economie
tekst Miriam Meier-Boschaart
Investeren in groen:
En nu de baathouders vinden
Het gonst in gemeenteland als het gaat om de kosten, maar vooral om de báten van groen. De rekenmethodiek van TEEB-stad staat op het punt zich een plekje te verwerven in de begroting van gemeenten. Grootste uitdaging is het bijeenbrengen van de baathouders, concluderen gemeenten die met de methodiek werken. Een vereenvoudigde rekentool gaat daaraan bijdragen. Groen kost geld? Helemaal niet, het levert geld op.
Het kan u als groenprofessional niet zijn ontgaan: de TEEB-aanpak. TEEB staat voor The Economics of Ecosystems and Biodiversity: de economische betekenis van biodiversiteit en ecosysteemdiensten. In eenvoudiger bewoordingen: een rekensom die laat zien dat investeren in groen niet alleen geld kost, maar ook (meer) geld oplevert. Een dankbaar thema in verkiezingstijd. Maar vooral een geschenk voor de groene stad van de toekomst. Wat kunt u ermee? In dit thema leest u wat TEEB is en hoe het werkt, wat de ervaringen zijn van deelnemende gemeenten Apeldoorn en Delft en vertelt Lian Merkx van Platform31 in het interview (zie pagina 16) hoe u straks zelf met een nieuwe, eenvoudige webapplicatie aan het rekenen kunt.
‘In je onderbuik voel je al snel aan dat een groene leefomgeving waardevoller is dan een leefomgeving waar dat niet het geval is. Je snapt dat besparingen op groen eenvoudig zijn, maar op de langere duur nadelen hebben. Net zoals het vervangen van een brug door een duiker snel geld bespaart, maar over een aantal jaren problemen oplevert’, stelt Olaf Prinsen, wethouder in de gemeente Apeldoorn. ‘Maar met een onderbuikgevoel is het lastig discussiëren in het college. Welke voordelen heeft investeren in groen, wáár levert het je dan geld op?’ Economische onzichtbaarheid Deze vraag stelde niet alleen Prinsen zich, maar speelde het afgelopen decennium binnen veel gemeenten, maar ook internationaal. In 2007 besloot een aantal grote landen na te gaan wat de economische baten van biodiversiteit zijn en de kosten van verlies daarvan, de zogenoemde TEEB-studies. TEEB staat voor ‘The Economics of Ecosystems and Biodiversity’, een internationale studie naar de economische betekenis van biodiversiteit en ecosysteemdiensten. De TEEB-rapportages die hieruit volgden, maken duidelijk dat de economische onzichtbaarheid van de diensten die natuur bijdraagt aan de economie een belangrijke oorzaak is van achteruitgang van ecosystemen en het verlies aan biodiversiteit. MKBA voor groen in de stad In verschillende landen werden (en worden) studies uitgevoerd, ook in Nederland. Met TEEB-NL wil de Nederlandse overheid de economische waarde – in termen van baten en kosten – van ecosysteemdiensten voor Nederlandse overheden, bedrijfsleven en burgers inzichtelijk maken. Zo
Ec
pagina 12
v i ta l e g r o e n e s ta d
|
jaargang
01 | nummer 01
nieuw bedrijventerrein). In een stagnerende markt gaat de ontwikkeling van het gebied minder snel dan wenselijk en daarmee kwam de aanleg van het park onder druk te staan. Toch besloot de gemeente in het park te blijven investeren en de gedachte om te draaien: juist het aanleggen van het park vormt een impuls voor de verdere ontwikkeling van het gebied. Wethouder Prinsen: ‘Voorheen was het heel normaal om het park pas aan het einde van de ontwikkeling aan te leggen. Maar wij willen éérst het groen aanleggen, het wordt de USP van het project. We hoeven niet een getekend eindplaatje te laten zien van hoe het in onze optiek moet gaan worden, dat kun je meteen al zien.’
De ontwikkeling van Park Zuidbroek gaat minder snel dan wenselijk. Toch besloot de gemeente in het park te blijven investeren: juist het aanleggen van het park vormt een impuls voor de verdere ontwikkeling van het gebied.
zijn er onder meer studies naar gezondheid, voor het bedrijfsleven en één voor de stad. De gemeente Apeldoorn was van meet af aan trekker van het project en werkte samen met negen andere gemeenten, het Rijk en Witteveen+Bos. Dat leidde tot de ontwikkeling van een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) voor groen in de stad. Prinsen: ‘In 2010 nam ik deel aan een excursie over biodiversiteit en raakte ik met een aantal mensen in gesprek over de waarde van groen. Wij wilden heel graag in collegevoorstellen, naast de juridische en financiële kanten van investeren in groen, ook kunnen laten zien wat groen oplevert. Wat betekent groen voor de gezondheid, de luchtkwaliteit, de waterberging, de kwaliteit van de leefomgeving en de waarde van woningen? Zo kwamen we terecht bij TEEB-stad en zijn we in onze eigen gemeente aan de slag gegaan.’ Park als USP Apeldoorn koos Park Zuidbroek als casus. Het park is onderdeel van een nieuwe woonwijk (2.300 woningen), gecombineerd met werkontwikkeling (35 hectare
v i ta l e g r o e n e s ta d
|
jaargang
01 | nummer 01
Apeldoorn: investeren in groen, dubbele baten De maatschappelijke kosten-batenanalyse die in het kader van TEEBstad voor het project in Apeldoorn werd uitgevoerd, laat zien dat het park 19,4 miljoen euro op zal leveren en de kosten van aanleg op 10,2 miljoen euro uitkomen. Het groen gaat zorgen voor snellere verkoop van de woningen, een toename van het woongenot, een stijging van de WOZ-waarde van omliggende woningen, een betere waterberging en verhoogde recreatiewaarde. Prinsen: ‘Het park groeit deels vanzelf. Dit jaar investeren we in het aanleggen van de wandelpaden in het park, zodat het z’n waarde kan bewijzen. Maar ook zonder paden erin weten omwonenden het park nu al te vinden. Er zijn verschillende organisaties actief betrokken bij de invulling van het park. Zoals natuurwerkgroepen, een school, opbouwwerk en het waterschap. Ook willen we de toekomstige omwonenden bij het park betrekken. Dat laat wat mij betreft zien hoe waardevol zo’n groene omgeving is.’ De investering voor de aanleg van de wandelpaden bedraagt
pagina 13
»
Ec
economie
circa een miljoen euro. Een forse investering in tijden van crisis en bezuinigingen. ‘Dat klopt, maar TEEB heeft dat onderbuikgevoel hardgemaakt. Ik kan laten zien wat de investeringen gaan opleveren’, zegt Prinsen. Integrale aanpak De case die Delft aangreep gaat niet over nieuwbouw, maar over verdichten in bestaand gebied. ‘En dat kun je niet goed doen als je geen oog hebt voor de kwaliteit van het gebied’, stelt wethouder Pieter Guldemond. In Delft-Zuidoost, het gebied rondom de campus van de Technische Universiteit, bestaan – al lange tijd – plannen voor de bouw van circa 5.000 woningen. Een in 2010 uitgevoerde milieueffectrapportage (MER) liet echter zien dat er door de extra bebouwing problemen zullen ontstaan met wateroverlast. Ook zal het oppervlaktegroen en de natuur per inwoner verminderen met als gevolg aantasting van de leefbaarheid. Guldemond: ‘Het is een bijzonder gebied: het ligt tegen de historische binnenstad aan, een deel is aangewezen als beschermd stadsgezicht en het is er vrij groen. Maar er moet een science park komen, een nieuwe faculteit en woningbouwprojecten, waaronder studentenhuisvesting. Ook is er veel autoverkeer en zijn er problemen met de waterberging. De kelder van de Faculteit Industrieel Ontwerpen loopt af en toe onder water bijvoorbeeld, kun je het je voorstellen? Maar je kunt niet het een aanpakken en het andere buiten beschouwing laten, het project schreeuwt om een integrale aanpak.’ De extra bebouwing in Delft-Zuidoost zorgt waarschijnlijk voor wateroverlast, een integrale aanpak van het gebied speelt daar op in.
Baathouders in kaart En daar bleek TEEB een waardevol instrument. Want daarmee breng je de belanghebbenden in kaart, een van de zo gewenste gevolgen van TEEB-stad (zie ook interview met Lian Merkx op pagina 16). Guldemond: ‘De projectontwikkelaar, de universiteit, de woningcorporatie, het Hoogheemraadschap, belangenverenigingen: er zijn heel wat partijen die baat hebben bij een groene leefomgeving. En misschien wel het allerbelangrijkst: de burger. In Delft is de betrokkenheid bij dit gebied erg groot, het is echt de plek waar het op dit moment allemaal gebeurt in onze stad. Daarbij zijn onze inwoners hoogopgeleid – een deel heeft zelf aan de TU gestudeerd. Mondige mensen die een rol in het proces eisen. Dat opent meteen het gesprek: wie wil er bijdragen aan (meer) groen in het gebied? Onder regie van de gemeente worden nu stakeholdersoverleggen georganiseerd waarin we met elkaar niet alleen kijken naar eisen voor vierkante meters groen en blauw, maar waarin we ook kijken naar de verdeling van kosten en baten.’ Delft: 10 miljoen verdiend De MKBA van TEEB-stad rekende uit dat bij de 180 maatregelen die in het gebied kunnen worden getrof-
Ec
pagina 14
v i ta l e g r o e n e s ta d
|
jaargang
01 | nummer 01
fen – variërend van waterberging middels kratten onder de weg tot het vergroenen van gevels – tegenover een investering van 17 miljoen euro een opbrengst van 10 miljoen euro méér kan worden gezet. Dat zit hem vooral in de toename van het woongenot en de afname van de wateroverlast, maar ook in de verbetering van de gezondheid (luchtkwaliteit), de toename van recreatie, vermeden verhuiskosten door een hogere sociale veiligheid) en energiebesparing. De samenwerking met de stakeholders komt in Delft goed van de grond. De 10 miljoen wordt echter niet in één keer verzilverd. ‘Het totale gebied en alle maat regelen samen zijn te groot om in één keer uit te voeren’, stelt senior projectmanager Maartje Scholten van de gemeente Delft. ‘In het stakeholderoverleg maken we daarom ieder jaar een planning waarin we de groen-blauwe maatregelen voor het komende jaar opnemen. In de jaarplanning staan maatregelen die individuele stakeholders zelf gaan uitvoeren en de maatregele n die we samen gaan uitwerken en uitvoeren. Dit jaar investeren de afzonderlijke stakeholders bijvoorbeeld in natuurvriendelijke oevers, biodiversiteitsmaatregelen als nestkasten en vlinderstruiken en in groene daken. Gezamenlijk werken we aan de herinrichting van de Kanaalhof, een braakliggend terrein in TU Noord, en aan een aantal straten en routes in het gebied.’ Maar de grootste winst zit hem volgens wethouder Guldemond in het feit dat er niet meer alleen wordt gesproken over de kubieke meters, maar over de kwaliteit. ‘De crux is dat je niet alleen de tool gebruikt, maar het slim inzet in het procés. Leg je in TU Noord een plas aan voor de waterberging, dan kan deze ook worden gebruikt
Amsterdam TEEB standaard in de begroting D e g e m e e n t e A m s t e r d a m r e k e n t m e t TEE B . O p initiatief van de Partij voor de Dieren werd eind vorig jaar in de gemeenteraad besloten ook de baten van groen in de stad in de begroting op te nemen. ‘Onterecht wordt het beeld gecreëerd dat groen alleen geld kost. Dit terwijl onderzoeken aantonen dat groen voor een stad van onmisbaar belang is’, aldus Johnas van Lammeren, fractievoorzitter van de Partij voor de Dieren Amsterdam. Amsterdam was een van de tien deelnemende g e m e e n t e n a a n h e t p r o j e c t TEE B - s t a d . Va n L a m m e r e n : ‘ Ve e l m e n s e n r e a l i s e r e n z i c h n i e t h o e groot de betekenis van groen voor de stad is. Die onderwaardering zorgt ervoor dat groen v o o r t d u r e n d o n d e r d r u k s t a a t . M e t TEE B k u n n e n de baten van groen inzichtelijk worden gemaakt.’
voor educatieve doeleinden. En de onderzoekswens van de Botanische Tuin van TU Delft kan hier mooi aan worden gekoppeld. De mogelijkheden zijn legio, integrale oplossingen bereik je alleen als je vroegtijdig met elkaar aan tafel gaat zitten. De sleutel voor succes ligt naar mijn idee ook in het vaststellen van de juiste schaal op gebiedsniveau. Pak ontwikkelingen samen en maak de ambities van de betrokkenen inzichtelijk.’
Wat motiveert baathouders? Het klinkt eenvoudig, waarom werkt niet iedere gemeente met TEEB? Henk Kuijpers is binnen de gemeente Apeldoorn senior adviseur openbare ruimte en lid van de stuurgroep TEEB-stad. Tevens werkte hij mee aan de publicatie ‘Groen loont met TEEB-stad’, de campagne die uitdraagt dat groen een grote maatschappelijke en economische waarde vertegenwoordigt. ‘TEEB-stad is het vervolg op Groen Loont en wil de waarde van groen kwantificeerbaar maken, maar óók de baathouders mobiliseren. Dit proces kost tijd en vergt overredingskracht. Welke partijen hebben dan die baten, wat motiveert hen? Deze bewustwording binnen de ruimtelijke ordening is essentieel en vergt ook een andere opstelling van de overheid. Wij, als gemeente, deden natuurlijk altijd alles op dit gebied, maar willen de verantwoordelijkheid nu ook daar leggen waar de verdiensten worden opgehaald. Bij huiseigenaren, burgers, zorginstellingen, bedrijven en anderen. Als overheid wil je graag iets betekenen in deze processen, maar ze niet meer initiëren. Deze beweging geldt
v i ta l e g r o e n e s ta d
|
jaargang
01 | nummer 01
in feite voor de gehele ruimtelijke ordening.’ Geen geld aftroggelen Apeldoorn zoekt de dialoog met de bewoners, bouwers, projectontwikkelaars, woningcorporaties en zorginstellingen die een belang hebben in de komst van Park Zuidbroek. Kuijpers: ‘Maar je hebt het geld nog maar niet zo op tafel, het zijn langdurige projecten en zo’n MKBA vergt heel wat rekenwerk. De nieuwe tool moet dat eenvoudiger maken, hoewel je – als je een nauwkeurige berekening wilt maken – toch ook gegevens als aantal bewoners of onroerendgoedwaarde van woningen paraat moet hebben. Bovendien draait het niet om de rekensom zelf, maar om hoe ver je samen in het proces kan komen.’ Volgens wethouder Guldemond van Delft helpt het in ieder geval dat het initiatief voor TEEB vanuit het Rijk komt. ‘Zo heb je minder last van het idee dat de gemeente probeert andere partijen een paar euro af te troggelen. TEEB draait om samenwerken in het proces en een integrale kijk op het gebied.’ Veel enthousiasme Voor Apeldoorn is de investering in TEEB hoe dan ook waardevol. Prinsen: ‘Wat het ons precies oplevert? Heel veel kennis en een rekentool die we anders nooit hadden gehad. En het mooie is dat andere gemeenten daar ook mee aan de slag kunnen. Voor onze stad is investeren in groen altijd al een issue geweest, we zijn een groene gemeente en we weten wat dat kost. Beter weten wat het oplevert en daar ook andere partijen bij betrekken, levert geweldige kansen.’ Het geven van interviews voor bijvoorbeeld in de Vitale Groene Stad is een manier om de TEEB-gedachte uit te dragen, maar volgens Prinsen verspreidt de aanpak zichzelf ook heel gemakkelijk. ‘Iedereen wordt er enthousiast van.’
pagina 15
«
Ec
economie
Lian Merkx van Platform31 over het nieuwe TEEB:
‘Een kosten-batenanalyse maak je in één dagdeel’
In november 2013 verschijnt de procestool TEEB: een instrument om eenvoudig een kosten-batenanalyse van groen in de stad te maken. Lian Merkx van Platform31 is verantwoordelijk voor deze verdere uitrol van TEEB-stad: ‘Met de nieuwe tool maak je in één dagdeel een analyse voor je project, waarbij naast de kosten óók de baten van groen worden berekend. Een soort sigarendoosberekening, waarin je direct kunt zien wat het betekent om meer of minder groen toe te passen. En welke partijen daar baat bij hebben en je dus moet betrekken.’
TEE B - s t a d i s e e n s a m e n w e r k i n g t u s s e n A p e l d o o r n ( g e m e e n t e l i j k e trekker), andere gemeenten, de rijksoverheid en Witteveen+Bos. Het leidde in 2012 tot de ontwikkeling van een Maatschappelijke K o s t e n B a t e n A n a l y s e ( MK B A ) v o o r g r o e n i n d e s t a d . D i t v o n d p l a a t s o n d e r d e n o e m e r TEE B - s t a d ( TEE B : T h e E c o n o m i c s o f E c o systems and Biodiversity). Uit gesprekken met betrokkenen bleek d a t d e h u i d i g e MK B A e e n z e e r s t e v i g i n s t r u m e n t i s , m a a r n o g n i e t eenvoudig toegankelijk en toepasbaar (‘beredeneerbaar’) is in de p r a k t i j k . Te r w i j l d a a r j u i s t v o o r g e m e e n t e n e n p r o f e s s i o n a l s g r o t e winst te behalen is. O m d e MK B A b r e e d t o e p a s b a a r t e m a k e n , i s e e n a a n d e p r a k t i j k getoetste versimpelingslag nodig en daarnaast werd duidelijk dat gemeenten regie willen voeren op een nieuw proces met partners in de stad. Zij hebben echter onvoldoende handvatten om met de u i t k o m s t e n v a n d e MK B A a n d e r e , b a a t d r a g e n d e p a r t i j e n d a a d w e rk e l i j k ( f i n a n c i e e l ) t e b e t r e k k e n i n g r o e n - e n w a t e r p r o j e c t e n . H i e rvoor zijn onder andere nieuwe werkvormen, culturen, vocabulaire en processen nodig. D i t j a a r w e r k t P l a t f o r m 3 1 , s a m e n m e t g e m e e n t e n e n a n d e r e p a rt i j e n , a a n e e n h a n t e e r b a a r e n p r a k t i s c h t o e p a s b a a r TEE B - i n s t r u ment. Een leerproces waarin Platform31 samen met verschillende partijen in verschillende leergroepen werkt met concrete cases o m d e t h e o r i e v a n TEE B - s t a d i n d e p r a k t i j k t o e t e p a s s e n .
Ec
pagina 16
v i ta l e g r o e n e s ta d
|
jaargang
Platform31 ontwikkelt, in opdracht van het ministerie van EZ en de VHG, samen met gemeenten en andere partijen de tool die het vervolg is van TEEB-stad (zie kader). De tool is een versimpelingslag van een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) die gemeenten handvatten geeft om andere baatdragende partijen daadwerkelijk (financieel) te betrekken in groen- en waterprojecten.
Hoe betrek je meer partijen?
‘De tool zorgt ervoor dat je aan de voorkant oplet dat je niet meteen een heel programma van eisen neerlegt, maar gaat nadenken over de verschillende mogelijke oplossingen en de kosten en baten daarvan. Het is niet automatisch de gemeente die het initiatief neemt, dat kan ook de groenondernemer zijn, een zorginstelling of het bedrijfsleven. De tool helpt om verder te kijken dan alleen naar de direct belanghebbenden. Dat past in een tijd waarin de overheid haar rol aan het herdefiniëren is. Samen de leefomgeving aanpakken. En niet alleen vanuit ecosystemen en biodiversiteit, maar bijvoorbeeld ook vanuit vakgebieden als duurzaamheid, stedelijke vernieuwing en onderwijs. Het
01 | nummer 01
L ia n M er kx is p r ogr a mma l eid er u nit N etw er ke n b ij P l a tfor m31. Z ij is ond er m eer v er a ntw oor d e l ijk v oor d e p r ogr a mma ’s d u u r z a a mheid , gr oen e n d e s ta d , v eil igheid en het p r oject ‘Ver d er e u itro l e n v er s ter king TEE B S ta d ’. Va n 2006 tot 2010 w a s z ij w ethou d er in d e gemeente Del ft en d a a r na we rkte z e v oor De P u b l ieke Z a a k en het K l ima a tf o n d s Den H a a g en H a a gl a nd en. H a a r nev ena ctiv ite it e n : b es tu u r s l id v a n F ond s 1818, M u s eu mna cht D e l f t en s tichting Ya H el l a ; a m b a s s a d eu r E ner gie v o o r Gem eenten v oor Du u r z a m e O ntw ikkel ing (GD O ) .
netwerk breidt zich flink uit, veel steden zijn bezig met waardecreatie en verdiencapaciteit. Onze tool past daar heel goed in.’
Hoe werkt het dan?
‘Een kosten-batenanalyse maken is kostbaar. Het zijn ingewikkelde rekensommen en veel partijen beginnen er niet aan omdat ze opzien tegen de enorme hoeveelheid werk. En dat is het ook. Daarom ontwikkelen wij een generieke tool die het mogelijk maakt om in je eigen situatie te rekenen. Wat betekent het als ik groen toevoeg of weghaal? De rekentool is een versimpelde versie van een MKBA, een quickscan met de betrouwbaarheid van zo’n analyse. Het is wat we vroeger een rekensom op de achterkant van een sigarendoosje noemden.’
Dus nu heb je straks in een ochtend een eenvoudige kosten-batenanalyse uitgerekend?
‘Inderdaad. We ontwikkelen de tool samen met gemeenten en andere partijen, ruim vijftien mensen uit het vakgebied zijn nauw betrokken. Het is een leerproces en doordat we samenwerken met de eindgebruiker, kunnen we de tool precies afstemmen op de behoefte. Zo gaven de betrokkenen aan dat de kosten-batenanalyse vooral snel in te vullen moet zijn. Een dagdeel inderdaad, dat bleek het maximum aan tijd.’
En wat heb je dan?
‘Het is niet zo dat je door het Vondelpark loopt en precies kan uitrekenen wat het groen waard is, het gaat erom dat je verschillende scenario’s inzichtelijk maakt:
Dit artikel m a a k t o n d e rdeel uit van de informatie-uitwisseling over TEE B - s t a d , waarvoor Entente Florale Nederland v e r a n t w o o rdelijk is. Deze kennis wordt via diverse communicatiekanalen ook met de lokale politiek ged e e l d i n v e rband met de aanstaande gemeenteraadsverkiezingen.
v i ta l e g r o e n e s ta d
|
jaargang
hoeveel levert het op als ik hier bomen plant of daar een vijver aanleg? En dat je dat zo vroeg mogelijk in het proces doet. Want die vijver heeft niet alleen waarde voor de leefkwaliteit, maar ook voor de waterberging. En de bomen zijn niet alleen mooi, maar leveren op het gebied van gezondheid, luchtkwaliteit, verkoeling en waarde van woningen ook iets op. Door er op deze manier met elkaar over te praten, ontstaat er een nieuwe taal, waarbij groen niet als kostenpost maar als toegevoegde waarde in het proces wordt opgenomen. En dat is het interessantst: het zorgt voor een andere manier van denken, voor echt redeneren over groen in de stad en voor het op een andere manier met elkaar omgaan. Je zoekt die partijen op die ook een baat hebben, de tool helpt om al vroeg in het proces op zoek te gaan naar stakeholders. Als je die weet te betrekken, ook financieel, ontstaat er een breed draagvlak en meer kans op succes.’
Dus de rollen verschuiven?
‘Inderdaad. Er wordt niet meer gesproken over een klassieke opdrachtgever-opdrachtnemerrelatie, de gemeente is niet langer automatisch de initiatiefnemer of geldschieter. Iedereen kan met de quickscan aan de slag. Dat kunnen ambtenaren en wethouders zijn, maar ook burgers, ondernemers in het groen, bedrijven, instellingen.’
Wat levert dit dan op?
‘We ontdekken steeds nieuwe baathouders en gaan op zoek naar gedeelde belangen. Een voorbeeld: bij een project in Amersfoort ontdekten we dat een belangrijke belanghebbende een zorginstelling is. De leefomgeving is voor hun bewoners een heel belangrijk gegeven en deze instelling wil graag bijdragen aan meer groen. Dat is een mooie kans voor het gebied. Door op deze manier naar groen te kijken en de baten concreet te maken, ontstaan er dus kansen. De nieuwe tool helpt initiatiefnemers om de baathouders op het netvlies te krijgen en samen tot een waardevolle, groene leefomgeving te komen.’
01 | nummer 01
pagina 17
«
Ec
