Eten of gegeten worden?

centrum van innovatie

Hiteq

Eten of gegeten worden?

Hiteq, centrum van innovatie, wil komen tot duurzame

De toekomst van het Nederlandse voedingscluster

vernieuwing. Het centrum richt zich daarbij op technische beroepen en opleidingen. Hiteq wil ondernemingen en onderwijsinstellingen met concepten, modellen en visies

Sander Scherpenzeel Peter Jongma

ondersteunen bij het richting geven aan hun strategische beleid en toepassen van innovatie. Daarvoor ontwikkelt het centrum toekomstscenario’s; visies op een toekomst die mogelijk gaat ontstaan.

Domein Technologie

Opdrachtgever

December 2008

Hiteq, centrum van innovatie

Uitgave: februari 2009

www.hiteq.org

Programmaleider Technologie Ir. Daan Maatman

Eten of gegeten worden? De toekomst van het Nederlandse voedingscluster Sander Scherpenzeel Peter Jongma Opdrachtgever Hiteq, centrum van innovatie Programmaleider Technologie Ir. Daan Maatman

Domein: Technologie December 2008 Uitgave: februari 2009

www.hiteq.org

Hiteq Hiteq, centrum van innovatie, wil komen tot duurzame vernieuwing. Het centrum richt zich daarbij op technische beroepen en opleidingen. Hiteq wil ondernemingen en onderwijsinstellingen met concepten, modellen en visies ondersteunen bij het richting geven aan hun strategische beleid en toepassen van innovatie. Daarvoor ontwikkelt het centrum toekomstscenario’s; visies op een toekomst die mogelijk gaat ontstaan. Hiteq doet dat door kennis te ontsluiten, te combineren en te verrijken en werkt daarbij samen met specialisten uit de wetenschap, het onderwijs en ondernemingen. Ontwikkelingen in vernieuwingsgebieden zijn vaak niet in afgebakende domeinen te vangen. Er is samenhang en wederzijdse beïnvloeding. Om enige richting te

-----

bepalen, hanteert Hiteq vier domeinen: Maatschappij Onderneming en arbeid Onderwijs Technologie Hiteq zoekt nadrukkelijk de verbanden tussen de domeinen, omdat de ontwikkelingen als geheel van invloed zijn op leren en werken in technische beroepen. Deze Hiteq-publicatie valt binnen het domein Technologie.

www.hiteq.org Hiteq is een initiatief van Kenteq Deze uitgave is een bewerking van een tweetal onderzoeksverslagen in het kader van de Masteropleiding Natuurwetenschappen en Innovatiemanagement van de Universiteit Utrecht. Opdrachtgever:

Hiteq, centrum van innovatie

Programmaleider: ir. Daan Maatman

Inhoudsopgave

Samenvatting

1

Inleiding

11

1.1

Achtergrond

11

1.2

Doel van het onderzoek

12

1.3

Onderzoeksaanpak

13

2

Het Nederlandse voedingscluster

15

2.1

Factorvoordelen

15

2.2

Thuismarkt

17

2.3

Netwerken van sectoren

21

2.4

Economische orde

24

2.5

Overheid

27

2.6

Conclusies

31

3

Trends en ontwikkelingen

35

3.1

Trends en ontwikkelingen

35

3.2

Verbanden en wegingen

46

3.3

Toekomstscenario’s

48

7

3.3.1 Belangrijke en voorspelbare trendclusters

48

3.3.2 Assenkruis

49

3.3.3 Scenario 1 – Holle bolle Gijs

51

3.3.4 Scenario 2 – De astronaut

54

3.3.5 Scenario 3 – De bio-freak

57

3.3.6 Scenario 4 – De kannibaal

60

4

Scenarioanalyse

63

4.1

Meest wenselijke en plausibele scenario

63

4.2

Gevolgen voor de technische beroepen

68

5

‘Diamond model’ en scenarioanalyse

71

5.1

Overeenkomsten en verschillen

71

5.1.1 Overeenkomsten

73

5.1.2 Verschillen

75

5.2

Concurrentiepositie Nederlandse voedingscluster

5.2.1 Verval van concurrentiepositie

80

Samenvatting

80

5.2.2 Concurrentiepositie van het Nederlandse voedingscluster op weg naar 2025 83


5.3

De toekomst van het Nederlandse voedingscluster

Beleidsimplicaties

84

Sander Scherpenzeel 6

Conclusies

89

Peter Jongma

Bijlagen

93

In de verkenning van Jongma (2007) komt een aantal concrete bedreigingen naar voren die de positie van het Nederlandse voedingscluster1 kunnen

1

Experts

95

aantasten. Om de ontwikkelingen beter in kaart te kunnen brengen is een

2

Ontwikkeling internationale voedselprijzen 2005-2008

97

onderzoek weergegeven.

Bronnen

99

Naast de scenariomethodiek staat het ‘diamond model’ van Porter centraal

Noten

scenariostudie uitgevoerd. In deze rapportage staan de resultaten van dit

(zie figuur). Dit model verklaart door middel van zes concepten de concurrentie 101

positie van een cluster. Van deze zes concepten worden er vijf in deze studie meegenomen (factorvoordelen, thuismarkt, netwerken van sectoren,

Colofon

104

economische orde en overheid). Het concept toeval wordt buiten beschouwing gelaten. Door een analyse van de actuele situatie te vergelijken met die van de scenario’s is een goed beeld verkregen van de mogelijke veranderingen en knelpunten die er te verwachten zijn.

Toeval

Economische orde

Factorvoordelen

Thuismarkt

Netwerken van sectoren Overheid


7

groot

Centraal in het onderzoek stonden de volgende vragen: de scenariomethodiek in relatie tot het Nederlandse voedingscluster?

Scenario 1 Holle bolle Gijs

2 Wat is het meest plausibele scenario voor de toekomstige situatie van het Nederlandse voedingscluster? 3 Wat is het meest wenselijke scenario voor de toekomstige situatie van het Nederlandse voedingscluster?

groot

Adaptatie van technologie

1 Tot welke nieuwe beleidsinzichten leidt de combinatie van het diamond model en Scenario 2 De astronaut

beschikbaarheid van voedsel

klein

4 Wat zijn de gevolgen voor de (internationale) positie van Nederland? 5 Wat zijn de gevolgen voor de technische beroepen? De analyse van de actuele situatie in het voedingscluster laat een positief beeld zien. Afgezien van de thuismarkt scoren de concepten overwegend positief.

Scenario 3 De bio-frak

Scenario 4 De kanibaal

Goede klimatologische omstandigheden in combinatie met een gunstige geografische ligging ten opzichte van Europa worden ten volle benut. Het kennisniveau en de productiviteit zijn beide hoog. Deze aspecten compenseren klein

de relatief hoge arbeidskosten en de schaarste aan grond en arbeid.

Scenario 1 (Holle bolle Gijs) kenmerkt zich door een markt die wordt De transportsector heeft vanwege haar specialisatie in het vervoer van producten

overspoeld met nieuwe producten. Het aanbod van grondstoffen is hoog en

uit het voedingscluster bijgedragen aan de goede positie van het Nederlandse

het Nederlandse voedingscluster legt zich steeds meer toe op de ontwikkeling

voedingscluster. De Nederlandse consument hecht sterk aan een lage prijs

van nieuwe producten om toegevoegde waarde te creëren. De Nederlandse

en minder aan kwaliteit. Een beperkte traditie op het gebied van voeding ligt

consument omarmt de nieuwe producten en vormt een goede referentie voor de

hieraan ten grondslag. Deze eigenschappen zorgen ervoor dat de consument de

buitenlandse markt.

voedingsmiddelenbedrijven niet stimuleert om nieuwe en exclusieve producten op de markt te zetten.

In scenario 2 (De astronaut) blijft het aanbod achter bij de sterk gegroeide vraag. Deze ontwikkeling doet het besef toenemen dat conventionele

De overheid speelt op diverse vlakken een belangrijke rol. De productie wordt

productiemethoden niet voldoende zijn. Onder invloed van de consument zet

sterk gestuurd door productierestricties en diverse interventiemechanismen. In

Nederland zich in om de productie van voedsel in grote mate te industrialiseren.

diverse sectoren wordt op deze manier de prijs kunstmatig op niveau gehouden en is het voor producenten buiten de Europese Unie moeilijk om naar Europa te

In scenario 3 (De bio-freak) heerst grote aversie tegen alle technologische

exporteren.

ontwikkelingen die gerelateerd zijn aan voeding. De Nederlandse consument is erg kritisch en hecht veel waarde aan de manier waarop voedsel wordt

Tijdens de scenariosessie hebben verschillende experts met uiteenlopende

geproduceerd. Dierenwelzijn en duurzaamheid staan hoog op de agenda. Deze

achtergronden (zie bijlage 1) invulling gegeven aan de scenario’s. De centrale

houding zorgt voor een sterke aanpassing van de productiemethoden.

vraag tijdens deze sessie was: “Welke trends en ontwikkelingen zijn van belang voor het Nederlandse voedingscluster in 2025?”. In de loop van de sessie zijn

In scenario 4 (De kannibaal) komen vergelijkbare problemen voor als in scenario

uiteindelijk de volgende scenario’s ontwikkeld:

2, alleen nu reageert Nederland niet adequaat. De aversie tegen technologie in voeding heeft de industrie ervan weerhouden te investeren in alternatieve voedselbronnen.

8



9

Scenario 1 wordt gezien als het meest wenselijke scenario. Een situatie waarin

1 Inleiding

voedingsmiddelenbedrijven zich onder invloed van een stimulerende consument verder kunnen ontwikkelen en er geen tekort aan grondstoffen is, wordt gezien

1.1 Achtergrond

als ideaal. Het meest plausibele scenario is echter scenario 2. Om een omslag van de consument te bewerkstelligen in haar houding tegenover technologie

De ontwikkelingen op de internationale voedselmarkt in 2007 hebben voedsel

gerelateerd aan voeding, is een concrete aanleiding nodig. Deze wordt gevonden

opnieuw op de politieke agenda gezet. Sterke prijsstijgingen van belangrijke

in het tekort aan voedsel dat verder toeneemt.

grondstoffen zorg(d)en voor veel onrust bij consumenten. De internationale voedselprijzen zijn sinds 2001 gemiddeld met 190% gestegen (Ministerie van

Uit de vergelijking van het meest plausibele scenario met de actuele situatie komt

Financiën, 2008). De grootste prijsstijging deed zich voor in 2007. Verschillende

een aantal overeenkomsten en verschillen naar voren. De verschillen laten zien

belangrijke grondstoffen verdubbelden in prijs (zie bijlage 2). Een deel van de

op welke gebieden problemen kunnen ontstaan. Een afnemende binnenlandse

prijzen is weer gedaald in 2008, maar de algemene verwachting is dat de prijzen

productie, verschuiving van de arbeidsvraag van laaggeschoolde naar hoog

op een structureel hoger niveau blijven. De prijsstijgingen treffen voornamelijk

geschoolde arbeid en een terugtredende overheid zijn enkele ontwikkelingen die

inwoners van armere gebieden. In landen waar inwoners al een groot deel van

een verzwakking van het Nederlandse voedingscluster kunnen veroorzaken. Om

hun inkomen aan voedsel uitgeven, heeft dat grote gevolgen. De prijsstijgingen

te voorkomen dat het voedingscluster in een negatieve spiraal geraakt, zal actief

hebben in verschillende landen tot protesten geleid.

moeten worden ingespeeld op mogelijke veranderingen bij zowel bedrijfsleven, kennisinstellingen als overheid.

In Nederland wordt gemiddeld slechts 11% van het inkomen besteed aan voedsel (Klijn et al., 2008). Zodoende betekenen de prijsstijgingen slechts een beperkte

De scenario’s zijn beschreven met behulp van de concepten van het ‘diamond

aanpassing van het bestedingspatroon. Toch kan de totale problematiek ook in

model’. Op deze manier kan een inschatting worden gemaakt van de toekomstige

Nederland rekenen op voldoende aandacht. De discussie over het al dan niet

concurrentiepositie van het voedingscluster. De vergelijking van de actuele

stimuleren van de productie van biobrandstoffen is erg actueel: het opofferen

situatie met de scenario’s brengt in beeld waar veranderingen te verwachten zijn.

van landbouwgrond voor de productie van biobrandstoffen wordt door velen

Deze aspecten zouden niet naar voren zijn gekomen wanneer alleen het ‘diamond

afgekeurd vanwege de negatieve effecten op de wereldvoedselmarkt.

model’ of de scenariostudie waren uitgevoerd. De gehanteerde aanpak brengt

In de verwerkende industrieën is de relatie van producten tot de gezondheid van

concrete aandachtspunten naar voren.

consumenten erg actueel. Het groeiende probleem van obesitas en de toename van vele, al dan niet terechte, gezondheidsclaims zorgen ervoor dat in alle schakels van de keten voortdurend ontwikkelingen plaatsvinden. De huidige ontwikkelingen bieden kansen voor Nederland. Wil Nederland haar sterke positie op de wereldvoedselmarkt behouden, dan zal zij adequaat moeten inspelen op nationale en mondiale ontwikkelingen. Nederland is op dit moment na de Verenigde Staten en Frankrijk de derde netto-exporteur op de wereldvoedselmarkt. Het nationale innovatieplatform erkent het belang en heeft de sector ‘flowers & food’ benoemd tot een van de zes sleutelgebieden van Nederland. Het voedingscluster2 moet in haar rol als voorloper andere sectoren meetrekken in deze positieve spiraal (Werkgroep concurrentiekracht, 2008).

10



11

Het is echter geen vanzelfsprekendheid dat de internationale positie van het voedingscluster gehandhaafd blijft. Al dan niet verwachte ontwikkelingen

--

De scenario’s te vergelijken met de actuele situatie en te vertalen naar sociaaleconomische gevolgen, met name voor de technische beroepen.

kunnen ervoor zorgen dat verhoudingen veranderen. Een toenemend gebrek aan technisch geschoold personeel, een dichtslibbend logistiek systeem en een groeiende vraag naar alternatieve brandstoffen kunnen zorgen voor verschuivingen (Jongma, 2007).

Om de doelstellingen te bereiken, zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: 1 Tot welke nieuwe beleidsinzichten leidt de combinatie van het ‘diamond model’ en de scenariomethodiek in relatie tot het Nederlandse voedingscluster? 2 Wat is het meest plausibele scenario voor de toekomstige situatie van het

In deze scenariostudie wordt gekeken welke ontwikkelingen voor het Nederlandse voedingscluster relevant zijn. Wanneer bekend is welke trends in de toekomst een rol zullen spelen, kan daarop tijdig worden ingespeeld. Een

Nederlandse voedingscluster? 3 Wat is het meest wenselijke scenario voor de toekomstige situatie van het Nederlandse voedingscluster?

proactieve houding is noodzakelijk om de sterke positie van de voedingsindustrie

4 Wat zijn de gevolgen voor de (internationale) positie van Nederland?

te consolideren en uit te breiden.

5 Wat zijn de gevolgen voor de technische beroepen?

1.2 Doel van het onderzoek 1.3 Onderzoeksaanpak De diverse sectoren die deel uitmaken van het Nederlandse voedingscluster zijn al in verschillende onderzoeken geanalyseerd. Echter, in deze studies zijn de

Het onderzoek kan globaal in twee delen worden gesplitst. Hieronder staat

sectoren als min of meer op zichzelf staande ketens beschouwd, daar waar juist

beschreven waaruit deze delen bestaan en hoe de doelstellingen via de gekozen

de diversiteit en onderlinge samenhang als sterke punten van het voedingscluster

methodiek worden behaald.

wordt gezien. In de onderzoeken van Jacobs (et al., 1990) en Snijders (et al., 2007) is de kracht van het gehele cluster beschouwd. In deze onderzoeken is de

Analyse bestaande bronnen

actuele situatie in kaart gebracht en worden daarvandaan diverse aanbevelingen

De toekomstige ontwikkelingen van het voedingscluster in Nederland zijn niet los

gedaan. Hierbij wordt slechts in geringe mate rekening gehouden met al dan niet

te koppelen van de recente en huidige situatie. De meeste trends staan immers

ingezette veranderingen.

niet op zichzelf. Daarom wordt eerst de huidige situatie van het voedingscluster in kaart gebracht. Het cluster wordt beschreven in termen van Porter (zie figuur 1).

Scenario’s worden gebruikt om toekomstige ontwikkelingen in beeld te brengen.

Het ‘diamond model’ van Porter is in staat de concurrentiepositie van een heel

De verwachting is dat een combinatie van bestaande analyses en scenarioanalyse

cluster of gehele sector in een bepaald gebied te analyseren. In het rapport

extra toegevoegde waarde creëert. Beleidskeuzes die verband houden met de

van Scherpenzeel (2008) is de verantwoording voor deze keuze beschreven.

concurrentiepositie van het voedingscluster kunnen tevens worden gebaseerd

De eigenschappen van de verschillende concepten (factorvoordelen, vraag,

op voorspelbare en onvoorspelbare ontwikkelingen die in de toekomst een rol

economische orde, netwerken van sectoren en overheid) van het ‘diamond

zullen spelen. Dit resulteert in beleid dat beter aansluit op de situatie in het

model’ kunnen zorgen voor specifieke voordelen voor een sector in een regio.

voedingscluster.

Deze factoren hangen onderling samen, waardoor een voordeel van bijvoorbeeld een productiefactor ook tot voordelen in de strategie van bedrijven kan leiden.

---

12

Vanuit het bovenstaande volgt dat het doel van het onderzoek is:

De belangrijkste bronnen maken alle gebruik van deze methodiek. De onderlinge

Het in kaart brengen van de huidige positie van het Nederlandse voedingscluster.

overeenkomsten maken het mogelijk ze samen te voegen in een analyse. De

Het ontwikkelen van een viertal scenario’s op de toekomstige situatie van het

verkenning van Peter Jongma, uitgevoerd bij Hiteq, op het gebied voeding en

Nederlandse voedingscluster.

technologie vormt een van de bronnen van de analyse in hoofdstuk 2. Naast



13

het werk van Jongma levert een aantal onderzoeken (Snijders et al., 2007;

2 Het Nederlandse voedingscluster

Wijnands et al., 2000; Jacobs et al., 2005; Berkhout et al., 2008) belangrijke input voor hoofdstuk 2. Om een overvloed aan referenties te voorkomen, wordt

Het Nederlandse voedingscluster is zeer breed. Het geheel van bedrijven, van

in dit hoofdstuk alleen gerefereerd aan informatie die niet uit een van deze

de primaire productie tot en met de verkoop aan de consument die direct dan

onderzoeken afkomstig is.

wel indirect aan een van de voedselketens3� verbonden is, vormen als geheel het Nederlandse voedingscluster. De scope van het cluster wordt geïllustreerd

Scenariosessie

met figuur 2. In dit hoofdstuk wordt de actuele situatie in het Nederlandse

In de scenariosessie is gebruik gemaakt van de kennis en visies van experts uit

voedingscluster geanalyseerd met de concepten van het ‘diamond model’.

diverse domeinen: onderwijs, maatschappij, arbeidsmarkt en bedrijfsleven.

De titels van de diverse paragrafen verwijzen naar de concepten zoals die door

De centrale vraag tijdens de sessie was: “Welke trends en ontwikkelingen zijn

Porter benoemd zijn. In elke paragraaf wordt eerst een concept kort toegelicht

van belang voor het Nederlandse voedingscluster in 2025?”

voordat het wordt toegepast op de situatie in Nederland. Voor elk concept geldt dat specifieke eigenschappen ten opzichte van andere regio’s of landen kunnen

De trends en ontwikkelingen die door de experts zijn benoemd, zijn onder

verklaren waarom die ene regio een betere concurrentiepositie heeft dan andere

gebracht in 14 trendclusters. De causale relaties tussen de verschillende

regio’s.

trendclusters geven de onderlinge samenhang weer. Om de dimensies van de

Gedifferentieerde markten, van ‘vers’ naar ‘synthetisch’

scenario’s te kunnen bepalen, zijn de trendclusters gewogen naar de mate van impact en onvoorspelbaarheid. De trendclusters ‘beschikbaarheid van voedsel’ en ‘adaptatie technologie’ vormen de dimensies van de twee assen van de scenario’s. De karakterisering van de scenario’s door de experts is verder uitgewerkt in termen van het ‘diamond model’ van Porter.

… Agro Visserij Veeteelt

1

2

3

4

5

De verschillende ‘voedselketens’

Toeval

Economische orde

Factorvoordelen

Technologie Nanotechnologie Biotechnologie ICT Machinebouw …

Thuismarkt

Legenda stappen voedselketen: 1 = Primaire productie 2 = Ruwe ‘grondstof’ ICT 3 = Bewerking 4 = Verpakking 5 = Verkoop

Figuur 2: Beeld van de diversiteit van het voedingscluster (Jongma, 2007)

2.1 Factorvoordelen Bij het concept ‘factorvoordelen’ gaat het om condities die de productie van


goederen en diensten mogelijk maken. Deze eigenschappen kunnen van nature Overheid

aanwezig zijn in een regio of in de loop van de tijd ontwikkeld zijn. Er wordt onderscheid gemaakt tussen ‘primaire’ en ‘geavanceerde’ factoren. Primaire

Figuur 1: Diamond model (Porter, 1990)

factorvoordelen betreffen de aanwezigheid van (fossiele) grondstoffen, het klimaat en de beschikbaarheid van laag- en gemiddeld geschoold personeel.

14



15

Primaire factorvoordelen vereisen weinig investeringen in relatie tot

Geavanceerde factorvoordelen

geavanceerde, welke voortdurend onderhouden en vernieuwd moeten worden.

De Nederlandse landbouw heeft in het verleden sterk geprofiteerd van de goed

Geavanceerde factoren zijn onder andere: het niveau van communicatie- en

georganiseerde samenwerking tussen onderwijs, onderzoek en voorlichting. Op

logistieke systemen, beschikbaarheid van hooggeschoold personeel en het

deze wijze konden nieuwe inzichten direct en grootschalig in de praktijk worden

kennisniveau van onderzoeksinstituten en onderwijssystemen.

toegepast. Wageningen Universiteit heeft nog steeds een sterke band met het voedingscluster, zij het dat de WUR focust op een breder gebied. Daarnaast zijn

Primaire factorvoordelen

twee technologische topinstituten direct gerelateerd aan het voedingscluster.

Nederland heeft vanwege haar ligging en klimatologische omstandigheden

TTI (Technologisch Top Instituut) Groene Genetica doet onderzoek naar gewas

een aantal voordelen. Het gunstige klimaat en de vruchtbare grond maken een

veredeling en plantenziekten en TTI Food and Nutrition richt zich op voedsel met

hoge productie mogelijk. De aanwezigheid van rivieren, die toegang bieden tot

daarbinnen een specialisatie op gezondheidsgerelateerde aspecten. Daarnaast

Europa en haar consumenten, in combinatie met een goede bereikbaarheid

hebben diverse bedrijven hun onderzoeksafdelingen in Nederland gevestigd,

over zee (Rotterdamse haven) en door de lucht (Schiphol) maken dat Nederland

omdat het kennisniveau hoog is5. De situatie is niet alleen maar positief. Met

een goede logistieke uitgangspositie heeft. Dit specifieke voordeel geldt voor

name in het hoger agrarisch onderwijs is sprake van een terugloop van het aantal

vele handelssectoren. Nederland wordt niet voor niets beschouwd als ‘Portal to

studenten. Waarborging van vakspecifieke kennis komt hiermee in het geding.

Europe’4. Dit laatste voordeel dreigt Nederland kwijt te raken. De toenemende drukte en

Andere landen profiteren van de kennis die in Nederland beschikbaar is. De goede

beperkte capaciteit van verschillende vervoersmodaliteiten vormen een beperking.

resultaten die hier worden behaald, vormen aanleiding voor andere landen om

Het voedingscluster is sterk afhankelijk van een goed functionerend logistiek

deze kennis te verkrijgen. Nederland focust slechts beperkt op kennisintensieve

systeem. Dit blijkt onder andere uit het feit dat een op de drie vrachtwagens

groeimarkten.

producten vervoert die onderdeel uitmaken van het voedingscluster.

De kwaliteit van de informatie- en communicatie-infrastructuur is hoog. De hele keten maakt in toenemende mate gebruik van nieuwe technologieën. Zo is in de

Grond en arbeid zijn schaars in Nederland. De vraag naar grond voor natuur,

melkveehouderij de melkrobot tegenwoordig een bekend fenomeen en worden

infrastructuur, woningbouw en waterberging gaat veelal ten koste van landbouw

de voorraden van supermarkten centraal beheerd. Deze ontwikkelingen maken

grond. Op dit moment wordt circa 60% van de grond gebruikt voor agrarische

het mogelijk om op een steeds nauwkeuriger niveau de productieprocessen te

doeleinden (Klijn et al., 2008). De beperkte beschikbaarheid is grotendeels

volgen en te sturen. De vraag is echter of deze ontwikkelingen karakteristiek zijn

gecompenseerd door efficiëntere productiemethoden, waardoor de totale

voor Nederland. In andere sectoren en landen zijn vergelijkbare ontwikkelingen

productie niet is afgenomen.

waar te nemen.

Eenzelfde beeld kan worden geschetst voor arbeid. Industrialisering van productieprocessen heeft ervoor gezorgd dat de toegevoegde waarde per werknemer toegenomen is en hoog is in vergelijking met andere landen. Binnen

2.2 Thuismarkt

de diverse delen van de keten zijn grote verschillen. Het grootste deel van toegevoegde waarde wordt gecreëerd door de toeleverende en verwerkende

De vraagzijde van de markt kan worden gekarakteriseerd in termen van kwantiteit

industrie. Alleen het tuinbouwcluster vormt hierop een uitzondering, waar

en kwaliteit. De kwantiteit gaat over de hoeveelheid consumenten en de

primaire producenten ook een belangrijk deel van de waarde toevoegen. De

ontwikkeling daarvan en over de mate waarin consumenten representatief zijn

primaire productie levert in de veehouderij en akkerbouw minder dan 25% van de

voor buitenlandse consumenten. Kwaliteit van de vraagzijde richt zich op de mate

toegevoegde waarde. Het tekort aan laaggeschoold personeel wordt grotendeels

waarin consumenten een stimulerend effect hebben op specifieke aspecten

opgevangen door automatisering en buitenlandse werknemers.

van producten, zoals voedselveiligheid en diversiteit van het productaanbod. Daarnaast is de snelheid waarmee consumenten uitgekeken raken op een

16



17

product van belang. De consument kan door haar voorkeuren en koopgedrag een

Nederland heeft slechts een beperkte traditie als het om voedsel gaat. Nederland

sector stimuleren bestaande producten te verbeteren en nieuwe producten te

staat niet bekend vanwege hooggekwalificeerde producten, zoals Italiaanse

ontwikkelen. Deze samenhang is het sterkst waar te nemen bij consumenten die

parmaham. De consument hecht voornamelijk aan een redelijke kwaliteit voor

zich in de nabijheid van bedrijven bevinden. Zodoende zijn de eigenschappen van

een lage prijs. Het Nederlandse voedingscluster kan uit deze eigenschappen

de thuismarkt relevant.

alleen voordeel behalen wanneer er internationaal gezien op deze aspecten wordt geconcurreerd. Slechts een klein aantal markten voldoet aan deze eisen.

Kwantiteit

Bier, aardappelen en vlees zijn producten waarbij de genoemde aspecten

Het aantal inwoners in Nederland ligt bij een geringe bevolkingsgroei iets

belangrijk zijn. In de meeste sectoren van het voedingscluster zorgt de thuismarkt

boven de 16 miljoen. Daarmee zijn weinig veranderingen te zien in het aantal

nauwelijks voor voordelen. Het prijsbewustzijn van de consument heeft ervoor

consumenten. Nabijgelegen landen, die voor het Nederlandse voedingscluster

gezorgd dat de productiemethoden zeer efficiënt zijn.

een belangrijke afzetmarkt vormen, laten een vergelijkbaar beeld zien. In de Europese Unie (EU-15) is de bevolking tussen 1990 en 2005 met minder dan

Kwaliteit

een half procent per jaar toegenomen (Banse et al., 2008). Door een groeiende

De producten die door het Nederlandse voedingscluster worden geproduceerd,

welvaart kregen consumenten meer te besteden en daarmee is het percentage

zijn kwalitatief gezien goed. Vele protocollen en voorschriften moeten de kwaliteit

van het inkomen dat aan voedsel wordt uitgegeven afgenomen van circa 40% in

van de geleverde producten waarborgen. De verschillende crises (varkenspest,

1950 tot gemiddeld 11% nu (Klijn et al., 2008).

MKZ, dioxine, vogelpest) hebben mede tot deze strikte eisen geleid. Door het hoge veiligheidsniveau voldoen de producten veelal aan de voorwaarden die

Deze verandering toont aan dat de markt qua omvang haar maximum bereikt.

andere landen hanteren bij de import van producten.

Ondanks een stijging van het inkomen wordt er in absolute termen weinig extra aan voedsel besteed. Binnen de bestedingen aan voeding zijn veranderende

De Nederlandse consument legt steeds meer nadruk op aspecten als duurzaam

consumptiepatronen te zien. Consumenten besteden een groter gedeelte

heid en dierwelzijn. Hij heeft een duidelijke mening over de manier waarop

buiten de deur. De opkomst van diverse foodserviceketens, zoals McDonalds en

voedsel moet worden geproduceerd. Weerstand tegen bijvoorbeeld het

Sodexo, hebben hun groei te danken aan veranderende voorkeuren. Wanneer

onverdoofd castreren van biggen heeft tot veranderingen binnen de varkenssector

consumenten buiten de deur eten, is de prijs minder van belang. Een brood in de

geleid. Hetzelfde geldt voor het aandeel van zout, vetten en suikers in producten.

supermarkt mag niet meer kosten dan een euro, terwijl voor een belegd broodje

Deze zijn, mede onder invloed van consumenten en de problemen waarmee zij

buiten de supermarkt drie tot vier keer zoveel wordt betaald. Prijsbewustheid

geconfronteerd worden, gereduceerd.

blijft echter een belangrijk aspect voor de consument. Het aandeel van duurdere segmenten, zoals biologische producten groeit slechts beperkt. Speciaalzaken,

Toch is de markt slechts beperkt bereid om meer te betalen voor producten die

die zich richten op kwaliteitsproducten voor een gemiddeld hogere prijs, verliezen

op een meer verantwoorde manier zijn geproduceerd. Dit blijkt onder andere uit

marktaandeel aan supermarkten. Consumenten zijn minder bereid om moeite te

het feit dat de verkoop van biologische producten structureel achterblijft bij de

doen voor specifieke producten.

verkoop in ons omliggende landen. In 2007 groeide de afzet weliswaar met 13%, maar de biologische sector is in Nederland met een marktaandeel van bijna 2%

Internationaal zijn veranderingen in de vraagzijde van de voedselmarkt sterker

een middenmotor in Europa. Koploper is Denemarken met een marktaandeel van

zichtbaar. Economische groei in landen als Rusland en China zorgt ervoor dat

5,1%6. Er zijn ambitieuze doelstellingen als het gaat om biologische producten.

meer producten betaalbaar worden. De economie groeide in Azie tussen 1990

In 2010 moet het biologisch areaal 10% van de totale landbouw bedragen. De

en 2005 elk jaar met gemiddeld meer dan 5% (Banse et al., 2008). De vraag naar

afgelopen jaren lag dit percentage vrij stabiel op 2,5%. Met een groeiend aandeel

luxe (import)producten, zoals zuivel en vlees, neemt hierdoor in deze landen toe.

van het biologisch landbouwareaal moet ook het marktaandeel stijgen.

Het belang van de Nederlandse thuismarkt is door de groeiende internationale handel afgenomen. 18



19

De invloed van de consument ten opzichte van de rest van de keten groeit.

ook voorgebakken pannenkoeken te koop die alleen nog maar in de magnetron

Lobbyorganisaties dwingen bedrijven die niet aan hun eisen voldoen via negatieve

hoeven te worden opgewarmd.

campagnes tot het aanpassen van hun beleid. Op deze manier is bijvoorbeeld het gebruik en daarmee de productie van legbatterijeieren sterk teruggedrongen.

Consumenten die snel op producten uitgekeken raken, stimuleren bedrijven

Nederland loopt hiermee voorop. Het blijkt echter lastig eisen op het gebied van

om deze verder te ontwikkelen en te komen tot innovaties. Het zich sterk

productieprocessen, zoals dierwelzijns- en milieueisen, in de internationale handel

ontwikkelende prijsbewuste koopgedrag van consumenten zorgt ervoor dat

om te zetten in concrete voordelen. Daarnaast is het lastig om producten die niet

bedrijven steeds zoeken naar nieuwe vormen van toegevoegde waarde. Een

aan speciale eisen voldoen aan de grens tegen te houden.

kleine toevoeging of aanpassing van een product legitimeert een hogere prijs, ook al verandert het product slechts marginaal. Het grootste deel van de producten dat elk jaar nieuw in de supermarkten verschijnt (gemiddeld 700-800) betreft incrementele innovaties. Nieuwe verpakkingen of extra toegevoegde grondstoffen behoren tot deze categorie. Als het gaat om totaal nieuw producten is het aantal succesvolle innovaties met 20% laag te noemen. Innovaties zijn van essentieel belang bij het voortbestaan van bedrijven. 40% van de omzet wordt behaald met producten die in de afgelopen 5 jaar geïntroduceerd zijn7. Een focus op kosten hangt negatief samen met de investeringen die in nieuwe producten en productontwikkeling gedaan worden. Lage marges zorgen ervoor dat er weinig financiële ruimte is om te investeren in innovaties.

2.3 Netwerken van sectoren Samenwerking met andere bedrijven door kennis uit te wisselen of activiteiten Figuur 3: Meest succesvolle marktintroductie in 2007 (bron: The Coca-Cola Company, 2008)

te delen, kan beide partijen op verschillende gebieden voordelen opleveren. Internationaal concurrerende ondernemingen stimuleren de vraag naar

Diverse demografische ontwikkelingen hebben voor veranderingen in het

complementaire producten of diensten, waardoor met samenwerking de markt

consumptiepatroon gezorgd. Het aantal personen per huishouden is sterk terug

beter bediend kan worden. Bij het concept ‘netwerken van sectoren’ wordt

gelopen, van gemiddeld 4,5 personen in 1900 tot gemiddeld 2,3 personen in

onderscheid gemaakt tussen samenwerkingsverbanden met toeleverende en

2007. Hierdoor is het aantal huishoudens toegenomen (CBS, 2008). Tegelijkertijd

gerelateerde industrieën. Bedrijven die onderdeel uitmaken van dezelfde keten

is er sprake van een zogenaamde ‘haastcultuur’: vele verplichtingen vanwege

behoren tot de eerste categorie. De aanwezigheid van toeleveranciers maakt

werk, familie, vrienden en sport zorgen ervoor dat minder tijd beschikbaar is

intensieve kennisuitwisseling mogelijk. Hierdoor kunnen nieuwe technologieën

voor eten. De vraag naar kant-en-klare maaltijden is gegroeid en er wordt meer

en kennis snel worden geïmplementeerd in de keten. Daarnaast kunnen bepaalde

buiten de deur gegeten (FSIN, 2008). De verwerkende industrie en serviceketens

activiteiten gezamenlijk worden uitgevoerd.

hebben voordeel bij deze snel te bereiden maaltijden. Bewerkingen tijdens het

20

bereiden van de maaltijd die normaal gesproken door de consument thuis werden

Samenwerking met bedrijven buiten de keten biedt vergelijkbare voordelen.

gedaan, worden nu al door de fabrikant uitgevoerd. Extra bewerkingen zorgen

Elk product heeft te maken met een bepaalde context. De associaties die

voor extra toegevoegde waarde. De verkoop van ingrediënten voor pannenkoeken

een product oproept, de prestaties van producten die complementair zijn en

illustreren deze verandering. In de supermarkt zijn, naast pannenkoekenmix,

randvoorwaarden als logistieke systemen bepalen in belangrijke mate het succes



21

van een product en sector. Gerelateerde industrieën kunnen ook zonder fysieke

minder binding met het product en de partijen in de keten hebben. Leveranciers

samenwerking voordelen creëren. De Zweedse truckindustrie heeft bijvoorbeeld

bezitten specialistische kennis waarmee andere bedrijven in het voedingscluster

voordeel van de aanwezigheid van de auto-industrie met haar internationale

hun voordeel kunnen doen.

netwerk (Porter, 1990). Gerelateerde industrieën Toeleverende industrieën

Binnen het voedingscluster zijn diverse sectoren te onderscheiden. Elke

De bedrijfskolom begint bij de productie van grondstoffen en eindigt bij de

sector kan zelfstandig opereren, alleen bereiken de meeste eindproducten

consument. De verschillende schakels bestaan veelal uit meerdere bedrijven

via de retail de consument. De samenwerking beperkt zich niet alleen tot

die met elke stap waarde aan het product toevoegen. Elke bedrijf heeft naast

deze gemeenschappelijke component. De vergelijkbare patronen van primaire

leveranciers die zich stroomopwaarts in de keten bevinden ook leveranciers

productie, bewerking en distributie maken samenwerking tot een logische stap.

die zich richten op specifieke schakels in de keten. Dit zorgt ervoor dat

Een goed voorbeeld van de samenhang tussen sectoren is de combinatie van

een bedrijfskolom zowel horizontaal als verticaal georiënteerd is. Zo zorgt

MVO-industrie (margarine, vetten en oliën), diervoederindustrie en veehouderij.

landbouwmechanisatie voor onderhoud en levering van machines in de melkvee

De bijproducten van de MVO-industrie, zoals sojameel, vormen een belangrijke

houderij, maar zijn deze bedrijven niet verbonden aan zuivelverwerkende

input voor de diervoederindustrie, die weer afhankelijk is van de afzet in de

bedrijven. Onder ‘toeleverende industrieën’ wordt hier het geheel van leveran

veehouderij. Het vestigen van de MVO-industrie in Nederland wordt mede

ciers aan de totale keten verstaan. De ondersteuning van deze industrieën is

bepaald door de economische waarde van de bijproducten.

noodzakelijk om tot volwaardige eindproducten te komen. Een ander voorbeeld betreft de samenwerking tussen grondgebonden en nietDe productie van de landen tuinbouw en de voedingsmiddelenindustrie is

grondgebonden landbouw. De mestoverschotten van varkenshouderijen worden

nauwelijks mogelijk zonder de toevoer van grondstoffen. Het gaat hier niet

grotendeels door akkerbouwers en deels door de melkveehouderij gebruikt. Een

alleen om veevoer, maar ook om zaken als machinebouw, bouwnijverheid en

afname van het akkerbouwareaal heeft dus ook gevolgen voor de verwerking van

verpakkingsindustrie. De toeleverende industrieën hebben kunnen profiteren van

dit afvalproduct van de intensieve bio-industrie.

de sterke positie van het voedingscluster. De kassenbouw in de glastuinbouw, klimaatbeheersing voor aardappels en koelmachines voor bier hebben een sterke

De nadruk op kwalitatief goede producten voor een redelijke prijs heeft voor een

positie gecreëerd door met verschillende bedrijven in het voedingscluster samen

goede ketenintegratie gezorgd. Alleen door efficiënt te produceren kon dit worden

te werken. De competenties die in Nederland zijn ontwikkeld, dragen bij aan

bereikt. De uitwisseling van kennis vindt zowel op formeel als op informeel niveau

de internationale competitie van leveranciers. Verzwakking van de positie van

plaats. Door brancheorganisaties, officiële samenwerkingsverbanden en sociale

de toeleverende industrie heeft direct gevolgen voor de betrokken sector. De

netwerken worden ervaringen gedeeld.

toeleveranciers, primaire producenten en de verwerkende industrie hebben allen een substantieel aandeel in de toegevoegde waarde van het totale cluster, waarbij

De interactie tussen de sectoren die tot het voedingscluster behoren en de rest

het aandeel van de primaire productie terugloopt (Ministerie van Landbouw

van de kennisinfrastructuur is beperkt. Het Nederlandse voedingscluster slaagt

Natuur en Voedselkwaliteit, 2004).

er niet in voordeel te halen uit kennis die in andere sectoren beschikbaar is. De enige industrie waarvan het voedingscluster profiteert, is de logistieke sector. In

22

De waarde die aan samenwerking wordt gehecht, komt tot uiting in een sterk

elke sector van het cluster zijn er transporteurs die zich hebben gespecialiseerd

ontwikkelende coöperatieve structuur, bijvoorbeeld in de melkveesector,

in het vervoeren van een bepaald producttype. Zo zijn er vervoerders speciaal

aardappelzetmeelorganisaties en veilingen. De leveranciers zijn gezamenlijk

voor zuivel en vee en rijden er koelwagens voor diverse producten. De sterke

eigenaar van de bedrijven die hun producten verwerken. Dit vergroot de

logistieke sector is niet alleen positief voor het Nederlandse voedingscluster,

betrokkenheid in de keten en vermindert de afhankelijkheid van financiers die

ook andere sectoren maken gebruik van het goed georganiseerde logistieke



23

systeem in Nederland. Capaciteiten van diverse vervoersmodaliteiten lopen tegen

aantal spelers kleiner door fusies en overnames. Zo wordt Heineken marktleider

hun maxima aan, waardoor de bereikbaarheid afneemt. Dit verzwakt de sterke

in Groot-Brittannië door samen met Carlsberg de brouwer Scottish & Newcastle

logistieke positie van Nederland.

over te nemen.

Een oplossing die voor dit probleem wordt aangedragen, is het opzetten van zogenaamde ‘agroparken’. In deze parken bevinden zich meerdere bedrijven

De Nederlandse markt is te klein voor de totale productie van het voedingscluster.

van verschillende ketens, waardoor minder transport binnen de keten nodig is

Het grootste gedeelte wordt geëxporteerd naar andere landen in Noordwest-

en rest- en afvalstromen door andere bedrijven kunnen worden gebruikt. Zo kan

Europa met Duitsland als belangrijkste handelspartner. De voedings- en

de glastuinbouw profiteren van de kooldioxide die de intensieve veehouderij

genotmiddelenindustrie8 zijn sterk internationaal georiënteerd. In 2005 werd 45%

produceert. Daarnaast zijn de bedrijven over het algemeen grootschaliger, wat het

van de omzet in het buitenland behaald (Berkhout et al., 2008). De verwerkende

logistieke systeem efficiënter maakt.

industrieën zijn verantwoordelijk voor het grootste gedeelte van de export, omdat de toeleverende en primaire productie zich op binnenlandse bedrijven richten. De omvang van de handelsregio verschilt per sector. Bier is een voorbeeld

2.4 Economische orde

van een internationaal product en mosselen gaan grotendeels naar België. De geografische schaal hangt samen met specifieke eigenschappen van een markt

Het concept ‘economische orde’ richt zich op het beleid dat bedrijven hanteren

en het product. Zo is transport van dagverse melk beperkt mogelijk vanwege de

om (inter)nationaal te overleven en op de onderlinge verhoudingen tussen

geringe houdbaarheid. Daarmee zijn de mogelijkheden voor export klein.

de spelers van de markt. Een bepaalde mate van rivaliteit is noodzakelijk om internationaal succesvol te zijn. Onderlinge concurrentie heeft een stimulerend

Vanwege de hoge kosten van arbeid is de productie kapitaalintensief.

effect. Bedrijven zullen zich door middel van innovatie en specialisatie proberen

Automatisering en efficiëntere productiemethoden zorgen ervoor dat minder

te onderscheiden. Teveel concurrentie zet echter de marges onder druk en leidt

mensen nodig zijn. De toegevoegde waarde van het voedingscluster is tussen

ertoe dat alleen op prijs wordt geconcurreerd en er geen ruimte voor vernieuwing

2001 en 2006 minder snel gegroeid dan de Nederlandse economie als geheel.

is. De mate waarin een bedrijf zich op internationale trends richt, is een belangrijk

Een sterkere afname van het aantal werknemers zorgt ervoor dat de gemiddelde

aspect van de strategie van een bedrijf. De ontwikkelingen van internationale

toegevoegde waarde per arbeidsjaar sneller stijgt dan het nationaal gemiddelde.

concurrenten alsook veranderingen aan de vraagzijde zijn relevante aspecten om

Productieprocessen die arbeidsintensief zijn, verdwijnen langzaam naar het

de strategie op af te stemmen. Om de doelstellingen te halen, is het van belang

buitenland doordat Nederland een aantal grote bedrijven die internationaal actief

dat bedrijven werknemers weten te binden en gemotiveerd kunnen houden.

zijn huisvest. Deze bedrijven kunnen relatief eenvoudig onderdelen naar andere landen verplaatsen.

Strategie en structuur

24

Nederlandse bedrijven binnen het voedingscluster zijn sterk internationaal

Rivaliteit

georiënteerd. In 2006 was Nederland na de Verenigde Staten en Frankrijk de

Afgezien van dagverse producten kunnen producten uit het voedingscluster vrij

derde netto exporteur in agrarische goederen met een totale exportwaarde van

gemakkelijk worden getransporteerd. Hierdoor is een levendige internationale

54 miljard dollar (Bol, 2008). Alle sectoren laten een vergelijkbaar beeld zien.

handel mogelijk. De macht in het voedingscluster is ongelijk verdeeld. De detail

Een afnemend aantal bedrijven dat qua omvang steeds groter wordt met als

handel heeft een sterke positie. De detailhandel is meer en meer geïntegreerd en

belangrijkste doelen: marktvergroting, reductie van kosten en controle over de

in West-Europa bezitten de grootste vijf food retailers 40 tot 70% van de markt.

markt. Dit verschijnsel vindt plaats in verschillende delen in de keten.

Doordat de markt grotendeels verdeeld is, kunnen zij hoge eisen stellen aan de

Bij de productie van grondstoffen neemt het aantal bedrijven af, maar doordat de

kwaliteit en de prijs van te leveren producten. In Nederland kunnen bedrijven

productie van de stoppers door de overgeblevenen wordt overgenomen, blijft de

vaak niet om marktleider Albert Hein heen. Deze bedient een breed publiek, zodat

productie gelijk. Het aantal bedrijven in de primaire sector neemt al decennia met

voedingsmiddelenproducenten eerder geneigd zijn toe te geven aan de eisen van

circa 2% per jaar gestaag af (Bol, 2008). In de verwerkende industrieën wordt het

de retailer.



25

In de verschillende sectoren is een vergelijkbaar beeld te zien. De Van Drie Group

Ranglijst van de 10 grootste voedingsmiddelenondernemingen en hun kenmerken, 2006

en VION food in de vleesindustrie, de grootste veilingorganisatie FloraHolland

9

in de glastuinbouw en fritesproducent Aviko in de aardappelen staan sterk ten

Wereldomzet (mln. euro)

Totaal aantal werknemers

Productgroep(en)

opzichte van de kleine leveranciers die zich stroomopwaarts in de keten bevinden.

1. Unilever

39.672

206.000

Daar wordt hoofdzakelijk op kosten geconcurreerd. De verhoudingen in de markt

2. Heineken

10.796

64.305

Bier

zorgen ervoor dat alleen de bedrijven voortbestaan die in staat zijn efficiënt te

3. Sovion

6.285

14.000

Vlees

produceren. Door de sterke nadruk op prijs is er voor bedrijven weinig ruimte om

4. Friesland Foods

4.419

16.438

Zuivel

5. Campina

3.569

6.811

Zuivel

6. Nutreco

3.002

6.993

Diervoeders, pluimveevlees

7. CSM

2.618

8.458

Suiker, bakkerij-ingrediënten en melkzuur

8. Numico

1.988

14.000

9. Wessanen

1.877

7.349

Natuurvoeding en snacks

10. Provimi

1.585

8.000

Diervoeders

zich op andere wijze in de markt te onderscheiden. De huidige sterke concurrentie wordt geïllustreerd door initiatieven die een betere marktpositie willen creëren door het aanbod te bundelen. De grote partijen zijn slechts beperkt afhankelijk van de toeleverende industrieën in Nederland, omdat producten ook geïmporteerd worden. Een deel van de grondstoffen kan niet in Nederland worden geproduceerd en wordt reeds

Voedings- en genotmiddelen

Babyvoeding en klinische voeding

Figuur 4: Top 10 voedingsmiddelenondernemingen in 2006 naar omzet en aantal werknemers (Bol, 2008)

geïmporteerd. Cacao is hiervan een goed voorbeeld. Cacao wordt geïmporteerd om in Nederland te worden verwerkt tot chocolade en de afzet vindt zowel

In de afgelopen jaren kreeg bijna eenderde van de grote (>100 werknemers)

binnen als buiten Nederland plaats. Tweederde van de totale toegevoegde

te maken met fusies of overnames. Numico, in 2006 nog de nummer 7 op lijst

waarde van het voedingscluster is gebaseerd op binnenlandse productie.

van grootste voedingsmiddelenconcerns (zie figuur 4), is in 2007 overgenomen

Producten die in de regio worden geproduceerd, hebben het voordeel dat de

door het Franse Groupe Danone. Grote bedrijven zijn bang om de slag op de

kwaliteit beter gewaarborgd kan blijven. Ze moeten voldoen aan de strenge

wereldmarkt te missen. De aanstaande fusie tussen Friesland Foods en Campina

voedselveiligheidseisen die binnen Nederland en de EU gelden. En de producten

is daarvan een duidelijk voorbeeld. Samen verwerken beide bedrijven 80% van de

zijn beter traceerbaar.

in Nederland geproduceerde melk, maar door een fusie trachten ze een sterkere positie op de internationale zuivelmarkt te verwerven.

In Nederland is een aantal internationaal grote ondernemingen gevestigd. De tien

Daarnaast heeft de consument een belangrijkere rol. Hij kan veranderingen

bedrijven met de grootste omzetten zijn weergegeven in figuur 4. Van de in totaal

bewerkstelligen door producten massaal links te laten liggen of door actie-

4600 bedrijven in de voedings- en genotmiddelenindustrie behalen 215 grootste

en lobbygroepen op te zetten. De discussie over legbatterijkippen en het

bedrijven 77% van de totale omzet. De concurrentie vindt steeds meer op een

(on)verdoofd castreren van biggen hangt hiermee samen. Onder druk van

internationaal niveau plaats. Geleid door fusies en overnames wordt het aantal

consumenten zijn via de politiek scharreleieren de norm geworden en zullen de

voedingsmiddelenconcerns steeds kleiner.

supermarkten geen vlees meer verkopen van onverdoofd gecastreerde varkens10.

2.5 Overheid De overheid kan met haar beleid de andere concepten, zoals beschreven in voorgaande paragrafen, beïnvloeden. Van beleid kan zowel een stimulerende als een remmende werking uitgaan. In deze paragraaf wordt onderscheid gemaakt tussen Europese en Nederlandse weten regelgeving. Zowel de Europese Unie als Nederland spelen op het gebied van beleid een belangrijke rol. Landbouw is een van de belangrijkste onderwerpen die op Europees niveau wordt gereguleerd. 26



27

Europese Unie

worden gecompenseerd. Het subsidiëren van sectoren is een van de manieren

Het landbouwbeleid van de EU richt zich hoofdzakelijk op de primaire productie

om markten te beschermen tegen dergelijke ongelijkheden.

van de voedselketen. Voedingsmiddelenproducenten vallen onder het industrie beleid van de EU. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg voedselproductie een hoge

Aandeel in landbouwsubsidies en aandeel in agrarische productie

prioriteit. De voedseltekorten tijdens deze oorlog en de sterke bevolkingsgroei

Aandeel in totale Europese landbouwsubsidies

Aandeel in totale Europese landbouwproductie

eind jaren veertig en begin jaren vijftig lagen hieraan ten grondslag. Dit beleid

België

2,2

2,5

was erg succesvol, zodat het aanbod sneller groeide dan de vraag. Hierdoor

Denemarken

2,8

2,9

ontstonden steeds grotere overschotten. De Europese Unie garandeerde de

Duitsland

15,7

14,5

afname van de geproduceerde producten, waardoor de landbouw alle energie

Griekenland

inzette om een maximale productie te halen zonder rekening te houden met de

6,1

4,3

Spanje

13,7

13,1

absolute vraag. Via exportsubsidies werden de overschotten op de wereldmarkt

Frankrijk

22,6

22,6

gebracht. Dit beleid wordt gezien als een van de belangrijke oorzaken van de

Ierland

4,0

2,0

beperkte ontwikkeling van de landbouw in ontwikkelingslanden. Deze landen

Italië

13,1

15,2

kunnen niet concurreren tegen de door subsidies laaggeprijsde producten.

Luxemburg

0,1

0,1

Vanwege de grote overschotten zijn in de jaren tachtig diverse quota ingesteld

Nederland

2,6

7,0

om de productie te beperken.

Oostenrijk

2,5

2,0

Portugal

1,7

2,2

Op dit moment stijgt de wereldwijde vraag weer sneller dan het aanbod, waar

Finland

1,9

1,5

door de ingestelde beperkingen minder van belang zijn. Zo is in 2008 de verplichte

Zweden

1,9

1,6

Verenigd Koninkrijk

8,4

8,5

braaklegging van 10 procent van het landbouwareaal opgeschort en worden de zuivelquota elk jaar opgerekt. De opinies over de productiebeperkingen zijn wisselend. Enerzijds wordt, mede door het gereguleerde aanbod, de prijs op niveau gehouden en anderzijds kan Europa niet inspelen op een groeiende vraag.

Figuur 5: Het aandeel in landbouwsubsidies in verhouding tot het aandeel in agrarische productie (Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, 2006)

In andere delen van de wereld groeit zodoende de productie harder, omdat daar geen beperkingen gelden. Dit is nadelig voor de concurrentiepositie van Europa

Het grootste gedeelte van de Europese begroting bestaat uit landbouwbeleid.

(Wijnands et al., 2006).

Deze steun wordt langzaam minder, maar is in 2008 nog bijna 43 miljard euro11. Hierbij moet rekening worden gehouden met het feit dat landbouw een van de

28

Een voorwaarde voor internationale handel is de aanwezigheid van een ‘level

weinige sector waar alle gelden via de Europese Unie lopen. Relatief gezien zijn

playing field’. Een ‘level playing field’ wil zeggen dat de omstandigheden in de

de kosten voor het landbouwbeleid beperkt in verhouding tot de som van de

regio’s gelijk zijn, zodat eerlijke concurrentie mogelijk is. De weten regelgeving

begrotingen van de lidstaten12. De interventiemechanismen zijn minder sturend

verschilt echter per regio, zodat geen sprake is van een ‘level playing field’

dan voorheen. Onderhandelingen op internationaal niveau over markttoegang,

op de internationale markt. Op een regionale of lokale markt meer sprake van

binnenlandse steun en exportsubsidies leiden tot nu toe niet tot grote

een ‘level playing field’. Elk land, of in het geval van Nederland de Europese

veranderingen. Deze methoden zorgen ervoor dat de kostprijs kunstmatig naar

Unie, beschermt in minder of meerdere mate haar eigen producenten. Door

beneden kan worden bijgesteld.

prijsmechanismen, het opleggen van eisen en beperkingen verschillen de

Niet alle sectoren profiteren even sterk van de subsidies. Sommige sectoren

kostprijzen tussen landen. Zo heeft de vleesindustrie in Europa een nadeel ten

zijn in het geheel onafhankelijk van subsidies, terwijl andere sectoren (zoals

opzichte van de Verenigde Staten, omdat daar het gebruik van groeihormonen is

zuivel, suiker, zetmeel(aardappelen) en pluimveevlees) sterk leunen op gelden

toegestaan. In geval van vrije handel zouden dergelijke productieverschillen niet

vanuit Brussel. Figuur 5 laat zien dat Nederland relatief gezien minder zwaar op



29

EU-gelden leunt. Het productieaandeel is naar verhouding veel hoger dan het

De ruimte die de Nederlandse overheid in relatie tot de Europese Unie heeft,

aandeel subsidies dat Nederland krijgt. In vergelijking tot andere EU-lidstaten zou

wordt gebruikt om hoge eisen te stellen aan het voedingscluster op het

Nederland in staat moeten zijn wegvallende subsidies op te vangen.

gebied van milieu, hygiëne, het gebruik van bestrijdingsmiddelen, mest en energieverbruik. Nederland hanteert op deze punten hogere eisen dan andere

Met de toenemende internationale handel neemt ook de kans op verspreiding van

landen. Deze voortrekkersfunctie creëert mogelijkheden voor nieuwe en

onveilige producten en dierziekten toe. Deze en andere voedselveiligheidszaken

bestaande bedrijfstakken. Emissie-eisen voor stallen hebben ervoor gezorgd dat

worden door de EU gecoördineerd. In het gehele traject van de keten, ‘van boer

luchtzuiveringsinstallaties sterk zijn verbeterd.

tot bord’, zorgen hoge kwaliteitseisen voor de waarborging van de voedsel

Op korte termijn zorgen dergelijke eisen voor een verhoging van de kostprijs. Op

veiligheid11. In crisissituaties, zoals bij de uitbraak van een dierziekte kan de EU

de lange termijn kunnen, wanneer eisen ook in andere regio’s gaan gelden, de

met import- en exportverboden landen tot adequate maatregelen dwingen.

vooruitstrevende eisen diverse voordelen opleveren. Meer kennis is beschikbaar

Naast het beperken van de eigen productie is de import van grondstoffen

en producten en diensten kunnen naar andere regio’s worden geëxploiteerd. De

aan regels gebonden. Enerzijds moeten kwaliteitseisen gewaarborgd zijn om

toeleverende industrieën profiteren het sterkst van deze strikte eisen, terwijl de

voedselveiligheid te garanderen en anderzijds moeten importheffingen worden

kosten grotendeels terechtkomen bij de primaire producent en in mindere mate

betaald.

bij de verwerkende industrie. Het voedingscluster kan voldoen aan de hoge eisen die de Nederlandse overheid stelt. Daarmee zijn buitenlandse markten bereikbaar, omdat zij doorgaans

Nederland Het grootste gedeelte, circa 80%, van de Nederlandse weten regelgeving is

minder hoge eisen stellen. Wanneer andere landen vergelijkbare eisen stellen

gebaseerd op Europees beleid . Het belang van het voedingscluster wordt door

kan stimulerende weten regelgeving resulteren in een voordeel. De huidige

de Nederlandse overheid erkend. ‘Flowers en Food’ is aangewezen als een van

ontwikkelingen in een toenemende vraag van voornamelijk minder ontwikkelde

de sleutelgebieden van het Nederlandse innovatieplatform. Het innovatiebeleid

delen van de wereld leiden niet direct tot voordelen voor Nederland. Deze landen

is erop gericht de internationale positie van Nederland vast te houden. Door

hanteren andere waarden en normen dan de westerse wereld en stellen niet

samenwerking tussen kennisinstellingen, kleine en grote bedrijven te stimuleren

dergelijke hoge eisen aan hun producten.

13

moet toepassing van beschikbare kennis leiden tot succesvolle innovaties (Werkgroep concurrentiekracht, 2008). Met een integrale aanpak wordt ingezet op versterking van de huidige positie. Zo is de stichting ‘Food & Nutrition delta’

2.6 Conclusies

ontstaan uit het innovatieprogramma om samen met het bedrijfsleven te werken aan innovatie projecten.

De uitgangspositie van het Nederlandse voedingscluster is goed. Dit blijkt onder andere uit het feit dat van de 100 internationaal meest concurrerende

De meeste beleidsvraagstukken die op het voedingscluster betrekking hebben,

goederen van Nederland ongeveer de helft uit het voedingcluster afkomstig is.

waaronder de verantwoording voor onderwijsinstellingen die gerelateerd zijn

De producten die in de studie van Jacobs et al. (1990) goed scoren, komen ook

aan de diverse sectoren, vallen onder het Ministerie van Landbouw, Natuur en

in de studie van Snijders et al. (2005) als sterke exportproducten naar voren. De

Voedselkwaliteit. Hierdoor kunnen binnen het ministerie diverse beleidsterreinen

mate waarin de positie van producten op de exportmarkt verschuiven, is beperkt.

op elkaar worden afgestemd. Toeleverende industrieën, zoals kassenbouw,

Sectoren zijn in staat verworven posities te handhaven.

klimaatbeheersing en machineproducenten vallen echter niet onder dit ministerie.

30

Het Ministerie van Economische Zaken is verantwoordelijk voor economische

Het Nederlandse voedingscluster profiteert van haar ligging, klimatologische

belangen en het Ministerie van Volkshuisvesting, Welzijn en Sport bekijkt

omstandigheden en de vruchtbare grond. Deze voordelen zorgen in

gezondheidsgerelateerde kanten van voedsel. Deze versnippering zorgt ervoor dat

combinatie met een goede logistieke en kennisinfrastructuur voor een goede

van een geheel samenhangende aanpak geen sprake is.

concurrentiepositie. Beperkingen, zoals de hoeveelheid beschikbare grond en



31

arbeid, zijn omgezet in een voordeel door efficiëntere productiemethoden en een

Het voedingscluster profiteert van diverse interventiemechanismen van de

hoge arbeidsproductiviteit. Kennisontwikkeling blijft noodzakelijk om de sterke

Europese Unie. De eigen markt wordt beschermd door importheffingen en

positie vast te houden. Het verkrijgen van voldoende geschoold personeel wordt

exportsubsidies. Deze worden slechts langzaam afgebouwd. In vergelijking met

als probleem ervaren. Het imago van het voedingscluster is niet optimaal en

andere lidstaten van de EU heeft Nederland relatief gezien weinig voordeel van

vaak ontbreekt kennis over de opleidingen en beroepen. De concentratie van

de subsidies. Nederland loopt voor op andere landen waar het gaat om eisen

de glastuinbouw in het westen van het land zorgt ervoor dat de bijbehorende

die aan de productie van voedsel gesteld worden. Deze voortrekkerrol heeft

opleidingen elders in het land niet bij scholieren in beeld komen.

een stimulerend effect op het voedingscluster om te investeren in nieuwe technologieën. Dit vergroot de mogelijkheden op toegang tot buitenlandse

De thuismarkt levert maar weinig voordelen op. De Nederlandse consument

markten, maar heeft ook een kostenverhogend effect.

is vooral prijsbewust, maar daarmee slechts beperkt stimulerend. Daarnaast stelt de Nederlandse consument hoge eisen aan de manier waarop voedsel wordt geproduceerd. De Nederlandse consument is niet representatief voor de buitenlandse consument. Vanwege economische en bevolkingsgroei wordt de Europese markt relatief gezien minder belangrijk. Europa vormt de belangrijkste afzetmarkt voor de Nederlandse industrie. De bevolking buiten Europa groeit zowel in aantal als economisch sneller dan binnen Nederland en Europa. Zodoende wordt de buitenlandse consument steeds belangrijker. Nederland zal zich op de internationale markt moeten profileren om voordeel uit de mondiale groei te halen. Afgezien van de transportsector haalt het voedingscluster geen voordeel uit de aanwezigheid van andere sectoren of clusters. De kwaliteit, de specialisatie en het internationaal georganiseerde netwerk van de transportsector is voordelig voor diverse sectoren in de Nederlandse economie. Op ketenniveau vindt veel samenwerking plaats, wat resulteert in een sterke onderlinge samenhang. Een duidelijke afstemming binnen de keten draagt bij aan schaalvoordelen, kwaliteitsverbetering en productontwikkeling. Daarnaast halen sectoren voor deel uit de aanwezigheid van andere sectoren binnen het voedingscluster. Afvalproducten van de ene keten worden als grondstof in een andere keten gebruikt. De bedrijven zijn internationaal georiënteerd. De strategie van de grote bedrijven is door fusies en overnames een sterke internationale positie te verkrijgen. Hierbij gaat het hoofdzakelijk om de toeleverende en verwerkende industrie. Primaire bedrijven zijn over het algemeen te klein om zich te richten op een internationale markt. Concurrentie vindt zowel op regionaal als op mondiaal niveau plaats. Voor grote, internationaal opererende ondernemingen neemt de afhankelijkheid van en verbondenheid met de thuismarkt als afzetmarkt af. 32



33

3 Trends en ontwikkelingen 3.1 Trends en ontwikkelingen In de scenariosessie heeft de groep experts verschillende trends en ontwikke lingen benoemd. Deze zijn door de experts zelf gegroepeerd in totaal 14 trend clusters. Hieronder staan de verschillende trendclusters beschreven die als basis voor de scenario’s dienen. Demografische ontwikkelingen Dit trendcluster beschrijft een geheel van veelal langlopende, moeilijk te beïnvloeden trends. Hierbij gaat het om sociale en politieke veranderingen die in onze samenleving plaatsvinden. Veel van deze ontwikkelingen zijn ook op mondiaal niveau waarneembaar. Een belangrijke trend is vergrijzing. Een daling van het gemiddeld aantal kinderen per vrouw in combinatie met een stijging van de levensverwachting veroorzaakt een verschuiving van de gemiddelde leeftijd. Naar verwachting zal de vergrijzing rond 2040 haar top bereiken. In dat jaar is bijna 29% van de bevolking 65 jaar of ouder. Op dit moment is dat bijna 15% van de bevolking (Bourgonje, 2008). Deze veranderingen veroorzaken een veranderende vraag. Vanwege deze ontwikkeling zal de vraag naar gezondheidsgerelateerde voeding groeien. Oudere mensen consumeren over het algemeen minder, waardoor de verpakkingseenheden kleiner zullen worden. Een kleiner aantal personen per huishouden versterkt deze ontwikkeling. In 2025 zijn er naar verwachting 800.000 huishoudens meer dan in 2007 (CBS, 2008). De vergrijzing zorgt tevens voor een verkleining van het arbeidspotentieel. Het tekort aan arbeid zal in de toekomst groter worden. Om dit probleem op te vangen, kan personeel uit het buitenland worden geworven. Echter, in de omringende landen zijn vergelijkbare ontwikkelingen waar te nemen, waardoor mensen uit bijvoorbeeld voormalige Oostbloklanden minder snel naar Nederland zullen komen. De mogelijkheden om

----

de arbeidsparticipatie te verhogen zijn beperkt. Oplossingen die resteren zijn: verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd verplaatsing van werkgelegenheid naar lagelonenlanden verregaande automatisering


35

Het combineren van deze oplossingen is mogelijk, maar duidelijk is dat op deze

een vergelijkbare ontwikkeling meemaken als nu al in grote delen van Azië en

verandering moet worden ingespeeld.

Zuid-Amerika te zien is. Hiermee neemt de noodzaak om tot alternatieve bronnen van voedsel te komen toe. Hoofdzakelijk eiwitrijke producten zullen schaarser

Bevolking

7

BBP EU15 EU10 HDC M&Z-Amer Azië Afrika

6 5 4 3

worden. Voor Nederland zijn twee belangrijke ontwikkelingen te verwachten. Enerzijds zal de consumptie van vlees licht afnemen en anderzijds zal de productie van vlees meer geïndustrialiseerd worden. De algemene weerstand tegen het feit dat

2

dieren puur om hun vlees worden gefokt zal toenemen. De verhoogde aandacht

1

voor de leefomstandigheden van dieren is onderdeel van deze ontwikkeling.

0

Om die reden zal een deel van de consumenten minder vlees eten. Algen, kweekvlees en kweekvis kunnen dienen als eiwitvervangers. Op dit moment

-1 1970 -1990

1990 - 2005

2005 - 2020

1970 -1990

1990 - 2005

2005 - 2020

wordt op kleine schaal geëxperimenteerd met de productie van algen, ondermeer op een locatie in Nederland. In potentie kunnen algen meer produceren dan welk

Figuur 6: Jaarlijkse groei in procenten van bevolking en BBP (Banse et al., 2008)

gewas ook16. Daarnaast zal een deel van de productie worden geïndustrialiseerd. Door dierlijke stamcellen op te kweken hoeven er geen levende dieren meer aan

Een andere belangrijke trend is de verkleining van het Europese aandeel in de

te pas te komen. Het is in een laboratoriumsituatie reeds mogelijk om vlees uit

wereldbevolking en wereldeconomie. Figuur 6 illustreert deze veranderingen. De

stamcellen van varkens te maken. De verwachting is dat binnen een paar jaar

groei van de wereldbevolking wordt vrijwel in het geheel veroorzaakt door Azië

kunstvlees op de markt kan worden gebracht tegen een redelijke prijs17. Volgens

en Afrika . Daarnaast ligt de economische groei in deze landen een stuk hoger

de experts zal de acceptatie van de consument het cruciale punt vormen, meer

dan in de westerse wereld. Deze ontwikkelingen zorgen in deze landen voor een

dan de technologische barrières die overwonnen moeten worden.

14

grote verschuiving van de consumptie naar meer luxe producten. Zo neemt de consumptie van zuivel- en vleesproducten in deze delen van de wereld sterk toe.

Convenience Conveniencefood is een uit het Engels afkomstige term die in het Nederlands is

36

Alternatieve voedselbronnen

opgenomen en meer wordt gebruikt dan de Nederlandse variant ‘gemaksvoedsel’.

De experts verwachten dat de ontwikkeling van nieuwe vormen van voedsel zal

De nadruk op meer gemak hangt samen met een aantal ontwikkelingen in de

doorzetten. De westerse maatschappij maakt relatief gezien veel aanspraak op

maatschappij. Tijd wordt een steeds meer beperkende factor voor consumenten.

de natuurlijke hulpbronnen. Wanneer meer landen het consumptiepatroon van de

Werken, studeren, gezin, vrienden, sport en vakanties zorgen voor steeds vollere

westerse wereld overnemen, leidt dat tot grote tekorten. Prijsstijgingen van olie,

agenda’s. Dit gaat ten koste van de tijd die beschikbaar is voor het bereiden en

metalen en hout zijn hoofdzakelijk veroorzaakt door een groeiende vraag van de

consumeren van voedsel. Daarnaast is het traditionele beeld achterhaald dat

niet-westerse wereld. Op het gebied van voeding vraagt de productie van vlees

de vrouw zorgt dat het eten ’s avonds klaar staat als de man thuiskomt. Veelal

veel energie. Voor de productie van 1 kilo vlees is, afhankelijk van de diersoort,

werken beide partners of bestaat het huishouden slechts uit een persoon.

2 tot 7 kilo veevoeder nodig (Banse et al., 2008). Plantaardig voedsel legt minder

Voedsel moet voor een grotere groep consumenten eenvoudig en snel te

beslag op landbouwgronden. Met de groeiende welvaart in verschillende delen

bereiden zijn. Voedsel is meer voorbewerkt, zodat het in een handomdraai kan

van de wereld neemt ook de consumptie toe. De vleesconsumptie in opkomende

worden gemaakt en waar mogelijk onderweg kan worden opgegeten. De experts

economieën ligt nog een stuk lager dan in de westerse wereld, maar groeit snel15.

verwachten dat de vraag naar voorbewerkte en kant-en-klaarmaaltijden verder

Een verdere groei van de vleesconsumptie maakt investeringen in alternatieven

zal toenemen. Daarnaast wordt steeds meer buitenshuis geconsumeerd. De

eerder rendabel. De experts verwachten dat Afrikaanse landen binnen nu en 2025

toegenomen welvaart maakt deze ontwikkelingen mogelijk. Consumenten zijn



37

eerder bereid extra voor voedsel te betalen wanneer ze een extra bewerkingslag

drinkontbijten voor onderweg met alle essentiële voedingsstoffen zullen

hebben doorgemaakt of wanneer het door een foodserviceconcern wordt

inspringen op deze trend. Een vergelijkbare opdeling is te maken in consumenten

geleverd. Buiten de deur eten bespaart tijd en kan worden gecombineerd

die aspecten als duurzaam en dierenwelzijn belangrijk vinden tegenover

met andere activiteiten, zoals het onderhouden van sociale contacten. Ook dit

consumenten die alleen de prijs relevant vinden.

rechtvaardigt in de ogen van consumenten de hogere prijs. Regionale producten Transparantie

Er zullen meerdere categorieën van consumenten ontstaan. Een groter,

De term transparantie heeft hier betrekking op het zicht op de keten. Voedsel

breder productaanbod en een toenemend aantal verkoopmodulen vergroten

veiligheid en traceerbaarheid van producten krijgen al veel aandacht, maar de

de keuzemogelijkheden van consumenten. Een deel van de consumenten zal

stroom aan informatie zal verder toenemen. Er zijn vele keurmerken die de

kiezen voor regionale, in de streek geproduceerde producten. De voornaamste

kwaliteit waarborgen. Het aantal keurmerken is zo hoog dat velen hun doel

beweegredenen zijn een goed zicht op de keten, direct contact met de producent

niet bereiken. Consument weten niet waar de keurmerken voor staan en voor

en aversie tegen toenemende globalisering met producten die steeds grotere

wie ze zijn bedoeld. De consument wil daarom zelf kunnen controleren waar

afstanden tot de consument afleggen. Het segment van regionale producten

de producten vandaan komen, hoe ze zijn geproduceerd en wat de exacte

blijft echter een kleine markt en de afnemers van dergelijke regionale producten

samenstelling van de producten is. Het productieproces zal in toenemende

zullen slechts een deel van hun inkopen via lokale producenten afnemen. Winkels

mate door webcamera’s digitaal te volgen zijn en de informatievoorziening zal

en markten die regionale producten verkopen, beschikken over een beperkt

groeien, bijvoorbeeld door het aantal foodmiles18 op de verpakking te vermelden

assortiment en de bereikbaarheid is veelal niet optimaal, waardoor consumenten

en open dagen te organiseren. De consument kan een beter beeld vormen van

van regionale producten (deels) afhankelijk blijven van gangbare supermarkten.

de producten die hij koopt, ook al zal niet iedereen geïnteresseerd zijn in deze informatie. Het is in het belang van de consument en ook van het bedrijfsleven

Robotica

dat de producten volledig betrouwbaar zijn. De consument wil veilig voedsel en

Het beperkte aanbod van arbeid, zoals beschreven bij het trendcluster

ondernemingen willen een goede reputatie bij consumenten. Deze ontwikkeling

‘demografische ontwikkelingen’, wordt gezien als de drijfveer achter dit trend

zorgt ervoor dat voedselveiligheid geen issue meer is, omdat het voedsel dermate

cluster. Een beperkter aanbod van arbeid maakt investeringen in automatisering

veilig is dat eventuele onvolkomenheden zonder druk van overheden worden

eerder rendabel, doordat arbeid duurder wordt en de vraag naar oplossingen om

gereguleerd.

minder afhankelijk te zijn van personeel groter. Robotica heeft weinig invloed op de producten zelf, alleen procesmatig zullen grote veranderingen optreden.

Diversificatie consument

Machines zullen meer taken van mensen overnemen. Daarmee verandert de

De toenemende individualisering van de samenleving zorgt ervoor dat ook

taak van personeel van uitvoerend naar controlerend en waarborgend van de

de eetgewoonten veranderen. De markt wordt vanwege een aantal trends

productieprocessen. De kwaliteit zal uniformer zijn en de voedselveiligheid verder

meer divers. Door de toenemende welvaart, gecombineerd met een drukkere

toenemen, omdat de kans dat door machines fouten worden gemaakt kleiner is

tijdsbesteding, zal er meer buiten de deur worden gegeten, maar ook wordt het

dan bij menselijke arbeid.

assortiment van supermarkten steeds gevarieerder. De diversiteit van de markt

38

en de interactie met andere culturen creëert een markt voor uiteenlopende

Functional foods

formules en restaurants.

Functional foods zijn voor mensen vrij te verkrijgen voedingsmiddelen die naast

Verschillen in prioriteiten en overtuigingen komen meer terug in de keuzes

de gewone voedingswaarde toegevoegde elementen bevatten die de gezondheid

die in relatie tot voeding gemaakt worden. Naast het traditionele beeld waarin

bevorderen of handhaven. Functional foods worden door de producent per

maaltijden worden gezien als rustmomenten voor het gehele gezin zal een deel

definitie voorzien van een gezondheidsclaim (Kleijn et al., 2006). De experts

van de consumenten zo weinig mogelijk tijd aan een maaltijd besteden. Complete

verwachten dat het aantal voedingsgerelateerde gezondheidsproblemen verder



39

toeneemt. Om dergelijke problemen te voorkomen, zal het eetgedrag van

voor grondstoffen blijft Nederland op deze manier een aantrekkelijk land voor

mensen moeten veranderen. Aangeleerde eetgewoonten blijken moeilijk te

voedingsmiddelenproducenten.

veranderen. Aangepaste voeding maakt gedragsaanpassing minder noodzakelijk.

Het wegvallen van handelsbarrières betekent niet dat er geen belemmeringen

Men zal bijvoorbeeld liever afvallen door 30+-kaas te eten, dan dat men een

meer voor wereldwijde import en export van levensmiddelen zijn. Voedsel

aantal dagen in de week kaas moet laten staan. Hierdoor ontstaat er meer ruimte

zekerheid en een drang naar continentale zelfvoorziening zullen drempels

om met voeding de gezondheid te bevorderen. Een gebrek aan kennis van

opwerpen. Als het gaat om essentiële levensbehoeften zoals voeding willen

de consument over voeding brengt de verantwoordelijkheid bij de producent.

landen slechts in beperkte mate afhankelijk zijn van andere landen. Landen zullen

Voedingsmiddelenproducenten zullen door het aanpassen van de samenstelling

daarom hun eigen productie beschermen. Een hoge wereldmarktprijs stimuleert

en het toevoegen van specifieke componenten voeding ‘gezonder’ maken.

de export, zeker wanneer de prijzen in eigen land lager liggen. Om te voorkomen

Functional foods zijn voor het voedingscluster een manier om extra toegevoegde

dat consumentprijzen sterk stijgen, zullen overheden proberen de export af te

waarde te creëren. Daarnaast neemt de rol van voeding in de gezondheidszorg

remmen. Voedselschaarste zal resulteren in exportheffingen.

toe. Voeding zal naast het voorkomen van klachten een belangrijker onderdeel van

Het logistieke systeem is onderdeel van dit trendcluster. Toenemende

het genezingproces worden.

internationale handel vraagt een geavanceerd logistiek systeem om de qua omvang en in aantal groeiende handelsstromen te verwerken. Of het logistieke

Handelsbelemmeringen

systeem dergelijke veranderingen aan kan blijft onzeker. Afhankelijk van de

De experts verwachten unaniem dat het aantal handelsbarrières zal afnemen. In

mate waarin de handel een continentaal dan wel internationaal karakter krijgt,

een toenemende globalisering zijn importheffingen en exportsubsidies niet meer

verwachten experts dat het logistieke systeem een bottleneck gaat vormen.

op het huidige niveau te handhaven. De barrières zullen langzaam verdwijnen. De productie van bulkgoederen zal verder worden opgeschaald en zich daar

Kennispotentieel Nederland

concentreren waar de kostprijs het laagste is. Dit heeft gevolgen voor de positie

Nederland bezit veel kennis op het gebied van voeding. Deze kennis is aanwezig

van Nederland vanwege de hoge kosten en beperkte beschikbaarheid van areaal.

op diverse terreinen. Zowel overheden, onderwijs- en onderzoeksinstellingen

De internationale handelsposities van de verschillende landen zullen hierdoor

als bedrijfsleven bezitten hoogwaardige kennis. De experts zien kennis als

veranderen. De mate waarin verplaatsing van productie plaatsvindt, hangt af

de basis voor een succesvol voedingscluster. Kennis is noodzakelijk om te

van de mate waarin de handel mondiaal dan wel continentaal gericht is. Een

komen tot vernieuwing en innovaties. Het verdwijnen van primaire productie

continentaal georiënteerde voedselmarkt zal minder vergaande gevolgen voor

en verwerkende industrieën gaat gepaard met verlies aan kennis. Dit maakt het

het Nederlandse voedingscluster hebben, omdat zij nu reeds sterk gericht is op

voedingscluster kwetsbaar.

Europa. Bij een mondiale markt neemt het aantal concurrerende landen sterker

Daartegenover staat de vergrote aandacht voor meer kennisintensieve

toe.

producten. Nederland zal niet in staat zijn te concurreren met bulkgoederen.

De positie van de retail zal sterker worden. Wanneer producenten niet tegen

De productiekosten liggen daarvoor in Nederland te hoog. Nederlandse

acceptabele prijzen aan de eisen van de detailhandel kunnen voldoen, zal de

voedingsmiddelenproducenten zullen zich meer richten op kennisintensieve

detailhandel andere leveranciers benaderen. Door wegvallende handelsbarrières

producten met een hoge toegevoegde waarde. Deze trend wordt geïllustreerd

wordt importeren goedkoper en zullen meer leveranciers voor de detailhandel

met de trendclusters ‘functional foods’, ‘alternatieve voedselbronnen’ en

bereikbaar zijn. Op de wereldvoedselmarkt zal Azië een centrale rol gaan

‘convenience’. Dit betekent dat Nederland zich meer zal toeleggen op

vervullen, wat ten koste zal gaan van de positie van Europa en de Verenigde

nichemarkten, waarin specialistische kennis vereist is.

Staten. De groei van de welvaart en een stijgende populatie liggen achter deze

40

verschuiving. Een deel van de productie zal uit Nederland verdwijnen. Daarnaast

Beschikbaarheid van voedsel19

krijgt Nederland echter toegang tot goedkope grondstoffen elders in de wereld.

Na jarenlange overschotten aan voedsel wordt het schaarser. Enerzijds is er

Vanwege een hoge productiviteit gecombineerd met relatief lage prijzen

een toenemende vraag naar voedsel en anderzijds is het aanbod van voedsel



41

onevenredig over de wereld verdeeld, waardoor schaarste ontstaat. De wereldbevolking groeit snel en de toenemende welvaart zorgt voor een nog sterker groeiende vraag naar grondstoffen. Het areaal dat voor landbouw geschikt is, zal steeds efficiënter benut worden. Dit zorgt echter voor een armer wordende grond en een tekort aan mineralen en dierlijke en kunstmest, waardoor de productie onder druk komt te staan. Naast de grotere vraag naar meststoffen stijgt de prijs onder invloed van gestegen olieprijzen. Het grootste deel van de productiekosten van kunstmest bestaat uit energiekosten. Droogte, waterschaarste, insectenplagen en andere milieurampen zorgen voor een toenemende kans op een misoogst. In combinatie met een beperkte voorraad tegenover het aantal inwoners zorgt dit voor een afname van de voedselzekerheid. Ook wordt een toenemend deel van het areaal gebruikt voor de teelt van energiegewassen. De productie van biomassa vormt een van de alternatieven voor fossiele brandstoffen. De verwachting is dat dit hoofdzakelijk in Zuid- en Noord-Amerika gebeurt, wat zorgt voor een toenemende schaarste op de voedselmarkt (Maatman, 2008). De toenemende schaarste heeft prijsstijgingen tot gevolg. De westerse wereld zal deze prijsstijgingen kunnen opvangen, omdat ze relatief een klein deel van hun inkomen aan voedsel besteden. In andere delen van de wereld, waar het grootste gedeelte van het inkomen aan voedsel wordt besteed, heeft dit grote consequenties. In deze regio’s zal de strijd om grondstoffen toenemen. In Nederland zal de rol van biomassa in relatie tot voeding beperkt blijven (Maatman, 2008). Nederland is te klein en grond is te duur om biomassa te produceren. De stijgende grondprijzen en toenemende ruimte die in beslag wordt genomen voor functies als wonen, recreëren en natuur zorgen voor een kleiner areaal voor primaire productie. De veelheid aan factoren die invloed op de productie en beschikbaarheid van voedsel hebben, maken de ontwikkeling moeilijk in te schatten. Een incident kan grote gevolgen hebben. Adaptatie technologie In de huidige maatschappij volgen technologische ontwikkelingen elkaar snel op. Producten zoals laptops, spelcomputers, mp3-spelers en LCD- en plasmatv’s, die onder invloed van deze technologische vooruitgang tot stand komen, worden massaal geconsumeerd en geïntegreerd in het leefpatroon van mensen. De experts zien een duidelijke tegenstelling als het gaat om het adapteren20 van dergelijke technologisch hoogwaardige producten en technologieën die zijn gerelateerd aan voeding. Bij de introductie van een nieuwe gadget staan mensen 42



43

in de rij voor de deur, maar bij een nieuwe technologische ontwikkeling in het

“Mensen associëren vers brood meer met een kleine bakkerij dan een grote

voedingscluster overheerst argwaan.

geïndustrialiseerde fabriek, terwijl in de praktijk het brood, technisch gesproken, dezelfde bewerking heeft doorgemaakt”

Deze emotionele component van voeding is sterk ontwikkeld. De schaalvergroting die in de industrie plaatsvindt, zorgt voor een verwijdering tussen consument en

Expertmeeting Hiteq, 3 juli 2008

voeding. Hiermee ontstaat een bepaalde mate van wantrouwen tegenover het voedingscluster. Gevolg is dat mensen vluchten naar ‘de-boer-om-de-hoek’. Deze producent kent men persoonlijk en ze vertrouwen erop dat hij zijn producten

Genetische technologie

op een verantwoorde wijze produceert, terwijl de kwaliteit niet per definitie

Dit trendcluster focust op de ontwikkelingen die gerelateerd zijn aan het

verschilt. Dit fenomeen is terug te zien in de manier waarop de producten worden

aanpassen van het genetisch profiel van een organisme. Het natuurlijk kruisen

vermarkt. Door een nostalgisch beeld te gebruiken, wordt getracht een vertrouwd

van gewassen, planten of dieren valt hier niet onder. De natuurlijke variant van

beeld te creëren. Op een pak melk wordt bijvoorbeeld een koe altijd in de wei

genetische vooruitgang wordt aangeduid met de term veredeling. Genetische

afgebeeld en niet in de stal, ondanks het feit dat zij het grootste gedeelte van haar

modificatie maakt het mogelijk om bijvoorbeeld gewassen tegen ziekten resistent

leven in een stal doorbrengt.

te maken of om productie te verhogen.

Deze spanning tussen emotie en technologische vooruitgang is volgens de

De experts geven unaniem aan dat de richting van deze ontwikkeling sterk

experts niet op te lossen met technologie. Diepvriesproducten worden verser

afhangt van de mate waarin deze technologie wordt geaccepteerd. Hier is een

dan bewerkte producten uit de supermarkt. Doordat dit niet overeen komt met

onderscheid te maken tussen burger en consument. Daar waar belangen- en

de perceptie van ‘vers’ zal deze eigenschap van diepvriesproducten moeilijk in te

lobbygroepen zich tegen bepaalde ontwikkelingen verzetten, heeft het slechts

passen zijn in consumptiegedrag van mensen.

beperkt invloed op de consument in de supermarkt. Het koopgedrag van de consument komt veelal niet overeen met de idealen die door de burger worden

“Er is een groeiende groep mensen die emotionele problemen heeft met de

bepleit (Jongma, 2007).

wijze waarop onze voeding tot stand komt”

Voor voedingsmiddelen kan slechts ten dele worden nagegaan of er genetisch gemodificeerde organismen (GGO’s) in verwerkt zijn. Dit komt omdat GGO,

Emotie dicteert de voedselsector, Volkskrant 27 maart 2008

dat in veevoeders zit, indirect kan leiden tot eindproducten met genetische gemodificeerde ingrediënten, maar dit is moeilijk te traceren. Vooralsnog is er in Europa weinig draagvlak voor verdere ontwikkeling van deze technologie.

De technologische ontwikkeling bij voeding zal doorzetten. Het aandeel van

Hierin verschilt Europa met andere landen. In de Verenigde Staten en Brazilië

producten dat onbewerkt is neemt af, doordat met bewerkte producten meer

worden al op grote schaal genetisch gemodificeerde gewassen geproduceerd.

waarde kan worden gecreëerd. Daarmee neemt de spanning tussen emotie

Maar in Nederlands zijn slechts in een klein aantal artikelen sporen van

en technologie ook toe. Onzeker is hoe de consument met deze verandering

genetisch gemodificeerd voedsel te vinden. Verschillende onzekerheden over

zal omgaan. Marketing zal een belangrijke rol vervullen om de perceptie van de

de technologie en een beperkt aantal voordelen voor de consument zijn de

consument aan te passen. Het deel van de consumenten dat de technologische

belangrijkste oorzaken voor de weerstand. De experts verwachten dat de

ontwikkelingen adapteert, zal haar producten meer centraal en digitaal inkopen.

houding tegenover deze technologie pas zal veranderen wanneer er een concrete

Aversie tegen de ontwikkeling kan leiden tot een sterke groei van streekmarkten

aanleiding voor is. Schaarste aan grondstoffen kan deze ontwikkeling een impuls

en natuurwinkels.

geven. Genetische technologie verkleint de kans op misoogsten en resulteert in lagere productiekosten. De overheid heeft in deze trend een belangrijke functie. Door weten regelgeving zal zij invloed hebben op de mate waarin deze technologische ontwikkeling wordt doorgezet.

44



45

en ‘handelsbelemmering’, die afhankelijk van de richting van de ontwikkeling de

3.2 Verbanden en wegingen

overige trendclusters kunnen stimuleren dan wel afremmen. De trendclusters, zoals beschreven in paragraaf 3.1, hangen onderling samen.

Beschikbaarheid van voedsel

In figuur 7 staan de onderlinge relaties weergegeven. Het trendcluster ‘demografische ontwikkelingen’ is niet verbonden met andere trendclusters, omdat het vrijwel elk trendcluster beïnvloedt. De ‘demografische ontwikkelingen’ vormen de context waarin andere ontwikkelingen plaatsvinden.

Funcitonal Foods

Robotica

Genetische technologie Alternatieve voedselbronnen

Handelsbelemmeringen Transparantie Conveniencefood Diversiteit consument

Adaptatie technologie

Regionale producten Relatieve schaarste aan grondstoffen

Belang/impact

Demografische ontwikkelingen

Kennispotentieel Nederland

Adaptatie technologie

Voedselzekerheid Demografische ontwikkelingen


Relatieve schaarste aan grondstoffen

Kennispotentieel Nederland Diversiteit consument

Genetische technologie

Alternatieve voedselbronnen Conveniencefood

Transparantie

Regionale producten

Robotica

Voedselzekerheid

Funcitonal Foods

Onvoorspelbaar Figuur 8: Trendclusters: belang/impact versus onvoorspelbaarheid

In de analyse samengevoegd tot ‘beschikbaarheid van voedsel’ Demografische ontwikkelingen vormen de context van de overige trendclusters

Figuur 7: Causale relaties tussen de verschillende trendclusters

De trendclusters die het meest onvoorspelbaar zijn en de grootste impact hebben, vormen de dimensies voor de scenario’s. Een hoge mate van onvoorspel baarheid is nodig om te komen tot verrassende scenario’s. Scenario’s op

In het geheel van verbanden is een grove opdeling in trendclusters te maken.

basis van ontwikkelingen met een eenduidige richting en aard zullen onderling

Links staan de technologisch gerelateerde aspecten die onderling sterk samen

weinig verschillen. Voor ontwikkelingen met weinig impact is het minder nood

hangen. Het kennispotentieel van Nederland wordt bepaald door de mate waarin

zakelijk beleid op te stellen of aan te passen. Naast het trendcluster ‘adaptatie

wordt geïnvesteerd in nieuwe technologieën (trendclusters ‘functional foods’,

technologie’ zijn er drie trendclusters die hiervoor in aanmerking komen:

‘genetische technologie’, ‘robotica’ en ‘alternatieve voedselbronnen’).

‘voedselzekerheid’, ‘relatieve schaarste aan grondstoffen’ en ‘genetische technologie’. De discussie over genetische technologie komt terug in het concept

46

Via de trendclusters ‘transparantie’ en ‘adaptatie technologie’ zijn deze

‘adaptatie technologie’. De publieke weerstand tegen het modificeren van

ontwikkelingen verbonden met aspecten die gerelateerd zijn aan de consument

organismen speelt in beide trendclusters (‘genetische technologie’ en ‘adaptatie

(‘regionale producten’, ‘diversiteit consument’ en ‘convenience’). De verschillen

technologie’)een rol. Vanwege de overlap worden niet beide trendclusters

in percepties en belangen tussen het voedingscluster, en de technologieën die

gebruikt als dimensie. Zoals in paragraaf 3.1 is beschreven, is er ook overlap

zij toepast, en de consument zullen overwonnen moeten worden. Een negatieve

tussen ‘voedselzekerheid’ en ‘relatieve schaarste aan grondstoffen’. Beide

houding van burgers tegenover het voedingscluster kan negatieve gevolgen

focussen op de verdeling en beschikbaarheid van grondstoffen en voedsel. De

hebben voor de ontwikkeling van deze sector. Tussen deze globale tweedeling

experts hebben deze twee trendclusters samengevoegd tot de tweede dimensie

bevinden zich de concepten ‘voedselzekerheid’, ‘relatieve schaarste grondstoffen’

‘beschikbaarheid van voedsel’.



47

De beschreven trendclusters zijn vervolgens naar de mate van impact en

plaats van deze veelal economische barrières komen eisen op het gebied van

onvoorspelbaarheid op respectievelijk de X- en Y-as uitgezet. In figuur 8 staan

kwaliteit, traceerbaarheid en productiemethoden. Deze worden veelal bepaald

de resultaten van deze weging weergegeven. In figuur 7 zijn de vetgedrukte

door de consument dan wel de retail en in mindere mate door de overheid. Dit

trendclusters terug te vinden als zijnde de extremen van de scenario’s. De weging

vergt aanpassingsvermogen van Nederland en vooral van de sectoren die in meer

van de trendclusters vormt zodoende een belangrijke richtlijn voor de inhoudelijke

of mindere mate van de bestaande protectiemechanismen afhankelijk zijn.

kant van de scenario’s. Des te groter de onvoorspelbaarheid en impact van een trendcluster is, des te meer bepalend is een trendcluster voor de scenario’s.

Kennispotentieel Nederland Het huidige kennispotentieel van Nederland ligt op een hoog niveau. Dit komt met name door een goed georganiseerde samenwerking tussen onderzoek,

3.3 Toekomstscenario’s

voorlichting, onderwijs en toepassing in de praktijk. Dit bezorgt Nederland een duidelijk voordeel ten opzichte van andere landen. Met het verdwijnen

Een aantal ontwikkelingen wordt als voorspelbaar en belangrijk getypeerd. Deze

van specifieke sectoren of onderdelen van de keten verdwijnt ook kennis uit

trendclusters staan linksboven in figuur . De grote mate van impact maakt deze

Nederland. Dit creëert een negatieve spiraal, wat de positie van Nederland

trendclusters relevant om ze in de verschillende scenario’s terug te laten komen.

verzwakt. Daartegenover staat een grotere aandacht voor kennisintensieve

Een kleine mate van onvoorspelbaarheid zorgt ervoor dat de ontwikkelingen

producten. Nederland is vanwege dure arbeid, hoge grondprijzen en een beperkt

een zekere richting hebben. De ontwikkelingen die door deze trendclusters

areaal minder geschikt voor de productie van bulkgoederen. Om internationaal te

vertegenwoordigd worden, komen in de verschillende scenario’s terug. Per

overleven moet worden ingezet op nichemarkten en kwaliteitsproducten. Deze

scenario verschilt de exacte uitwerking en functie. In paragraaf 3.3.1 is de

ontwikkeling zorgt voor een toename van de beschikbare hoeveelheid kennis.

richting van de ontwikkeling van deze vier trendclusters beschreven. Een korte karakterschets van de verschillende scenario’s is in paragraaf 3.3.2 gegeven,

Diversiteit consument

waarna in paragraaf 3.3.3 tot en met 3.3.6 de vier scenario’s worden beschreven.

De meerderheid van de consumenten verkrijgt zijn voedsel via de supermarkt. Hierin zal slechts in beperkte mate verandering komen. Een deel van de bevolking

3.3.1 Belangrijke en voorspelbare trendclusters

koopt uit overtuiging en achtergrond via andere kanalen. Streekmarkten, biologische formules en speciaalzaken zullen een vaste, maar beperkte markt

Demografische ontwikkelingen

bedienen. Individualisering, ruimere assortimenten, een veelheid aan formules

Nederland krijgt te maken met een krappere arbeidsmarkt. De vergrijzing is

en een toename van beschikbare financiële middelen zorgen ervoor dat binnen

lang geleden ingezet en zal voortduren. Deze ontwikkeling is vrijwel zeker en

supermarkten een veelzijdigheid aan producten beschikbaar is. Consumenten met

belangrijk. Door het probleem dat hiermee ontstaat, komt Nederland voor lastige

uiteenlopende voorkeuren kunnen terecht bij eenzelfde supermarkt. Eenzelfde

vraagstukken te staan. En het vereist grote investeringen en aanpassings

verbreding zal zich voordoen in de consumptie buitenshuis. Het Nederlandse

vermogen. Hetzelfde geldt voor een aantal mondiale ontwikkelingen. Door de

voedingscluster zal moeten inspelen op veranderende voorkeuren, op normen en

verschuiving van de vraag vanwege sterke groei van de bevolking en welvaart

waarden van consumenten.

elders in de wereld krijgen Nederland en Europa een nieuwe rol op de inter nationale voedselmarkt.

3.3.2 Assenkruis Zoals in paragraaf 3.2 beschreven is, vormen de trendclusters ‘adaptatie


technologie’ en ‘beschikbaarheid van voedsel’ de dimensies voor het assenkruis

De barrières die verschillende landen in de loop van de tijd hebben opgeworpen,

van de scenario’s die zich richten op het Nederlandse voedingscluster rond 2025.

worden langzaam afgebroken. De gedachte dat elk land vrije toegang tot de

Gegeven de extremen van de verschillende dimensies weerspiegelt elk kwadrant

internationale markt moet hebben, wordt breder gedragen door overheden. In

een scenario. De namen van de scenario’s illustreren de karaktereigenschappen van het betreffende scenario.

48



49

groot

en duurzaamheid staan hoog op de agenda. Deze houding zorgt voor een sterke

Scenario 1 Holle bolle Gijs

groot

Adaptatie van technologie

aanpassing van de productiemethoden. Scenario 2 De astronaut

In scenario 4 (De kannibaal) komen vergelijkbare problemen als in scenario 2 voor, alleen reageert Nederland nu niet adequaat. De aversie tegen technologie in voeding heeft de industrie ervan weerhouden te investeren in alternatieve

beschikbaarheid van voedsel

klein

voedselbronnen. Tegenvallende oogsten en groeiende vraag veroorzaken mondiale onrust. Dit zet de productie verder onder druk. 3.3.3 Scenario 1 – Holle bolle Gijs

Scenario 3 De bio-frak

Scenario 4 De kanibaal

Factorvoordelen Inspelend op de toenemende klimaatveranderingen en de groeiende wereldbevolking heeft Nederland volop geïnvesteerd in genetische technologie. De verwachtingen van deze technologie zijn uitgekomen en de opbrengst van de Nederlandse bodem behoort vanwege grootschalige toepassing van genetisch

klein

Figuur 9: Scenario’s van het Nederlandse voedingscluster in 2025

gemodificeerde organismen nog altijd tot de hoogste van de wereld. De problemen bij veranderingen van het klimaat zijn adequaat aangepakt, waardoor de misoogsten niet vaker voorkomen dan in de 20e eeuw. Vanwege de hoge

Scenario 1 (Holle bolle Gijs) kenmerkt zich door een markt die met nieuwe

wereldwijde productie zijn de prijzen van grondstoffen laag. Door de lage prijzen

producten overspoeld wordt. De technologische mogelijkheden worden

en het ontbreken van een noodzaak tot het verder ontwikkelen van alternatieve

aangegrepen om toegevoegde waarde te creëren. Dit is de enige manier om te

voedselbronnen blijven investeringen hierin uit.

concurreren, want het aanbod van grondstoffen is groot en de prijs laag.

In het gehele voedingscluster is de productie volledig geautomatiseerd door een

De Nederlandse consument omarmt de nieuwe producten en vormt een goede

toenemend gebrek aan goedkope arbeid. Het arbeidspotentieel is overwegend

referentie voor de buitenlandse markt.

hoog geschoold en houdt zich bezig met research en development. Innovaties volgen elkaar snel op en zorgen voor een groot deel van de toegevoegde waarde

Scenario 2 (De astronaut) ondervindt de invloeden van klimaatverandering,

van producten. Op onbewerkte producten is weinig winst te behalen. Het

een sterk groeiende wereldbevolking en een toename van de consumptie in

voedingscluster weet op de wensen van de consument in te spelen en zodoende

landen die tot voor kort behoorden tot de derde wereld. De enorme toename

voldoende winst te creëren. In de primaire sector heeft schaalvergroting

van de vraag doet het besef groeien dat conventionele productiemethoden niet

een grote vlucht genomen. Alleen op deze manier kan, in combinatie met de

voldoende zijn. Onder invloed van de consument zet Nederland zich in om de

productieverhoging, de zeer lage marge een volwaardig inkomen bieden.

productie van voedsel in grote mate te industrialiseren. Thuismarkt In scenario 3 (De bio-freak) is er grote aversie tegen alle technologische

De consument speelt een centrale rol in dit scenario. Het grote aanbod van

ontwikkelingen die te maken hebben met voeding en levensmiddelen. Nederland

producten zorgt ervoor dat de beoordeling van de consument van cruciaal

vervult een belangrijke rol als het om de productie van voedsel gaat. Verspreiding

belang is. Producten waar geen vraag naar is, worden gebruikt als veevoer of

van kennis zorgt voor een verhoging van de productie, die ruimschoots voldoet

als biomassa om energie mee op te wekken. Deze rol van de vraagzijde levert

aan de toegenomen vraag. De Nederlandse consument is erg kritisch en hecht

voor de voedingsmiddelenindustrie echter weinig problemen op, omdat de

veel waarde aan de manier waarop voedsel wordt geproduceerd. Dierenwelzijn

technologische vooruitgang wordt geaccepteerd. Een meerderheid van de consumenten heeft de opinie behouden dat het dier in dienst van de mens

50



51

staat. Deze opvatting geldt in grote delen van de westerse wereld en nog meer

werd aangenomen. Qua omvang zijn de Aziatische en Afrikaanse bevolking erg

in voormalige ontwikkelingslanden. Dit maakt de Nederlandse consument

belangrijk. Daar waar de andere continenten een handelsoverschot hebben,

meer representatief voor de buitenlandse consument. Als het om zaken als

importeren deze regio’s meer voedingsmiddelen dan dat zij exporteren. Er is nog

dierenwelzijn en duurzaamheid gaat, dan wordt Nederland niet meer gezien als

een substantieel verschil in welvaart tussen de verschillende delen van de wereld.

het beste jongetje van de klas. Onder invloed van ziekten als obesitas en diabetes

Deze variatie is terug te zien in de strategieën die de verwerkende industrie

ontstaat een markt voor een breed scala aan functional foods. Meer dan de helft van de producten in de supermarkt bevat een of meerdere gezondheidsclaims. Voeding wordt gezien als een belangrijk middel om gezondheidsproblemen te voorkomen en aan te pakken. Nieuwe producten dienen als mogelijkheid om

----

hanteert. Er is sprake van een drietal variaties: mondiaal continentaal lokaal/regionaal

gevarieerd te blijven eten. De consument kan kiezen uit een toenemend aantal producten en maakt hier ruimschoots gebruik van.

Op mondiaal niveau opereren de multinationals met onbewerkte en lichtbewerkte producten. De gegroeide transportkosten blijven beheersbaar door de omvang


van de handelsstromen. Een deel van de bedrijven richt zich voornamelijk op

Na het verdwijnen van de handelsbarrières krijgt de primaire sector te maken

Europa. De consumenten zijn bereid te betalen voor functional foods en allerlei

met veel concurrentie. Ondanks de door de toenemende schaarste aan fossiele

soorten convenience food. De producten die in Nederland succesvol zijn, worden

brandstoffen gestegen transportkosten is het importeren van producten

in een groter gebied op de markt gebracht. Met name kleine bedrijven richten zich

goedkoper. Voor een klein deel van kleinschalige producenten is er ruimte om

op nichemarkten binnen Nederland. Hier gaat het om regionale producten, maar

hun eigen afzetkanalen te creëren. Deze nichemarkten zijn echter klein, waardoor

ook biologische producten vallen onder deze categorie. Deze producten liggen

het aantal akkerbouwers en melkveehouders terugloopt met meer dan 5% per

op een hoger prijsniveau. De toegevoegde waarde van dergelijke producten zit in

jaar. Megabedrijven komen daarvoor in plaats en beheersen het landschap. De

de manier waarop de producten tot stand komen en minder in de eigenschappen

productie wordt meer afgestemd op de vraag van de verwerkende industrie.

van het eindproduct. Dit spreekt een beperkt, minder prijsbewust gedeelte van de

Termijncontracten en leverovereenkomsten zorgen voor een verregaande

consumenten aan.

ketenintegratie, aangevuld met grondstoffen van de wereldmarkt. Doordat de

De concurrentie is hevig en wordt beteugeld door een groot aantal overnames en

macht van voedingsmiddelenproducenten toeneemt, ontstaan er twee duidelijke

fusies. Het aantal ondernemingen in de markt is beperkt, zonder dat sprake is van

machtsblokken: de verwerkende industrie en de retail. Beide hebben hun eigen

een klein aantal partijen die de prijs bepalen. Voortdurende onderscheiding in de

methoden, die ook worden toegepast, om de andere partij te beïnvloeden.

markt is noodzakelijk om geen marktaandeel te verliezen.

Supermarktketens maken gebruik van verschillende toeleveranciers in binnen- en buitenland en voedingsmiddelenbedrijven dwingen retailers tot het inwilligen van

Overheid

hun eisen door het (tijdelijk) stoppen van leveringen.

Zowel de Europese als de Nederlandse overheid zien het belang in van een

De transportsector is in staat de problemen te overkomen. De verhoging van

vrije internationale markt. De voordelen voor de verwerkende industrie en de

de brandstofprijs heeft de mobiliteitsgroei afgevlakt. De vervoerseenheden zijn

consument wegen zwaarder dan die van de primaire sector die in sommige

verder in omvang gegroeid, waardoor de gemiddelde kosten per producteenheid

sectoren niet op de wereldmarkt kan concurreren. Het risico van verplaatsing

minder sterk zijn gestegen.

van de activiteiten wordt ondervangen door sterk in te zetten op innovatie. Het voorzorgsprincipe wordt aan de kant geschoven en de ontwikkeling van

52

Economische orde

baanbrekende technologieën wordt toegestaan, tenzij kan worden aangetoond

De van oudsher westerse wereld (Japan, Verenigde Staten en Europa) heeft

dat ze voor de volksgezondheid schadelijk zijn. Het gebruik van genetische

nog ruim 10% van de totale wereldbevolking. Politieke stabiliteit in Afrika heeft

gemodificeerde organismen wordt toegestaan, nadat is gebleken dat de risico’s

ervoor gezorgd dat de levensomstandigheden en levensverwachting in dit

en gevolgen beperkt zijn. De Nederlandse overheid wordt een minder sturende

continent sterk zijn verbeterd, waardoor de bevolking sterker groeit dan eerst

factor in de markt.



53

De overheid zet in op Nederland als doorvoerland. Er wordt volop geïnvesteerd in

Thuismarkt

infrastructurele projecten. Uitbreiding van de Rotterdamse haven en een tweede

De voorspellingen over de ontwikkeling van de wereldbevolking komen uit. In

luchthaven vergroten de capaciteit. Hierdoor stijgen zowel de omvang van de

2025 leven ruim 8 miljard mensen op de wereld, die allemaal voldoende voedsel

import als de export. De positie van Nederland als handelsland blijft gehandhaafd.

willen. De van oudsher exporterende landen, de Verenigde Staten en Frankrijk, kunnen niet aan de groeiende vraag voldoen. De Nederlandse consument

3.3.4 Scenario 2 – De astronaut

ondervindt weinig negatieve gevolgen van de schaarste, behalve dat de uitgaven

Factorvoordelen

voor voeding toenemen. De consument heeft zodoende minder geld over voor

Net als in scenario 1 wordt de aversie kleiner tegen technologische

luxe uitgaven. Dit zorgt voor een kentering in de opinie van de consument.

ontwikkelingen die gerelateerd zijn aan voeding. De consument accepteert

De kwaliteit van de producten is hoog en staat niet ter discussie. De industrie

het gegeven dat veilig, betaalbaar en voldoende voedsel gepaard gaat

kan in toenemende mate aantonen waar de grondstoffen vandaan komen, wat

met technologische vooruitgang. In dit scenario is de kracht van genetisch

de exacte samenstelling is en hoe het productieproces eruitziet. Op het internet

gemodificeerd voedsel beperkt, maar de opkomst van alternatieve voedsel

kan iedereen de productieprocessen volgen. Het voedselveiligheidsaspect wordt

bronnen sterk. De groei van de wereldbevolking, de klimaatverandering, het

minder belangrijk en zodoende ontstaat er ruimte voor nieuwe producten. De

stoppen van de ontbossing en veranderende consumptiepatronen leiden tot grote

vraag naar producten met een extra toegevoegde waarde neemt minder snel toe

tekorten op de wereldvoedselmarkt. Door ontbossing van tropische oerwouden

dan verwacht, omdat de hogere prijs door een kleiner deel van de consumenten

neemt het landbouwareaal jaarlijks toe. Dit gebeurt hoofdzakelijk in Zuid-Amerika.

rechtvaardig wordt geacht. Algen dienen als grondstof voor een groot deel van de

Milieurampen als droogte en overstromingen laten keer op keer delen van de

producten. Dezelfde ontwikkeling is te zien bij vleesproducten. De sterk stijgende

wereldwijde oogst mislukken. In Nederland is veel landbouwgrond verloren

vraag naar landbouwgewassen maakt voer en daarmee vlees duur. Dit geldt in

gegaan door de voltooiing van de EHS (ecologische hoofdstructuur) in 2018,

mindere mate voor zuivelproducten, omdat daarvoor minder gewas nodig is.

aanleg van natuur ter compensatie van grote infrastructurele bouwprojecten,

In de ruimte die aan de vraagzijde ontstaat, komen nieuwe geïndustrialiseerde

waterbergingslocaties en diverse nieuwe woningbouwlocaties om de 800.000

producten met vergelijkbare smaak en voedingseigenschappen.

extra huishoudens een plek te kunnen bieden. De primaire productie is als gevolg

Netwerk van sectoren

hiervan sterk gedaald. De natuurlijk goede omstandigheden worden niet meer

De schaarste aan grond en grondstoffen gaat hoofdzakelijk ten koste van de

volledig benut.

bio-industrie. De hoge kosten voor mestafzet maken Nederland een minder

De toenemende mestproblematiek heeft voor de vleesindustrie nadelige

aantrekkelijke vestigingslocatie. Tuinbouw, akkerbouw en veeteelt bepalen

gevolgen gehad. De varkenshouderij is na jarenlange verliezen langzaam uit

het landschap en worden ingezet om de natuur te onderhouden. Om minder

beeld verdwenen. Het grootste gedeelte van areaal dat nog door de landbouw in

afhankelijk van de import van grondstoffen te zijn, wordt meer samengewerkt

gebruik is, bestaat uit melkveehouderijen.

tussen onderwijs, kenniscentra en onderzoeksafdelingen in het bedrijfsleven.

Ondertussen is de ontwikkeling van kunstvlees en vleesvervangers doorgegaan.

De netwerken voor kennisuitwisseling zijn internationaal van aard. Het voedsel

Deze parallel lopende ontwikkeling zorgt ervoor dat grote voedseltekorten

tekort is een wereldwijd probleem, waarmee elk land geconfronteerd wordt. De

uitblijven. De voorziene schaarste is tijdig opgepakt. De vraag naar technologisch

ontwikkeling van alternatieven is in ieders belang.

geschoold personeel is groot. Het succes van producten, ontwikkeld op basis

De toeleverende industrieën zullen de gevolgen van de veranderingen

van de nieuwe technologieën, is sterk afhankelijk van de smaak. Om de smaak

sterk merken. De inkrimping van de levende vleesproductie betekent een

overeen te laten komen met de originele producten is veel onderzoek nodig.

verminderende vraag voor diervoerders, klimaatsystemen en machinebouw.

Hiermee is een nieuw onderzoeksgebied ontstaan. Prijsstijgingen hebben ervoor

Hiervoor in de plaats staat een sterke groei van nieuwe markten. Eiwit- en

gezorgd dat alternatieve voedselbronnen eerder rendabel werden. Dit heeft geleid

kunstvleesproductie zal in grote mate geautomatiseerd worden. De toeleverende

tot een sterke stimulans voor de ontwikkeling van met name kweekvlees.

industrie faciliteert deze ontwikkeling. Het voedingscluster is minder afhankelijk van de transportsector. De schaarste aan grondstoffen zorgt ervoor dat minder producten worden geëxporteerd. Dit wordt deels versterkt door de

54



55

industrialisering, waardoor de grondstoffen worden geproduceerd op de plek waar

zijn de eisen aan nieuw op de markt gebrachte producten hoog. De Nederlandse

ze worden verwerkt.

overheid probeert het innovatief vermogen te bundelen en roept een aantal nieuwe kenniscentra in het leven. De regels voor proefdieren worden minder

Economische orde

strikt om te kijken of industrieel voedsel veilig is.

De druk van de consument om de prijs laag te houden zal toenemen. De stijgende kosten van voedingsmiddelenproducenten kunnen niet eenvoudig

3.3.5 Scenario 3 – De bio-freak

worden doorberekend, zodat de marge onder druk komt te staan. De weggevallen

Factorvoordelen

interventiemechanismen maken het mogelijk om arbeidsintensieve processen

Net zoals in scenario 1 is de beschikbaarheid van voedsel groot. De ruime

te verplaatsen. De handelsstromen nemen in omvang toe en zijn internationaal

beschikbaarheid aan voedsel wordt in Nederland niet veroorzaakt door een

georiënteerd. De groeimarkten bevinden zich buiten Europa, waardoor bedrijven

vooruitgang van de genetische technologie. In tegenstelling tot de rest van de

zich meer richten op deze gebieden. De internationaal georiënteerde bedrijven

wereld blijven Europa en Nederland sterk tegen het aanpassen van genetische

concentreren zich in Nederland op kennisintensieve productiestappen, vanwege

eigenschappen van organismen. De Nederlandse consument accepteert geen

het hoge kennisniveau en de hoge arbeidskosten.

producten waaraan is gesleuteld. Dit bemoeilijkt de import van producten, omdat

De positie van de primaire producent verandert. Primaire producenten hoeven

het steeds lastiger wordt om onderscheid tussen GMO en GMO-vrij voedsel

vanwege een beperkt aanbod niet elke prijs voor hun producten te accepteren.

te maken. Europa is steeds meer aangewezen op haar eigen productie. Het

De verwerkende industrie zal marktconforme prijzen bieden om te voorkomen

Nederlandse areaal biedt voldoende ruimte om aan de binnenlandse vraag te

dat producten geëxporteerd worden. De bedrijven die op het kunstmatig

voldoen. Een groot deel van de diervoeders wordt, in plaats van geïmporteerd,

produceren van voedsel overgaan, zorgen voor meer onafhankelijkheid van

in Nederland geproduceerd. Door deze toenemende mate van zelfvoorziening

verwerkende industrieën omdat ze de primaire producent minder nodig hebben.

vormen de tuinbouw en akkerbouw een belangrijker deel van het voedingscluster

De internationale kennisuitwisseling neemt toe. Het tekort aan voedsel is een

en neemt de populatie landbouwdieren af.

wereldwijd probleem en om tot nieuwe inzichten te komen voor alternatieve

De vraag naar laaggeschoolde arbeid neemt sterk toe. Biologische en extensieve

voedselbronnen zullen universiteiten en kennisinstellingen op een internationaal

productiemethoden zijn arbeidintensief, hoofdzakelijk veroorzaakt door het niet

niveau samenwerken.

gebruiken van gewasbestrijdingsmiddelen. De arbeidsvraag wordt ingevuld door arbeiders uit het oosten van Europa.

Overheid

De aversie tegen technologische vooruitgang voorkomt dat er wordt geïnvesteerd

In internationaal verband is geregeld dat de kap van regenwoud ten behoeve van

in alternatieve voedselbronnen. Universiteiten en kennisinstellingen richten zich

landbouwgronden stopt; de nadelige gevolgen voor het klimaat zijn te groot. De

op duurzame en verantwoorde productiemethoden. De verwachte doorbraak van

opbrengsten van nieuw gewonnen landbouwgronden wegen niet op tegen de

groene biotechnologie komt er niet.

schadelijke effecten van klimaatverandering. De hoge prijzen op de wereldmarkt

56

maken het beschermen van eigen markten niet nodig. Hiervoor in de plaats

Thuismarkt

beperkt een toenemend aantal landen de mogelijkheden tot export om de prijs

Het marktsegment biologisch groeit sterk. In 2025 wordt 15% van de producten

voor de eigen consumenten laag te houden. In Europees verband is de markt

biologisch geproduceerd. Een groot deel van de consumenten is bereid meer te

geheel open. Dit biedt mogelijkheden voor het gehele voedingscluster. De

betalen voor meer ‘natuurlijk’ geproduceerd voedsel. De veranderingen zijn ook

omvang van import en export neemt echter eerder af dan toe. Dit komt door een

bij de gangbare productiemethoden merkbaar. Duurzaamheid en dierenwelzijn

grote mate van zelfvoorziening in grote delen van de wereld. De productie wordt

zijn belangrijke thema’s. Onder invloed van de markt zijn op vele gebieden

grotendeels door de eigen bevolking geconsumeerd om de prijzen laag te houden.

dierenwelzijneisen opgesteld. De Nederlandse consument verschilt sterk met die

De Europese en Nederlandse overheid zetten in op alternatieve voedselbronnen.

van andere continenten. In Azië en Afrika vindt men het belangrijk dat iedereen

Verschillende stimuleringprogramma’s worden opgericht om investeringen van de

voldoende voedsel heeft en is de wijze waarop het is geproduceerd niet relevant.

industrie eerder rendabel te maken. Daarnaast wordt gewaakt voor de kwaliteit en

De manier waarop in Nederland en Europa wordt geproduceerd, zorgt voor een



57

structureel hogere kostprijs. Alleen door de eigen markt te beschermen, kan worden voorkomen dat Europa wordt overladen met geïmporteerde producten. Dit gebeurt echter niet door importheffingen of subsidies, maar door eisen te stellen aan de manier waarop voedsel wordt geproduceerd. Hierdoor blijft de omvang van de import beperkt. De consument heeft het zicht op de keten verloren. Het vertrouwen in de voedingsmiddelenindustrie daalt tot een dieptepunt. In de ogen van de consument staat de jacht naar winst verantwoorde productiemethoden in de weg. In het gebrek aan vertrouwen ontstaan vele streekmarkten en worden regionale producten in ere hersteld. Deze markten zullen een deel van het marktaandeel van supermarkten afnemen. Voor elk product staat op de verpakking het aantal foodmiles. Deze indicator wordt gehanteerd voor de mate van duurzaamheid. De consument kan in een oogopslag zien welke afstand het product heeft afgelegd om in de supermarkt te komen. Netwerken van sectoren De retail speelt een belangrijke rol in dit scenario. Supermarkten worden als eerste geconfronteerd met de hoge eisen en wensen van consumenten. Onder invloed van de eisen die de supermarkt aan voedingsmiddelenproducenten stelt, vindt de omslag naar duurzamere en meer ‘natuurlijke’ producten plaats. Dit levert spanningen op, doordat de kostprijs hoog en de afzetmarkt van Nederland klein is in vergelijking tot de internationale markt. De hoge welzijnsnormen bieden mogelijkheden aan toeleveranciers. De vijf vrijheden van dieren21 worden gebruikt als leidraad om de leefomstandigheden te verbeteren. Ruimte, licht, lucht en afleidingsmogelijkheden zijn aspecten waar leveranciers op kunnen inspelen. Naast de omstandigheden bij primaire bedrijven worden hierin ook de condities voor vervoer en slacht meegenomen. De netwerken zijn meer lokaal dan internationaal gericht. Samenwerking vindt plaats tussen lokale producenten, leveranciers en afnemers. De transportsector speelt in op de hoge eisen. Deze gelden voornamelijk voor het vervoer van levende dieren. Het totale vervoersvolume voor het voedingscluster daalt met bijna de helft. De afzet wordt regionaal georganiseerd, waardoor minder transport nodig is. De consument heeft een sterke voorkeur voor producten met een klein aantal foodmiles. Economische orde Nederland loopt qua eisen aan welzijn en duurzaamheid voorop op de rest van de wereld. Dit beperkt de mogelijkheden voor afzet. De hogere kostprijs is alleen in 58



59

een klein gedeelte van Europa te verwaarden. Nederland neemt, als exporteur,

exporteur van voedingsproducten. De hoge prijs op de wereldmarkt leidt ertoe

in belangrijkheid af. De biologische productiemethoden en het streven naar een

dat het grootste gedeelte van de Nederlandse productie naar het buitenland

gesloten kringloop zorgen voor een lagere productie, waardoor er minder resteert

verdwijnt. Bij het wegvallen van de barrières vindt geen schaalvergroting plaats.

voor de export.

De weerstand tegen megabedrijven zorgt ervoor dat gezinsbedrijven, aangevuld

Multinationals richten zich op een wereldwijde consument. Ondanks een

met tijdelijk personeel, gangbaar blijven. De gestegen prijzen zijn hoog genoeg

lage marge kunnen zij door een hoge omzet hun doelstellingen halen. De

om voldoende inkomen te behalen. Laaggeschoolde arbeid blijft voldoende

grote verschillen tussen landen maakt Nederland minder aantrekkelijk voor

beschikbaar vanwege aantrekkelijke lonen.

multinationals. De consument is weinig representatief en de markt is klein.

Het kennispotentieel van Nederland is in 2025 niet toegenomen, maar staat op

Grote bedrijven zullen Nederland in toenemende mate mijden en zich vestigen in

een vergelijkbaar niveau als in 2000. De sectoren en industrie houden vast aan

en rondom grote importeurs van voedsel, zoals Rusland en China.

bestaande en bewezen technologieën. Strenge wetgeving en aversie tegen GMO, biotechnologie en in mindere mate ook functional foods weerhoudt

Overheid

Nederland ervan om te investeren in potentiële technologieën.

De Europese Unie en de Nederlandse overheid verzetten zich in dit scenario tegen gesleutel aan voedsel. Dit veroorzaakt een concurrentienadeel voor de

Thuismarkt

lidstaten van de Europese Unie, omdat met genetisch gemodificeerd voedsel een

Net zoals in de overige scenario’s neemt de groei van de wereldbevolking sterk

hogere productie voor een lagere prijs te bereiken is. De markt beschermt zichzelf

toe. Hier stagneert echter de groei rond 2020. De wereldwijde productie bereikt

door kwaliteitseisen te stellen. Het beleid van de overheid beperkt zich tot het

haar maximum. De grote kans op misoogsten door natuurrampen zorgt voor

vastleggen van de eisen aan productiemethoden onder invloed van de kritische

een onzeker aanbod. De verdeling van voedsel vormt een bron voor geweld en

consument.

conflicten. De vraag “wat eten we vandaag?” wint het van de zoektocht naar een structurele oplossing. De Nederlandse consument wordt ook geconfronteerd met

3.3.6 Scenario 4 – De kannibaal

dit wereldwijde probleem. De import van grondstoffen is onzeker en de export

Factorvoordelen

van producten neemt toe vanwege hoge wereldmarktprijzen. Lege schappen

Net zoals in scenario 2 zijn de gevolgen van een groeiende wereldbevolking, de

zijn weer aan de orde van de dag. Voornamelijk producten die van de import van

klimaatverandering, een internationale naleving van het verbod op ontbossing

grondstoffen afhankelijk zijn, zoals graan voor brood, zijn niet altijd voorradig.

en veranderende consumptiepatronen merkbaar. De vraag op de voedselmarkt

Consumenten hanteren vanwege de voedseltekorten die ontstaan andere normen

neemt toe. Landen met een sterke landbouw worden, net zoals landen met

en waarden. Beschikbaarheid en betaalbaarheid van drie volwaardige maaltijden

fossiele reserves, gezien als waardevol. In dit scenario wordt echter niet, zoals

komen te staan boven aspecten als ‘het percentage onverzadigde vetzuren’ en

in scenario 2, geïnvesteerd in de ontwikkeling van alternatieven om ook in de

voldoen aan de eisen van ‘ik kies bewust’. Hierdoor is het aantal consumenten

toekomst de aanwezigheid van voldoende voedsel te kunnen garanderen. Er

dat zich op bepaalde nichemarkten richt beperkt.

bestaat een gebrek aan draagvlak voor andere vormen van voedselproductie. Het

Om de voedselzekerheid te vergroten, komen moestuinen weer terug in het

idee dat vlees in een laboratorium kan worden gemaakt, spreekt de consument

straatbeeld. Waar voorheen planten het aanzicht verfraaiden, groeien nu groenten

niet aan. Ook op politiek niveau is voor deze ontwikkeling geen ruimte.

en aardappelen om niet afhankelijk te zijn van een eventuele misoogst in Zuid-

Investeringen op het gebied van alternatieve voedselbronnen blijven zodoende uit.

China.

Het Nederlandse voedingscluster loopt tegen haar grenzen aan. Groei van

60

de productie is niet meer mogelijk, terwijl de wereldwijde vraag groeit. Het


wegvallen van de barrières heeft de weg vrij gemaakt voor vrije handel. De

Een gebrek aan innovatie zorgt ervoor dat bestaande netwerken afbrokkelen. Er is

primaire productie krijgt een sterke positie door een toenemende schaarste aan

geen continue drang naar verbetering. Consumenten hechten weinig waarde aan

grondstoffen en steeds verder stijgende prijzen. Nederland blijft een belangrijke

nieuwe producten, zoals convenience en functional foods. De primaire producent



61

ziet weliswaar haar kosten stijgen, maar daartegenover staat een sterkere

4 Scenarioanalyse

stijging van de opbrengsten. De samenhang tussen onderzoek en bedrijfsleven, onder meer bekend als het OVO-drieluik22, wordt zwakker, onder meer door het

In dit hoofdstuk wordt verder ingegaan op de scenario’s. De waarschijnlijkheid

samenbrengen van alle onderwijstaken bij een Ministerie van Onderwijs, Cultuur

en wenselijkheid van de scenario’s worden beoordeeld. Door deze aspecten te

en Wetenschappen.

belichten, kan worden bepaald hoeveel waarde aan de verschillende scenario’s gehecht moet worden. De experts hebben de scenario’s geplaatst in de huidige

Economische orde

ontwikkelingen van het voedingscluster. Het meest plausibele scenario past het

Verschillende belangen spelen een rol. Verschuiving van de macht van de

best in de richting van actuele signalen en trends. Het meest wenselijke scenario

verwerkende industrie naar de primaire sector zorgt voor spanningen binnen het

behelst, zoals de naam al zegt, de meest ideale situatie. In een ideale situatie

voedingscluster. De verwerkende industrie is bij het creëren van toegevoegde

komt het meest plausibele scenario overeen met het meest wenselijke scenario.

waarde minder noodzakelijk. Daarnaast leggen internationale spanningen een

De ontwikkeling vindt niet per definitie plaats in de richting van het meest

druk op landen en grote bedrijven om voedsel aan gebieden te leveren waar

plausibele scenario; door gericht beleid kan de ontwikkeling worden beïnvloed in

honger heerst. De millenniumdoelstelling over het halveren van de honger in de

de richting van een meer wenselijke situatie. In paragraaf 4.1 staat per scenario

wereld wordt niet gehaald. De strategie van bedrijven is gericht op overleven.

beschreven in hoeverre dit wenselijk en plausibel is. In paragraaf 4.2 worden de

Exportrestricties zorgen voor een continentale, meer regionale marktverdeling. Op

gevolgen voor de technische beroepen beschreven.

internationaal niveau bestaat de handel grotendeels uit onbewerkte grondstoffen. Internationaal gezien kan Nederland het transport van bulkgoederen (logistiek) goed aan. Binnen Nederland is de concurrentie gericht op prijs en minder op

4.1 Meest wenselijke en plausibele scenario

kwaliteit en toegevoegde waarde. Scenario 1 – Holle bolle Gijs Overheid

Een meerderheid van de experts ziet scenario 1 als het meest wenselijke

De Europese overheid is behoudend bij nieuwe technologische ontwikkelingen

scenario. Dit schetst een situatie waarin iedereen beschikt over voldoende

in combinatie met voeding. Strenge weten regelgeving zorgen ervoor

voedsel. En de consument benadert nieuwe producten met een open houding.

dat er weinig initiatieven zijn op het gebied van GMO en kunstvlees. De

Dit scenario biedt mogelijkheden voor de voedingsmiddelenindustrie, omdat de

interventiemechanismen verdwijnen. Ondanks de gestegen voedselprijzen heeft

ontwikkeling van nieuwe producten en technologieën voldoende toegevoegde

de Europese Unie als een van de weinige gebieden geen exportrestricties aan hun

waarde creëert om investeringen rendabel te maken. De keuzevrijheid voor

eigen producenten opgelegd om het voedselaanbod voor de eigen bevolking te

consumenten neemt sterk toe, doordat het aantal nichemarkten groeit waardoor

kunnen reguleren. De grip van de overheid op de productie en verwerking neemt

voor vrijwel iedere consument een passend productassortiment beschikbaar is.

hierdoor sterk af. Europa heeft relatief weinig last van de klimaatverandering,

De marge op onbewerkte producten neemt in dit scenario verder af, zodat de

waardoor de productie vrij stabiel is. De groeiende wereldbevolking is zodoende

primaire sector gezien kan worden als de grote verliezer. De waarschijnlijkheid

afhankelijk van de Europese voedingsindustrie. Hoge prijzen maken exporteren

waarmee dit scenario werkelijkheid wordt, is beperkt. De houding van de

aantrekkelijk en binnen de diverse sectoren wordt afgesproken dat alles boven

consument en de burger achter de consument voorkomt snelle technologische

een gelimiteerd percentage mag worden geëxporteerd. De consument raakt

vooruitgang. Jongma (2007) beschrijft het verschil tussen de consument en de

gewend aan het idee dat niet altijd voldoende voedsel beschikbaar is.

ideologie die ze als burger bezitten:

In Nederland is een vergelijkbaar beeld waar te nemen. De gedachte dat de

62

markt zichzelf moet reguleren overheerst. Dit gaat ten koste van de beschikbare

‘In de hoedanigheid van burger is de mens gericht op maatschappelijke en

hoeveelheid voedsel voor de eigen bevolking. Export is aantrekkelijker dan

publieke belangen. In de hoedanigheid van consument op private belangen.

productie voor het eigen land en de positie van de sector is sterk.

Op eigenbelang. Wat voeding betreft blijkt dit eigenbelang goed te rationaliseren.



63

Het is dan ook niet vreemd dat veel consumenten voor het goedkoopste stuk

van technologische ontwikkelingen moet zichtbare voordelen voor de consument

vlees kiezen. (…) Er kan dan ook gesteld worden dat er misschien voor burgers

hebben, wil hij zijn mening wijzigen. Het tekort aan voedsel en de negatieve

ruimte is voor (ethische) denkkaders, maar slechts in beperkte mate voor

spiraal die dat te weeg brengt, zoals beschreven is in scenario 4, wordt gezien

consumenten. Consumenten kiezen in de praktijk grotendeels op basis van

als de ontwikkeling die een veranderende opinie veroorzaakt. De experts zien

een rationele afweging van het eigenbelang: lekker, gezond, veilig, goedkoop

scenario 2 als een gevolg van (een dreiging naar) scenario 4. Het beeld van

en gemakkelijk. Slechts een kleine groep consumenten laat een denkkader

moestuinen die nodig zijn om zich van voldoende voedsel te verzekeren, zal

meewegen in de aankoopbeslissing.’

een trendbreuk tot gevolg hebben. Een mogelijke achteruitgang in welvaart zal consumenten én burgers ervan overtuigen dat de ontwikkeling van alternatieve

De burger maakt zich druk om diverse ethische en morele aspecten aan voeding.

voedselbronnen noodzakelijk is.

Dit staat de ontwikkeling van nieuwe technologieën in de weg. Immers, het kost moeite en energie om burgers te overtuigen van de veiligheid en noodzaak van

Scenario 3 – De bio-freak

nieuw ontwikkelde producten, zoals kweekvlees. Consumenten moeten een

Scenario 3 wordt door een minderheid van de experts als meest wenselijk

duidelijk voordeel van nieuwe producten ervaren, willen ze deze aanschaffen.

beschouwd. De rol van een technologische ontwikkeling is in dit scenario

Op dit moment bieden conventionele productiemethoden voldoende voedsel,

beperkt en door de grote beschikbaarheid aan voedsel minder noodzakelijk.

waardoor de burger minder snel de verplichting zal voelen om bijvoorbeeld

Maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt in de maatschappij breed

genetisch gemodificeerd voedsel te adapteren.

gedragen. Een duurzame manier van produceren wordt in toenemende mate meegenomen bij de keuze voor een bedrijf en haar producten. Een evenwichtige

Scenario 2 – De astronaut

verdeling van de drie P’s van duurzaamheid (people, planet en profit) zorgt voor

Het tekort aan voedsel maakt zowel scenario 2 als 4 (De kannibaal) onwenselijk.

‘eerlijke’ voedingsmiddelen, die economisch rendabel zijn zonder dat de productie

Hierbij moet rekening worden gehouden met het feit dat het voedseltekort als

blijvende nadelige gevolgen op sociaal of milieukundig gebied heeft. De beperkte

een mondiaal probleem wordt gezien. De verwachting is niet dat Nederland

aandacht voor nieuwe technologische oplossingen maakt scenario 3 bij een deel

in de nabije toekomst zonder voedsel komt te zitten, maar de gevolgen van

van de experts onwenselijk. Het vasthouden aan en verbeteren van bestaande

een mondiale voedselschaarste zullen ook in Nederland merkbaar zijn. De

productiemethoden creëert een mate van starheid die niet tot optimale resultaten

klimatologische veranderingen en de bevolkingsgroei zijn moeilijk te veranderen

leidt. Een kleinere impact op het gebied van milieu kan naast een biologische

ontwikkelingen. De groei van de wereldeconomie maakt grote groepen mensen

manier van produceren ook worden bereikt met de ontwikkeling van kunstmatig

kapitaalkrachtig. In combinatie met een toename van de wereldbevolking en de

geproduceerd voedsel. Scenario 3 sluit dergelijke potentiële oplossingen uit.

nadelige gevolgen van de klimaatverandering zorgt dit voor een groeiende druk op de natuurlijke en fossiele grondstoffen. De prijsstijgingen die hierdoor worden

Scenario 3 heeft een zekere mate van waarschijnlijkheid. In Nederland is voor

veroorzaakt, stimuleren de ontwikkeling van alternatieven. De eerste tekenen

iedereen voldoende voedsel beschikbaar. De schattingen van het percentage

van deze ontwikkelingen zijn op dit moment reeds zichtbaar. In onderzoeken in

aan voedsel dat wordt weggegooid, variëren tussen de 30 en 50 procent

diverse sectoren binnen en buiten het voedingscluster (bijvoorbeeld energie,

(Meeusen et al., 2008). Op dit punt is er ruimte voor verbetering. Het vraagt van

metalen) wordt gewezen op de rol van landen als China en de gevolgen van

consumenten echter een grote gedragsverandering. Het deel van de producten

haar sterk groeiende vraag. Ook over natuurrampen en de daaraan gerelateerde

dat door supermarkten wordt weggegooid, kan worden gereduceerd door kleinere

misoogsten komen veelvuldig berichten naar buiten.

voorraden te hanteren. De kans op lege schappen wordt hierdoor aanzienlijk vergroot, wat door consumenten niet wordt geaccepteerd. Daarnaast wordt

64

De experts achten scenario 2 het meest plausibele scenario. Dit impliceert

een groot deel van de productie geëxporteerd, zodat een tekort voorlopig niet

een omslag van de houding tegenover technologie in relatie tot voeding. Met

te verwachten is. Ook milieuvriendelijkere, extensievere productiemethoden

technologische ontwikkeling zelf valt dit niet te bewerkstelligen. Het adapteren

zijn toereikend om Nederland van voldoende voedsel te voorzien. Het tekort aan



65

voedsel dat in diverse landen bestaat, wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door slecht bestuur23. Politieke stabilisatie kan zorgen voor een productiegroei, waardoor voedselschaarste tot het verleden behoort. Een verhoging van de productie elders in de wereld verkleint de noodzaak van een zeer hoge Nederlandse productie. Er is echter veel tijd nodig voor een dergelijke politieke omslag en het doorvoeren van (landbouw)hervormingen kost ook de nodige tijd. Ondertussen blijft de vraag naar levensmiddelen groeien. Scenario 3 past ook minder in de manier waarop de Nederlandse overheid zich profileert. Men is weliswaar afwachtend met genetisch gemodificeerd voedsel, maar het voedingscluster wordt wel als zijnde belangrijk ervaren. De economische waarde en omvang van het voedingscluster is te groot om zich in het geheel op biologische productiemethoden te richten. De verwachting is dat de markt een nichemarkt zal blijven, zeker wanneer het huidige marktaandeel van circa 2% in ogenschouw wordt genomen. Bij scenario 3 prijst Nederland zichzelf uit de markt. Scenario 4 – De kannibaal Scenario 4 wordt als zeer onwenselijk ervaren. Een afwachtende houding van zowel overheid als consument zorgt ervoor dat de problemen waar Nederland tegen aanloopt niet adequaat worden aangepakt. Dit heeft een verlammend effect op het voedingscluster. Aversie tegen veranderingen en onbekendheid weerhouden consumenten ervan massaal nieuwe producten te adapteren. De ontwikkeling van nieuwe producten en technologieën wordt sterk afgeremd, waardoor Nederland en Europa steeds verder achter lopen op andere delen van de wereld. Dit creëert een negatieve spiraal die moeilijk te doorbreken valt. De waarschijnlijkheid dat scenario 4 werkelijkheid wordt, lijkt gering. Nederland profileert zich als kenniseconomie en wil zich ook als zodanig gedragen. Onderwijs, onderzoek en ontwikkeling vormen de basis voor een kenniseconomie. Het is moeilijk voor te stellen dat de ambitie van Nederland niet voor het voedingscluster geldt. Daarnaast is het voedingscluster tijdens verschillende crises in staat gebleken de problemen te overwinnen. Het lukte het voedingscluster zich aan te passen aan veranderende omstandigheden. Het te verwachten tekort aan voedsel biedt het voedingscluster naast bedreigingen ook voldoende kansen om tot innovatieve oplossingen te komen. Een negatieve houding van de consument zal invloed hebben op ontwikkelingen, maar de internationale consument vervult ook een bepalende rol.

66



67

4.2 Gevolgen voor de technische beroepen

organismen en algen als eiwitvervangers zijn onderdeel van wat wordt genoemd de ‘groene biotechnologie’, biotechnologie gerelateerd aan voeding.

De gevolgen voor technische beroepen zijn in elk scenario anders. In deze

De voedingsmiddelenindustrie is voor fundamentele doorbraken grotendeels

paragraaf wordt ingegaan op de gevolgen van het meest plausibele scenario,

afhankelijk van universiteiten en onderzoeksinstituten. De eigen R&D-afdelingen

scenario 2 (De astronaut), voor technische beroepen. Omdat dit gezien wordt als

richten zich voornamelijk op het aanpassen en verbeteren van bestaande

het meest waarschijnlijke scenario, is het relevant de gevolgen voor het technisch

producten en het ontwikkelen van nieuwe producten.

onderwijs in kaart te brengen. Daarnaast kunnen, gegeven de beschreven overeenkomsten en verschillen tussen de scenario’s, de gevolgen voor de andere

De vraag naar laag opgeleid personeel zal afnemen. Het grootste gedeelte

scenario’s worden afgeleid uit de onderstaande beschrijving.

van de laagopgeleiden bevindt zich in de primaire sector, hoofdzakelijk in de glastuinbouw. De verdere schaalvergroting zal leiden tot een verregaande

In scenario 2 (De astronaut) is een belangrijke rol weggelegd voor nieuwe

automatisering. Ook in de verwerkende industrie nemen machines grotendeels

technologieën. Nieuwe productiemethoden moeten de huidige methoden

de taken van laagopgeleiden over. Een belangrijk deel van de arbeidsintensieve

aanvullen, zodat een structureel tekort aan voedsel voorkomen kan worden.

processen zullen naar lagelonenlanden verdwijnen. Bedrijven zijn zo minder

Dit betekent dat de vraag naar bestaande beroepsgroepen weliswaar minder

afhankelijk van de schaarser en duurder wordende arbeid. Elektrotechnici,

wordt, maar wel blijft bestaan. De vraag naar personeel in de primaire sector

werktuigbouwkundigen en ICT’ers zullen deze ontwikkelingen moeten faciliteren.

en haar toeleverende industrieën zal afnemen. De gevolgen voor de intensieve

Daarnaast moeten diezelfde technici zorgen voor reparaties aan en onderhoud van

veehouderij zullen het duidelijkst merkbaar zijn. De schaarste aan grondstoffen en

de systemen.

de beperkte toegevoegde waarde zullen grote gevolgen hebben voor deze sector.

In het rapport van Jongma (2007) wordt het tekort aan technisch opgeleid

Daartegenover staat dat in de verwerkende industrie de vraag naar personeel

personeel als een bedreiging gezien. Het tekort geldt voor de meeste technische

toeneemt door een toenemende vraag van de consument naar convenience- en

beroepsgroepen en in het voedingscluster speelt hetzelfde probleem. In scenario 2

functional foods. Hierdoor neemt het aantal bewerkingsstappen toe, wat een

(De astronaut) neemt het belang van personeel met een technische achtergrond

grotere capaciteit van de onderzoeksafdelingen van voedingsmiddelenbedrijven

verder toe. De kennisintensiteit voor conventionele technologieën is hoger en

vraagt. Het gaat voornamelijk om hoger geschoold personeel dat afkomstig is

daarnaast moeten verschillende technologieën verder worden ontwikkeld. Om te

van opleidingen als nutrigenomics, levensmiddelentechnologie en voeding en

voorkomen dat er een groot tekort ontstaat en bedrijven zich noodzakelijkerwijs

gezondheid. Deze opleidingen bestaan al, maar het Nederlandse voedingscluster

in het buitenland zullen vestigen, moeten de opleidingen beter onder de aandacht

zet vooralsnog te weinig in op de ontwikkelingen van producten met een extra

worden gebracht.

toegevoegde waarde. Een groei van het aantal jongeren dat voor deze opleidingen kiest, is hierdoor noodzakelijk.

Verschillen tussen opleidingsniveaus De gevolgen voor opleidingen op middelbaar, hoger en universitair onderwijs

Om over 10 tot 15 jaar commercieel interessante producten op basis van

zijn niet geheel gelijk. De vraag naar arbeid verschuift langzaam van middelbaar

moderne technologieën op de markt te hebben, zijn grote investeringen nodig

naar hoger onderwijs. De productie en verwerking van voedsel zal, hoofdzakelijk

om nieuwe technologieën verder te ontwikkelen. Op dit moment werken

vanwege lagere loonkosten, deels naar het buitenland worden verplaatst.

verschillende universiteiten aan de ontwikkeling van kweekvlees. Het onderzoek

Daarnaast wordt binnen Nederland meer ingezet op kennisintensieve producten

is afhankelijk van subsidies. Wil Nederland op dergelijke gebieden voorop

met meer toegevoegde waarde. Deze producten moeten tegemoet komen

lopen, dan zal daarin volop geïnvesteerd moeten worden. In een eerste stadium

aan de toenemende vraag naar functional- en conveniencefood. Hiervoor is

betreft het hoofdzakelijk fundamenteel onderzoek dat nodig is om doorbraken

hoofdzakelijk hoger geschoold personeel nodig. Om een technologie voor

te forceren. Een verschuiving van aandachtsgebieden zal het gevolg zijn. Het

concrete toepassingen geschikt te maken, is op diverse gebieden fundamenteel

belang van biotechnologie zal verder toenemen. Genetisch gemodificeerde

onderzoek noodzakelijk. Bestaande onderzoeksvelden bieden voldoende mogelijkheden om nieuwe technologieën te ontwikkelen.

68



69

De huidige personeelstekorten bevinden zich hoofdzakelijk op het middelbare

5 ‘Diamond model’ en scenarioanalyse

beroepsonderwijs. De tekorten voor het hoger onderwijs vallen relatief gezien mee. Om te voorkomen dat in de toekomst de tekorten oplopen en de ontwikkeling naar

In dit hoofdstuk worden de uitkomsten van de analyse van de huidige situatie

kennisintensieve producten stopt, moet, anders dan de cijfers doen vermoeden,

vergeleken met de implicaties van de scenario’s. Hierbij wordt hoofdzakelijk

worden ingezet op het promoten van hoger onderwijs. Zonder aanbod van

gekeken naar de impact van het meest plausibele scenario (De astronaut).

voldoende opgeleid personeel kan de beoogde transitie naar een kennisintensief

In paragraaf 5.1 worden allereerst de verschillen en overeenkomsten tussen

voedingscluster niet worden bewerkstelligd.

de actuele situatie en de toekomst geanalyseerd. Zowel de actuele situatie als de scenario’s zijn beschreven volgens de concepten van het ‘diamond model’ van Porter. In de vergelijking komen diverse aspecten naar voren, waarmee Porter de concurrentiepositie van een cluster bepaalt. Vervolgens wordt in paragraaf 5.2 verder ingegaan op mogelijke oorzaken van een verslechtering van de concurrentiepositie van het Nederlandse voedingcluster. In paragraaf 5.3 worden verschillende beleidsimplicaties genoemd die uit de analyse van het voedingscluster kunnen worden afgeleid en noodzakelijk zijn om het voedingscluster dynamisch te houden.

5.1 Overeenkomsten en verschillen In figuur 10 en figuur 11 is het ‘diamond model’ ingevuld voor respectievelijk de huidige situatie en scenario 2 (De astronaut). Deze weergave maakt een vergelijking mogelijk. Eerst worden de overeenkomsten besproken en vervolgens komen de belangrijkste verschillen aan bod. Hierbij worden achtereenvolgens de aspecten factorvoordelen, thuismarkt, netwerken van sectoren, economische orde en overheid besproken. Tussen haakjes staat het bijhorende concept vermeld.

70



71

Economische orde - Sterke rivaliteit - Schaalvergroting - Hoofdzakelijk gericht op Europa

5.1.1 Overeenkomsten Gunstige ligging (factorvoordelen) Van de primaire factorvoordelen is de gunstige geografische ligging de enige die zowel nu als in de toekomst voor het voedingscluster een substantieel voordeel

Factorvoordelen - Vruchtbare grond - Doorvoerhaven voor Europa - Hoge arbeidsproductiviteit - Hoog kennisniveau - Dreigen tekort aan technisch personeel

Nederlandse Voedingscluster NU

Thuismarkt - Prijsbewust - Weinig stimulerend - Vooruitstrevende productie eisen - Beperkte groei

oplevert. Nederland als ‘Portal to Europe’ is de term die op dit moment wordt gehanteerd om deze gunstige ligging te benadrukken. Wanneer Nederland, als internationale handelspartner, meegroeit met de wereldeconomie zal ze ook meer gaan exporteren naar andere delen van de wereld dan alleen Europa. Een goede bereikbaarheid over water, de weg en door de lucht maken Nederland een aantrekkelijk doorvoerland. Investeringen in de infrastructuur, zoals de recent

Netwerk van sectoren - Vele agrosectoren sterk vertegenwoordigd - Sterke onderlinge samenhang - Sterke relatie met transportsector - Weinig verbanden met andere clusters

gestarte uitbreiding van de Rotterdamse Maasvlakte, zijn hiervoor noodzakelijk. Overheid - Sturend door diverse interventie - Hoge kwaliteitseisen - Innovatiebeleid gericht op voedingscluster

Prijsbewuste consument (thuismarkt) De Nederlandse consument heeft een beperkte traditie op het gebied van voeding. Vanuit die achtergrond ligt de focus meer op prijs dan op kwaliteit. Deze houding zorgt ervoor dat de productie zeer efficiënt is ingericht om

Figuur 10: Analyse van de actuele situatie in het voedingscluster aan de hand van het ‘diamond model’.

een lage kostprijs te kunnen bewerkstelligen. Hierdoor is slechts beperkt ruimte voor specifieke kwaliteitsproducten, die voor een hogere prijs worden verkocht. Daarmee stimuleert de consument het bedrijfsleven niet om zich te

Economische orde - Verplaatsing arbeidsintensieve processen - Focus op groeimarkten - Beperkt aantal grote wereldspelers -Zelfregulering

onderscheiden. Het beperkte aandeel van biologische producten is illustrerend voor de prijsbewustheid. Wanneer de toegevoegde waarde duidelijk zichtbaar is, zoals bij meer bewerkte producten, is de consument eerder bereid een hoger bedrag aan een product te spenderen. De achtergrond (beperkte traditie en beperkte hechting aan kwaliteit) zal in de

Factorvoordelen - Sterke daling van lanbouwareaal - Doorvoerhaven wereld - Afnemende vraag laaggeschoolde arbeid - Groeiende vraag geschoolde arbeid

Nederlandse Voedingscluster 2025

Netwerk van sectoren - Sectoren met weinig toegevoegde waarde verdwijnen - Sterke relatie met logistieke sector -Internationale kennisuitwisseling

Thuismarkt - Open voor nieuwe technologieën en producten - Representatief voor westerse consument - Daling aantal consumenten


niet verdwijnen, maar de gevolgen zullen wel wijzigen. Daar waar de consument nu door haar koopgedrag de prijzen laag houdt, zullen prijsstijgingen vanwege een beperkte mondiale voedselzekerheid ertoe leiden dat er draagvlak ontstaat voor alternatieve voedselbronnen. Logistieke sector (netwerken van sectoren) De huidige sterke positie van het voedingscluster in Nederland wordt mede

Overheid - Terugtrekkende overheid - Focus op milieubeleid - Stimuleert en investeert in alternatieve voedselbronnen

Figuur 11: Analyse van het voedingscluster volgens scenario 2 (De astronaut) aan de hand van het ‘diamond model’. 72

toekomst gelijk blijven. De prijsbewustheid van de Nederlandse consument zal

veroorzaakt door een internationaal georiënteerde, goed ontwikkelde logistieke sector. De logistieke infrastructuur maakt Nederland tot een aantrekkelijk doorvoerland. Veel vervoersbedrijven in diverse vervoersmodaliteiten hebben zich gespecialiseerd in het vervoeren van producten uit het voedingscluster. Veel producten bereiken, al dan niet bewerkt, via Nederland andere landen in Europa. Eten of gegeten worden?

73

Op dit moment wordt duidelijker zichtbaar dat de logistieke sector tegen haar

automatisering, efficiëntere productiemethoden en een toename van de

beperkingen aanloopt. De toenemende congestie en ingestelde beperkingen

inzet van vreemde arbeid worden bedrijven steeds groter. Dit verschijnsel is

om overlast van mainports te voorkomen, zijn hiervan duidelijke voorbeelden.

tevens zichtbaar bij toeleveranciers en verwerkende industrieën. Voor grote

De invloed van de hoge brandstofprijzen blijft beperkt. De transportkosten

multinationals is door fusies en overnames op een relatief snelle manier

vormen slechts een klein deel van de totale productiekosten. In de toekomst

marktgroei te realiseren. Deze schaalvergroting zal voortduren en ook in de

zal de belangrijke rol voor de logistieke sector blijven bestaan. De wegvallende

toekomst een belangrijke strategie vormen.

handelsbarrières zorgen ervoor dat de handelsstromen zich op een groter aantal landen richten. Daarnaast worden handelsstromen groter qua omvang vanwege

Kwaliteitseisen overheid (overheid)

een groeiende wereldbevolking. Hierdoor wordt de capaciteit een belangrijkere

De overheid heeft van oudsher een regulerende functie. Aspecten die niet door

factor.

de markt zelf worden opgepakt, worden door de overheid gereguleerd. Dit komt hoofdzakelijk voort uit het feit dat overheid en bedrijfsleven verschillende

Gerelateerde industrieën (netwerken van sectoren)

belangen hebben. Op het gebied van voeding heeft de overheid eveneens een

Porter benoemt de aanwezigheid van samenwerking met gerelateerde

belangrijke functie. De consument moet erop kunnen vertrouwen dat producten

industrieën als een van de aspecten die zorgen voor een concurrentievoordeel.

een zekere kwaliteitsnorm halen. Levensmiddelenproducenten stellen daarnaast

Afgezien van de transportsector zijn er op dit moment geen gerelateerde

hun eigen eisen op, omdat ze zich willen onderscheiden in de markt. Deze eisen

industrieën waar het voedingscluster van profiteert. Daarbij moet worden

zullen in toenemende mate strikter zijn dan de eisen van de overheid.

opgemerkt dat transport in elke keten voorkomt en de belangrijke rol daarvan

Voordat een nieuw product mag worden verkocht, dient de veiligheid te worden

in het voedingscluster geen uitzondering is. Verbindingen met andere sectoren

gewaarborgd door meerdere toxicologische en gezondheidsonderzoeken.

buiten het voedingscluster zijn beperkt. Dit kan betekenen dat de verschillende

Daardoor is het moeilijk om producten, geproduceerd met nieuwe technologieën,

sectoren binnen het voedingscluster elkaar positief beïnvloeden en de noodzaak

in de markt te zetten. Uit de interviews blijkt dat deze strikte regelgeving als een

om te mee te liften op andere sectoren minder aanwezig is. Daarnaast is het

belemmering bij de zoektocht naar alternatieve voedselbronnen wordt ervaren.

ook mogelijk dat het voedingscluster niet in staat is voordeel te halen uit andere

Als het gaat om nieuwe technologieën en veranderende omstandigheden zal de

internationaal opererende clusters.

overheid blijven bepalen wat wel en niet toegestaan is. Wanneer bedrijven overgaan op genetisch gemodificeerde gewassen kunnen

Sterke concurrentie (economische orde)

andere bedrijven niet achterblijven als hun concurrenten profiteren van de

In lijn van de prijsbewustheid van de Nederlandse consument kan worden gesteld

voordelen van deze technologie. Door het instellen van restricties wordt

dat de mate van concurrentie groot is ondanks een relatief aantal kleine bedrijven.

voorkomen dat maatschappelijk onwenselijke producten worden geïntroduceerd.

Een klein aantal partijen (met name de retailers) beheerst de markt. Als het

Voor nieuw ontwikkelde producten, zoals kweekvlees, zal de overheid ook in de

bijvoorbeeld gaat om de kwaliteit en de prijs, dan kunnen deze partijen hoge eisen

toekomst kaders stellen aan wat wel en niet toelaatbaar is. Producten moeten

aan hun toeleveranciers stellen. Op deze manier kunnen retailers producten voor

worden getest voordat ze geschikt zijn voor menselijke consumptie.

een scherpe prijs aanbieden aan de consument en hun marktaandeel behouden of zelfs uitbreiden.

74

5.1.2 Verschillen

Schaalvergroting (economische orde)

Klimatologische omstandigheden (factorvoordelen)

In alle schakels van de keten vindt schaalvergroting plaats. Het aantal primaire

De Nederlandse klimatologische omstandigheden zijn zeer gunstig voor de

producenten neemt elk jaar gemiddeld met circa twee procent af. Deze

productie van diverse grondstoffen. Deze situatie heeft samen met een goed

ontwikkeling wordt veelal gezien als een teken dat de primaire productie

ontwikkeld kennispotentieel tot zeer hoge opbrengsten geleid. In Nederland

langzaam verdwijnt. Toch is in absolute termen de productie vrij stabiel. Door

worden per hectare de hoogste opbrengsten van de wereld bereikt.



75

Het primaire factorvoordeel van de gunstige klimatologische omstandigheden in

leidend. Bij wegvallende interventiemechanismen wordt het aantrekkelijker om

Nederland zorgt in de toekomst voor een beperkter voordeel. De afname van het

producten van buiten de Europese Unie te importeren.

areaal in Nederland en een kennistoename in andere gebieden zorgen ervoor dat

De noodzaak tot een omslag van bulkgoederen naar specifieke

de verschillen in productie kleiner worden. In Nederland zijn de mogelijkheden

kwaliteitsproducten komt in de analyse van de actuele situatie niet naar voren.

voor schaalvergroting beperkt, waardoor er minder efficiënt kan worden

Sectoren die niet in staat zijn zich te onderscheiden op kwaliteit zullen verdwijnen.

geproduceerd. Daarnaast zal de toename van alternatieve voedselbronnen deels

Vanwege de onderlinge samenhang heeft dit gevolgen voor het gehele

ten koste gaan van traditionele gewassen. Als laatste kan worden gesteld dat

voedingscluster. Investeren in kennis en hooggeschoold personeel is nodig om

de toegevoegde waarde in toenemende mate door de verwerkende industrieën

zich van andere regio’s te kunnen onderscheiden.

wordt behaald en in mindere mate door de primaire productie. Hierdoor neemt het voordeel van het gunstige klimaat verder af

Houding consument (thuismarkt) Op dit moment is de consument terughoudend als het gaat om nieuwe

Verplaatsing arbeidsintensieve productieprocessen (factorvoordelen)

technologische ontwikkelingen. Producten moeten ‘vers’, ‘gezond’ en bovenal

De schaalvergroting die in het voedingscluster plaatsvindt, zoals beschreven is

‘natuurlijk’ zijn. Associaties met de bewerkingen die het product heeft doorlopen,

in paragraaf 5.1.1, maakt het voor bedrijven eenvoudiger om productieprocessen

worden op de achtergrond geplaatst. De kennis van de consument over voeding

of delen hiervan te verplaatsen. Bedrijven zijn in meerdere landen gevestigd,

is beperkt. Door een afnemend aandeel van de landbouw is verbondenheid met

waardoor de stap om (delen) van de productie naar andere landen over te

de productie van voedsel afgenomen. Over voedingsmiddelenbedrijven is de

brengen kleiner wordt. Doordat het verplaatsen van productie-eenheden

kennis nog beperkter, doordat het zicht daarop kleiner is. De consument kan door

een complex en kostbaar proces is, komen arbeidsintensieve processen als

de grote keuzevrijheid hoge eisen stellen aan de producten. Daarbij is de prijs

eerste in aanmerking. Lagere loonkosten en een grotere beschikbaarheid aan

een belangrijk aspect. Dit weerhoudt het voedingscluster ervan om te investeren

arbeid vormen de voornaamste redenen om processen te verplaatsen. Door

in producten en technologieën die niet door de consument gedragen worden. In

arbeidsintensieve processen elders onder te brengen, kan in een keer een

de periode tot 2025 zal de opinie veranderen. De stijgende prijzen zorgen ervoor

vrij groot kostenvoordeel worden behaald. De hoge kosten voor arbeid en de

dat consumenten kansrijke technologieën positiever gaan benaderen. Daarnaast

beperkte beschikbaarheid ervan zorgen ervoor dat Nederland minder aantrekkelijk

neemt de stroom aan informatie toe, zodat consumenten een completer beeld

wordt voor arbeidsintensieve productieprocessen. Bij bedrijven die ervoor kiezen

hebben van welke stappen de producten die zij kopen in de supermarkt hebben

hier te blijven, zal de vraag naar laaggeschoolde arbeid ook afnemen vanwege

doorlopen.

automatisering van een toenemend aantal productiestappen. Inkrimping thuismarkt (thuismarkt)

76

Hoogopgeleid personeel (factorvoordelen)

De populatie van Nederland groeit licht. Deze groei slaat om in een daling,

Daar waar laaggeschoolde arbeid eenvoudig inwisselbaar is, ligt dit anders

doordat een geboorteoverschot verandert in een sterfteoverschot dat niet

voor hooggeschoolde arbeid. De kennis die hoger opgeleiden bezitten, is vaak

wordt gecompenseerd door immigratie. Voor Nederlandse bedrijven wordt

impliciet aanwezig en daardoor moeilijk overdraagbaar. Voor kennisintensieve

het zodoende lastiger om binnen Nederland te groeien. Het Nederlandse

processen bestaat hierdoor in mindere mate het gevaar van verplaatsing van

voedingscluster exporteert een groot gedeelte van haar producten naar andere

werkgelegenheid.

landen in Noordwest-Europa, omdat de Nederlandse markt beperkt is in haar

De scenariostudie laat zien dat meer aandacht moet worden gegeven aan

omvang.

producten met een toegevoegde waarde. Nederland zal zich op een internationale

In de rest van Europa zal een vergelijkbare verandering optreden. De

markt moeten onderscheiden met producten die niet door elk land kunnen

mogelijkheden om binnen Europa te groeien zijn beperkt. De consumptie

worden geproduceerd. Supermarktketens hebben nu voordeel van het feit

per consument is stabiel en het aantal inwoners blijft vrijwel gelijk. Hogere

dat veel producten in Nederland worden geproduceerd, maar de kostprijs blijft

grondstofprijzen leiden tot hogere omzetten, maar ook tot hogere kosten.



77

Door marktaandelen te vergroten, kunnen bedrijven groeien. Willen bedrijven

een sector van deze aspecten afhankelijk is, des te groter zullen de gevolgen

structureel doorgroeien, dan moeten ze zich richten op groeimarkten, die buiten

zijn. De intensieve bio-industrie is sterk gericht op kosten, heeft te maken met

Europa liggen. De strategie zal moeten worden aangepast. Kennis van de nieuwe

concurrentie vanuit opkomende industrieën en ondervindt concurrentie van

markten om daar marktaandeel te verkrijgen is vereist, omdat ook in deze

biobrandstoffen (voer) en alternatieve voedselbronnen (kweekvlees).

markten de concurrentie groot is.

De gevolgen voor elke individuele sector is onder andere afhankelijk van:

Internationale kennisuitwisseling (netwerken van sectoren) Bedrijven beschermen hun gegevens voor andere marktpartijen om te voorkomen dat kennis weglekt. Hierbij gaat het hoofdzakelijk om de samenstelling en bereidingswijze van producten, waarbij de R&D-afdeling een belangrijke rol speelt. Op het niveau van fundamenteel onderzoek zijn de internationale kennis

-------

Kennisintensiteit (verhouding laaggeschoolde en hooggeschoolde arbeid) Arbeidsintensiteit Vereiste nabijheid van afzetmarkt Mate van focus op kwaliteit – prijs Mogelijkheden tot verplaatsing naar andere landen Geografische schaal van concurrentie

netwerken sterker. Door het verspreiden van ontdekkingen en onderzoeks resultaten is eerder een doorbraak te forceren dan wanneer elk land en elke

Terugtredende overheid (overheid)

universiteit dat voor zichzelf probeert te organiseren. Aangezien de technologieën

In vergelijking tot andere sectoren is de overheid in het voedingscluster in grote

die nu in het voedingscluster worden toegepast al voor langere tijd worden

mate sturend. Op diverse gebieden zorgen weten regelgeving voor sturing

gebruikt, is de mate waarin internationale kennisuitwisseling plaatsvindt beperkt.

in de markt. De verschillende interventiemechanismen hebben hun uitwerking

Dit verandert zodra genetische modificatie, stamcelonderzoek en andere vormen

op de sector. Deze houding is, in relatie tot vrije internationale handel, niet lang

van groene biotechnologie in het voedingscluster worden toegepast. Voor

houdbaar. De sectoren zullen zich op een internationale markt moeten zien te

universiteiten en kennisinstellingen is hierbij een belangrijke rol weggelegd.

handhaven zonder directe steun van de overheid. Bedrijven zullen daarvoor in

Voordat deze relatief nieuwe technologieën tot commerciële toepassing leiden, is

de plaats vrijheden eisen, zoals het toestaan van genetisch gemodificeerde

veel fundamenteel onderzoek noodzakelijk.

gewassen. Op deze manier wordt voorkomen dat de Europese Unie zichzelf uit de markt prijst. De overheid zal zich beperken tot het opstellen van randvoorwaarden

Toeleveranciers (netwerken van sectoren)

op gebieden als: (voedsel)veiligheid, hygiëne, arbeidsomstandigheden en dieren

De gevolgen voor de toeleveranciers zijn niet voor allemaal gelijk. De inkrimping

welzijn.

van de primaire sector zal stroomopwaarts in de keten worden ervaren. Voor de ene sector zullen de gevolgen groter zijn dan voor de andere. Op dit moment

Stimulerende overheid (overheid)

stimuleren toeleveranciers de vooruitgang bij haar afnemers door in te spelen

De Europese Unie en de Nederlandse overheid stellen hogere eisen dan

op nieuwe inzichten en hogere eisen. In tegenstelling tot toeleveranciers van

landen als Brazilië en de Verenigde Staten. Er bestaan hier hoge eisen voor

de primaire sector zullen machineproducenten voor de verwerkende industrie

productiemethoden, gebruik van genetisch gemodificeerde organismen en

voordeel hebben bij een groeiende vraag naar bewerkt voedsel en naar

pesticiden. Steun van de overheid kan in vergelijking met andere landen een

toenemende automatisering.

voorsprong opleveren als het gaat om het stimuleren van nieuwe ontwikkelingen. Deze rol wordt belangrijker wanneer de bescherming tegen producten uit het

Versmalling voedingscluster (economische orde)

buitenland afneemt. De kwaliteit van de producten is hoog, maar de producten

De versmalling van het voedingscluster heeft invloed op de verplaatsing

worden geproduceerd tegen een relatief hoge kostprijs. In de scenario’s komt

van arbeidsintensieve processen en een veranderende vraag naar laag- en

naar voren dat overheden handelsbarrières verder afbouwen. De overheid zal

hooggeschoolde arbeid. Mede door wegvallende interventiemechanismen

de ontwikkeling van nieuwe technologieën moeten stimuleren. Wanneer dat

en opkomende alternatieven hebben deze veranderingen ook gevolgen voor

niet gebeurt, creëert de overheid een ongunstige concurrentiepositie voor het

diverse sectoren die onderdeel uitmaken van het voedingscluster. Hoe meer

Nederlandse voedingscluster, omdat de markt van alternatieve voedselbronnen door andere landen wordt ingevuld.

78



79

5.2 Concurrentiepositie Nederlandse voedingscluster

andere markten te exporteren. Deze relatie wordt bevestigd als gekeken wordt naar de overeenkomsten met de belangrijkste handelspartners in Noordwest-

--------

Wat betreft de concurrentiepositie van het Nederlandse voedingscluster kan

Europa.

uit de vergelijking die in sectie 5.1 is beschreven een aantal lessen worden

De omvang van de Nederlandse markt en die van andere westerse landen

getrokken. De veranderingen die in kaart zijn gebracht, kunnen het verval van

wordt relatief steeds kleiner. Een meer wereldwijde handel zal het gevolg

een cluster inluiden. Porter (1990) benoemt zeven veranderingen die een verval

zijn. Als zij haar positie wil behouden, is dit in het belang van het Nederlandse

kunnen veroorzaken:

voedingscluster. Met de opkomst van nieuwe industrielanden worden de

Factorvoordelen verslechteren

verschillen met de Nederlandse consument kleiner.

Lokale vraag verschilt van wereldwijde vraag Thuismarkt verliest drang naar vernieuwing

Thuismarkt verliest drang naar vernieuwing

Technologische vernieuwing

De consument en met name die consument die dicht bij de producent staat,

Doelstellingen limiteren investeringen

stimuleert bedrijven om te investeren, te innoveren en anderszins te verbeteren.

Bedrijven verliezen aanpassingsvermogen

Wanneer de consument zich niet meer voor nieuwe producten en diensten

Mate van rivaliteit vermindert

interesseert, zal dit direct gevolgen voor de producent hebben. Deze zal zijn producten minder goed kunnen vermarkten en verliest een belangrijke input van

De meeste oorzaken zijn direct gekoppeld aan een van de concepten van het

voorkeuren van consumenten.

‘diamond model’. Hieronder worden deze valkuilen omschreven en gerelateerd

De Nederlandse consument is voor het voedingscluster op dit moment

aan de verwachte ontwikkelingen binnen het voedingscluster.

slechts beperkt een voordeel. De omgekeerde ontwikkeling kan in Nederland plaatsvinden: een toenemende drang naar vernieuwing van de thuismarkt.

5.2.1 Verval van concurrentiepositie

De toenemende voedselschaarste zal ervoor zorgen dat de houding van de Nederlandse consument verandert. Zij zal het bedrijfsleven stimuleren om

Factorvoordelen verslechteren

voor dit probleem oplossingen te ontwikkelen waartegen voorheen de aversie

Specifieke eigenschappen die vergeleken met andere regio’s een voordeel

overheerste.

vormen, kunnen om verschillende redenen verdwijnen. De voornaamste reden is dat een regio er niet meer in slaagt de factorvoordelen te actualiseren en

Technologische vernieuwing

te verbeteren. Andere regio’s kunnen daarnaast door grote investeringen de

Opgebouwde en van oorsprong aanwezige concurrentievoordelen kunnen in

verschillen ongedaan maken. Stijgende factorkosten kunnen een verslechtering

één keer verdwijnen wanneer een nieuwe technologie de bestaande vervangt.

inluiden. De noodzaak tot innovaties wordt hiermee groter, zeker wanneer

Dit geldt eveneens voor toeleverende en gerelateerde industrieën. Het is

rekening wordt gehouden met de toenemende globalisering.

echter moeilijk van tevoren in te schatten of een nieuwe technologie ook de

De primaire factorvoordelen voor het voedingscluster verzwakken in de toekomst.

nieuwe standaard wordt. Dit maakt overstappen op een andere technologie

Afhankelijk van de mate waarin in kennisintensieve ontwikkelingen en onderwijs

tot een risicovol traject. Wanneer andere landen of regio’s overgaan op de

wordt geïnvesteerd, kan Nederland haar geavanceerde voordelen behouden.

nieuwe technologie en deze de nieuwe standaard wordt, kan het nationaal

Met het verslechteren van de primaire factorvoordelen wordt de noodzaak om te

concurrentievoordeel volledig verdwijnen.

investeren in geavanceerde factoren groter.

De vooruitgang in het voedingscluster bestaat hoofdzakelijk uit een toenemende automatisering en incrementele innovaties. Technologieën die het voedingscluster

80

Lokale vraag verschilt van wereldwijde vraag

compleet hebben omgegooid zijn er niet. In de toekomst kan de ontwikkeling

De voorkeuren en gedragingen van lokale consumenten hebben sterke invloed

van alternatieve voedselbronnen en dan met name in het segment van de

op de strategie en keuzes die bedrijven maken. Hoe groter de verschillen met de

vleesvervangers van grote invloed zijn. Verschillende technologieën kunnen

eigenschappen van buitenlandse consumenten zijn, des te lastiger is het om naar

hieraan bijdragen. De onzekerheid of deze technologieën hun verwachtingen



81

waarmaken, blijft aanwezig. Op dit moment behoort Nederland tot de top van de

Mate van rivaliteit vermindert

wereld als het gaat om het ontwikkelen van diverse nieuwe technologieën.

Concurrentie vormt een van de belangrijkste stimulansen voor verbetering. Wanneer een bedrijf zich niet probeert te onderscheiden in de markt zal dit het

Doelstellingen limiteren investeringen

verval inleiden. Als de mate van concurrentie afneemt, wordt de noodzaak om te

De mate waarin wordt geïnvesteerd in R&D, marketing, informatievoorziening

investeren in de eigen concurrentiepositie minder. De markt is immers verdeeld

en bezittingen wordt bepaald door doelstellingen van het management. Deze

en een investering leidt niet automatisch tot een verbetering van de marktpositie.

doelstellingen kunnen verschillen met noodzakelijke investeringen om het

De mate van rivaliteit neemt af naarmate er minder spelers op de markt zijn. Bij

concurrentievoordeel te behouden. Bedrijven moeten gestimuleerd blijven om

een beperkter aantal partijen is het moeilijker om toe te treden tot een markt.

hun huidige positie te handhaven en te verbeteren en de daarbij benodigde

Het aantal bedrijven in het voedingscluster is vrij hoog. Echter, kijkend naar de

investeringen te doen.

belangrijkste onderdelen van de bedrijfskolom, de verwerkende industrie en de

Het is niet eenvoudig om te bepalen of het voedingscluster voldoende investeert

retail beheersen een klein aantal partijen de markt. De mate van concurrentie

in het behoud van een goede positie. Het percentage van de BNP dat in R&D

heeft daar tot op heden niet onder te leiden. Een toenemend aantal overnames

wordt geïnvesteerd, is een veelgebruikte graadmeter. Nederland investeert veel

en fusies vormt echter een serieuze bedreiging.

minder in R&D dan vergelijkbare landen (Werkgroep concurrentiekracht, 2008). In de toekomst wordt dit aspect nog belangrijker dan het al is. In lijn met de

5.2.2 Concurrentiepositie van het Nederlandse voedingscluster op weg naar 2025

doelstellingen van de overheid om Nederland als kenniseconomie te profileren, zal

In bovenstaande paragraaf komt naar voren dat voorziene veranderingen ervoor

het voedingscluster zich toeleggen op kennisintensieve producten. Als Nederland

kunnen zorgen dat de concurrentiepositie achteruit gaat. Het kan vele jaren duren

deze doelstellingen wil halen, dan zal het investeringsbudget omhoog moeten.

voordat een eenmaal ingezette achteruitgang duidelijk zichtbaar wordt. Een

Voor individuele bedrijven betekent dit een omslag, omdat de onzekerheidsfactor

technologische vernieuwing zorgt voor een snellere verandering dan de afname

of de investering kan worden terugverdiend groot is.

van rivaliteit tussen verschillende marktpartijen. Het feit dat een achteruitgang van de concurrentiepositie niet direct waarneembaar is, maakt het noodzakelijk om

82

Bedrijven verliezen aanpassingsvermogen

adequaat te reageren op mogelijke verslechtering.

Deze oorzaak is specifiek gericht op microniveau. Elk bedrijf kan geconfronteerd

Kijkend naar de verschillende oorzaken van verval van een concurrentievoordeel

worden met barrières die hem ervan weerhouden bestaande processen en

kan een aantal zaken worden benoemd. Dat de primaire factorvoordelen

richtlijnen te veranderen. Deze studie is meer gericht op macro- en mesoniveau,

verslechteren, lijkt een zekere ontwikkeling. De ontwikkeling van geavanceerde

waardoor een mogelijk verval van de concurrentiepositie op dit gebied moeilijk is

factorvoordelen is sterk afhankelijk van keuzes die door bedrijven en overheden

vast te stellen. Wet- en regelgeving kunnen ook de flexibiliteit van alle bedrijven in

worden gemaakt. De thuismarkt heeft slechts zeer beperkt bijgedragen aan de

een of meerdere sectoren aantasten. Hierbij moet worden gedacht aan striktheid

positie van het voedingscluster. In de toekomst wordt een belangrijker rol voor

van veiligheidseisen of de bescherming van personeel (sociaal vangnet), waardoor

de consument voorzien. Voor technologische vernieuwing is het noodzakelijk

medewerkers minder gemotiveerd kunnen raken om zich voor vernieuwing in te

vroegtijdig te investeren om de aansluiting met andere landen niet te verliezen.

zetten.

Nederland wil zich ontwikkelen tot een kennisintensief land. Daarin wordt tot

De weten regelgeving vormen op dit moment een belemmering voor het

op heden door zowel het bedrijfsleven als de overheid te weinig geïnvesteerd.

voedingscluster. Een veelheid aan regels zorgt ervoor dat de (voedsel)veiligheid

Het gevaar dreigt dat het te veel bij mooie doelstellingen blijft. De ontwikkeling

wordt gegarandeerd. Ook op andere gebieden (bescherming van werknemer en

van een sturende naar een meer stimulerende overheid is positief voor de

binnenlandse markt) is de invloed van de overheden duidelijk zichtbaar. Met een

concurrentiepositie. Met deze houding wordt het creatief en innovatievermogen

terugtrekkende overheid neemt de keuzevrijheid van bedrijven toe. Ze worden

van bedrijven beter benut. Per fusie of overname wordt door de Europese Unie

flexibeler en zijn daarnaast meer zelf verantwoordelijk, doordat de protectie van

bekeken of de markt niet teveel verstoord wordt. Toch is dit geen garantie dat

de overheid afneemt.

er voldoende concurrentie blijft. De schaalvergroting blijft immers toenemen,



83

maar daar tegenover staat dat bedrijven meer te maken krijgen met buitenlandse concurrenten. Afgezien van een aantal moeilijk beïnvloedbare ontwikkelen, kan op de meeste gebieden gericht beleid worden ontwikkeld om de concurrentiepositie te behouden en te verbeteren. Hierop wordt in de volgende paragraaf verder ingegaan. Figuur 12: Scenario 4 (De kannibaal) een serieus toekomstbeeld? (bron: www.kookpot.net)

5.3 Beleidsimplicaties Vleesvervangers Het vergelijken van de actuele situatie met de scenario’s voor het voedingscluster

De grootste technologische verandering die het voedingscluster zal bezighouden,

geeft diverse inzichten in veranderingen die kunnen optreden. De in paragraaf 5.1

heeft betrekking op de productie van vlees. Aan de groeiende vraag naar vlees

weergegeven verschillen en overeenkomsten geven dit duidelijk weer. In deze

en de daarvoor benodigde plantaardige grondstoffen kan op lange termijn

paragraaf worden enkele relevante beleidsimplicaties voor Nederland beschreven.

niet voldaan worden. Novel Protein Foods (NPF) en kweekvlees vormen twee belangrijke alternatieven. In de ontwikkeling van deze technologieën loopt

Aversie tegen genetische technologie

Nederland op beide gebieden voorop. Daar waar NPF’s al commercieel in de

In Nederland zijn weinig producten beschikbaar waarin genetisch gemodificeerde

markt worden gezet, bevindt kweekvlees zich nog in een beginstadium. Het

ingrediënten zijn verwerkt. Ahold, moedervestiging van diverse supermarktketens

Ministerie van Economische Zaken heeft toegezegd dit fundamentele onderzoek

in Europa en de Verenigde Staten, geeft aan dat de Nederlandse consument

voor vier jaar te financieren. In 2009 loopt dit contract af. Volgens onderzoekers

niet de oorzaak is van het gebrek aan ontwikkelingen. De angst voor genetische

aan de Universiteit Utrecht, die direct bij de ontwikkeling van kweekvlees

gemodificeerde producten is in andere lidstaten van de Europese Unie nog

betrokken zijn, is het niet realistisch om te denken dat binnen vijf jaar de

sterker aanwezig. Directe voordelen voor de consument ontbreken, zodat de

technologie al commercieel ingezet kan worden. Continuering van financiële

houding niet snel verandert. Deze weerstand zorgt ervoor dat het beleid in alle

ondersteuning is nodig om de huidige positie vast te houden.

lidstaten van de Europese Unie strikt is. De ontwikkeling van deze technologie

In het verleden heeft een gebrek aan aanhoudende steun ervoor gezorgd dat een

blijft door de angst elders in Europa ook in Nederland achter in vergelijking

aanvankelijk goede uitgangspositie tegenover andere landen veranderende in een

met bijvoorbeeld de Verenigde Staten waar het aandeel transgene gewassen

nadeel. Een goed voorbeeld is windenergie. Subsidieregelingen zijn veelal van

ruim dertig keer de omvang van het landbouwareaal in Nederland bedraagt24.

tijdelijke aard geweest, waardoor in Nederland weinig in de ontwikkeling van de

Nederland ontwikkelt zich richting scenario 4 (De kannibaal) wanneer de aversie

technologie is geïnvesteerd. Hierdoor zijn verschillende bedrijven failliet gegaan

tegen genetische technologie blijft bestaan en tegelijkertijd de voedselschaarste

en is de positie van de Nederlandse windturbineproducenten zwak in vergelijking

toeneemt. De experts verwachten dat die omslag er komt en voor een kentering

met bijvoorbeeld Denemarken en Duitsland.

in de ontwikkeling van nieuwe technologieën zorgt. Wanneer deze verandering

De ontwikkeling van de technologie achter kweekvlees bevindt zich nog in een

achterwege blijft, wordt scenario 4 (De kannibaal) realistischer. Om te voorkomen

eerste stadium. Het is daarom moeilijk in te schatten hoe de consument zal

dat dat gebeurt, zal de overheid gericht beleid moeten opstellen. Er zal een

reageren. Betrokken onderzoekers verwachten dat ethische bezwaren gering

discussie gevoerd moeten worden om een duidelijk standpunt in te nemen ten

zullen zijn. De industrialisatie van de productie van vlees zorgt voor minder

aanzien van de voor- en nadelen van technologische ontwikkeling in relatie tot

dierenleed en beperkt de uitputting van natuurlijke hulpbronnen. Daarentegen

voeding. Zoals ook wordt bepleit door Schenkelaars24.

kunnen religieuze overtuigingen de ontwikkeling blokkeren, omdat het dier wordt gezien als bron van voedsel en in dienst staat van de mens. Uit de interviews komt naar voren dat in eerste instantie een belangrijke rol voor

84



85

NPF is weggelegd. De kwaliteit, hoofdzakelijk van de smaak en de malsheid,

er nog maar weinig concrete projecten. Door middel van bijvoorbeeld agroparken

moet nog worden verbeterd, maar dan is NPF een volwaardig alternatief. De

en in beperktere mate ook megabedrijven kunnen diverse logistieke voordelen

kostprijs van NPF is een stuk lager dan die van kweekvlees. Mede daarom zijn

worden behaald. Niemand wil dergelijke agglomeraties van bedrijven in de

NPF’s op korte termijn het meest realistische alternatief van vlees.

buurt vanwege mogelijke overlast. De overheid heeft een belangrijke taak in het vergroten van de capaciteit van de logistieke sector en het stimuleren van

Innovatiebeleid

initiatieven om deze sector efficiënter te maken.

Het innovatiebeleid is gericht op backing the winners. De sectoren die sterk gepositioneerd zijn, worden ondersteund. Niet om ze tegen invloeden van

Onderwijs

buitenaf te beschermen, maar om ze dynamisch te houden en te stimuleren

Onder invloed van diverse consumententrends zal de vraag naar hooggeschoold

(Snijders et al., 2007). Dit in tegenstelling tot het vroegere beleid van picking the

personeel toenemen ten koste van laaggeschoolde arbeid. Er bestaat weinig

winners, waarbij sectoren alleen vanwege hun potentie werden ondersteund.

onzekerheid over deze ontwikkeling. De voedingsmiddelenindustrie heeft, net

Het voedingscluster is sterk vertegenwoordigd en de verwachting is niet dat dit

als andere technische opleidingen, te maken met een geringe interesse van

op korte termijn verandert. Maar de ontwikkelingen zijn voor diverse sectoren

jongeren voor dergelijke opleidingen. Onderwijs wordt gezien als een belangrijke

niet geheel positief. Beleid dat gericht is op een specifieke sector kan ertoe

overheidstaak. Daarmee is de overheid medeverantwoordelijk voor het aanleveren

leiden dat te lang wordt vastgehouden aan de bestaande situatie en niet wordt

van voldoende geschikt personeel van de arbeidsmarkt.

geprofiteerd van een nieuwe ontwikkeling. Binnen het voedingscluster zijn er voldoende gebieden waarin geïnvesteerd kan worden om ook in de toekomst een sterke positie te handhaven. Om tot een volwaardige kenniseconomie te komen, zal het aantrekkelijker moeten worden gemaakt om in R&D te investeren. Het huidige beleid slaagt er onvoldoende in om de achterstand met hoogwaardige kenniseconomieën in te halen. Globalisering versus regionalisering Net als in de uitkomsten van andere scenariostudies (zoals die van het CPB) komt in deze scenario’s de geografische schaal van de internationale handel terug. Voeding blijft een basisbehoefte, waarbij geen enkel land in grote mate afhankelijk van wil zijn van andere landen. Om de voedselzekerheid te kunnen garanderen, zal een substantieel deel van voedingsmiddelen in eigen land worden geproduceerd. De klimatologische veranderingen vragen een mondiale aanpak. Wanneer vanwege natuurrampen grote gebieden door voedseltekorten worden getroffen, moeten deze worden aangevuld door andere werelddelen. Daarentegen kan worden gesteld dat duurzaamheid meer wordt ingebed in het beleid van bedrijven. Logistieke sector Het belang van de logistieke sector blijft in de toekomst onveranderd groot. De problemen waarmee de sector te maken heeft, treffen niet alleen het voedingscluster. Ondanks de noodzaak tot efficiëntere logistieke systemen zijn 86



87

6 Conclusies In deze studie zijn vier scenario’s ontwikkeld en beschreven die ingaan op de ontwikkelingen in het Nederlandse voedingcluster tot en met 2025. Om inzicht te krijgen in de veranderingen is de toekomstige situatie vergeleken met de actuele situatie. De vooraf opgestelde onderzoeksvragen worden in dit hoofdstuk beantwoord. Tot welke nieuwe beleidsinzichten leidt de combinatie van het diamond model en de scenariomethodiek in relatie tot het Nederlandse voedingscluster? Een aantal ontwikkelingen is moeilijk te beïnvloeden, omdat bijvoorbeeld veel landen betrokken zijn (in het verband van de Europese Unie) of de ingezette richting moeilijk omkeerbaar is. Op diverse andere gebieden is wel gericht beleid te ontwikkelen. Hierdoor kan de richting van de ontwikkelingen worden beïnvloed. Uit het onderzoek komt een aantal gebieden naar voren, waarbij een meer pregnante rol van de overheid wenselijk is. De primaire factorvoordelen nemen af, waardoor de noodzaak van het ontwikkelen c.q. verbeteren van geavanceerde factorvoordelen toeneemt. Nederland zal zich meer moeten profileren en ontwikkelen tot een kenniseconomie. Hiermee hangt samen dat de overheid de ontwikkeling van nieuwe technologieën moet stimuleren. Aversie tegen nieuwe ontwikkelingen kan een achterstand ten opzichte van andere landen veroorzaken. Nederland zal zich hiervoor ook op Europees niveau moeten inzetten. De logistieke infrastructuur vormt een ander aandachtspunt. De logistieke sector draagt positief bij aan de positie van het Nederlandse voedingscluster. Een goede bereikbaarheid maakt Nederland ook in de toekomst tot een aantrekkelijke handelspartner. Wat is het meest plausibele scenario voor de toekomstige situatie van het Nederlandse voedingscluster? Scenario 2 (De astronaut: een grote mate van technologische adaptatie door consumenten gecombineerd met een kleine beschikbaarheid van voedsel) wordt door de experts als het meest plausibele scenario gezien. De algemene verwachting is dat het probleem van voedselschaarste groter wordt door de groeiende wereldbevolking in combinatie met de veranderende consumptiepatronen in voormalige ontwikkelingslanden. Ook Nederland zal hiervan de gevolgen ondervinden. Deze veranderingen zorgen voor een omslag in Eten of gegeten worden?

89

het denken van de Nederlandse consument. Technologische vooruitgang wordt

meer kennis en onderzoek, zodat de vraag naar hoog geschoold personeel

gezien als de oplossing van voedseltekort en daaraan gerelateerde problemen.

toeneemt. Daarnaast zorgt de industrialisering van de voedselproductie in de situatie van scenario 2 (De astronaut) voor een toenemende vraag naar technisch

Wat is het meest wenselijke scenario voor de toekomstige situatie van het

hoog opgeleid personeel.

Nederlandse voedingscluster? Scenario 1 (Holle bolle Gijs: een grote mate van technologische adaptatie door consumenten en een grote beschikbaarheid van voedsel) wordt gezien als het meest wenselijke scenario. Dit scenario is voor de meeste partijen, afgezien van de primaire producent, erg positief. De keuzemogelijkheden voor consumenten nemen toe, doordat ze open staan voor nieuwe producten. Deze houding zorgt ervoor dat investeringen van voedingsmiddelenproducenten in nieuwe en verbeterde producten eerder rendabel zijn. Het kennisniveau van het gehele cluster neemt toe, wat de positie van Nederland versterkt. De beweging van de consument in de richting van een grotere bereidheid om nieuwe producten te accepteren en te gebruiken is echter lastig te bereiken wanneer er voldoende voedsel beschikbaar is. Zodoende is scenario 1 niet het meest plausibele scenario. Wat zijn de gevolgen voor de (internationale) positie van Nederland? Er zijn zowel positieve als negatieve ontwikkelingen voor de internationale positie van het Nederlandse voedingscluster. De gevolgen hangen af van de mate waarin ingezette veranderingen doorzetten. Het belangrijkste aspect voor het Nederlandse voedingscluster betreft het kennisniveau van de diverse sectoren. Uit de studie komt duidelijk naar voren dat Nederland zich moet onderscheiden met producten met een hoge toegevoegde waarde. Wanneer Nederland niet in staat is zich van andere landen te onderscheiden, dan zal haar positie sterk verslechteren. Ondanks de hoge ambities is er in de praktijk nog weinig zichtbaar van het toeleggen op producten met een hogere toegevoegde waarde. Wat zijn de gevolgen voor de technische beroepen? De werkgelegenheid binnen het voedingscluster verschuift in de loop van de jaren van laaggeschoold naar hooggeschoold. Deze verandering hangt enerzijds samen met het verplaatsen van productieprocessen naar het buitenland en een toenemende mate van automatisering in Nederland. Anderzijds is er een grotere nadruk op producten met een toegevoegde waarde. Dergelijke producten vragen 90



91

Bijlagen

Bijlage

1 Experts ----------

Aan de expertmeeting (3 juli 2008) namen de volgende personen deel: Dr. Chris Dutilh, manager Duurzame Ontwikkeling, Unilever Benelux, Amsterdam Dr. Henk J. Huizing, stafmedewerker InnovatieNetwerk, Utrecht Prof. dr. ir. Leo Jansen, emeritus hoogleraar TU Delft, Velp Dr. ir. Léon Jansen, sr. adviseur, Schuttelaar & Partners, Den Haag Peter Jongma*, student Universiteit Utrecht, Utrecht Drs. ir. Frank van Oorschot, specialist International Affairs, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie ZLTO, Tilburg Drs. Richard Piechocki, Issue manager, Rabobank Nederland, Utrecht Ronald Thönissen, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Directie Industrie en Handel, Den Haag Drs. Frank Jan van der Valk, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Directie Voedselkwaliteit en Diergezondheid, Den Haag

* auteur van de Hiteq-verkenning ‘De veranderende voedselketen’ (2007)


95

Bijlage

2 Ontwikkeling internationale voedselprijzen 2005-2008 Geindexeerd 2000=100 600

Mais Suiker

500

Graan 400

Bangkok Witte Rijst Soja Bonen

300

Tarwe 200

100

0 mei-08

jan-08

sep-07

mei-07

jan-07

sep-06

mei-06

jan-06

sep-05

mei-05

jan-05

Figuur B2.1: Relatieve prijsontwikkelingen van diverse belangrijke agrarische grondstoffen ten opzichte van 2000 (Bron: Ministerie van Financiën, 2008).


97

Bronnen Literatuur

--------

Banse, M., Nowicki, P., Meijl, H. van (2008), Waarom zijn de huidige voedselprijzen zo hoog?, LEI, Den Haag. Berkhout, P., Bruchem, C. van (red.) (2008), Landbouw Economisch Bericht, LEI, Den Haag. Bol, R.P.J. (2008), Feiten en cijfers van de Nederlandse agrosector 2008, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Den Haag. Bourgonje, A. (2008), Flexibilitijden, Naar een flexibele arbeidsmarkt in 2020, Hiteq, Hilversum. CBS (2008), In 2025 fors meer huishoudens in de Randstad, persbericht 8 juli 2008. FSIN (2008), Quo Vadis, samenvatting. Jacobs, D., Boekholt, P, Zegveld, W. (1990), De economische kracht van Nederland, Een toepassing van Porters benadering van de concurrentiekracht van

----

landen, SMO, Den Haag. Jacobs, D., Lankhuizen, M. (2005), De sterke Nederlandse clusters volgens de Porter methodiek anno 2003, RUG, Groningen. Jongma, P. (2007), De veranderende voedselketen, Kansen en bedreigingen voor Nederland, Hiteq, Hilversum. Kleijn, M., Berg, P. van den, Boertjen, M., Brink, H. (2006), Food & Nutrition, een inventarisatie van de Nederlandse uitgangspositie, Ministerie van Economische

--

Zaken, Den Haag. Klijn, J.A., Slingerland, M.A., Rabbinge, R. (2008), Onder de groene zoden: verdwijnt de landbouw uit Nederland en Europa?, Feiten, cijfers, argumenten,

----

verwachtingen, en zoekrichtingen, Rapport 68, WOt Natuur & Milieu. Maatman, D. (2008), Een beroep op energie, Hiteq, Hilversum. Martin, R., Sunley, P. (2003), Deconstructing clusters: chaotic concept or policy panacea?, Journal of Economic Geography 3, pp 5-35. Meeusen, M., Hagelaar, G. (2008), Voedselverliezen: hoe denken stakeholders erover? Een onderzoek naar perceptie, houding en uitvoeringsgedrag van

--

stakeholders om voedselverliezen te voorkomen, LEI, Den Haag. Ministerie van Financiën (2008), Vergaderingen Interim Committee en Development Committee, Bijlage voedselprijsontwikkelingen

--

(documentnummer 26234, nr. 86), Den Haag. Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (2004). Het Nederlandse agrocluster in kaart, Ando, Den Haag. Eten of gegeten worden?

99

--

Noten

Ando, Den Haag.

1

Voor een definitie van deze term, zie pagina 11.

Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (2006), Het Nederlandse

2

In dit rapport wordt met de term ‘voedingscluster’ het geheel van economische

Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (2005), Kiezen voor landbouw, een visie op de toekomst van de Nederlandse agrarische sector,

--------

agrocluster op de wereldkaart, Ando, Den Haag.

activiteiten aangeduid die samenhangen met productie, verwerking en distributie

Porter, M.E. (1990), The Competitive Advantage of Nations, The Free Press,

van voedingsproducten van binnen- en buitenlandse oorsprong, inclusief toe

New York.

leverende bedrijven (Ministerie van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit,

Scherpenzeel, S.A. (2008), Diamonds in scenarios; forecasting future

2005). Vergelijkbare termen voor deze groep van activiteiten zijn: “agrosector” of

developments in Dutch agro industry, Universiteit Utrecht.

“agrocomplex”. Deze termen leggen meer de nadruk op de primaire activiteiten,

Snijders, H., Vrolijk, H., Jacobs, D. (2007), De economische kracht van agrofood in

terwijl de gehele keten van primaire productie tot en met consument van belang is.

Nederland, RUG, Groningen.

3

Bijvoorbeeld de visserij, vleesproductie, akkerbouw en zuivelproductie.

Werkgroep innovatiekracht (2008), Nederland in de wereld, versterken van de

4

www.innovatieplatform.nl

concurrentiekracht voor de toekomst van Nederland, Innovatieplatform.

5

Bijvoorbeeld Intervet op het gebied van diergeneesmiddelen en de

Wijnands, J., Silvis, H.J. (2000), Onderweg, concurrentiepositie Nederlandse

varkensfokkerijen Topigs en Hypor.

agrosector, LEI, Den Haag.

6

www.wereldomroep.nl

Wijnands, J.H.M., Meulen, B.M.J. van der, Poppe, K.J. (2006), Competitiveness

7

www.nos.nl

of the European Food Industry, An economic and legal assessment 2007,

8

Benaming die wordt gebruikt voor het geheel van verwerkende industrieën.

European Commision.

9

Sinds 1 januari 2008 zijn de twee grootste veilingen van Nederland, VBA Aalsmeer en FloraHolland, gefuseerd.

Internet

----------

10

Per 1 januari 2009.

11

www.Europa-nu.nl

12

De totale begroting van de EU bestaat uit ongeveer 1% van totaal het bruto nationaal product van de lidstaten.

www.biologica.nl www.cbs.nl

13

www.minlnv.nl

www.Europa-eu.nl

14

De EU-15 bestaat uit de lidstaten die voor 2004 reeds lid van de EU waren. De 10 landen die in 2004 bij de EU zijn aangesloten, vormen de EU-10. De HDC, high

www.Europa-nu.nl

development countries, zijn alle ontwikkelde landen tesamen.

www.innovatiplatform.nl www.meatandmeal.nl

15

Bevolkingsgroei en welvaart motor voor voedselcrisis, NRC, 28 mei 2008.

www.minlnv.nl

16

Natte landbouw, algenboer zet CO om in voedsel, Trouw 1 mei 2008.

www.nos.nl/nosjournaal

17

www.meatandmeal.nl

www.wereldomroep.nl

18

Het aantal kilometers dat door het product is afgelegd voordat het in de supermarkt is.

19

De trendclusters ‘voedselzekerheid’ en ‘relatieve schaarste aan grondstoffen’ zijn in eerste instantie als twee losstaande trendclusters benoemd. Vanwege de grote mate van overlap zijn ze door de experts bij de weging van de trendclusters samengevoegd tot het trendcluster ‘beschikbaarheid van voedsel’. Zodoende worden de trends en ontwikkelingen van beide trendclusters hier beschreven.

100



101

20

Adaptatie van technologische ontwikkeling (product) is het inpassen van een ontwikkeling (product) in het eigen leven. Adaptatie volgt op acceptatie (aanvaarden) van een technologie.

21

vrij van dorst, honger en onjuiste voeding; vrij van fysiek en thermaal ongerief; vrij van pijn, verwonding en ziektes; vrij van angst en chronische stress; vrij om hun natuurlijke gedrag te vertonen. (Ministerie van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit, 2007)

22

Onderzoek, Voorlichting, Onderwijs

23

Te veel landen hebben landbouw verwaarloosd: honger komt door slecht bestuur, NRC 31 mei 2008.

24

Tien vragen aan Piet Schenkelaars, medeauteur ‘Oogst uit het lab’, Melkvee magazine, augustus 2008.

102


Colofon Teksten en productie

Programmaleider

Hiteq, Hilversum

Ir. Daan Maatman

Sander Scherpenzeel Peter Jongma Redactie 1instijl, Meteren Erik-Jan van Pelt Organisatie en productie Hiteq, Hilversum Max Hoogenraad-Veeren Ontwerp Sjoukje Ziel grafisch ontwerp helder ! ontwerpgroep, Amersfoort Illustraties cliffhanger visuals, Rotterdam Seger van Wijk Drukwerk DigiPrint, Nijkerk Uitgave © 2009, Hiteq, Hilversum Bestelnummer H00019 In deze publicatie zijn illustraties opgenomen. Over de plaatsing van de meeste illustraties hebben we contact gehad met de maker en de bron vermeld. Mocht iemand menen rechten te ontlenen aan een illustraties waarvan we de maker niet hebben achterhaald, dan verzoeken wij contact op te nemen met Hiteq. Deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt na schriftelijke toestemming van de uitgever via [email protected].

104


Eten of gegeten worden?

Recommend Documents