werknemer of ambtenaar - Werkzaam: - Als:

- U werkt:

O

O

in de privé sector (ook VZW)

O

bij de overheid (ook parastatale bedrijven)

O

ongeschoold arbeider

O

geschoold arbeider

O

bediende

O

hoger bediende / kader

O

andere (omschrijf voluit) _________________________

O

voltijds

O

deeltijds

Zelfstandige of vrij beroep - U werkt:

O

voltijds

O

deeltijds

O

Student

O

Niet tewerkgesteld

211


O O

U bent gepensioneerd of met brugpensioen U bent werkloos

O U doet het huishouden, u zorgt voor de opvang van kinderen of andere personen O Andere (omschrijf voluit) : __________________________________

5.

Welke van de volgende omschrijvingen past het best bij uw levenssituatie ?

O Ik woon alleen (ga naar vraag 10) O Ik woon samen met mijn partner O Ik woon bij mijn ouder(s) (ga naar vraag 10) O Ik woon met vrienden / broer(s) / zus(sen) (ga naar vraag 10) O Andere: _________________________________________ (ga naar vraag 10)

DEZE REEKS VRAGEN IS ENKEL BESTEMD VOOR MENSEN DIE SAMENWONEN MET EEN PARTNER

6.

Wat is het geslacht van uw partner ? O O

7.

Man Vrouw

In welk jaar is uw partner geboren ? 19 _ _

8.

Wat is het hoogste diploma of getuigschrift dat uw partner behaalde ? Indien uw partner nog studeert, vul dan de onderwijsrichting in die hij / zij nu volgt.

O O O O O O O O O O O O

212

Geen Lager onderwijs Lager secundair beroeps Lager secundair technisch Lager secundair algemeen vormend / kunst Hoger secundair beroeps (ook leercontract) Hoger secundair technisch Hoger secundair algemeen vormend / kunst Hoger onderwijs van het korte type Hoger onderwijs van het lange type Universitair onderwijs / postuniversitair onderwijs Andere: ____________________________________

DEEL IV / BIJLAGEN

9.

Tot welke beroepscategorie behoort uw partner ?

O

Werknemer of ambtenaar - Werkzaam: - Als:

- U werkt:

O

O

in de privé sector (ook VZW)

O

bij de overheid (ook parastatale bedrijven)

O

ongeschoold arbeider

O

geschoold arbeider

O

bediende

O

hoger bediende / kader

O

andere (omschrijf voluit) _________________________

O

voltijds

O

deeltijds

Zelfstandige of vrij beroep - U werkt:

O

voltijds

O

deeltijds

O

Student

O

Niet tewerkgesteld O O

U bent gepensioneerd of met brugpensioen U bent werkloos

O U doet het huishouden, u zorgt voor de opvang van kinderen of andere personen O Andere (omschrijf voluit) : __________________________________

213


VOLGENDE VRAGEN GELDEN OPNIEUW VOOR IEDEREEN

Onderstaande vragen gaan over het gezin waartoe u behoort. De bedoeling is de volledige samenstelling ervan vast te stellen. Met gezin bedoelen we alle personen waarmee u samen een huishouden vormt en onder hetzelfde dak woont (dus ook stiefouders, stiefbroers en -zussen, kinderen van partner, e.d.). Kinderen die in de week op kot of op internaat zitten, maar in het weekend naar huis komen en kinderen uit een vorige relatie van u of van uw partner die misschien niet permanent bij u inwonen, maar er wel met zekere regelmaat verblijven, behoren ook tot het gezin. 10. Hoeveel personen maken deel uit van uw gezin (uzelf meegerekend) ?

_ _ personen 11. a) Heeft u kinderen ? (eventueel ook de kinderen van uw partner die niet van u zijn)

O O

Ja Nee (ga naar vraag 12)

b) Hoeveel ?

__________

c) Kunt u voor elk kind aangeven hoe oud het is ? Kind1: ___ jaar Kind 2: ___ jaar

Kind 3: ___ jaar Kind 4: ___ jaar

Kind 5: ___ jaar Kind 6: ___ jaar

d) Kunt u voor elk kind aangeven in welke gemeente het gewoonlijk tijdens de dag verblijft (thuis, op school, in de crèche, bij onthaalmoeder, ...) en hoe ver dit ongeveer is van uw woning ? Kind 1 1. Thuis of op minder dan 1 km 2. Tussen 1 en 5 km 3. Tussen 5 en 10 km 4. Tussen 10 en 20 km 5. Verder dan 20 km

214

Kind 2

Kind 3

Kind 4

Kind 5

Kind 6

DEEL IV / BIJLAGEN

12. Als u volgende schaal van inkomens bekijkt, met welke categorie komt het totaal beschikbaar netto inkomen van uw gezin (dit omvat alle mogelijke inkomstenbronnen zoals loon, pensioen, kindergeld, ...) dan overeen ?

O O O O O O O O

Minder dan 20 000 BEF per maand Tussen 20 000 en 39 999 BEF per maand Tussen 40 000 en 59 999 BEF per maand Tussen 60 000 en 79 999 BEF per maand Tussen 80 000 en 99 999 BEF per maand Tussen 100 000 en 119 999 BEF per maand Tussen 120 000 en 199 999 BEF per maand 200 000 BEF per maand of meer

13. Met dit maandelijks inkomen van uw gezin voor ogen, hoe ervaart u het om daarmee rond te komen ?

O O O

Zeer moeilijk Moeilijk Eerder moeilijk

O O O

Eerder gemakkelijk Gemakkelijk Zeer gemakkelijk

14. Wat is uw hoofdverblijfplaats ?

Gemeente: Postnummer:

_______________________________ ______________

15. a) Hoe lang woont uw gezin al op dit adres ?

___ jaar

b) Indien het gezin recent (minder dan 2 jaar geleden) naar dit adres verhuisd is: 1)

In welke gemeente woonde u voordien ? gemeente: postnummer:

2)

_______________________________ ______________

Geef maand en jaartal waarin het gezin verhuisde: maand: jaartal:

_______________________________ ______________

16. Welke omschrijving geeft het best de huidige woonsituatie van uw gezin weer ?

215


O O O

Eigenaar van de woning Huurder of onderhuurder van de woning (ga naar vraag 18) Gratis bewoner van de woning (eventueel in ruil voor diensten) (ga naar vraag 18)

17. Sinds wanneer bent u eigenaar (of mede eigenaar) van de woning ?

O O O O

Sinds 1999 Sinds 1995 – 1998 Sinds 1990 – 1995 Voor 1990

18. a) Bent u zelf of uw partner actief in de gemeente ?

O O

Ja Nee

b) Indien ja, op welke manier ? (meerdere antwoorden mogelijk) O O O O O

216

In een culturele vereniging In een sportvereniging Bij de vakbond In de politiek Andere: ____________________

DEEL IV / BIJLAGEN

II. VRAGEN OVER DE CAMPAGNE “Nucleaire risico’s in België: de overheid waakt over uw veiligheid”

We nemen u een jaar mee terug in de tijd, naar maart ’99. Er liep toen een campagne rond nucleaire veiligheid in België. Meer dan 800.000 gezinnen (zo’n 1,6 miljoen Belgen) ontvingen hierover in die periode wat meer informatie. Mogelijk was dit ook het geval voor uw gezin .

19. Heeft uw gezin in de periode maart ’99 een brief ontvangen met een brochure over hoe u zich beschermt bij een nucleair ongeval ?

O O O

Ja Nee (ga naar vraag 41 op blz.14) Ik weet het niet meer (ga naar vraag 41 op blz.14)

20. a) Heeft u de brief of de brochure gelezen ?

O O O

Ja (ga naar vraag 21) Nee Ik weet het niet meer

b) Heeft iemand anders in het gezin de brief of de brochure gelezen ? O O O

Ja Nee (ga naar vraag 41 op blz.14) Ik weet het niet (ga naar vraag 41 op blz.14)

c) Indien ja, heeft deze er met u over gesproken ? O O

Nee (ga naar vraag 41 op blz.14) Ja

d) Indien ja, was zij / hij daarover positief of negatief ? O O O O

Eerder positief Eerder negatief Noch positief, noch negatief Ik weet het niet meer

Ga na deze vraag naar vraag 41 op blz.14

217


DEZE REEKS VRAGEN IS ENKEL BESTEMD VOOR MENSEN DIE “JA” ANTWOORDDEN OP DE VRAGEN 19 EN 20a.

21. a) Vond u de BRIEF duidelijk ?

O O O

Ja Nee Ik weet het niet meer

b) Indien nee, waarom niet ? ___________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________

22. Heeft u de BROCHURE bijgehouden ?

O O O

Ja Nee Ik weet het niet

23. Hoeveel gezinsleden lazen de BROCHURE ?

Aantal volwassenen: Aantal kinderen:

________________ ________________

24. a) Vond u de informatie in de BROCHURE duidelijk ?

O

Ja

O

Nee

O

Ik weet het niet meer (ga naar vraag 27)

b) Indien nee, welke vragen zag u niet beantwoord ? ________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________

218

DEEL IV / BIJLAGEN

25. Wat vond u in het algemeen van de lay-out (lettertype, kleur, afbeeldingen, bladschikking) van de brochure ? Druk dit uit in een cijfer op 10.

___ / 10 26. Vond u de brochure interessant? Druk dit uit in een cijfer op 10.

___ / 10

27. Heeft u nog bijkomende informatie gezocht ?

O

Nee

O

Ja, via (meerdere antwoorden mogelijk) O Apotheker O Huisarts O Jodiuminfolijn (het groene nummer van de federale overheid) O Lokale informatieavond over de campagne O Internet O Bibliotheek O Gemeentediensten O De eigenaar / uitbater van de nucleaire installatie O Lokale verenigingen O Andere: ________________

28. Heeft u met anderen over de campagne gesproken ?

O

Nee

O

Ja, (meerdere antwoorden mogelijk) O O O O O O O O O O

Met de andere volwassen gezinsleden Met de kinderen Met buren Met familie Met vrienden Met de apotheker Met de huisarts Op het werk Op school Andere: ________________

219


III. VRAGEN OVER DE JODIUMTABLETTEN die in het kader van de bovenvermelde campagne werden verdeeld Sommige gezinnen ontvingen niet enkel een brief en een brochure, maar ook een bon die ze konden inruilen tegen jodiumtabletten. Zo mogelijk ook uw gezin. 29. a) Heeft u een bon ontvangen waarmee u gratis jodiumtabletten kan afhalen ? O O O

Ja Nee Ik weet het niet meer

b) Heeft u jodiumtabletten gehaald ? O O O

Ja (ga naar vraag 31) Nee Ik weet het niet (ga naar vraag 41 op blz.14)

30. Indien nee, waarom heeft u geen jodiumtabletten gehaald ? (meerdere antwoorden mogelijk) O O O O O O O O O

Vergeten Het heeft geen zin, als er iets gebeurt zijn we er toch allemaal aan Geen bon ontvangen Bon weggegooid of verloren We hebben er alle vertrouwen in dat er niets zal gebeuren We waren het nog van plan Niet nodig, het kan nog wanneer er iets gebeurt Allergie of andere medische aandoening m.b.t. jodium Andere: __________________________________

Ga na deze vraag naar vraag 41 op blz.14 31. Indien ja, waarom heeft u de jodiumtabletten afgehaald ? (meerdere antwoorden mogelijk) O O O O O

Omdat het verplicht was Voor bescherming in geval van een nucleair ongeluk Om ons geruster te voelen Omdat ze gratis waren Andere: _____________________

32. Waar heeft u de pillen afgehaald ? O O O O

Bij de apotheker Op het gemeentehuis Op het werk Ergens anders: _________________

33. Hoeveel doosjes jodiumtabletten heeft u afgehaald ? ___ doosje(s)

220

DEEL IV / BIJLAGEN

34. Wat heeft u met deze pillen gedaan ?

O O O

Bijgehouden Weggegooid of verloren (ga naar vraag 37) Ingenomen

35. Waar bewaart (of bewaarde) u de pillen ?

O O O O O

Badkamer Keuken Berging Ik weet het niet Ergens anders: _____________________

36. Hoeveel gezinsleden weten waar ze liggen ?

Aantal volwassenen: Aantal kinderen:

________________ ________________

37. a) Vond u de STICKER die bij elk doosje tabletten werd geleverd duidelijk ?

O O O O

Ja Nee Ik heb geen sticker ontvangen Ik weet het niet

b) Indien nee, wat vond u onduidelijk ? O O O O O O

Te klein geschreven Te weinig informatie Te veel informatie Te ingewikkeld opgesteld Onduidelijke instructies Andere: ______________________

38. a) Vond u de BIJSLUITER duidelijk ?

O O O

Ja Nee Ik heb de bijsluiter niet gelezen

221


b) Indien nee, wat vond u onduidelijk aan de bijsluiter ? O O O O O O

Te klein geschreven Te weinig informatie Te veel informatie Te ingewikkeld opgesteld Onduidelijke instructies Andere: ______________________

39. Hoe neemt men de tabletten best in ?

O O O O

Doorslikken met water Oplossen in een vloeistof Opknabbelen Ik weet het niet

40. Hoe kunnen de jodiumtabletten u beschermen in geval van een nucleair ongeval ?

O O O O O

222

Volledige bescherming Bescherming van de schildklier Bescherming van de huid Bescherming van de lever Ik weet het niet

DEEL IV / BIJLAGEN

IV. ENKELE ALGEMENE VRAGEN OVER DE CAMPAGNE

DEZE REEKS VRAGEN GELDT OPNIEUW VOOR IEDEREEN, DUS OOK VOOR DE MENSEN DIE “NEE” OF “IK WEET HET NIET MEER” ANTWOORDDEN OP DE VRAGEN 19 EN 20a.

We komen hier nog heel even terug op de campagne. Met deze korte reeks vragen willen we vooral peilen naar uw verwachtingen op dit vlak. 41. a) Is uw gezin op een andere wijze dan via de brief en de brochure met de jodiumcampagne in aanraking gekomen ?

O O

Nee (ga naar vraag 43) Ja

b) Indien ja, op welke manier ? (meerdere antwoorden mogelijk) O O O O O

Krant Radio Televisie Internet Affiches

O O O O

Werk School Gesprekken Andere: ________________

42. Wat vond u, algemeen genomen, van deze campagne ? Druk dit uit in een cijfer op 10.

O

___ / 10

O

Geen mening

43. a) Vindt u dat in de toekomst meer van zulke campagnes moeten plaatsvinden ?

O O

Nee Ja

b) Indien ja, van wie moet zo’n campagne dan uitgaan ? O O O O

Van de overheid Van de milieubeweging (Greenpeace, Bond Beter Leefmilieu,…) Van de nucleaire sector Andere: ________________________________

223


V. VRAGEN OVER INFORMATIE ROND NUCLEAIRE VEILIGHEID IN HET ALGEMEEN Bij deze reeks vragen richten we ons op uw verwachtingen inzake informatie rond nucleaire veiligheid in het algemeen. 44. Van wie verwacht u informatie over de nucleaire activiteit in uw omgeving ? (meerdere antwoorden mogelijk) O O O O O O

Van de federale overheid Van de eigenaar of uitbater van de nucleaire installatie zelf Van milieubewegingen (Greenpeace, Bond Beter Leefmilieu,…) Van de gemeente Van de media Andere: ____________________________________

45. Wat verwacht u van uw gemeentelijke overheid rond nucleaire veiligheid ? (meerdere antwoorden mogelijk) O O O O O O O

Niets Dat ze informatieavonden in de buurt organiseert Dat ze brochures van andere organisaties (ook andere overheden) verdeelt Dat ze eigen brochures opstelt en verdeelt Dat ze algemene informatie verspreidt via het gemeenteblad Dat ze gegevens rond meting van radioactiviteit in de gemeente verzamelt en bekend maakt Andere: __________________________________

46. a) Indien er een nieuwe campagne gevoerd zou worden, hoe zou men u dan het beste kunnen inlichten ? (meerdere antwoorden mogelijk) 1. Krant 2. Radio 3. Televisie: a) nationaal b) regionaal 4. Regionale informatiebladen (bv. de Streekkrant) 5. Week- en maandbladen 6. Gemeenteblad 7. Internet en e-mail 8. Brochure op gemeentehuis of postkantoor 9. Brochure huis aan huis bedeeld 10. Persoonlijke brief 11. Lokale informatieavond 12. Informatieblad van de nucleaire installatie zelf 13. Via de mutualiteit 14. Andere: ______________________________________ b) Welke is daarvan het allerbelangrijkste ? nr. _________

47. a) Denkt u dat er in België een organisatie bestaat die zich bezighoudt met de nucleaire veiligheid?

O O

224

Ja Nee

DEEL IV / BIJLAGEN

O

Weet niet

b) Indien ja, welke is volgens u haar naam ? ________________________ 48. Waarmee zou zo’n organisatie zich precies moeten bezig houden ? (meerdere antwoorden mogelijk)

O O O O O O O

Informeren van de bevolking over de nucleaire activiteit in zijn omgeving Informatie verstrekken aan de bevolking over de voor- en nadelen van kernenergie Waarschuwen in geval van nood Veiligheidscontroles binnen de nucleaire installaties Veiligheidscontroles rond de nucleaire installaties Begeleiden van een nucleair transport Andere: ____________________________________

49. Geef in onderstaande tabel aan hoe betrouwbaar u de opgesomde informatiebronnen vindt. Omcirkel het voor u passende cijfer: 1= heel geloofwaardig ; 5 = heel ongeloofwaardig..

Krant

1

2

3

4

5

Radio

1

2

3

4

5

Televisie nationaal

1

2

3

4

5

Televisie regionaal

1

2

3

4

5

Regionale informatiebladen (bv. de Streekkrant)

1

2

3

4

5

Week- en maandbladen

1

2

3

4

5

Gemeenteblad

1

2

3

4

5

Internet en e-mail

1

2

3

4

5

Brochure van overheidsdiensten

1

2

3

4

5

Populair wetenschappelijk tijdschrift (bv. EOS, National Geographic, ...) Boek

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

Wetenschappelijk tijdschrift

1

2

3

4

5

Informatieblad van de nucleaire installatie zelf

1

2

3

4

5

Brochure Greenpeace

1

2

3

4

5

Andere: _____________________________________

1

2

3

4

5

50. Geef in onderstaande tabel aan hoe geloofwaardig u de opgesomde informatieverstrekkers inschat.

Omcirkel het voor u passende cijfer: 1= heel geloofwaardig ; 5 = heel ongeloofwaardig.

De federale overheid

1

2

3

4

5

225


226

De nucleaire sector

1

2

3

4

5

Greenpeace

1

2

3

4

5

De gemeentediensten

1

2

3

4

5

De media

1

2

3

4

5

Bond Beter Leefmilieu

1

2

3

4

5

Vrienden en kennissen

1

2

3

4

5

Het Studiecentrum voor Kernenergie

1

2

3

4

5

Politieke partijen

1

2

3

4

5

Belgische wetenschappers

1

2

3

4

5

Internationaal bekende wetenschappers

1

2

3

4

5

Buren

1

2

3

4

5

De Vlaamse overheid

1

2

3

4

5

De Europese Commissie

1

2

3

4

5

Familieleden

1

2

3

4

5

Het Europees Atoomagentschap

1

2

3

4

5

De Verenigde Naties

1

2

3

4

5

Het Internationaal Agentschap voor Atoomenergie

1

2

3

4

5

Andere: ____________________________________

1

2

3

4

5

DEEL IV / BIJLAGEN

VI. VRAGEN OVER UW VISIE OP DE NUCLEAIRE ACTIVITEIT IN UW OMGEVING

51. a) Wist u dat u in de buurt van een nucleaire installatie woonde ?

O O

Nee Ja

b) Op welke afstand schat u dat u woont van de nabijgelegen nucleaire installatie ? O O O O

Op minder dan 5 km Tussen 5 en 10 km Tussen 10 en 20 km Op meer dan 20 km

52. Hoe vaak denkt u eraan dat u in de nabijheid van een nucleaire installatie woont ?

O O O O O

Nooit Zelden Af en toe Vaak Zeer vaak

53. a) Is er iemand uit uw nabije omgeving tewerkgesteld in de nucleaire sector ?

O O

Ja Nee

b) Indien ja, wie ? O O O O

Uzelf Uw partner of een andere gezinslid Andere familieleden Buren

O Vrienden O Kennissen O Andere: ________________

54. a) Heeft u al eens een nucleaire installatie bezocht ?

O O

Nee Ja, welke: ______________________

b) Heeft iemand anders van het gezin al eens een nucleaire installatie bezocht ? O

Nee

227


O

Ja, welke: ______________________

55. Denkt u even na over de nucleaire installatie in uw buurt. Wat gebeurt er, volgens u, in de nucleaire installatie in uw buurt ? (eventueel meerdere antwoorden mogelijk) O O O O O O O

Productie van kernenergie/ opwekken van elektriciteit Studiecentrum voor kernenergie (proefreactor) Productie van radioactieve elementen, vooral voor medisch gebruik Productie van nucleaire brandstof voor kerncentrales Opwerken van gebruikte splijtstoffen Opslag van radioactief afval Andere ________________________________________

56. Wie is de eigenaar van de nucleaire installatie in uw buurt ? O

Een privé- bedrijf

O

De overheid

O

Electrabel

O

Geen idee

O

Andere__________________________________

57. Rangschik deze industriële activiteiten volgens gezondheidsrisico voor de omgeving bij hun DAGELIJKSE WERKING (lekken, lozing van gevaarlijke stoffen, ...). Nummer van 1 tot 7, waarbij 1 = gevaarlijkste ; 7 = minst gevaarlijke. Kerncentrale Voedingsverwerkend bedrijf Olieraffinaderij Verbrandingsoven Munitiedepot Chemisch bedrijf Houtopslag

58. Rangschik deze industriële activiteiten volgens gezondheidsrisico bij een ONGEVAL (brand, explosie,…). Nummer van 1 tot 7, waarbij 1 = gevaarlijkste ; 7 = minst gevaarlijke. Kerncentrale Voedingsverwerkend bedrijf Olieraffinaderij Verbrandingsoven Munitiedepot Chemisch bedrijf Houtopslag

228

DEEL IV / BIJLAGEN

59. In deze vraag worden er een aantal stellingen geformuleerd over wat men zou kunnen doen bij een nucleair ongeval. Zet een kruisje in de kolom “DOEN” als u denkt dat U wat in de stelling staat zeker ZOU DOEN bij een nucleair ongeval. Zet een kruisje in de kolom “NIET DOEN” doen als u denkt dat U wat in de stelling staat zeker NIET ZOU DOEN bij een nucleair ongeval. DOEN

NIET DOEN

U blijft binnen tot het einde van het alarm en sluit alle ramen en deuren U verzamelt het hele gezin en vertrekt met de wagen naar veiliger oorden Als u zich in de wagen bevindt, zet u de ventilatie af en rijdt u weg van de kerninstallatie U verwittigt telefonisch de hele familie Wanneer u zich buiten bevindt, gaat u snel een gebouw binnen Wanneer uw kinderen zich nog op school (of elders) bevinden, haalt u hen onmiddellijk op U zet meteen radio en t.v. aan

60. In deze vraag worden een aantal stellingen geformuleerd over maatregelen bij een nucleair ongeval. Duid aan of deze stellingen volgens u “WAAR” zijn of “NIET WAAR”. Als u het echt niet weet, kruis dan de kolom “WEET NIET” aan.

WAAR

NIET WEET WAAR NIET

Een uitbater van een kerncentrale moet elk ongeval in zijn centrale verplicht melden

De ernst van een nucleair ongeval wordt bepaald op basis van de schaal van Kelvin Binnen een straal van 10 km rond een kerncentrale worden bij een nucleair ongeval steeds alle mensen geëvacueerd Telerad is een netwerk van snuffelpalen die in heel België de radioactiviteit in de lucht meten Wanneer zich een ongeval in een kerncentrale voordoet, verschijnt er een grote, paddestoelvormige wolk

61. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp in België ?

O O O O O

Zeer groot Groot Niet zo groot Klein Zeer klein

229


62. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp elders in West-Europa ?

O O O O O


63. Hoe groot schat u het risico op een nucleaire ramp in Oost-Europa ?

O O O O O


64. In deze vraag worden een aantal stellingen geformuleerd. Duid aan of deze stellingen volgens u “WAAR” zijn of “NIET WAAR”. Als u het echt niet weet, kruis dan de kolom “WEET NIET” aan. WAAR

NIET

WEET

WAAR

NIET

De rook die uit de koeltorens van een kerncentrale komt is schadelijk voor de gezondheid De radioactieve wolk die kan ontsnappen bij een nucleair ongeval is niet zichtbaar Zodra de radioactieve wolk voorbij is, is er geen gevaar meer Een nucleair ongeval kan hetzelfde effect hebben als de inslag van een atoombom Verder dan 20 km van de centrale bent u veilig voor mogelijke radioactieve straling

65. In deze vraag wordt gepeild naar uw houding t.o.v. kernenergie en kernafval. Kruis “EENS” aan wanneer u het eens bent met de geformuleerde stelling en kruis “NIET EENS” aan wanneer u het niet eens bent met de stelling. Als u het echt niet weet, kruis dan de kolom “WEET NIET” aan.

EENS In België zullen we nooit zonder kernenergie kunnen Kernenergie kan veilig geproduceerd worden met de huidige kennis Het is een goede zaak dat men het gebruik van kernenergie wil afbouwen De problemen rond de opslag van kernafval wegen niet op tegen de voordelen van elektriciteit uit kernenergie Ik ben bereid meer te betalen voor milieuvriendelijke alternatieven De productie van kernenergie zorgt voor problemen voor toekomstige generaties

230

NIET

WEET

EENS

NIET

DEEL IV / BIJLAGEN

BEDANKT !!

DIT IS HET EINDE VAN DEZE ENQUÊTE. WIJ DANKEN U VAN HARTE VOOR DE TIJD DIE U HEBT WILLEN UITTREKKEN OM DEZE LIJST IN TE VULLEN. VERGEET NIET HET BIJGEVOEGDE FORMULIER VOOR DE “ATOOMTOMBOLA” MEE OP TE STUREN !! ZO MAAKT U KANS OP EEN VAN DE 500 WIN FOR LIFE - LOTEN.

Ik ....................................................................................... (naam), wil graag deelnemen aan de ATOOMTOMBOLA. Als ik win, mag mijn prijs gestuurd worden naar: ............................................................................(straat en nummer), ......................................................................(postcode en gemeente). Dit antwoordstrookje is enkel geldig als het vergezeld is van een ingevulde enquête. Bij aankomst krijgen strookje en enquête onmiddellijk een andere bestemming. Uw deelname aan deze trekking kan dus nooit gebruikt worden als identificatie voor de enquête.

231


2. BIJLAGE 2 : INDELING GEMEENTEN IN DE STEEKPROEF IN 10 EN 20 KM ZONES

10 km zone 2030 2040 2050 2400 2440 2450 2460 2470 2480 2490 2491

Antwerpen -Luchtbal Antw. (Berendr., Zandvliet, Lillo) Antwerpen L.O. Mol Geel Meerhout Kasterlee Retie Dessel Balen Balen

2940 Stabroek 4470 Saint-Georges-sur-Meuse 4480 Engis

232

20 km zone 2000 2018 2020 2060 2100 2140 2170 2180 2070 2250 2260

Antwerpen Antwerpen Antwerpen-Kiel Antwerpen (Stuivenberg) Antwerpen (Deurne) Antwerpen (Borgerhout) Antwerpen (Merksem) Antwerpen (Ekeren) Zwijndrecht Olen Westerlo

2275 Lille 2300 Turnhout 2350 Vosselaar

4590 5060 5140 5300 5350 5351 5352 5353 5354 5540 5541

Ouffet Sambreville Sombreffe Andenne Ohey Ohey Ohey Ohey Ohey Hastière Hastière

5542 Hastière 5543 Hastière 5544 Hastière

DEEL IV / BIJLAGEN

4500 Huy 4520 Wanze 4530 Villers-le-Bouillet 4537 Verlaine 4540 Amay 4550 Nandrin 4557 Tinlot 4570 Marchin 4577 Modave 6200 Chatelet 6220 Fleurus 6221 Fleurus 6222 Fleurus 6223 Fleurus 6224 Fleurus 6240 Farciennes 9130 Beveren

2360 Oud-Turnhout 2370 Arendonk 2430 Laakdal 2431 Laakdal 2600 Antwerpen (Berchem) 2610 Antwerpen (Wilrijk) 2660 Antwerpen (Hoboken) 2900 Schoten 2910 Essen 2920 Kalmthout 2930 Brasschaat 2950 Kapellen 3920 Lommel 3945 Ham 3970 Leopoldsburg 3971 Leopoldsburg 3980 Tessenderlo 4100 Seraing 4101 Seraing 4102 Seraing 4120 Neupré 4121 Neupré 4122 Neupré 4160 Anthisnes 4161 Anthisnes 4162 Anthisnes 4163 Anthisnes 4210 Burdinne 4217 Heron 4218 Heron 4250 Geer 4252 Geer 4253 Geer 4254 Geer 4257 Berloz 4261 Braives 4260 Braives 4263 Braives 4300 Waremme 4317 Faimes 4347 Fexhe-le-Haut-Clocher 4350 Remicourt 4351 Remicourt 4357 Donceel 4400 Flemalle 4460 Grace-Hollogne 4560 Clavier

5560 5561 5562 5563 5564 5570 5571 5572 5573 5574 5575 5576 5600 5670 5680 6000 6001 6010 6020 6030 6031 6032 6040 6041 6042 6043 6044 6060 5575 5576 5600 5670 5680 6000 6001 6010 6020 6030 6031 6032 6040 6041 6042 6043 6044 6060

Houyet Houyet Houyet Houyet Houyet Beauraing Beauraing Beauraing Beauraing Beauraing Gedinne Beauraing Philippeville Viroinval Doische Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Gedinne Beauraing Philippeville Viroinval Doische Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi Charleroi

233


.

ISBN - 978-90-5728-183-9 Copyright (2001)

Centrum voor Longitudinaal en Levensloop Onderzoek (CELLO) Sint Jacobstraat 2 – B- 2000 Antwerpen – België T: +32 (0)3 265 55 35 - F: +32 (0)3 265 57 93 [email protected] http://www.ua.ac.be/cello

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this report may be reproduced in any form, by mimeograph, film or any other means, without permission in writing from the publisher.

234

EVALUATIEONDERZOEK VAN DE JODIUMCAMPAGNE 1999

Recommend Documents