Emmastraat 10 te Lochem Adviesnummer Straat +nr Postcode Huidige functie Oorspr. Functie
: 250 : Emmastraat 10 : 7241 EJ Lochem : kerk : kerk
BESCHRIJVING Historie en ligging: De Remonstrantse Gemeente in Lochem ontstond eind jaren zeventig van de 19e eeuw als afscheiding uit onvrede over de orthodoxe predikantenkeuze in de Nederduits Hervormde Gemeente in Lochem, toen hier een vacature voor een nieuwe predikant was ontstaan. Ongeveer 160 gemeenteleden, merendeels gegoede en ontwikkelde burgers, wensten een modernere, minder behoudende weg in te slaan. Een groot aantal van hen kwam in december 1878 bijeen om de gemeenschappelijke belangen te bespreken. Onder hen waren de voortrekkers in de “afsplitsing”, mr. C.J. Sickesz, W.O. Kerkhoven, W. Reerink, G.J.W. Becking, M. Naeff en G.W. Haarsma. Men besloot een nieuwe kerkelijke gemeenschap op te richten, binnen het kerkgenootschap van de Remonstranten, dat “in zijn grondslagen de meest mogelijke vrijheid van denken huldigde, en niet de minste kerkelijke belijdenis van haar leden vergde, doch alleen maar verlangde dat wie toetrad zou staan op Christelijk religieus terrein”, zoals Beelaerts van Emmichoven het formuleerde in zijn artikel “De Remonstranten in Lochem”, in 1998 ( zie literatuuropgave). De “Remonstrantse Broederschap” is een protestants kerkgenootschap, dat in 1619 in Antwerpen werd opgericht, nadat op de synode van Dordrecht in 1618 ( na de veroordeling van de remonstranten of “Arminianen”, genoemd naar Jacobus Arminius ( 1560-1609), voorvechter van revisie van de catechismus en confessie, ongeveer tweehonderd predikanten werden afgezet en uit de Nederlandse Hervormde Kerk uitgewezen. De leden van de Broederschap werden in de Verenigde Nederlanden aanvankelijk vervolgd, maar na circa 1630 werden ze min of meer gedoogd en konden schuilkerken worden gebouwd. In de tweede helft van de 19 e eeuw ontstonden veel nieuwe Remonstrantse gemeenten, vooral door de opkomst van het modernisme. Het enige geheel vrijzinnige kerkgenootschap in Nederland maakte toen een grote bloeitijd door. Op 2 februari 1879 leidde ds. Slotemaker uit Arnhem de eerste godsdienstoefening in Lochem. Een maand later werd in de kerkraadsvergadering het bouwplan voor een nieuwe kerk goedgekeurd, die op een door Kerkhoven aangekocht perceel in de “Polsbroek” zou worden gebouwd. Architect J. Bosch, met destijds een in Lochem bekende architect, die naar alle waarschijnlijkheid onder andere ook de sociëteit op de Oosterwal en het gymnastieklokaal op de Zuiderwal heeft gebouwd. Verder ontwierp hij in en rond Lochem enkele villa’s. De aanbesteding van de Remonstrantse kerk vond plaats op 27 maart 1879. De Gebroeders L. en A.J. Reerink en Zn. te Lochem namen het werk aan. Op 1 oktober 1879 werd de kerk opgeleverd en op 13 november vond de eerste bestuursvergadering in de consistoriekamer plaats. De orgelbouwer Leichel uit Düsseldorf leverde een orgel.
De eerste vaste predikant, die aan de Lochemse Remonstrantse gemeente was verbonden, was ds. A.K.E. Horste die de gemeenschap van 1882 tot 1919 voorging. Een grote brand verwoestte de kerk op 3 december 1905 voor een belangrijk deel. Er werd door de architect Van Veen uit Apeldoorn en de firma Hellendoorn uit Hengelo een herstelplan opgesteld. Slechts de consistoriekamer ( “bestuurskamer” of “Arminiuskamer”) en enkele delen van het opgaande muurwerk van de kerkzaal konden worden behouden. Zo ontstond een sobere bakstenen kerkzaal met spitsboogvensters in de zijgevel en de voorgevel en een kleine spits boven de voorgevel. Ook kwam er een nieuw orgel, dat door de firma Leichel werd geleverd. De herbouwde kerk werd op 18 oktober 1906 in gebruik genomen. De nieuwe kerk onderging in de loop van de 20e eeuw nog enkele veranderingen. In 1928 kreeg de Lochemse architect G.J. Postel de opdracht het kerkinterieur te verbeteren. Dit kreeg een stemmiger karakter door het terugdringen van het vele witte verf- en sauswerk. De orgelzijde moest in donkerbruine tinten worden uitgevoerd, de middendeur warmgroen geverfd. De spitsboogdeuren werden met triplex betimmerd, boven de kansel werd een klankbord aangebracht. De muren werden opgeschuurd. Voorts is boven het klankbord een kruisvorm in het pleisterwerk aangebracht. Tenslotte verwijderde men de dakkapelletjes in de torenspits en bracht men een zandstenen paneel met spreuk aan in de voorgevel. Het is niet helemaal duidelijk of ook de verblendstenen lambrisering in de kerkzaal in 1928 tot stand kwam. Ingrijpende was de verbouwing, die in 1963 en 1966 naar ontwerp van de Brummense architect E.F. Meyer plaatsvonden. Alle spitsboogvensters in de zijgevels werden toen vervangen door grote rechthoekige vensterpartijen en tegen de voorgevel, die ook zijn spitsboogvensters verloor, werd een brede voorbouw geplaatst, waarin de nieuwe hoofdingang werd gerealiseerd. In de voorbouw kwamen een portaal, een toilet en een keukenruimte. In de eerste twee traveeën van de kerkzaal plande Meyer een grote ontmoetingsruimte. Thans is deze ruimte slechts één travee diep en bevindt zich aan de oostzijde nog een spreekkamer en een trapopgang naar het orgelbalkon. De Lochemse Remonstrantse kerk is altijd van bovenlokale betekenis geweest. De kerk vervulde een streekfunctie in de Achterhoek, waar het aantal Remonstrantse gemeenten gering is. Plattegrond en opbouw: Vijf traveeën diepe zaalkerk op rechthoekige plattegrond, met één bouwlaag en een zadeldak met de nokrichting haaks op de voorgevel. Op de nok aan de voorzijde een achtzijdige, met leien beklede spits. Op de voorgevel sluit een ondiepe rechthoekige voorbouw met lessenaarsdak aan. Tegen de achtergevel een lage vijfzijdige uitbouw ( catechisatie- of consistorielokaal, zogenaamde “Arminiuskamer”), met kleine rechthoekige uitbouwen aan weerszijden. Tegen de rechter zijgevel een kleine rechthoekige portaaluitbouw met schilddak. Gevels: De gevels van de kerk zijn grotendeels opgetrokken in machinale rode baksteen in kruisverband, met restanten van knipvoegwerk. De gevels van het catechistatielokaal en deken van de zijgevels zijn gedeeltelijk in een oudere handvormbaksteen
opgetrokken, eveneens in kruisverband. Deze muurdelen dateren uit 1879. Voorts is rondom een gepleisterde plint aanwezig. De voorgevel: De voorgevel is een bakstenen topgevel met korte, naar opzij uitkragende schouders en natuurstenen deklijsten. De gevel heeft voorts bakstenen vlechtingen en wat betreft de eerste bouwlaag uiterst links en rechts een bakstenen steunbeer met natuurstenen afzaten. In de gevel tekenen zich nog de dichtgemetselde spitsboogvensters af, die hier eens zaten. Centraal tegen de gevel een uitgebouwd portaal onder een lessenaarsdak met rode pannen. Ingangspartij met aan weerszijden van de dubbele deuren houten panelen met houtsnijwerk, wellicht afkomstige van de oorspronkelijke kerkdeuren? Dit portaal heeft geen monumentale waarde. Boven het lessenaarsdak bevindt zich in de voorgevel een zandstenen tekstpaneel met opschrift: EENHEID IN ’T NOODIGE, VRIJHEID IN ’T ONZEKERE, IN ALLES DE LIEFDE. Centraal in de topgevel een groot rondvenster met steens rollaag rondom en een deels bakstenen, deels natuurstenen roosraam met cirkelvormige en druppelvormige ruiten met lichtblauw en lichtroze gekleurd glas ( niet oorspronkelijk). Zijgevels: Beide zijgevels tellen vijf traveeën, die van elkaar worden gescheiden door eenmaal versnijdende bakstenen steunberen, met bakstenen afzaten. Iedere travee heeft een groot rechthoekig venster met 9-ruits houten raam, resultaat van de verbouwing van 1963. Deze vensters zijn niet beschermenswaardig. De zijgevels sluiten aan de bovenzijde af met een eenvoudig geprofileerde houten bakgoot op klossen. Op de rechter zijgevel sluit tussen de twee rechter vensters een rechthoekig bakstenen portaal aan. Dit portaal heeft een schilddak met rode kruispannen en eenvoudige houten goten. In de voorzijde een ondiepe spitsboogopening met geprofileerde steens spitsboog en een dubbele houten opgeklampte deur. De stoep voor het portaal is vernieuwd en niet beschermenswaardig. Achtergevel: De achtergevel van de zaalkerk is geheel gepleisterd en bevat centraal een licht uitgemetseld en eveneens gepleisterd rookkanaal. Op de achtergevel sluit het vijfzijdige catechisatielokaal aan, met kleine rechthoekige uitbouwen tegen de zijgevels. Het lokaal heeft een vijfzijdig schilddak met mastiedekking en geprofileerde gootlijsten. De dakbedekking is niet origineel. In de gevels in totaal drie rondboogvensters met enigszins uitgemetselde steens rondbogen met bakstenen kraagstenen, uitgevoerd in gele baksteen. De vensters hebben voorts gepleisterde lekdorpels en veelruits gietijzeren ramen met cirkelrozetten in het bovendeel. De westelijke uitbouw heeft in de voorzijde een ingang met rondboogkozijn onder een gele bakstenen rondboog als bij de vensters. Voorts heeft de ingang een houten opgeklampte deur, een geprofileerd kalf en een halfrond bovenlicht met houten cirkelvormig rozet. Voor de ingang een bakstenen stoep. In de oostelijke uitbouw kleine venstertjes. Hardstenen gevelsteen in de rechter zijgevel met opschrift; REMONSTRANTSE GEMEENTE? Gesticht ANNO 1879 onder het Bestuur van / Mr. C.J. Sickez,
Voorzitter/ W.C. Kerkhoven, Onder Voorzitter/ M.E. van Harlingen, Administrateurd./ A. Huender, Secretaris/ M. Naeff./ W. Reerink/ G.J. Kok/ Het dak: Het kerkdak is gedekt met rode kruispannen. De oorspronkelijke dakkapellen zijn niet meer aanwezig. Aan de voorzijde bevindt zich een achtzijdige ingesnoerde spits op eveneens achtzijdige onderbouw, beide bekleed met leien in Maaslandse dekking. De onderbouw was oorspronkelijk met rode leipannen bekleed. De torenhaan is recentelijk ontvreemd. Interieur: De oorspronkelijke kerkzaal wordt afgesloten door een spitsboogvormig houten tongewelf met hout beklede spitsboogspanten, geprofileerde ribben en nokrib en een bekleding van blank gelakte houten delen. In de voorste travee sluiten bij de zijwanden op het tongewelf kleine vlakke plafonds met geprofileerde plafondbalkjes aan. Deze houten plafonds bezitten resten van een oude beschildering ( biezen langs balken en panelen). In de voorste travee wordt het tongewelf doorbroken door steunbalken van de houten constructie, die de torenspits ondersteunt. De noordelijke travee van de zaalkerk is bij de ingrijpende verbouwing van 1960 nieuw ingevuld met enkele moderne, niet beschermenswaardige vertrekken. De huidige kerkzaal heft langs de zijgevels en langs de benedenzijde van de “aandachtswand” een hoge lambrisering, gemetseld in oranjerode verblendsteen, bij de aandachtswand met afsluitende lijsten in gele en groensteen. In deze wand twee spitsboogdoorgangen naar het catechisatielokaal met spitsboogdeuren, die zijn bekleed met blankhouten panelen. Centraal tegen deze wand een forse vroeg 20 e eeuwse eikenhouten kansel met borstwering met basement, spitsboogpanelen en getordeerde romaanse zuiltjes. De kansel heeft een koperen lezenaar. Boven het preekgestoelte een jonger houten klankbord. Op de overigens wit gestucte aandachtswand boven de kansel een wit gestuct kruis. Voorts in de kerkzaal een eenvoudige houten vloer. Op het door de inbouw vergrote orgelbalkon bevindt zich nog de gesneden houten omkadering van het verdwenen orgel. De omlijsting bezit houten pilasters, een hoge geprofileerde spitsboog nis en een bovenbouw met gesneden delen en een timpaan. Het portaaltje tegen de rechter zijgevel heeft naar de kerkruimte toe een hoge spitsboogdeur. Voorts in het portaal een eenvoudige houten balklaag, waarvan de balkjes een kraalprofiel bezitten. In het catechisatielokaal een eenvoudige schouw met rode verblendstenen schoorsteenmantel, met vernieuwd, niet beschermenswaardig tablet. Enkele doorgangen met rijk geprofileerde kozijnlijsten en paneeldeuren. Tuin/ hekwerken/ groenelementen: Niet beschermenswaardig. Literatuur/ bronnen: C. Beelaerts van Emmichoven ( met aanvullingen en notities van J. Klein Egelink “ De Remonstranten in Lochem” in : Belvédère. Uitgave van de Stichting Streekgeschiedenis in Lochem en omstreken, 8e jaargang, nr 1 ( maart 1998, p2431), nr 2 (juni 1998, p.40-44), nr. 3 ( november 1998, p. 26-33), 9e jaargang, nr 2( juli
1999, p.17-21), nr. 3 ( december 1999, p. 4-8), 10e jaargang, nr. 1 ( mei 2000, p. 3134), nr. 3 ( december 2001, p. 38-42) Remonstrantse gemeente Lochem 1879-1979. Feestboek ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Remonstrantse gemeente te Lochem, Lochem 1979
MOTIVATIE VOOR PLAATSING OP DE GEMEENTELIJKE MONUMENTENLIJST Basisnormen: Het pand voldoet aan de basisnormen. Architectuurhistorische waarde en esthetische waardering 1. Het object heeft een historisch waardevolle kern, van belang voor de ontwikkelingsgeschiedenis van de ( plaatselijke) bouwkunst. - Het kerkgebouw bezit een kern met enkele onderdelen uit de oorspronkelijke bouwtijd en de herbouw van 1906. Interessante en binnen de gemeente Lochem waardevolle elementen zijn bijvoorbeeld het houten spitsbooggewelf, elementen uit de interieurmodernisering van 1928 en de 19 e eeuwse details in de catechisatiekamer. 2. Het object heeft een interessante ( bouw) geschiedenis, die nog afleesbaar is. - Het pand bezit een interessante bouwgeschiedenis, die terugreikt tot 1879, toen de eerste Remonstrantse kerk werd opgetrokken. De belangrijkste bouwfase is die van 1906, toen de kerk na brand eind 1905 grotendeels nieuw werd opgebouwd. Beide bouwfases en ook jongere ontwikkelingen, zoals de interieurmodernisering in 1928, zijn nog goed in het gebouw afleesbaar. 3. Het object valt op door bijzonder gave verhoudingen en/ of materiaalgebruik. - Karakteristiek eenvoudig bakstenen kerkgebouw in de vorm van een zaalkerk met torenspitsje. Met name het catechisatielokaal valt op door zijn oorspronkelijke materiaalgebruik uit 1879, met handvormbaksteen, gele bakstenen accenten en gietijzeren ramen. 4. Het object heeft bijzondere en ( reeds) zeldzame vormen, opvallende bouwonderdelen of details. - Karakteristiek, maar in diverse elementen helaas aangetast voorbeeld van een kleine zaalkerk uit de vroege 20e eeuw, met restanten van het oorspronkelijke gebouw uit 1879. Ondanks de wijzigingen is de oude opzet nog goed herkenbaar en is het gebouw voor de gemeente Lochem nog steeds een aardige representant van vroeg 20 eeuwse kerkarchitectuur. Binnen de kern van Lochem behoort het gebouw tot de zeldzame religieuze gebouwen van enige historische betekenis. Andere voorbeelden van historische kerkarchitectuur ( naast de Gudulakerk, de Synagoge en de Gereformeerde kerk) zijn in de loop der jaren verloren gegaan ( 19e eeuwse St. Jozefkerk, de kapellen Huize Gudula en Sint Jozef). De Remonstrantse kerk bezit daardoor binnen de gemeente Lochem enige zeldzaamheidswaarde. 5. Het object vertegenwoordigt een ( uitzonderlijk) gaaf voorbeeld van een bepaalde stijl of bouwwijze. - Karakteristiek, maar in de loop der jaren gewijzigd voorbeeld van een kleinschalige zaalkerk, aanvankelijk uit het inde van de 19e eeuw, maar grotendeels herbouwd in het begin van de 20e eeuw. Van de oorspronkelijke architectuur en de uitmonstering in sobere neogotische stijl resteren vooral de
hoofdvorm met zadeldak en torenspits, de gevelgeledingen middels traveeën en steunberen, het portaal tegen de rechterzijgevel en enkele andere details, onder meer in het interieur. De zaalkerk werd in 1963 nogal aangetast door het moderniseren van de vensteropeningen en de toevoeging van een voorportaal in moderne vormen. Deze onderdelen zijn niet beschermenswaardig. Desondanks bleef het karakter van de kleine stadskerk redelijk goed behouden, vooral door de eerde genoemde elementen en het catechisatielokaal tegen de achtergevel, het enige onderdeel dat geheel gaaf resteert van de oorspronkelijke opzet van 1879. 6. De ontwerper van het gebouw heeft een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de plaatselijke bouwkunst. - De oorspronkelijke ontwerper, architect J. Bosch heeft een niet onbetekenende rol gespeeld in de geschiedenis van de plaatselijke bouwkunst. Hij was in de jaren zestig en zeventig van de 19 e eeuw verantwoordelijk voor het ontwerp van onder meer de Sociëteit op de Oosterwal ( thans een rijksmonument), het gymnastieklokaal op de Zuiderwal ( gemeentelijk monument) en verschillende villa’s in en rond Lochem. Situeringswaarde 7. Het object is bepalend voor het behoud of zichtbaar houden van een historisch gevormde situatie. - De kerk, die eind 19e eeuw werd gebouwd in een in ontwikkeling zijnde kleinschalige woonwijk, is door zijn ligging bepalend voor het behoud en het zichtbaar houden van de historisch gevormde situatie. 8. Er is duidelijk verband tussen het gebouw en de historische verkaveling. - Niet van toepassing. 9. Het object maakt onderdeel uit van een bijzondere stedenbouwkundige of landschappelijke situatie. - de Remonstrantse kerk werd in 1879 gebouwd in een kleine wijk nabij de binnenstad van Lochem, die in de tweede helft van de 19e eeuw tot ontwikkeling kwam. De wijk bestaat uit een aantal onregelmatig gevormde straatjes met een bebouwing van kleinschalige woonhuizen en ( voormalige) bedrijfspandjes, merendeels in de kern uit de late 19e en vroege 20e eeuw. De Remonstrantse kerk maakt door zijn door de bijzondere functie bepaalde hoofdvorm met torenspitsje, de omvang en de ligging op de aansluiting van de Emmastraat op de Pillinkstraat een zeer beeldbepalend onderdeel uit van het karakteristieke straatbeeld ter plekke. Het vormt hier een markant oriëntatiepunt. Sociaal- economisch en cultuurhistorische waardering 10. De bebouwing is van belang i.v.m. het zichtbaar houden van sociaaleconomische of cultuurhistorische ontwikkelingen of feiten. - Het gebouw bezit vrij hoge cultuurhistorische waarde vanwege de oorspronkelijke en ook thans nog aanwezige functie van kerk voor de Lochemse Remonstrantse gemeente. De kerks heeft een bijzondere en
belangwekkende ontstaansgeschiedenis, die niet alleen verwijst naar de bloei van de Remonstrantse broederschap in de tweede helft van de 19 e eeuw, maar ook naar specifieke sociale en culturele ontwikkelingen in Lochem in deze periode. De aanwezigheid van een groot aantal gegoede en ontwikkelde burgers in deze plaats betekende een belangrijke impuls voor de modernisering en verheffing van de sociale en culturele leven. Dit uitte zich al snel in de komst van diverse moderne nutsvoorzieningen, verbetering van de infrastructuur en gezondheidszorg, de aanleg van een voorname oprichting van een vrijzinnig kerkgenootschap past in deze ontwikkeling. Verschillende initiatiefnemers van het genootschap waren nauw betrokken bij de genoemde ontwikkelingen in Lochem. MONUMENTEN ADVIES BUREAU 19-05-2004
