Seneca
oktober 2011 #3 jaargang 10 Adjiedj Bakas
CONGRES VERSLAG
J.P. Balkenende
Casper van Ewijk
Sicco Santema
Journaal
Het Journaal is een uitgave van het Seneca Congres
Hoe was het?
“Luister nooit naar klanten”
“Weg met die lange procedures”
“Er komt meer ruimte. Verdeel de rollen goed”
“Denk horizontaal, kom uit je silo!”
“Intelligent voortmodderen is voorbij”
Pagina 2
Pagina 3
Pagina 4
Pagina 6
Pagina 8
Daredevils gezocht…
column
Frank de Grave
Minister Schippers:
“Durf eens beslis singen te nemen waar je geen applaus voor krijgt”
Adjiedj Bakas:
“Wees die gek die de wereld verbaast en verandert”
Jan Peter Balkenende:
“Zorg dat jij de teugels in handen houdt”
Minister Schippers: “Geen behoefte aan risicomijders” Minister Schippers was in haar Seneca-speech duidelijk: er is behoefte aan doorzetters. Aan leiders die weten wat ze willen. “Leiderschap is beslissingen nemen waarvan je van tevoren weet dat die gedoe opleveren. Beslissingen waarvan je weet dat je er geen applaus voor krijgt, maar die nodig zijn voor het algemeen belang.”
E
dith Schippers doelt met die woorden op de visie die zij heeft neergelegd en de afspraken die gemaakt zijn met onder meer de specialisten
en de ziekenhuizen. “Het kader staat, daar verandert niets meer aan. De zorg moet nu op eigen benen staan. De vraag is of dat gaat lukken, want de verande ringen die de komende jaren zullen plaatsvinden zijn aan zienlijk groter dan die we achter de rug hebben.” Schippers noemt de aanstaande verande ringen in de AWBZ, het scheiden van wonen en zorg. En de GGZ, die moet toegroeien naar somati sche zorg en de essentiële om slag naar de eerste en anderhalve lijn maken. Hoe de zorg moet worden ingericht is aan de sec tor zelf, vindt Schippers. “Als de sector vindt dat het beter is om een verpleegkundige in een auto langs de patiënten te laten rijden in plaats van
een de dokter tot negen uur spreekuur te laten houden, moet je dat doen. Is een ziekenhuis alleen voor operaties en vindt herstel plaats in een zorgcen trum? Gewoon doen.” Stoppen met ‘doormodderen’, vindt ze. “Er is behoefte aan ver nieuwende organisaties die ge leid worden door mensen die weten wat ze willen, doorzetters. Het kan creatiever worden, pati ëntgerichter. Aan risicomijders is geen behoefte meer.” Ook vindt Schippers dat de verzekeraars hun taak nu moeten nemen. “Selectiever inkopen, tot nu toe is het vooral bij praten gebleven. Ze moeten het daadwerkelijk gaan doen. Innovaties inkopen, maar ervoor zorgen dat de kosten van die innovaties niet bovenop komen, maar in plaats van.” Steek uw nek uit En dan de patiënt. Die heeft vol gens Schippers nog te veel het idee dat zorg gratis is en dat de
overheid en de verzekeraar be taalt. “Je betaalt premie en dan kun je alles krijgen wat je wilt. Maar mensen beseffen niet dat er sprake is van een omslagsys teem, dat besef is moeilijk over te brengen. Ze zien bovendien alleen de nominale premie, en niet de inkomensafhankelijke premie.” Schippers vindt het een goede zaak dat patiënten de re kening van de zorgverlener krij gen te zien. “Dan beseffen ze wat zorg daadwerkelijk kost.” Schippers nodigde ter afsluiting de zorgbestuurders uit om mooie innovatieve dingen te doen, veel leiderschap te tonen. “Er moet echt een omslag plaatsvinden. Het moet ook sneller dan tot nu toe het geval is geweest. Steek uw nek uit. Voorkom dat het slechter wordt, want de zorgkos ten stijgen door. Dat levert inder daad af en toe gedoe op. Maar zorg voor verbetering en veran dering, pak de kansen die u nu geboden worden!”
‘Pak de kansen die u nu geboden worden!’
Er móet meer zorg uit de zorgeuro komen Seneca Congres krijgt steeds meer scherpte, steeds meer focus. Zo bleek weer duidelijk tijdens de 10e editie, die begin september in Berlijn plaats vond. De kwaliteit van de sprekers en de deelnemers was hoog en een breed scala aan onderwerpen kwam aan bod. Rode draad? Door de toene mende druk op de zorgsector moet er meer rendement uit de zorgeuro komen. Daar moeten zorgaanbieders, ver zekeraars èn consumenten nu handen en voeten aan geven. Want de overheid trekt zich steeds verder terug: het beleid is gemaakt, de kaders aange geven. Dat vraagt om nieuw leiderschap, om nieuwe struc turen. Seneca Congres is een goed middel om die veranderingen te initiëren en te kanaliseren. Het was mooi om als voorzit ter de dynamiek van het con gres mee te maken en te zien hoe sprekers concrete oplos singen lieten zien. Het worden fascinerende tijden waarin de leiders in de zorgsector, geïn spireerd door het Seneca Con gres, de juiste stappen zullen zetten. Frank de Grave Voorzitter Seneca Congres
pagina
Seneca journaal
2
Keynote-spreker Hans Alders:
Denk anders! Door alle discussies over vergrijzing, langer doorwerken en pensioenen lijkt het alsof de toekomst één groot zwart gat is met alleen kosten en minder opbrengsten. Keynote-spreker Hans Alders vindt dat jammer: “We hebben een uniek stelsel dat – wanneer je tijdig de juiste veranderingen doorvoert – in de toekomst houdbaar is. “Over die veranderingen moet de discussie gaan.”
5x Adjiedj Bakas
Shift happens! Trendwatcher Adjiedj Bakas keek tijdens het Seneca Congres in de toekomst. Het zal er in de zorg totaal anders aan toe gaan.
1
Over leiderschap...
Luister nooit naar klanten, ze hebben geen idee!
“Leiderschap is din gen anders doen. De zorgbranche verandert door nieuwe ontwik kelingen. Houd daar rekening mee. De consument vroeg Henry Ford om snellere paarden, hij gaf ze een auto. Luister dus nooit Doorbreek de traditionele denkpatronen. Dat is de bood schap van Alders. Want we hebben nu eenmaal te maken met vergrijzing, ontgroening en stijgende zorgkosten. “Nog niet zo lang geleden leefden we gemiddeld vijftien jaar na onze pensioendatum, dat is nu twintig jaar geworden. We zien dat als een probleem, maar ik vind het een felicitatie waard!” Natuurlijk werkt deze ontwikkeling op de pen sioenfondsen door en kun je niet eindeloos de pensioen premies verhogen om de stij gende kosten op te vangen. We moeten fundamenteel an ders gaan denken over het stelsel. Een zoektocht naar andere manieren van finan ciering: zorgsparen, ontkop pelen van wonen en zorg en denken in zorgarrangemen ten. “Of wat te denken van een omgekeerde hypotheek misschien verstrekt door pen sioenfondsen - zodat de con sument het vrijgekomen geld aan zorg kan besteden. De discussie hierover is net be gonnen, maar moet gevoerd worden.” Het is essentieel om anders tegen het begrip leeftijd aan te kijken. “Als je met je 66e of 67e met pensioen gaat, heb je misschien nog 20 jaar voor de boeg. Zorg zul je met een beetje geluk pas vanaf je 80e nodig hebben. De vraag is dus: wat doen we met al die andere vitale jaren? Ouderen een probleemcategorie? Ik denk dat veel mensen tot op hun 75e actief kunnen blij ven.” Alders waarschuwt daarom de werkgever. “Je krijgt te maken met oudere werknemers, richt je organisa tie daarop in.” www.senecacongres.nl
2
kan ook. Er zijn altijd azijndrin kers; zoek the winners op en vorm met hen een coalitie. Zoek elkaar op in innovatieve clubs. Mensen zijn geniaal in het vinden van oplossingen. Als we net zo zouden landbou
wen als in de oudheid, hadden we nu 68 planeten nodig om ons van voedsel te voorzien. Uw klanten, uw medewerkers, uw kinderen: zij vormen de jury. Doe anders dan de jury verwacht, verbaas en verbijster hen!”
chip: je loopt met je kar door het poortje en alles wordt in een keer van je rekening afgeschreven, èn afgeboekt van de supermarkt voorraad. Directeuren van Albert Heijn vraag ik: zijn jullie al in gesprek met HR-mensen uit de
zorg voor transfers? Ja, ze weten het wel, maar ze lijken niet geïn teresseerd, is het antwoord. Mijn advies: ga praten met andere branches! De zorg wordt een vluchtheuvel voor mensen zon der werk uit andere branches.”
nieuwe organisatiemodellen waarbij specialisten in loondienst zijn. Over efficiency gesproken: volgens accountants en banken is een derde van de ziekenhuis bedden onbezet en is de helft van de zorginstellingen eigenlijk failliet. Jaarlijks wordt er in de
zorg voor 1 miljard euro gelob byd om alles bij het oude te houden. Tegen leden van raden van bestuur zou ik willen zeg gen: maak jezelf overbodig, er zijn banen zat!”
Personeelstekort? Onzin! to’s van al zijn producten opge hangen. Mensen lopen langs en scannen met hun smartphones de barcodes. Een paar uur later worden alle boodschappen thuis bezorgd. En in supermarkten krijgen alle producten een RFID-
Over efficiency...
Maak jezelf overbodig!
“Ik sprak de baas van Siemens Medical. Hij vertelde mij dat hij drie CT-scanners aan een ziekenhuis moest leveren, terwijl één eigenlijk voldoende was. De reden? De specialisten in het ziekenhuis hadden onderling ruzie. Hij vond het maatschap
4 5
naar klanten, want ze hebben werkelijk geen idee! Leiderschap betekent ook niet over je heen laten lopen. Durf anders te doen, gek te doen. Jullie zijn die gek ken die de wereld moeten gaan verbazen en veranderen. En het
Over de arbeidsmarkt...
“Komt er een tekort aan mensen in de zorg? Onzin. Door technologische ontwikke lingen komen er 400.000 mensen vrij uit de supermarktbranche en de detailhandel. Tesco heeft in de metrogangen van Singapore fo
3
Een tip voor leden van de raden van bestuur: “Maak jezelf overbodig. Er zijn banen zat!”
pelijk niet verantwoord om te le veren, maar moest toch. Ik durf te zeggen dat in een kwart van alle maatschappen ruzie heerst en dat het in de overige driekwart oorlog is. Moet je maatschappen handhaven? Ik denk dat je beter geld en energie kunt stoppen in
Over productiviteit...
Productiviteitsverhoging? Weg met de koffiekamer!
“De arbeidsproducti viteit in Belgische ziekenhuizen is vier keer zo hoog als in Neder landse. Waarom? Verpleegkundi gen zaten zo vaak in de koffieka
mer dat besloten werd om ze koffie op zaal te laten drinken. Zorg in Nederland is gemiddeld drie keer zo duur als in Singa pore. De 4,6 miljoen inwoners
krijgen daar uitstekende zorg ge leverd door slechts een zieken huis met vijf vestigingen. In Ne derland zijn we veel te druk met elkaar vliegen af te vangen: een
UMC is genoeg. In Duitsland kun je kiezen: of je neemt je bejaarde moeder in huis of je betaalt 70.000 euro per jaar voor een plekje in een zorgcentrum.”
delen voor ons lichaam. De ge middelde leeftijd stijgt naar 100 tot 120 jaar, op termijn zijn we onsterfelijk. Verveling en een zaamheid zijn de grote thema’s
van de toekomst. Bij de Etos koop je de euthanasiepil. Het verleden was niet eerlijk, waar om zou de toekomst dat wel zijn? Shift happens!”
Over de toekomst...
Shift Happens!
“De komende 50 jaar gaat er meer veranderen dan in de afgelopen 5000 jaar. We gaan onze hersenencapaciteit beter gebruiken, het onderscheid tus
sen fysieke en webwinkels ver vaagt, mensen krijgen meer vrije tijd, er komt een vaccin tegen kanker, we maken met stamcel len en 3D printers reserveonder
Adjiedj Bakas volgen? Kijk op www.bakas.nl
pagina
3
CONGRES VERSLAG Jan Peter Balkende:
“Verleg je grenzen, investeer in onderling vertrouwen” “De overdaad aan regeldruk remt de noodzakelijke veranderingen in de zorg”, dat zei voormalig premier Jan Peter Balkenende tijdens Seneca Congres. Balkenende, hoogleraar Governance en partner bij Ernst & Young, vindt dat er creatief leiderschap nodig is om het tempo te verhogen en nieuwe allianties te zoeken.
B
alkenende signaleert op veel terreinen een nieuwe bestuurlijke werkelijk heid. “Er worden allianties geslo ten tussen overheden, maat schappelijke organisaties en bedrijfsleven. De nieuwe leiders zoeken binnen deze setting naar oplossingen.” Kostenoverschrij dingen noodzaken tot een nieuwe organisatie van de zorg, waarbij verzekeraars een regierol vervul len. Het tempo waarin dat ge beurt moet omhoog. “Weg met de te lange duur van procedures, er moet een cultuuromslag plaatsvinden.” Hij mist de noodzakelijke saamhorigheid. “Na het faillissement van Lehman Brothers was er op
internationaal niveau een groot gemeenschappelijke gevoel. Een gevoel van samen optrekken om alles te redden. Dat klimaat is er nu niet meer. Verdeeldheid en twijfel zijn troef.” In de zorgsec tor zet de crisis bovendien een rem op de investeringen wat ten koste gaat van de noodzakelijke innovaties. Samenwerken vindt hij een ander belangrijk thema: “In Groot-Brit tannië wordt gezocht naar grotere eenheid onder universiteiten en onderzoekscentra. Ik denk dat ook bij ons universiteiten en UMC’s nauwer moeten samen werken. Daarnaast wordt het tijd om private investeerders bij de zorg te betrekken, maar dan moe
ten we hen ook rendement op hun geïnvesteerd vermogen bie den. We moeten de krachten bundelen en nieuwe wegen in slaan. Verder zijn voor de sector preventie en corporate social res ponsibility van groot belang.” Vertrouwen Essentieel is onderling vertrou wen. “Er is nu vooral sprake van gestold wantrouwen tussen over heid, zorgverzekeraars, zorgaan bieders, farmaceutische industrie. Willen we de zorg naar een hoger plan trekken, dan moet daar ver betering in komen. Investeer in onderling vertrouwen.” Bestuur ders adviseert hij initiatief te to nen. “Zorg dat je de teugels in handen houdt en verleg je gren zen. Gemiddeld presteren is niet goed genoeg meer. Het gaat om de waarde van je bijdrage aan een betere maatschappij, niet om je eigen carrière.”
‘Het gaat om de waarde van je bijdrage aan een betere maatschappij, niet om je eigen carrière’ Economische motor
Enquête onder zorgbestuurders
Conclusie: ‘we weten wat er nu nodig is!’ Over welke competenties dient men te beschikken, gegeven de verwachte ontwikkelingen in de zorgsector?
Wat gaat u doen om uzelf te equiperen voor deze toekomstige uitdagingen (Zorg 3.0)?
Hoe zien uw toekomstige collegabestuurders eruit?
Individueel
Individueel
• complementariteit in raad van bestuur
• zichzelf kennen: kwetsbaar durven opstellen • flexibel, kunnen omgaan met complexiteit • authentiek en integer
• zelf ontwikkelen van de gewenste competenties • ruimte voor reflectie creëren
• staan voor hun verantwoordelijkheid
Interactief
Interactief
• verbinden (draagvlak), samenwerken en bruggenbouwen • communicatief (ook: kunnen luisteren) • organisatiesensitief en empathie • vertrouwen geven
• nieuwsgierig naar andere werelden • contact met het primaire proces/ de werkvloer • debat (sparren, luisteren en leren) • gebruikmaken van netwerk
Visie
Instrumenteel
• inspirator, visionair, creatief en innovatief • ondernemerschap • balans ‘snappen’ tussen inhoud en bedrijfs voering • daadkrachtig en koersvast
• focus op kwaliteitsverbetering i.p.v. kostenbesparing • gerichte opleiding • gebruikmaken van technologische ontwikkeling (ICT en sociale media)
• met passie en uitstraling die past bij het doel van de organisatie (realisten met hart voor de zorg) • gericht op samenwerking • sensitieve ondernemers (meer vrouwen!?) • authentiek en integer • generalistisch profiel
In 2030 zal een op de drie Duitsers 65 jaar of ouder zijn. Het vergrijzingsprobleem is daarmee nog even iets groter dan in Nederland, waar rond die tijd een kwart van de bevolking 65+ is. Volgens ambassadeur Marnix Krop staan Nederland en Duitsland voor dezelfde uitdagingen als het om de zorgsector gaat. Krop stelde dit tijdens de ont vangst van de Seneca-congresle den in het door architect Rem Koolhaas ontworpen ambassade gebouw. “Ook in Duitsland er vaart men de noodzaak om tot oplossingen te komen.” De zorg wordt er op min of meer dezelfde wijze gefinancierd en dreigt ook onbetaalbaar te wor den. “We moeten op zoek naar nieuwe ideeën en andere oplos singen”, aldus Krop, die tegelij kertijd stelde dat de vergrijzing ook kansen biedt. “De zorgsector is een economische factor van belang en maakt 10 % van het bruto nationaal product uit. De sector biedt kansen voor het be drijfsleven. Concerns zoals Phi lips en Siemens zetten er zwaar op in.” www.senecacongres.nl
pagina
Seneca journaal
4
Casper van Ewijk (CPB):
“Meer zorgaanbod leidt tot meer vraag. Dat moet worden ingeperkt” “Net als de economie, heeft ook de zorgsector dringend behoefte aan leiderschap”, vindt Casper van Ewijk, onderdirecteur van het Centraal Planbureau. “Het veld en de verzekeraars krijgen meer ruimte. Ze moeten de rollen verdelen en aan die nieuwe rollen wennen.”
“A
ls de zorgkosten in het huidige tempo doorstijgen, geven we in 2040 bijna 20% van het bruto nationaal product uit aan zorg. We zijn in goed gezelschap, in de Scandinavische landen, België en het Verenigd Koninkrijk stijgen de kosten ook snel. Maar het kan ook anders. In bijvoor beeld Spanje, Duitsland en Portu gal is er sprake van een afname van de kosten. Kennelijk is daar sprake van een ander beleid.” Van Ewijk gaf ook aan waar die kostenstijgingen voor een be langrijk deel zitten: tot 2001 www.senecacongres.nl
daalde het aantal klinische opna mes jaarlijks met 1,3%, vanaf die tijd is er sprake van een toename van 2% per jaar. Het aantal dag opnames steeg nog sneller. Inte ressant is de vraag waardoor die toename wordt veroorzaakt. Leidt bijvoorbeeld meer aanbod van zorg tot een toename van het aantal verrichtingen? De NZA, het CPB en het Instituut Beleid & Management Gezondheidszorg
(iBMG) deden onderzoek naar de vraag of meer aanbod (lees: meer specialisten) tot extra vraag leidt, en of er daarbij verschil is tussen vrijgevestigde specialisten en specialisten in loondienst. “Meer aanbod kan leiden tot lagere ta rieven. Maar als blijkt dat specia listen hun eigen inkomen beïn vloeden door meer te behandelen, schieten we er niets mee op.” Doelmatig Uit het onderzoek blijkt dat bij sommige specialismen meer aan bod van specialisten inderdaad leidt tot meer behandelingen. Tien procent meer specialisten
leidt voor een bepaalde aandoe ningen tot een toename van het aantal behandelingen van 3% tot 7,1%. Van Ewijk trekt zijn con clusies: “Ja, er zijn aanwijzingen voor aanbodgestuurde vraag en dan vooral bij subjectieve klach ten. De effecten zijn groter bij vrijgevestigde specialisten, maar de percentages bij specialisten in loondienst zijn niet nul.” De uitkomsten van het onder zoek leidden tot de vraag in hoe verre behandelingen noodzake lijk of doelmatig zijn. Hij ziet een rol voor de verzekeraars. “Ik denk dan aan het objectiveren van de indicatiestelling of het
langs sturen van een expert voor een second opinion of een DBCcontroleur. Als mijn auto schade heeft, komt er ook een expert van de verzekering langs.” Van Ewijk zet ook vraagtekens bij het aanbod. “Er zijn sekspoli’s, over gangspoli’s, obstipatiepoli’s... Ziekenhuizen doen aan klanten binding, maar we moeten doel matige zorg afbakenen. De ver zekeraar is aan zet om daar in te sturen.” Er is volgens hem geen blauwdruk met een enkelvoudige oplossing voor de problemen in de zorg: “Leiderschap van alle spelers is nodig: artsen, zorg bestuurders en verzekeraars.”
‘Leiderschap van alle spelers is nodig: artsen, zorgbestuurders en verzekeraars’
pagina
5
CONGRES VERSLAG Zorginstelling aan zet: drie voorbeelden
Zo kan het ook! “We doorbreken de domeindiscussies”
Instelling: Haga Ziekenhuis, Den Haag Oplossingen: afslanken, regionaal samenwerken, inkoopsamenwerking Chiel Huffmeijer, voorzitter raad van bestuur: “Als bestuurder ben je, met de andere stakeholders, medeverantwoordelijk voor het beperken van de zorgkosten, voor concurreren én samenwerken in de zorgketen. In ons geval bete kent dit een afslanking. We ont wikkelen onze zorgportefeuille en doorbreken de domeindiscussies, kijken over grenzen heen. Dat vraagt om een cultuuromslag. Na onze verbouwing hebben we 30% minder capaciteit, maar voe ren we 20% meer behandelingen uit. Dat kan omdat we vanuit een
nieuwe visie werken met accenten op logistiek en ICT, concentratie van acute en complexe zorg in een kernziekenhuis met satellieten daaromheen voor concentratie van de electieve zorg. Met Reinier de Graaf Groep en het Sint Franciscus Gasthuis hebben we de gezamen lijke inkooporganisatie Zorgservice XL opgericht. Ook hebben wij ge kozen voor een vaste technologie partner die alle apparatuur van ons overgenomen heeft en die ons nu een prijs per jaar op basis van beschikbaarheid berekent. Je be spaart daardoor aanzienlijk op de
kosten en je deelt het personeel. Outsourcing is goed haalbaar met ondersteunende functies. In Lab West bv hebben we de labfuncties ondergebracht, samen met die van MC Haaglanden en de Trombose dienst. Daarnaast onderzoeken we allianties met andere ziekenhui zen. Ook zijn we een virtuele marktplaats voor ZZP’ers begon nen. Een platform waarbij we direct ZZP’ers werven in plaats van via tussenpersonen. Kortom er zijn vele mogelijkheden om ziekenhuizen kosteneffectiever te laten werken.”
“Mijn handen jeuken!” Instelling: Magnus Domus Oplossingen: samenwerking, wonen en zorg zoals de cliënt dat wil Erwin Miedema, directeur Do mus Magnus: “In het huidige systeem zie je dat de zorgaanbie ders bepalen hoe cliënten moeten wonen. Maar het aanbod sluit niet aan op de wens van de cli ënt. Wij bieden persoonlijke zorg en dienstverlening aan ouderen in een kleinschalige, exclusieve woonomgeving. Bij Domus Mag nus is de scheiding van wonen en zorg een uitgangspunt. De zorg voor een cliënt met een indi catiestelling wordt uit de AWBZ bekostigd. Het woongenot en ad ditionele (zorg)diensten betaalt de klant gewoon uit eigen zak. De contacten met de zorgkanto ren laat ik over aan AWBZ-part ners, die de zorg vervolgens aan
Domus Magnus uitbesteden. Ik zoek in de buurt van onze vesti ging aansluiting bij een regionaal gevestigde partij, die daar veel meer ervaring in heeft en dat dus ook veel beter kan dan wij. Het mes snijdt aan twee kanten: ik heb geen gedoe en veel extra kosten, hen kost het relatief wei nig moeite en ze boeken extra winst. Bovendien zie je dat de samenwerking tussen ons en de AWBZ-partner ook op andere ge bieden vorm krijgt. Zo kopen we bijvoorbeeld ook wel eens para medische diensten bij de betref fende partner. Particuliere ouderenzorg heeft veel voordelen. Cliënten hebben keuzevrijheid, je krijgt beter ge
motiveerde en beter geschoolde medewerkers, je kunt goed speci aliseren en het is vrij onderne merschap. Commerciële (financi ële) partijen staan te popelen om de zorgmarkt te betreden en zul len dat ook doen zodra markt werking en winstgevendheid in zorgland geaccepteerd gemeen goed wordt. Nu de woon- en leefcomponent steeds meer uit de AWBZ wordt gehaald zal de scheiding tussen reguliere en particuliere ouderenzorg snel vervagen. Ik nodig iedereen uit om onze opzet te kopiëren en toe te passen op andere segmenten in ouderenzorg. Mijn handen jeuken!”
“We willen de Triple A-status” Instelling: AriënsZorgpalet, Enschede e.o. Oplossingen: fusie, reorganisatie, klantfocus Elo Gramsbergen, raad van be stuur AriënsZorgpalet: “We zijn gefuseerd, hebben de raad van bestuur, management en staf in een locatie ondergebracht, het clustermanagement opgeheven en de afgelopen drie jaar het pri maire proces gereorganiseerd. 10% van de medewerkers moest afvloeien. De onrust is inmiddels achter de rug, het evenwicht en het vertrouwen in de organisatie hersteld. Er is alleen plaats voor de beste zorgaanbieders, de mid delmaat redt het niet. Wij streven naar de Triple A-status voor zo wel de cliënt, de medewerkers als de organisatie. We hebben drie speerpunten: gastvrijheid, vitaliteit en revalidatie. Voor onze
bewoners is eten, drinken en ge nieten belangrijk. Daarom beste den we veel aandacht aan het voedingsconcept. Bewoners kun nen eten wat ze willen, waar ze willen, wanneer ze willen en met wie ze willen. Een WMO-aanbe steding voor huishoudelijke hulp hebben we verloren. Bewust, we hebben ervoor gekozen om deze diensten niet aan te willen bie den tegen die tarieven. AriënsZorgpalet wil onafhanke lijk zijn van (overheids)financie ring door zich continu te focus sen op kwaliteit tegen de laagst mogelijke kostprijs. Ook aantrek kelijk en toekomstbestendig vast goed voor verblijf is speerpunt, net als gezond renderende auto
nome groei. We hebben daar randvoorwaarden voor gecre ëerd. Bijvoorbeeld door onderne mend, klant- en resultaatgericht middenkader en staf aan te trek ken en hen verantwoordelijk heid, regelruimte en manage mentinformatie te geven. Bij underperformance wordt hen ge vraagd de organisatie te verlaten. Om kwaliteit tegen de laagst mo gelijke prijs te garanderen stimu leren we innovatie, scholing en verbetertools zoals Lean. Ook interne benchmarking en portfo liomanagement zijn essentieel. Maak keuzes, doe alleen waar je goed in bent en kunt zijn.”
www.senecacongres.nl
pagina
Seneca journaal
6
De andere SenecaBernard Wientjes: “Life sciences en zorg zijn enorme groei- en investeringsmarkten”
Sicco Santema: “Horizontaal organiseren: sneller, goedkoper, beter en leuker”
Jan Kimpen: “Richt die wel wil”
VNO–NVW voorzitter Bernard Wientjes ziet een mentaliteitsverandering onder zijn leden. “Vroeger werd er tegen de zorg aangekeken als een kostenpost. Die negatieve houding van ondernemers is duidelijk veranderd: zorg wordt gezien als een bron van economische groei.”
Fouten maken is menselijk, maar fouten blijven maken is duivels. Sicco Santema legt dit citaat van Seneca als volgt uit: “Blijven doen wat je deed is niet zo slim.” Zorginstellingen moeten in zijn optiek horizontaal leren denken, in plaats van verticaal.
Met strategienota UMCU 3.0 maakt het Universitair Medisch Centrum zeer nadrukkelijk keuzes voor de toekomst. Zes aandoeninggebieden. Daar wil het UMC Utrecht zich op concentreren. Jan Kimpen kreeg de organisatie mee. Leiders van strategie moeten volgens hem op vier punten letten.
V
olgens Wientjes kan Ne derland op een aantal ge bieden het verschil ma ken. “Life Sciences is een van de negen topsectoren waarvan mi nister Maxime Verhagen vindt dat Nederland het verschil kan maken.” De minister wil € 1,5 miljard in de negen sectoren in vesteren zodat kennis sneller wordt omgezet in vernieuwende producten en diensten. Volgens Wientjes zijn life sciences en de zorg enorme groei- en investe ringsmarkten. “Bedrijven als Philips nemen in hun slipstream zeker tweeduizend kleinere be drijven mee. En de omzetten en research & development-budget ten in de farma stijgen jaar in jaar uit. Alles is gericht op een betere kwaliteit van leven tegen lagere kosten.” Risico nemen Volgens Wientjes gaat het in de zorg om twee essentiële zaken: hogere productiviteit en betere producten. “Om die productivi teit te kunnen laten stijgen moet je investeren in kennis en tech nologie. Wat je ziet is dat de zie kenhuizen 2,5 procent producti viteitsstijging mogen effectueren, en tegelijkertijd 2,5 procent op het budget worden gekort. Zo beloon je investeren in een ho gere productiviteit dus niet.” Een ander belangrijk aspect is voor komen van kosten door preven tie. “Maar verzekeraars investe ren daar niet in omdat men bang is dat de concurrentie hiervan profiteert, omdat de consument per jaar van verzekeraar kan wis www.senecacongres.nl
selen. Penny wise and pound foolish, want uiteindelijk werkt het kostenverlagend en daar pro fiteert iedereen van.” Aan betere producten, zo stelt hij, ligt inno vatie ten grondslag. “Dat bete kent vaak ook dat je in risicovolle zaken moet investeren. Waarom wordt in de zorg niet een fonds gecreëerd van waaruit je dat kunt doen? Met de opbrengst van een succesvol product kun je dan weer terugbetalen.” Vechten Marktwerking vindt Wientjes een lastig woord als het om zorg gaat. “Toch geloof ik er in. Het is mogelijk om winst te maken. Maar je moet nooit winst uitke ren aan een organisatie die geen risico’s durft te nemen.” Markt werking en klantgericht werken gaan hand in hand, zo stelt hij. “Medici zien de mens niet als werknemer. Er wordt absoluut geen rekening gehouden met het feit dat iemand een baan heeft en vrij moet nemen om naar de dok ter te kunnen. Vaak moet je mid den op de dag naar een specialist en soms moet je twee of drie keer terugkomen. Dat zorg ‘s avonds duurder is, is geen argument. Als een werknemer overdag naar de dokter moet, kost dat ook geld. Als je meer goede producten ont wikkelt, win je marktaandeel. Of doe het efficiënter. Zorg er in ie der geval voor dat de mensen om je product vechten.” Ook kijkt hij anders tegen de kosten aan die de consument moet maken voor de zorg. “Je moet dat nuanceren. Honderd jaar geleden gaf men veel geld aan voedsel uit. Nu gaat het vooral op aan kleding en smart phones. De verdeling van het in komen ontwikkelt zich vanzelf sprekend. We kunnen ons nu nog niet voorstellen hoe dat over twintig jaar is, maar dat een gro ter deel van het inkomen op ter mijn naar zorg gaat, is onvermij delijk.”
V
olgens Santema, Director van Scenter en hoogle raar B2B marketing en ketenmanagement aan de TU Delft, heeft het silo-denken ste vig wortel geschoten bij bedrij ven en instellingen. Ook in de zorgsector. “Het probleem is dat iedereen succesvol wil zijn in zijn eigen silo, en daarbij het be lang van de patiënt uit het oog verliest.” Een arts, een verpleger, een schoonmaker: allemaal moeten ze volgens hem leren denken in de totale keten, en uit de eigen silo komen. “Stel dat een onder zoek en behandeling in totaal zes maanden duurt. De werkelijke handelingen duren misschien twee maanden. Die onnodige doorlooptijd wordt vooral ver oorzaakt door het silo-denken: elke medicus heeft zijn eigen agenda, denkt: als mijn silo maar gevuld is. Dan pas kan de ‘vol gende silo’ aan de slag. Dat is verticaal denken. Terwijl het al lemaal beter op elkaar aansluit als je vanuit het eindpunt denkt. Het resultaat centraal, de patiënt die weer beter is. De patiënt stroomt horizontaal door de si lo’s. Horizontaal denken is Zorg 3.0. Alleen in je eigen silo de pa tiënt centraal stellen, is Zorg 2.0.” Wat je met dat horizontaal denken kunt bereiken? Veel, vindt Santema en hij noemt prijs vechter Ryan Air als voorbeeld. “Daar staat alles in dienst van het passagiersvervoer; het is de meest winstgevende luchtvaart maatschappij ter wereld.” Soms is het heel eenvoudig te bereiken. Sluit de leverancier aan op de
operatiekamerplanning en spreek af dat hij levert wat er nodig is voor de geplande operaties, in de OK. Kijk eens wat een doorloop tijdverkorting, kostenbesparing, kwaliteitsverbetering en versim peling dat is!” Meer informatie over ketendenken? Lees: ‘6 remedies van Sicco Santema tegen stroperigheid’ in Seneca Journaal nummer 2/2011 via www.senecacongres.nl
Horizontaal organiseren loont: Faster: doorlooptijd wordt verkort Cheaper: 15 - 30% reductie van Total Cost (minder men sen nodig) Better: kwaliteit gaat om hoog (faalkans omlaag) Leuker: samenwerken is nu eenmaal leuker Leiders moeten zaken echt anders aanpakken: - Plannen vanuit het resultaat (i.p.v. in de koker) - De expert zijn werk laten doen (wel selecteren!) - ‘Performance information’ gebruiken - Risico’s (die de expert niet beheerst) managen - Zoveel mogelijk zo vroeg mogelijk in de keten laten doen (kwaliteit het hoogst, kosten het laagst) Tip van Santema: “Vergader nooit met meer dan vier personen tegelijk. Je zult zien: mensen zeggen minder snel af en zijn beter voorbereid. Voor je het weet kun je iets beslissen!”
1
Kijk vooruit “Als je achteruit kijkt, sta je met de rug naar de toekomst. Het heeft weinig zin om te kijken hoe men de zaken vroeger aanpakte. Volg en ‘lees’ de externe ontwikkelingen, de actualiteit. Leiderschap komt naar voren uit de manier waar op je het nieuws en ontwikke len interpreteert en er duiding aan geeft.”
2
Maak keuzes “We hebben er in Neder land moeite mee om te zeggen dat we iets goed doen. Maar er zijn genoeg ‘role mo dels’, ook in de zorg. Bestuur ders die zich op maatschap pelijk complexe terreinen bewegen, zorgondernemers. Kunnen we van acht naar vier UMC’s? Je kunt alleen samen werken als je ergens goed in bent. Met Parkinson ga je naar Nijmegen, met dementie naar de VU en voor beroertes, spier ziekten, ALS, is UMC Utrecht ‘the place to be’. Wie niet speci aliseert, schiet zich in zijn ei gen voet. Leg een fundament voor de toekomst door te kie zen, anders doe je jezelf en Nederland kort.”
3
Wees consistent “Bouw voort aan je ver haal. Voorkom dat je door hypes een nieuwe richting in slaat. UMC Utrecht heeft twee strategienota’s achter de rug. De derde strategienota gaat nog steeds over onze drie kernta
pagina
7
CONGRES VERSLAG
-lezingen je op de 80%
ken: Onderzoek, Onderwijs en Zorg. Het duidt op actualiteit, op conti nue verbetering en innovatie en op interactie tussen buiten en binnen. Onze missie: Het UMC Utrecht is een internationaal toonaangevend universitair me disch centrum waarin kennis over gezondheid, ziekte en zorg, voor patiënt en samenleving wordt gemaakt, getoetst, gedeeld en toegepast.”
4
Communiceer “Draag een reële ambitie uit die past bij de sterkte van de organisatie en de positio nering in het zorglandschap. Deel die ambitie. Maak vervol gens keuzes en laat medewerkers mede die keuze bepalen. Bottom up! Besteed geen aandacht aan de 10 of 20% die niet willen, maar richt je op de 80% die wel wil. Focus je, ten slotte. De patiënt is het enige doel. Zowel in onderzoek, opleiding als zorg. Innoveer vanuit de klinische behoeften van de patiënt en de samenleving.” Meer informatie over UMCU 3.0? Lees het uitgebreide interview met Jan Kimpen in Seneca Journaal nummer 2/2011 via www.senecacongres.nl
Theo Langejan: “Een briljant idee? Onderhandel direct met de verzekeraar”
Philip Scheltens: “Excellente wetenschap gekoppeld aan excellente zorg. Dat is Zorg 4.0”
Theo Langejan, voorzitter van de raad van bestuur Nederlandse Zorgautoriteit (NZa), valt met de deur in huis: leiderschap in de zorg ontstaat niet aan de hand van regels die de NZa opstelt. “U moet uw eigen verantwoordelijkheid nemen. Wij kunnen hooguit stimuleren, ondersteunen en helpen zaken te versnellen.”
Van alle mensen in Nederland krijgt één op de vijf een vorm van dementie, waarvan alzheimer de meest voorkomende is. Het aantal mensen met dementie zal voor 2050 verdubbelen, terwijl de beroepsbevolking die voor ze moet zorgen halveert. Neuroloog en alzheimerspecialist Phillip Scheltens toont leiderschap door excellente zorg aan excellente wetenschap te koppelen. “Dat is niet Zorg 3.0, maar Zorg 4.0.”
“H
et is afgelopen met filosoferen, want filo sofen kenmerken zich door verschillende interpreta ties. Het gaat nu om het verande ren. Ik denk dat de NZa kan bij dragen aan de versnelling die nodig is. Allereerst door vaart te maken met de bekostiging van medisch specialisten. In 2015 zijn er alleen nog integrale tarieven en geen honoraria meer. We hebben voorstellen gedaan om zo snel mogelijk naar die situatie toe te groeien. Het tweede punt is dat NZa duidelijkheid wil verschaffen over de rol van de verzekeraar bij het selectief inkopen van zorg. Als verzekeraars scherp inkopen moeten ze hun klanten ook kun nen beperken tot de gecontrac teerde aanbieders.” Langejan pleit ervoor consumen ten te confronteren met de finan ciële consequenties van hun indi viduele keuzes. “Wie meer keuze wil hebben tussen aanbieders, zal daarvoor moeten gaan betalen. Er zijn veel uiteenlopende polissen, vaak met grote prijsverschillen. Laten we de goedkoopste polis als uitgangspunt nemen voor de pu blieke bekostiging van de zorg. Door de acceptatieplicht is deze polis voor iedereen toegankelijk. Wie een duurdere polis wil kan daarvoor kiezen, maar de kosten van die keuze hoeven niet publiek gefinancierd te worden.” Vrijheid, blijheid Verder ziet de NZa verbeteringen op het gebied van innovatie. “We hebben nu een ‘prachtig’ regelsys
teem: alles is verboden, tenzij. Vanaf 2012 zal er sprake zijn van meer en meer vrijheid. In plaats van goedgekeurde prestaties krij gen we te maken met vrije pres taties. Als verzekeraar en aan bieder besluiten tot een andere prestatie, kunnen ze dat gewoon doen. Heb je een briljant idee? Onderhandel direct met de ver zekeraar. Geen anderhalf jaar wachttijd meer voordat alle re gelgeving rond is: de verant woordelijkheid ligt bij aanbieder en verzekeraar. Maar is dit alles voldoende? En zo niet, hoe moe ten we dan verder? Hoe gaan we bijvoorbeeld om met overschrij dingen? De belangrijkste uitda ging voor zorgaanbieders blijft hier efficiënt werken en keuzes maken. Doe waar je goed in bent en doe dat zo efficiënt mogelijk.” Het alternatief is het toepassen van een macrobeheersingsin strument (MBI) waarbij je over schrijdingen terug moet halen. Een voorbeeld laat zien dat dit niet altijd gewenst is: als het verzekeraars lukt om meer zorg in de eerstelijn te verlenen en minder in de tweede lijn, is dat op macroniveau een gewenste kostenbesparingen, maar dat zal wel leiden tot overschrijdingen in de eerste lijn. Langejan: “Een macrobeersings instrument kan nuttig zijn in de overgangssituatie waar de zorg zich nu in bevindt. Maar als vraagsturing volledig is inge voerd zal dit instrument vooral onzekerheid creëren en een rem zetten op noodzakelijke investe ringen in innovatie. Verhoging van de eigen bijdragen en ver kleining van het pakket zijn dan nog de enige middelen die ons ter beschikking staan. Accepteer dus liever de sturende rol van de verzekeraar en zorg ervoor dat consumenten ook zelf kostenbe wust gaan kiezen welke risico’s zij gedekt willen hebben, welke niet en wat zij willen betalen voor keuzevrijheid.”
D
at het aantal alzheimer patiënten zo explosief gaat groeien heeft alles te maken met de demografische ontwikkelingen. Hoe meer oude ren, hoe meer dementie, is de simpele conclusie. En in 2030 bestaat een kwart van de bevol king al uit 65-plussers. Al hoewel de aandoening altijd met ouderen wordt geassocieerd, is alzheimer niet per se een ziekte die alleen maar ouderen treft. “Tien procent van de patiënten is jonger dan 65 jaar”, vertelt Schel tens. “Mijn jongste patiënt is 27.” Scheltens vindt het opvallend dat niet alle ziektes en aandoeningen meestijgen met de vergrijzende bevolking. Het aantal beroertes of de ziekte van Parkinson bij voorbeeld, groeit niet recht even redig mee met de toename van de gemiddelde leeftijd, dementie wel. Scheltens vermoedt daarom dat leefstijl en cardiovasculaire omstandigheden hierin een rol spelen.
Vroege diagnostiek In zijn onderzoek richt Scheltens zich vooral op jonge patiënten, vroege diagnostiek en vroege in terventies. Dat is de weg die be wandeld moet worden om het alzheimer-probleem te lijf te gaan. Vroege diagnostiek is es sentieel om de ziekte te begrijpen. Zonder diagnose geen behande ling. “Wij lopen met het onder zoek 10-15 jaar achter bij de on cologie.” Maar er is ook al veel gebeurd. Via hersenvocht-bepa lingen is het mogelijk om alzhei mer-veranderingen in de herse nen aan te tonen tien jaar voordat de klinische verschijnselen zich aandienen. Ook PET-scans in combinatie met speciale tracers, zien er veelbelovend uit als het om diagnose gaat. De ziekte signaleren is één ding, het bestrijden ervan een ander. Scheltens is niet pessimistisch. “Het is vijf voor twaalf, maar ik hang toch het optimistische sce nario aan. Ik hoop en verwacht binnen vijf jaar met een antilichaam of vaccin een antwoord te hebben voor een deel van de mensen die aan alzheimer lij den.” Niettemin moet er nog ontzettend veel werk verricht worden om de ziekte te begrij pen, te diagnosticeren en ade quaat te behandelen tegen een redelijke en betaalbare prijs.” Aan het eind van zijn voordracht schetst Scheltens de contouren van een landelijk Deltaplan De mentie dat in 2012 zijn beslag moet krijgen.
Bekijk via www.senecacongres.nl de vorige editie van Seneca Journaal met daarin een uitgebreid interview met Philip Scheltens over de ziekte van Alzheimer.
www.senecacongres.nl
pagina
Seneca journaal
8
praktijk weet hoe het is om te saneren en te bouwen.”
Hoe was het?
Naam: Marcel Visser Functie: RvB Elisabeth Ziekenhuis
Deelname Seneca: tweede keer Hoe kijk je op Seneca Congres terug? “De eerste keer dat ik meeging was zes jaar geleden. Ik was toen bestuurder in de VVT. Dat con gres stond in het teken van de opkomende marktwerking. Maar we leven nu onder een ander ge sternte; we staan voor grote eco nomische problemen en de vraag is hoe we deze te lijf gaan. De formule van het congres is geluk kig niet gewijzigd, want die is uitstekend. Inspirerende sprekers en deelnemers die je niet zo snel samen aantreft.”
Naam: Hans Feenstra Functie: RvB Martini ziekenhuis
Deelname Seneca: eerste keer Hoe kijk je op Seneca Congres terug? “Positief. De verwachtingen wa ren hooggespannen en die zijn niet teleurgesteld. Ik maak vaak dit soort congressen mee, maar dit was een leuk en interessant programma. Sprekers die mij echt bij zijn gebleven zijn Philip Scheltens met zijn indrukwek kende verhaal over alzheimer, en Erwin Miedema, de jonge onder nemer die vier miljoen leent om zijn ideeën over ouderenzorg uit te voeren.”
Wat betekent Seneca Congres voor jou persoonlijk? “Echte eye-openers ben ik niet tegengekomen. Dat zou ook geen goed teken zijn; ik ben nu al meer dan twaalf jaar zorgbe stuurder, dan word je niet meer op elk congres dat je bezoekt verrast. Ik ben wel veel bezig met invulling geven aan leider schap. De uitdaging voor mij is hoe je inspirerend leider kunt zijn in een periode waarin je dankzij het overheidsbeleid wei nig inspirerends over je heen krijgt. Tegelijkertijd saneren en bouwen, dat is het traject waarin we zitten. Wat doe je niet? En tegelijkertijd uitbouwen in waar je goed in wilt zijn. Management is leuk, maar wat mij echt boeit
Wie was Seneca? De naamgever van het congres is de Romeinse schrijver en stoïcijns filosoof Lucius Annaeus Seneca. Hij werd omstreeks 2 v.Chr. geboren in het Spaanse Córdoba, maar trok als kind met zijn ouders naar Rome. Daar overleed hij – door Nero gedwongen tot zelfmoord – op 65-jarige leeftijd. In een van zijn vele brieven stelde hij ‘dat wij filosofie nodig hebben om ons te genezen, ons beter te maken’. En: ‘een mens moet de vrijheid behouden om zelf te kunnen beslissen wat hij doet. Je niet laten leiden door wat anderen vinden, draagt hieraan bij’.
Kijk voor de complete Seneca Congres deelnemerslijst op www.senececongres.nl www.senecacongres.nl
is hoe je mensen in beweging krijgt zodat ze zelf, proactief, hun eigen werk inrichten. Je wilt goede mensen om je heen verza melen en hen de ruimte geven om te groeien. Tijdens Seneca Congres kun je daar met veel bestuurders over van gedachten wisselen.” Heb je nog tips voor de organisatie? “Het was een heel vol program ma, je zou iets minder sprekers kunnen uitnodigen en meer ruimte geven aan discussie. Of zet deelnemers bij elkaar in klei ne werkgroepjes, dat werkt vaak ook goed. En je zou een spreker vanuit het bedrijfsleven kunnen uitnodigen. Iemand die uit de
Wat betekent Seneca Congres voor jou persoonlijk? “We doen het internationaal ge zien niet slecht in de sector. Het gevolg is een hogere levensver wachting, en hiermee samenhan gend hogere zorg- en pensioen kosten. We gaan dus steeds meer lijden onder ons eigen succes. Maar het kan altijd beter. Heel duidelijk is geworden dat ons moeilijke tijden te wachten staan. Daarom vond ik het heel interessant om via Seneca een doorkijkje te krijgen naar andere deelsectoren: wat gebeurt er in de VVT en GGZ, hoe kijkt het Pensioenfonds Zorg & Welzijn er tegenaan? Mij is wel duidelijk geworden dat de tijden van ‘intelligent voort modderen’ voorbij zijn en plaats dienen te maken voor meer ge richte actie: keuzes maken zoals Concentratie en Spreiding door de ziekenhuizen, lean initiatie ven, nieuwe ondernemende structuren etc. Maar dat kunnen we niet alleen. Wij merken dat de overheid en de verzekeraars de interne complexiteit onder schatten. Ik heb genoten van de nieuwe zorgondernemers in de VVT tijdens het congres, maar zij hebben geen last van grootscha lige boekwaardeproblematiek om maar eens iets te noemen. De zorgsector moet daarom een grote gezamenlijke inspanning leveren: overheid, zorgverzeke raars, aanbieders en pensioen fonds.”
Seneca Congres wordt mogelijk gemaakt door:
Heb je nog tips voor de organisatie? “Een captain of industry laten spreken, dat kan echt verhelde rend werken. Jan Peter Balke nende zei het ook al: we moeten meer allianties zoeken met an dere sectoren. Een gezamenlijk project vanuit Seneca lijkt me ook wel iets. De congresdiscussies rond Wonen, Zorg en Pensioen bieden hiertoe veel aanknopingspunten.”
Naam: Marjolein ten Kroode
Functie: RvB Rivierduinen Deelname Seneca: eerste keer Hoe kijk je op Seneca Congres terug? “De uitwisseling van feiten en de discussies over de toekomstige inrichting van de zorgsector vond ik zeer de moeite waard. De eerste congresdag gaf een mooi overzicht van het speelveld waarin we ons begeven. De mi nister zette een heldere visie neer: het veld is nu aan zet: de zorgaanbieders, maar ook de verzekeraars, die scherper moe ten gaan inkopen. Het is zorgin houdelijk nu aan ons.” Wat betekent Seneca Congres voor jou persoonlijk? “Het is goed dat de GGZ-sector zich ook in dit soort debatten mengt. Dat wij nog maar eens goed duidelijk kunnen maken dat er naast de somatische zorg een zeer grote sector geestelijke zorg is, tussen soft- en hardcare in, zal ik maar zeggen. Seneca is daarvoor een goed platform. Je kunt er prettig en open discus siëren en daardoor meer kennis en begrip krijgen van elkaars argumenten.” Heb je nog tips voor de organisatie? “Het kader voor de discussies ligt vast, dat bleek uit de sprekers op de eerste dag. Je hoeft daar dan niet in de dagen daarna op terug te komen. Zeker niet als de dis cussie naar inkomenspolitiek neigt. Je kunt dan beter inhoude lijk discussiëren over kwaliteit van zorg en klantperspectief. Daar gaat in mijn optiek nieuw leiderschap over. Dat tij is niet meer te keren.”
Colofon
Seneca Journaal wordt toegezonden aan deelnemers van het Seneca Congres en andere belangstellenden in de zorgsector. Concept & realisatie: Axioma Custom Media, Baarn Teksten: Diederik Wieman Vormgeving: Danny Tupang Fotografie: de Beeldredaktie Lithografie: Fritz Repro, Almere-Haven Druk: Senefelder Misset
