Empirisch onderzoek van Sjuul Schaepkens DTB Terwijl de wereld, cultuur en in het bijzonder jongerencultuur zienderogen digitaliseert, blijft het middelbaar onderwijs achter bij deze ontwikkeling. De 1 snel veranderende beeldcultuur die via internet enorm aan populariteit heeft gewonnen wordt niet weerspiegeld in het onderwijsaanbod in beeldende kunst & vormgeving. Kunstonderwijs en daarbinnen filmeducatie bieden potentieel veel vaardigheden om leerlingen mondiger en ondernemender te maken in ons dynamische tijdvak. Op grond van mijn eigen ervaringen met dit thema heb ik een onderzoek gedaan. Dit onderzoek bestond uit twee interviews, deelname aan een klankbordgroep, en desk research en gaat uit van de hierboven beschreven situatie. Binnen het geheel aan 2 media-educatie ligt mijn focus op de filmeducatie; het karakteristieke van de kunstvorm film, de vormentaal van film en film als expressiemiddel. Ik ben geïnteresseerd in hoe film het kunstonderwijs kan verrijken en mediawijsheid kan bevorderen. De uitkomsten van dit onderzoek dienen als impuls voor professionals in kunsteducatie om de aansluiting van onderwijs met de huidige jongeren- en mediacultuur te vergroten. Probleemstelling Typerend voor deze tijd is dat jongeren, naast hun favoriete bezigheid van tv en films kijken, massaal en intensief zijn gaan surfen op het internet: muziek luisteren, chatten, gamen, filmpjes kijken op YouTube, zelf filmen en fotograferen met de mobiele telefoon, informatie bewerken en doorsturen via de sociale media. De lespraktijk in het beeldend kunstonderwijs bestaat voornamelijk uit het aanleren van de traditionele beeldende materialen en technieken, zoals tekenen, schilderen en handvaardigheid. Alhoewel de hedendaagse filmcultuur wezenlijk deel uit maakt van de belevingswereld van leerlingen is er in het voortgezet onderwijs nog maar summier onderwijsaanbod dat leerlingen de digitale vaardigheden en competenties aanreikt die ze in hun dagelijkse omgeving nodig hebben. Van Mediabewustzijn naar audiovisuele vormgeving De oorsprong van mediaonderwijs ligt ergens in de jaren ’70 van de vorige eeuw. In die tijd werd door enkele idealistische docenten ‘mediabewustzijn’ geïntroduceerd. Mediabewustzijn was toentertijd gericht op de traditionele media (kranten, tv, films, tijdschriften enzovoorts). In de jaren ‘80, werden er voor het eerst initiatieven ontplooid om scholieren zelf te laten filmen. De resultaten van deze audiovisuele expressie werden gepresenteerd op filmavonden op school. Maar 3 hoewel scholieren en leraren hier met plezier en inzet aan werkten ontbraken heldere, dwz vanuit een kunstdidactische visie opgestelde, leerdoelen. In zijn beschrijving van de ontwikkelingen in media-educatie 4 schetst Buckingham een verschuiving in perceptie van de 5 media-educatie vanaf de jaren ’90. In plaats van een defensieve insteek van het mediabewustzijn, waarin leerlingen worden beschermd tegen de negatieve effecten van de media, richt het mediaonderwijs zich meer op het participeren van de leerling met zijn gemediatiseerde samenleving. Het analyseren van de mediaboodschap, (film, foto, grafische media, internet, tv), de macht daarvan leren begrijpen en beheersen (de leerling als kritische consument) en het ook bewust en kundig kunnen toepassen in een eigen mediaproduct (de leerling als
1
Vonkc, leerplan voor onderwijs in beeldende kunst en vormgeving, maart 2012 2 http://www.cultuurnetwerk.nl/cultuureducatie/mediaeducatie/ 3 Keverkamp,D. & Waltman ,J.,Audiovisuele vormgeving V.O., 2012 4 Buckingham, D. (2003). Media Education. Cambridge: Polity Press 5 begrippenlijst korte definitie
6
creatieve producent) zijn de leerdoelen van mediawijsheid. (2005) Het zelf produceren en creëren van allerlei mediale producten wordt net zo belangrijk als het kritisch analyseren ervan. In 1993 werd het schoolvak audiovisuele vormgeving als variant op het TeHaTex examen ingevoerd. Maar in vergelijking met de traditionele invulling van het Beeldend onderwijs speelt het een marginale rol. Minder dan 5% van de scholen biedt volgens de meting van 2008 audiovisuele vorming aan in de bovenbouw. In de onderbouw ligt het percentage scholen dat audiovisuele vorming aanbiedt rond 7 de 15%. Mediawijsheid Het begrip mediawijsheid is in 2005 door de Raad van Cultuur geïntroduceerd. ‘De media zijn’, volgens die Raad, ‘tot 8 omgeving geworden’ In de nota Mediawijsheid in 2008 schreven ministers Plaskerk en Rouvoet dat het kabinet de samenhang van het aanbod van media-educatie voor het onderwijs wil versterken. Media-educatie moet niet worden beperkt tot eenmalige, vrijblijvende projecten, maar worden verweven met de onderwijsprogramma’s. Het aanleren van de vaardigheden, die bij mediawijsheid horen, dienen prioriteit te krijgen. De kabinetsvisie schrijft niet voor hoe mediawijsheid concreet vorm moet krijgen. Dit wordt gezien als vakoverstijgend, waarvan iedere school zelf mag bepalen in welke vorm en met welke inhoud ze dat vormgeeft. De oprichting van het Mediawijsheid Expertisecentrum heeft er toe geleid dat vele organisaties zijn gaan focussen op mediawijsheid. Er zijn veel producten en initiatieven gelanceerd die het onderwijs kunnen ondersteunen. Desondanks blijkt het mediaonderwijs niet zozeer het resultaat van overheidsbeleid. Vooral de voorkeur en inzet van individuele vakdocenten en de wens van schooldirecties 9 om zich op dit vlak te profileren, spelen een rol. Volgens Heijnen (2009) heeft de media-educatie in het voortgezet onderwijs dan ook de wind mee; docenten in de kunstvakken tonen een brede belangstelling voor bijdragen aan 10 mediawijsheid. Mediawijsheid binnen het kunstonderwijs Heijnen (2009) is van mening dat mediawijsheid thuishoort bij de kunstvakken, hij ziet mogelijkheden het huidige kunst- en cultuuronderwijs te actualiseren door het creëren van allerlei mediale producten. Naar zijn mening is het werk van hedendaagse kunstenaars exemplarisch omdat daarin de kritische houding ten opzichte van onze gemediatiseerde samenleving wordt weerspiegeld. Kunst en cultuur weerspiegelen van oudsher maatschappelijke ontwikkelingen, vaak in de vorm van kritisch commentaar. Met de opkomst en invloed van de digitale media is dat niet anders gesteld. Kunstenaars gebruiken nieuwe technische mogelijkheden om kunst te maken en via hun kunst te reflecteren op het 11 dagelijks mediagebruik. 12 Ook de vakvereniging VONCK licht in het leerplan (2012) toe het belangrijk te vinden om het onderwijs voor Beeldende kunst en vormgeving zo in te richten dat leerlingen beeldvaardig worden en beeldtaal in film en mediaberichten leren maken en begrijpen. Dit maakt hen mondig en mediawijs en zorgt dat zij structureel divergent leren denken.
6
mediawijsheid.nl/disclaimer-links/over mediawijsheid.nl/2-2013 Oomen, C., Donker, A., Grinten, M. van der & Haanstra, F.,2008 Plasterk,R. & Rouvoet,A. Kamerstuk Mediawijsheid, 18-04-2008, OCW,Rijksoverheid 9 Burn, A., Buschkühle, C.P., Duncum, P. e.a., ‘Media + Kunst + Educatie:internationale ontwikkelingen in media-‐ en kunsteducatie’, Cultuurnetwerk Nederland ,Utrecht 2009 10 Heijnen,E. ,Media+kunst+Educatie, Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht 2009 11 Groenendijk, Huizenga, Toorenaar;Lessen in mediawijsheid, Instituut voor Lerarenopleiding, UvA, 2009 12 Vonkc, leerplan voor onderwijs in beeldende kunst en vormgeving, maart 2012 7 8
Onderwijsvernieuwing en authentieke kunsteducatie Het verschil tussen wat de school zinvol vindt en wat de 13 leerling als betekenisvol ervaart, is groot. Haanstra (2001) legt met ‘authentieke educatie’ uit hoe in het curriculum van kunstvakken vrije tijd en onderwijsinhouden bij elkaar kunnen worden gebracht. Zo wordt aansluiting met en relevantie voor de echte wereld gezocht, waarbij de leefwereld van de leerling en eigen initiatief belangrijke 14 vertrekpunten zijn. Van Emst pleit voor een verandering van de traditionele manier van onderwijs, luisteren, leren en stampen naar het nieuwe leren: meer thema -, context - , en competentiegericht onderwijs. Omdat het leerrendement van de leerling laag en kortstondig blijkt te zijn, een gebrek aan motivatie is, is er volgens van Emst een omslag nodig in het huidige onderwijs. In de leeropdrachten in het nieuwe leren gaat het ook om aansluiting op de belevingswereld van de leerling, die wordt uitgedaagd tot zelfkennis, zelfsturing en 15 verantwoordelijkheid. Opleidingsniveau 16 Keverkamp en Waltman onderzochten in 2012 een aantal scholen in het voortgezet onderwijs. Ze beschrijven hoe het vak film /audiovisuele vorming op een beperkt aantal scholen in het kunstonderwijs en als eindexamenonderdeel in het curriculum is ingebed. Door de verbeterde technische en financiële randvoorwaarden, zoals goedkope filmapparatuur, zijn er nauwelijks nog barrières om filmlessen te kunnen aanbieden. Het probleem schuilt in het opleidings- en bekwaamheidsniveau van docenten op dit gebied. De docentenopleiding audiovisueel, die in 1991 aan de Nederlandse Filmacademie van start ging, werd zeven jaar na dato alweer stop gezet. De opleiding leidde niet tot een onderwijsbevoegdheid. De huidige opleiding tot docent beeldende kunst en vormgeving geeft weliswaar aandacht aan nieuwe media, maar legt de nadruk vooral op de 17 beeldende en nauwelijks op de verhalende aspecten. Het vak Filmeducatie Filmeducatie is educatie over film. Filmeducatie is creëren en beschouwen, het bevat zowel productieve, receptieve als reflectieve componenten. Het doel is tevens (sociale, technische, creatieve, organisatorische) vaardigheden te ontwikkelen. Filmmakers vertellen verhalen. Hun films zijn cultuurdragers en laten ons meeleven met en meekijken naar wat mensen drijft in hun gedrag. Films zijn vormgegeven in filmtaal, waarin alle aspecten van het filmaken een kloppend geheel vormen. Filmeducatie is meer dan samen in de klas naar een film kijken. Bij filmeducatie vergaart men kennis door films te beschouwen en te analyseren. Hiermee ontstaat inzicht in de 18 vormgeving en de filmtaal. Leerlingen leren het verkregen 19 inzicht te gebruiken, door zelf een film te produceren. Drie vormen van filmeducatie in het voortgezet onderwijs Er zijn globaal gezien drie vormen van filmeducatie te onderscheiden in het Voortgezet Onderwijs. Het eenmalig project of de lesmodule bieden losse modules om filmische vaardigheden aan te leren. Ze doorlopen het proces van het maken van een filmproduct. Het leerdoel is hierbij voornamelijk gericht op kennismaking met deze kunstdiscipline. Daarnaast wordt het film maken gebruikt voor verslaggeving van andere vakken. Deze vorm van filmeducatie komt het meest voor.
Emst,A.,Koop een auto op de sloop Haanstra, F., De Hollandse schoolkunst, 2001,Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland blz.5, 6 15 hetkind.org; april 2013 16 Keverkamp,D. & Waltman ,J.,Audiovisuele vormgeving V.O., 2012 17 idem. Bladzijde 3 18 Thomassen,B.; Zicht op..filmeducatie, (pagina 8), 2010, Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland 19 Site: De Frisse Blik, 25 0ktober 2012 13 14
Ten tweede zijn er scholen die het vak film in het curriculum hebben opgenomen, soms zelfs als eindexamenvak binnen het kunstonderwijs. Omdat film geen regulier vak is, hebben die scholen gepionierd en zelf geïnvesteerd in de ontwikkeling van leerplannen. Leerplannen die zo in het land tot stand zijn gekomen vertonen sterke overeenkomsten, maar zijn tegelijkertijd sterk afhankelijk van het aantal jaren/uren dat voor het filmonderwijs wordt ingeruimd en van de specifieke 20 voorkeuren van docenten. Daar waar film een eindexamenvak is, worden de eindtermen en kerndoelen van het kunstonderwijs gehanteerd en getoetst. Het groeiende lesaanbod van culturele instellingen is de derde vorm van filmeducatie. Scholen, die niet willen of kunnen investeren in de ontwikkeling van filmeducatie, maken gebruik van het laagdrempelige en toegankelijke filmaanbod van culturele instellingen, zoals EYE en IDFA. Die instellingen streven er naar de filmcultuur te vergroten in de vorm van filmvertoningen en lesmateriaal, fysiek dan wel interactief. De gedocumenteerde lesbrieven begeleiden de speciaal geselecteerde films, die worden gedeeld via dvd, web en schoolvoorstellingen. In de praktijk blijkt dat veel scholen door tijdgebrek niet toekomen aan een verdiepende beschouwing. Filmeducatie blijft in dit geval beperkt tot het bekijken van een 21 bijzondere film of documentaire. Hoe kan filmeducatie het kunstonderwijs verrijken? In dit onderzoek wil ik doorgronden wat een doorlopende leerlijn filmeducatie in de praktijk van het voortgezet onderwijs inhoudt. Scholen die het vak film als eindexamen aanbieden hebben een duidelijk leerplan, dat docenten inhoudelijk houvast biedt en hen in staat stelt goede lessen te geven. Deze scholen interesseren mij het meest. Het onderzoek richt zich op de karakteristieke eigenheid van de kunstdiscipline film. In het gesprek met de vakdocenten film kwamen het leerplan, de didactiek en de opdrachten in het filmonderwijs ter sprake. De randvoorwaarden van het filmvak, zoals camera’s, inrichting van het lokaal met computers en klassengrootte blijven in dit artikel buiten beeld. Voor dit onderzoek heb ik Franka Stas, Johan Gielen en Nicolette Terhaag geïnterviewd. Stas is filmdocent op het 22 Alberdingk Thijm College in Hilversum. Gielen en Terhaag 23 werken aan de Theaterhavo/vwo in Rotterdam. Op beide scholen is filmeducatie een eindexamenvak. De school in Hilversum kent in het derde jaar een verplichte oriëntatiefase, waarna de leerlingen die daarvoor hebben gekozen daarin eindexamen doen. De school in Rotterdam biedt leerlingen de mogelijkheid hun passie te ontwikkelen van het eerste tot het vijfde leerjaar, in de door hen gekozen kunstrichting, gedurende twee dagdelen per week. Daarnaast heb ik deelgenomen aan een klankbordgroep. 24 Onlangs hebben filmdocenten een online community opgericht waar kennis, vragen en lesmateriaal zullen worden uitgewisseld. Hieraan bestaat vanuit de beroepspraktijk een 25 grote behoefte. De klankbordgroep heeft als taak de visie op het schoolvak film te formuleren. Ze bestudeert en verwoordt de betekenis en relevantie van filmeducatie in het onderwijs en wil docenten inspireren. De diverse manieren waarop film als vak wordt gegeven heb ik op basis van mijn analyse willen samenvatten in een globale structuur voor filmeducatie binnen het domein kunst en cultuur op het VO. Hieronder benoem ik doelstellingen en
20
Keverkamp,D. & Waltman ,J.,Audiovisuele vormgeving in het V.O., 2012 interview Marije Veenstra, educatiemedewerker IDFA 22 atscholen.nl/scholen/voortgezet_onderwijs/atc/Paginas/default.aspx 23 hofpleinrotterdam.nl/pagina.php?id=17 24 www.nffs.nl/nieuws/nieuws-2013/1242. 25 Klankbordgroep Community Film voor docenten, Kruik,Dorée,(NFFS),Wiebinga, Florine (EYE) en Schaepkens,Sjuul, januari-april,2013 21
leerplan. Zij zijn de kapstok waaraan een doorlopende leerlijn in filmeducatie dient te worden opgehangen. Doelstellingen van filmeducatie: bewust toepassen van film technische aspecten • bewust verplaatsen in de kijker • bewust creëren • bewust beschouwen • bewust worden van de rijkdom van het medium • De nadruk is gelegd op ‘bewust’, omdat het in het vak film om meer gaat dan alleen maar “een filmpje kijken en maken“. Elke leerling krijgt alle vaardigheden onder de knie, maar kan daarnaast een voorkeur ontwikkelen voor een bepaald aspect van het film maken. Het leerplan: Het niveau geeft de mate van bewust toepassen aan: A. Basisvaardigheden - fase 1: ontdekken van/experimenteren met filmtaal (open) B. Basisvaardigheden - fase 2: filmtechnische aspecten eigen maken (toetsbaar) C. Professionaliseren - fase 1: planmatig werken/beargumenteren/verbanden leggen D. Professionaliseren - fase 2: eigen stijl ontwikkelen/specialiseren A. Basisvaardigheden - fase 1: ontdekken van/experimenteren met filmtaal (open) In aanvang staan leerdoelen als samenwerking, plezier en kennismaking met de filmische middelen en de basisvaardigheden voorop, zoals: Het schrijven van een verhaal, een simpel plot, het • tekenen van een storyboard, de leerling leert zich te verplaatsen in de kijker. Het hanteren van de videocamera, naast fotografische • technieken zoals licht, keuzes voor standpunten (ooghoogte), kadrering (bijvoorbeeld een close-up) en camerabeweging laat de leerling begrijpen dat hij bepaalt wat de kijker ziet. De filmlocatie is in dit stadium veelal nog de directe • leefomgeving. Het vormgeven van kleding, decor of een specifieke locatie is in deze fase nog eenvoudig. Het bewerken op de computer laat de leerling opnieuw • zijn verhaal beleven en hij experimenteert met digitale beeldbewerking . Het toevoegen van muziek en geluid, de leerling krijgt • inzicht in de sfeer versterkende werking van dit medium. Door reflectie op het gecreëerde filmproduct wordt de • leerling bewust van het effect op de kijker en hoe door middel van de camera een eenduidig en spannend verhaal opgebouwd wordt. B. Basisvaardigheden - fase 2: film technische aspecten eigen maken (toetsbaar) Film is een complex medium, met de daarbij horende theorie, 26 techniek en de regels van het vakgebied. De onder A genoemde technische vaardigheden worden verdiept met de kennis van traditionele vormgevingsconventies. Hoe vertellen filmmakers hun verhaal. Elke regel van het vakgebied, ingeleid door een theoretische kader, wordt geoefend door middel van praktische opdrachten. De leerdoelen en beoordeling gaan over het kunnen toepassen van de verkregen kennis. Zo wordt het schrijven van een scenario meer ‘de • constructie‘ van een filmverhaal, waar de structuur van het plot het dilemma van de personages toont, en afhankelijk van het genre en de keuzes van regie richting geeft aan de actieve cameravoering. Het doel is het verhaal op een filmische manier te verbeelden. Het camerawerk is systematisch, volgt het • vertelperspectief, legt de focus en maakt creatief gebruik van de specifieke beeldaspecten met als doel de
geloofwaardigheid of de illusie van het filmverhaal te vergroten. In de computer wordt het verhaal ‘herschreven‘ en • nogmaals intensief vormgegeven. Om in film een verhaal goed te vertellen, in welk • filmgenre dan ook, is het essentieel in een film een 27 balans tussen emotie en informatie te creëren. C. Professionaliseren - fase 1: planmatig werken/beargumenteren/verbanden leggen De voorbereiding van het filmproces vraagt een planmatige aanpak. De leerdoelen zijn gericht op doorzettingsvermogen, samenwerking en het begrijpend kijken naar ‘filmtaal’, het toepassen van de film technische aspecten en de effectiviteit bij de kijker. Het beschouwen van ‘de professionals’ ondersteunt het ervaringsgerichte productieproces van de leerling: de filmische middelen die deze filmmakers inzetten om hun verhalen zo te verbeelden dat de kijker meegesleept wordt. Zo analyseren de leerlingen bijvoorbeeld, op actieve • wijze, de keuzes van een regisseur door een ‘remake’ van een bestaande filmscène te maken en die met elkaar te vergelijken. De verbeelding van het scenario vertaald in een shotlist wordt hier bestudeerd. Het belang van de cameraregie, zowel in de samenhang tussen shots, de découpage, en de mise-en-scène, ordening van bewegingen van spelers in het beeld, wordt in deze filmopdracht geïllustreerd. Aandacht wordt besteed aan analyse en kennis van de • film geschiedenis en film als cultuuruiting, met als doel de 28 ‘esthetische waarneming’ te verbeteren. De examenleerling wordt getoetst op het gehele productie proces, in groeps– en individuele opdrachten, zowel fictie als non-fictie. De leerling toont aan in staat te zijn eigen, wel overwogen keuzes te maken. De ervaring, learning by doing, in meerdere producties en de reflectie op eigen en elkaars werk maakt de leerling bewust van de werking en de zeggingskracht van film. D. Professionaliseren - fase 2: eigen stijl ontwikkelen / specialiseren De nadruk komt steeds meer te liggen op het vertrouwd raken met de eigen kijk op de wereld. Het maken van kunst is een proces waarin je door de ervaring van het zelf maken jouw kijk op de wereld beter leert te communiceren en te delen. Doordat de meer geoefende filmleerling een eigen invulling kan geven aan de aangeleerde filmische aspecten is de 29 uiteindelijke individuele film uniek. . Bij die filmleerling liggen aandacht en reflectie meer op de individuele ontwikkeling en de wijze hoe de filmische middelen gehanteerd zijn, beide komen in dit stadium dichter bij elkaar te liggen. De examenleerling wordt gestimuleerd zich uit te • drukken, lef te tonen, en keuzes te maken. De vertaling van ideeën naar een eigen regieconcept • en deze vorm te geven in het productieproces. Er worden initiatieven, zelfstandigheid en • verantwoordelijkheid gevraagd. De leerling ‘leert’ kwetsbaar te zijn in het presenteren • van eigen werk en wordt gestimuleerd een visie te ontwikkelen. Bovenstaand leerplan geeft leerlingen genoeg bagage om verder te studeren in het kunstvakonderwijs. De presentatievormen binnen- en buiten de school Filmeducatie kan niet zonder een podium. Dit podium fungeert als onderdeel van het leerproces. Hoe de filmproducten worden vertoond kan heel kleinschalig zijn of als een evenement worden opgezet. Het tonen van de films is een aanmoediging voor de maker(s), die via het podium in de schijnwerpers worden gezet. Een podium maakt het onderwerp (het filmproduct) en de boodschap (de inhoud van
Stas, F., Interview, Alberdingk Thijm College Haanstra,F., Leren Zien,Katern Kunsteducatie,1995 Pg 40,LOKV, Utrecht 29 Interview met Theaterhavo/vwo en Alberdingk Thijm College. 27
26
Gielen,J., Interview met Theaterhavo/vwo
28
de film) serieuzer voor zowel makers als kijkers. Het werk wordt bekeken en bekritiseerd door het publiek. De fysieke aanwezigheid van dat publiek bij het tonen van schoolfilms werkt dus meerdere kanten op. De film gaat erdoor leven. En de school kan zich ermee profileren. Daarnaast kan een school de visuele producten en resultaten van de leerlingen op de website van de school plaatsen, en zich zo onderscheiden in haar positionering. Ook het structureel gebruik maken van film in het onderwijsaanbod kan een rol spelen in de profilering van zowel leerlingen als scholen. Kortom, de presentatievorm kan werelden ‘openen en verbinden’ Bevindingen Wat kan filmeducatie bijdragen aan de ontwikkeling van de leerling? Het onderwijs moet aansluiten bij de behoeftes van de maatschappij. Dit vraagt om competenties en vaardigheden die de leerling flexibel kan inzetten in nieuwe situaties die hij tegen komt. De kunstvakken kunnen hier een grote bijdrage aan leveren. Door individueel een kunstproduct te maken, dat in het beste geval zintuigen en geest prikkelt, ontwikkelt de leerling zijn kijk op de wereld en zijn persoonlijke kwaliteiten. Gaandeweg het onderzoek bij de twee expertise scholen bleek de rijkdom en de complexiteit van het vak film de leerlingen veel bijzondere leervaardigheden op te leveren. Het specifieke van filmeducatie kan het aanleren van bepaalde competenties en vaardigheden bevorderen die meer aansluiten bij de beeldcultuur van nu: ontwikkeling van het culturele bewustzijn • een verhaal te vertellen en gevoelens over te brengen • het inleven in menselijke drijfveren en handelen • planmatig werken, keuzes kunnen maken en probleem• oplossend denken. het kunnen verplaatsen in de kijker en kunnen • reflecteren op eigen werk uitdrukkingsvermogen • verbeeldingskracht en ruimtelijk inzicht • een onderscheidend product kunnen maken • zelfvertrouwen en authenticiteit • werken in teamverband • sociale vaardigheden • ondernemendheid • verantwoordelijkheid • Wat is de meerwaarde van filmeducatie in het kunstonderwijs? De vraag is wat het toevoegt aan de andere expressie- en beeldende vakken. Bij het maken van een filmproductie komen alle kunstdisciplines en mediatechnieken samen. Er is sprake van volledige samenhang tussen kunst en techniek. Filmeducatie heeft het doel om begrijpend te leren kijken, te gaan zien hoe elke film en mediaproduct het resultaat zijn van oneindig veel ingrepen. Hoewel beeldcultuur alom aanwezig is, is het nog wat anders om inzicht te krijgen in de wijze waarop filmmakers de werkelijkheid inkleuren, respectievelijk manipuleren. Hoe de vormkeuzes de reactie van de kijker bepalen. In gesprek gaan met leerlingen over hoe beeldtaal werkt levert dat leerlingen zich bewust worden, zich kritisch en actief ontwikkelen in de snel ontwikkelende beeldcultuur. Film maken is bij uitstek authentieke kunsteducatie. Er wordt gecreëerd vanuit de eigen belevingswereld. De leerling wordt geactiveerd verhalen in te brengen en deze vorm te geven. Van de leerling wordt gevraagd om vanuit het niets een eindproduct af te leveren. Het ontbreken van een vast gegeven zoals een toneeltekst of een muziekstuk vraagt dan ook om elk onderdeel zelf te creëren en te beheersen. Dit biedt ruimte aan de verschillende interesses en leerstijlen van de leerling. Het realiseren van een filmproductie lukt alleen maar met een ondernemende houding. Zonder het mobiliseren van mensen en het regelen van locaties en is er geen product. Film maken vraagt om een goede samenwerking en organisatie binnen de productiegroep.
Filmeducatie kan worden ingezet om op onderzoek uit te gaan, de buitenwereld te verkennen. Zo kan een school de leerling vragen een reportage te maken over wat leeft in de buurt. Zo kan film gebruikt worden om contacten te leggen en nieuwe ontmoetingen aan te gaan. Conclusies Op grond van voorgaande kenmerken van filmeducatie, waarin alle aspecten van de kerndoelen voor het leergebied kunst en cultuur in de onderbouw en eindtermen van het 30 voortgezet onderwijs te herkennen zijn, durf ik de stelling aan dat filmeducatie wellicht de traditionele invulling van ‘beeldende vorming’ zou kunnen vervangen. Bovenstaande gedachte stoelt op basis van de volgende conclusies: • In het vak film komen leerdoelen en vaardigheden van drama, beeldende vorming en muziek samen. • Filmeducatie onderscheidt zich duidelijk van andere richtingen in kunst- en cultuuronderwijs met specifieke competenties en vaardigheden die meer aansluiten bij de beeldcultuur van nu. • Filmles dient als een continue onderwijsactiviteit te worden beschouwd, omwille van het aanleren van vaardigheden en competenties die de leerling tegenwoordig nodig heeft. • Het vak film zorgt voor actualisering van het kunstonderwijs, waardoor dit beter aansluit bij leerlingen in hun omgeving. Hier hebben leerlingen uiteraard profijt van. De vraag is of ze er zelfs niet veel meer aanhebben dan aan het aanleren van de traditionele beeldende materialen en technieken, zoals tekenen, schilderen en handvaardigheid. • De opgedane expertise, acteer- en presentatievaardigheden en de kennis van filmtaal en computer- en cameratechniek kunnen in de loop van de tijd voor andere vakken worden ingezet. • Mediawijsheid is als leerdoel een intrinsiek onderdeel van filmeducatie. Daarnaast komt uit de gesprekken met filmdocenten naar voren dat van de docent expertise en passie gevraagd wordt om goed filmonderwijs te kunnen geven. Zoals voor alle kunstdisciplines geldt, is ervaring en kennis nodig, met liefst meerdere filmproducties, om ook dit vak te kunnen onderwijzen. Dit ontbreekt bij veel kunstdocenten. Een aanbeveling is om hierin bijscholing aan kunstdocenten aan te bieden. Lerarenopleidingen zouden filmeducatie een belangrijker deel van het curriculum uit moeten laten maken. Sjuul Schaepkens, www.film-maker.nl. Literatuurlijst: 1 Buckingham,D.,Media Education,Cambridge, Polity Press 2003 2 Burn, A., Buschkühle, C.P.,Heijnen, E ,e.a., ‘Media + Kunst +Educatie’ internationale ontwikkelingen in media-‐en kunsteducatie’ pg.10,Cultuurnetwerk NL,Utrecht 2009 3 Emst, A.v.,Koop een auto bij de sloop, Aps,Utrecht, 2009 4 EYE, Beleidsplan 2013-2016, 2012 5 Keverkamp,D. Waltman,J .; Audiovisuele vormgeving in het VO, 2012 6 Groenendijk, Huizenga, Toorenaar; Lessen in mediawijsheid, Instituut voor Lerarenopleiding, UvA, 2009. 7 Haanstra,F.,Authentieke kunsteducatie 2001 8 Haanstra,F.,Leren Zien,Katern Kunsteducatie,1995 pg.40, LOKV,Utrecht 8 Klankbordgroep Community Film voor docenten: Kruik,Dorée,(NFFS), Wiebinga, Florine (EYE) en Schaepkens,Sjuul, januari- april, 2013 9 KSE, Het kan Mediawijsheid op school, 2009 10 Oomen, C.,Donker, A.,Grinten, M.v.d & Haanstra, F.,
Kerndoel 48 t/m 52, zie definities 30
Monitor Cultuureducatie VO, Meting 2008, Oberon 2008 Plasterk,R. & Rouvoet,A., Kamerstuk Mediawijsheid, 18-04- 2008, OCW, Rijksoverheid 12 Project film maken maakt school , Scholieren FilmLab (Making Movies),NIF,2009 13 Thomassen,B., Zicht...op filmeducatie, Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht, 2010 14 Veenstra,M., interview, educatiemedewerker IDFA,2012 15 Vliet,H.v, Steen,W.v.d.,e.a.;Wijs met media, interview met Maassen,G.,pg 79 en 8, Hogeschool Utrecht, 2009 16 Vermunt en Kolb, Leerstijlen 17 Visuele geletterdheid,Bollegraf,G., Ebbers,D., Pieterse,F., Urlus,A. SLO, maart 2006, Enschede 18 Vonkc, leerplan voor onderwijs in beeldende kunst en vormgeving, maart 2012 19 Zicht op..media-educatie en mediawijsheid , Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht, 2005 11
Internet: http://www.defrisseblik.nl, 25 0ktober 2012 http://www.IFDA.nl/missie; oktober 2012 http://www.Docschool/docspecials; oktober 2012, http://hetkind.org; april 2013 http://www.mediawijsheid.nl/disclaimer-links/over mediawijsheidnl , februari 2013 http://www.Moviezone NIF- EYE lesmateriaal, 2012 http://
[email protected] /voor docenten,oktober 2012 Begrippenlijst filmtermen Onderstaande definities zijn overgenomen uit wikipedkia.org. Découpage: Découpage is een begrip uit de filmtaal. Découpage is het verknippen of opdelen van een scène in kleine stukjes of shots. Dit wordt uitgedacht in de draaiboekfase. De wijze van decouperen is nooit willekeurig, maar afhankelijk van de sfeer of de spanning die men wil oproepen. mise-en-scène: Het begrip duikt [..] op in de fotografie en in de filmkunst als onderdeel van de beeldtaal. Het betreft de inhoud van het beeld, de enscenering. [..]Behoren verder tot de mise-en-scène: het acteren [..], de belichting, de omgeving, ook wel de (arena) genoemd en de iconische tekens. Definities: 31
1) Media-educatie Media-educatie gaat over het leren interpreteren van de vormentaal en de inhoud van media, het bepalen door welke belangen of waardesystemen deze worden gestuurd en het bewust worden van de plaats en rol van media. 2) Mediawijsheid Definitie uit het adviesrapport van de Raad voor Cultuur(2005): “Mediawijsheid duidt op het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee leerlingen zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderende en fundamenteel gemedialiseerde wereld. “ 3) kerndoel 48 t/m 52 betreffen productie, reflectie, receptie en presentatie van eigen, andermans en professionele beeldende kunst en vormgeving.
http://www.cultuurnetwerk.nl/cultuureducatie/mediaeducatie, 31
mei 2013
