EMBODIED MUTANTS PRO SENSE-TECH daar waar het lichaam één wordt met technologie en dit de zintuigen prikkelt
Anna Kunst Student nummer: 500608256 Paper afstuderen 2D 3265 woorden Fashion and Design, Amsterdam Fashion Institute 22 april 2014 te Amsterdam Docent: Suzanne van Rooij
EMBODIED MUTANTS PRO SENSE-TECH daar waar het lichaam één wordt met technologie en dit de zintuigen prikkelt
In eerste instantie lijken de leefomstandigheden nog niet zoveel anders dan nu. De
mensen hebben alleen een implantaat in de vorm van een chip, net achter hun oor. Alles wat personage Liam meemaakt, wordt opgenomen en slaat hij op in z’n hoofd doormiddel van deze implantaat. Zo kan er gekeken worden naar data, die Liam ooit gehoord, gezien of beleefd heeft. Hij kan achteraf functies, zoals liplezen en gezichtsherkenning, toepassen op zijn tijdlijn. Met deze implantaat kan Liam al zijn audiovisuele gebeurtenissen nog eens extra analyseren en meemaken vanuit zijn tijdlijn en op deze manier meer informatie krijgen over wat er precies is gebeurd. Hierdoor is de werkelijkheid meer op feiten gebaseerd in plaats van op het menselijk brein dat herinneringen heeft (beeld uit serie Black Mirror aflevering The Entire History of You, 2011).
In bovenstaand stukje tekst wordt een beeld geschept van de serie ‘Black Mirror’ (aflevering The Entire History of You, 2011). Het beeld laat zien hoe de wereld eruit zou kunnen zien als de mens samensmelt met technologie. Hiermee wordt het onderwerp van deze paper gepresenteerd. Wat als dit toekomstbeeld werkelijkheid wordt? Wat als de toekomst zo afgevlakt wordt als in deze film, waarbij alle menselijke gebeurtenissen omgezet worden in feiten? Wat gebeurt er als een door de mens gecreëerd mechanisme gaat overheersen? Heeft de mens dan nog intuïtie en instinct nodig? De mens werkt naar dit toekomstbeeld toe door onder anderen het gebruik van smartphones als besturingssysteem. De mens laat zich leiden door dat wat het beeldscherm toont en wordt hiermee ‘slaafs’ aan zijn eigen creatie. Er is geen weg meer terug, de mens zal steeds meer samensmelten met een machine-achtige, vertelt Historicus Rutger Bregman in de documentaire ‘De noodzaak van een utopie’ (2014). Als de mens afvlakt en glad wordt door de hedendaagse beeldschermcultuur, lijkt het logisch dat het tactiele en het zintuigelijke waarnemen een grotere levensbehoefte zal gaan worden voor de mens. De werkelijkheid wordt fictiever, doordat de mens de werkelijk kan creëren. Filosoof Koert van Mensvoort laat in de documentaire ‘Hoe echt is echt?’ (2014) aan de hand van een geanimeerd stukje journaal zien dat de waarheid in de hedendaagse beeldschermcultuur gemanipuleerd kan worden. De manier waarop men naar een video kijkt is al bepaald door de wijze waarop het geanimeerd is door de mens. Op deze manier wordt de intuïtie van de mens gestuurd. Wat de mens nu doet afvlakken. In de toekomst zal de beeldschermcultuur integreren met de tastbare wereld waardoor de zintuigen geprikkeld worden, vertelt van Mensvoort (2014). Aan de hand van bovenstaande aanleiding is mijn afstudeer-concept gevormd. Deze paper zal een onderbouwing van het afstudeerproject zijn. Het concept ‘embodied mutants pro sense-tech’ vertelt in
1
een driedelig ‘storyboard1’ hoe de mens samensmelt met technologie. In het eerste deel, 'regeneratie’, wordt zichtbaar hoe een vernieuwde mens wedergeboren zal worden. Hierbij komen het natuurlijke en het kunstmatige leven samen. Het tweede deel, ‘formatie’, gaat over een beschermend pantser waardoor immuniteit ontwikkeld wordt voor de gevaarlijke omgeving. Daarnaast uit zich hierin de extremere kant van een machine-achtig mens. In het derde deel, ‘extensie’, is de mens volledig ontwikkeld en vernieuwd, en staan de zintuigen volledig open. Hier worden de zintuigen optimaal geprikkeld door technologie, waardoor de beleving van de mens optimaler wordt. Bij elk van deze drie concepten wordt een textiel collectie ontwikkeld, een beeld gegeven van het silhouet en zal een 2D kledingcollectie ontworpen worden. In de 2D kledingcollectie worden silhouet, kleur en materiaalgebruik ontwikkeld.
1 borden die gebruikt worden bij het maken van een film om de scenes weer te geven
2
REGENERATIE Aan het begin van het verhaal staat het eerste concept ‘regeneratie’. Dit concept toont de wedergeboorte van een vernieuwde mens; de samensmelting van de mens met technologie. Wat voortkomt uit het verlangen van de mens naar vooruitgang.
conceptbeeld regeneratie beeld samengesteld van links naar rechts van boven naar onder; Iris van Herpen, Desiree
Dolron, Zaha Hadid en Sarah Schoenfeld
De afbeeldingen uit het conceptbeeld ‘regeneratie’ vertellen samen dit verhaal. Links is het beeld nog organisch en natuurlijk. De natuur zou het gemaakt kunnen hebben. Door de organisch geplaatste eitjes en de droge draden die erom- en overheen zitten lijkt het alsof de eitjes zich naar buiten duwen en aan het uitkomen zijn. In het midden vindt een mix tussen natuurlijk en hightech plaats. De mens is vanuit de natuur ontstaan, terwijl het plastic dat de mens vacuüm verpakt door de mens is gecreëerd. Het plastic is om het lichaam heen gevormd en geeft een ingekapseld gevoel, waarbinnen iets groeit. Dit groeiende gevoel ontstaat vanuit de omliggende beelden die een ingezoomd beeld geven van wat er in dit lichaam plaats zou kunnen vinden. Aan de rechterkant van het conceptbeeld is het hightech gevoel overheersender, hier is de vernieuwing gecreëerd door de mens. Het beeld is grafisch gestileerd en heeft hightech lichtflitsen die een strak gevoel geven. Het lijkje midden onder ziet er clean uit en zou tot leven
3
gebracht kunnen worden binnenin het gevormde plastic. Hier komt het leven samen, tussen het natuurlijke en het door de mens gecreëerde en vertellen de beelden samen de wedergeboorte van een vernieuwd mens.
Schilderij ‘Luilekkerland’ van Pieter Bruegel (1567)
Dat de mens mentaal steeds dichterbij een kunstmatig gecreëerd mechanisme komt te staan vertelt Historicus Rutger Bregman in de documentaire ‘Noodzaak van een utopie’ (2014). Bregman (2014) laat aan de hand van het schilderij ‘Luilekkerland’ (1567) zien dat de mens zich door de jaren heen zelfvoorzienend heeft gemaakt, gestuurd door het verlangen naar geen tekortkomingen. Hierdoor is de westerse mens afhankelijk van het materiële geworden. Door het oneindige verlangen van de mens naar vooruitgang, komt de mens verder van het oermens te staan en dichterbij een kunstmatig leven. Waarin het gevaar schuilt dat de mens slaaf wordt van zijn eigen creatie. Dit komt naar voren in de serie ‘Black Mirror’ aflevering ’15 Million Merits’ (2011). Wel is duidelijk dat er geen weg meer terug zal zijn. En kan er gesteld worden dat de mens aan het samensmelten is met technologie, waardoor het steeds verder van de natuur af komt te staan. Deze fase van het concept laat de nieuwe weg zien die de mens inslaat ten gevolge van zijn menselijke verlangens. Hoe dit fysiek tot uiting komt laat Prof. Dr. Anneke Smelink zien met het artikel ‘Het tijdperk van de gladjanus: Het ideaal van het haarloze lichaam’ (2010). Waar Smelink (2010) aan de hand van de foto ‘Mens versus Barbie’ beschrijft hoe het fotografie duo Inez van Lamsweerde en Vinoodh Matadin (1993) een statement maakten door de komst van het geretoucheerde tijdperk. De vrouw op de foto is glad, kaal en glimmend, ze lijkt van plastic. Het conceptbeeld waarbij het lichaam vacuüm is gezogen, doet hieraan denken, alleen is hier de scheiding tussen ‘natuurlijk’ en ‘kunstmatig’ nog wel groter omdat het plastic letterlijk op het lichaam is geplaatst. Smelink vertelt dat in 2010 het schoonheidsideaal veranderd is. Dat de vrouw geen haargroei meer wenst te hebben op alle lichaamsdelen behalve het hoofd. Smelink (2010) maakt hier de vergelijking naar machines, dat de mens verlangt naar het uiterlijk van een machine.
4
Een machine2 is metaalachtig en dus glad. Dit toont aan dat de mens niet alleen mentaal van de oermens begint af te staan maar ook lichamelijk. De mens verlangt gedistantieerd te worden van het dierlijke dat haargroei over het gehele lichaam heeft. En dus wilt samensmelten met iets kunstmatigs.
Inez van Lamsweerde en Vinoodh Matadin 1993
Volkskrant Magazine mrt 2014 (beeld Prada)
Ruim twintig jaar later ligt de focus in het modebeeld op een vlekkeloze en egale huid. Het artikel in ‘Vlekkeloos’ laat schrijfster Ilonka Leenheer (Volkskrant Magazine, 2014) zien dat de mens in de hedendaagse beeldcultuur minder extreem van het natuurlijke afstaat. Hier vindt de samensmelting tussen natuurlijk en kunstmatig misschien al plaats. In het artikel wordt namelijk beschreven dat de modellen zo make-uploos mogelijk zijn opgemaakt. Maar dus nog wel bewerkt zijn door de mens. De materialen die ontwikkelt zijn voor dit deel van het verhaal, laten de samensmelting tussen het natuurlijke en het door de mens gecreëerde zien. De materialen vertellen in drie textielgroepen het verhaal. De eerste groep brengt het serene, cleane gevoel van het lijkje naar voren. De materialen hebben nog niet ‘echt’ een bewerkt of gecreëerd gevoel. Het is een zachte, serene groep, maar heeft door het lijkje wel een macaber gevoel. Dit geeft een vervreemd natuurlijk beeld. In de tweede groep komt het groeiende, bobbelende en uitkomende gevoel naar voren. De grondstoffen van de materialen zijn een mix tussen natuurlijk en synthetisch. Glazige organza-achtige materialen die over het natuurlijke heen gesmolten zijn. Ronde craquelé glaskralen die lijken uit te komen onder een grijzig mono filament breisel. Leer met organische bobbels en een subtiele metallic glans. Bij de derde groep komt het door de mens gecreëerde naar voren en zijn de materialen plastic, aalachtig en vliezig. Dit komt in het beeld naar voren bij de flitsende hightech lijnen en de zachte ronde aalachtige bol.
2 is een mechanisme wat de mens heeft uitgevonden is vooruitgang is technologie
5
Het kleurbeeld van dit concept bestaat in de basis uit verzadigde groenen en blauwen. Daarnaast zijn grijzige witten en zachte blauw, groen, geel en oranje pastels belangrijk binnen het kleurbeeld. Het kleurenpalet geeft een licht koel, en donker verzadigd beeld. Het silhouet ontstaat vanuit streetwear met als basis kledingstukken een hoodie, t-shirt en een broek. Deze basiskleding laat de ‘natuurlijke’ kant zien, fundamentele kleding, die niet aangesloten op het lichaam zit. De kledingstukken hebben een open-dicht gevoel door het met plastic verpakte, gedeeltelijke blote lichaam. Het is bedekt, maar de transparantie maakt de huid en de lichaamsvormen zichtbaar. De kleding zal het lichaam geheel bedekken, door de afwerkingen ontstaan er transparante delen. Maar ook door transparante materialen. De details zijn lichaamsvolgend en geven op deze manier het verpakte ‘gemaakte’ gevoel.
6
FORMATIE In het tweede deel van het verhaal is concept ‘formatie’ ontstaan. Na de samensmelting tussen het natuurlijke en het gecreëerde uit de eerste fase vormt zich hier een vernieuwde omgeving waarin het eitje uitbreekt. De vernieuwde mens komt in een agressieve metaalachtige wereld terecht waar het lijf zich tegen moet verweren. Het lichaam maakt zich immuun voor deze harde omgeving om zo sterk, krachtig en onoverwinnelijk te worden en laat zien dat de vernieuwde mens behoefte heeft aan een pantser.
conceptbeeld formatie beeld samengesteld van boven naar beneden; Defqon1 podium Australië 2013, Neri Oxman, Nike hypervenom ID voor Isco
De beelden die samen het conceptbeeld ‘formatie’ vertellen zijn al duidelijk door de mens gecreëerd maar zijn nog wel te herleiden vanuit de natuur, daar waar levende wezens vandaan komen. In het conceptbeeld is duidelijk een verticaal midden zichtbaar, wat het symmetrisch maakt. Deze symmetrie maakt het beeld krachtig. Om het krachtige symmetrische pantser te maken zijn drie textielgroepen ontstaan. De eerste groep staat voor hardheid, machinaal, buitenaards en dierlijk door het ijzeren, vliegend achtige beest. De metaalachtige materialen uiten zich in ‘embossed’ leer met een metallic coating. En in meer plaatselijke metalen applicaties, ingezoomde details wat bijna een mechanisme is geworden.
7
De materialen hebben een glad, puntig en agressief gevoel. De tweede textielgroep is ontstaan vanuit het beeld dat in het midden van het conceptbeeld geplaatst is en op een soort beest lijkt dat ook niet helemaal van deze aardbodem zal komen, het heeft een droog, gummie gevoel met een panter opdruk. Het object geeft de materialen een grof gevormd gevoel. Een multi-slang die onderaan het conceptbeeld is geplaatst, lijkt op zijn prooi af te gaan. Het beest heeft een grote kop waarachter nog twee koppen en veertien staarten zitten. Het geeft een angstaanjagend gevoel. De materialen zijn massief en volumineus, ze hebben een gum- en sponsachtige structuur, zoals neopreen. Het zijn materialen om grote vormen mee te bouwen die impact kunnen maken. Ze dienen als constructieve onderlaag van het pantser. Het veerkrachtige materiaal geeft het pantser een schok dempende functie. De derde groep is ontstaan vanuit prints die grof en groot zijn opgezet door bijvoorbeeld het geschaalde formaat van een panterprint. Ze zijn hard, dierlijk, massief en agressief. Er zijn een soort giftige vreemde dierlijke wezens ontstaan die als een bouwpakket op het lichaam geplaatst worden. De prints zijn drie dimensionaal daar ze naderhand bewerkt zijn met grote kralen, dit maakt de print aanvallender en levendiger. De kleuren binnen dit concept zijn hard, liggen dicht bij de primaire kleuren goudgeel en rood maar zijn net iets verzadigder. Fluor violet is een accent kleur. De kleuren zijn donker, diep, warm en intens. De materialen en kleuren geeft de vernieuwde mens een krachtig pantser om zo immuun, hard en sterk te worden voor de wereld. Het Futurisme, een Italiaanse kunstbeweging (1909 tot 1914) streefden al naar deze agressieve, snelle, krachtige en onoverwinnelijke vooruitgang. De kunstwerken die ze maakten gingen over de snelheid van harde bewegende machines met een metalen gevoel zoals auto’s en motoren. Het harde, snelle en metalige gevoel geeft aan dat ze verlangden naar een ijzersterk mens waarbij het zachte, esthetische beeld verdrongen wordt (boek, Futurismo 1909-1926). Een extreme subcultuur die ook naar een machine-achtig mens streefden waren de gabbers.
8
Exactitudes 1. Gabbers – Rotterdam 1994
Eind jaren 80, begin jaren 90 ontstond in Rotterdam de gabber scene. Door onder anderen het gebruik van xtc steeg de vraag naar meer ‘beats per minute’ in hun muziek. In de documentaire ‘Gabber’ (2013) wordt de muziek waar zij voor leefden omschreven als hard, snel en agressief. Het ‘hakken’ of ‘gabberen3’ ziet er bijna machinaal uit door de harde en de te snel opeenvolgende bewegingen voor het lichaam. Het uiterlijk van de gabber was daarnaast ook niet bepaald vriendelijk. Ze hadden glad geschoren hoofden, zodat tijdens het hakken het zweet goed kan weg druipen, vertelt een van de gabbers in de ‘Gabber’ documentaire (2013). Deze comfortabele gedachte is ook terug te zien in de kleding. Ze droegen Cavello’s en ‘Aussies’, trainingspakken van lichte en luchtige materialen die niet in de weg zitten, met bijbehorend een paar Nike Air Max schoenen. Het uiterlijk voldoet niet aan het schoonheidsideaal, maar is wel uitermate geschikt om als een machine mee te bewegen. Er wordt duidelijk dat er bij het Futurisme en de gabbers een afkeer voor het zachte is. Het zachte wordt er bij beide bewegingen als het ware machinaal uitgeramd. Wat doet verharden. Het silhouet dat er ontstaat zal deze hardheid visualiseren.
3 vorm van dansen die bij het gabber-zijn hoort
9
Sculptuur uit het Futurisme ‘Unieke Vormen van Continuïteit in de Ruimte’, brons, Umberto Boccioni, 1913, Museum of Modern Arts, New York
Het silhouet heeft de vorm van een zandloper. De zandloper begint boven het hoofd en eindigt net onder de knie. Het zijn beschermende, getailleerde agressieve pantsers. Het geeft een aerodynamisch gevoel door de plaatsing van de 3D vormen, wat qua vorm is afgeleid van het beeld ‘Unieke Vormen van Continuïteit in de Ruimte’ (1913). Doordat er in dit conceptdeel met grote harde vormen wordt gewerkt zorgt het aerodynamische effect voor de snelheid.
10
EXTENSIE In het laatste deel van het concept is het conceptbeeld ‘extensie’ ontstaan. Na het vormen van het nieuwe sterke lichaam vind hier de optimalisering van alle zintuigen plaats.
conceptbeeld extensie samengesteld beeld van links naar rechts van boven naar beneden; Leanne Eisen, Jesse Kanda, Dorry Hsu Naomi Campbell door Seb Janiak, Philip Beesley
Het conceptbeeld ‘extensie’ laat een wereld zien waarin alles gemaakt is door de mens. Hier komt het vernieuwde sterke en harde lijf aan, in de laatste fase voor ontwikkeling en zal het zich verder ontpoppen. Het lichaam zal sensoren krijgen, zodat de zintuigen meer geprikkeld kunnen worden. De vrouw die midden in het conceptbeeld geplaatst is ziet er glad en gestroomlijnd uit, doordat ze naakt is en een hoogglans-laag heeft. Rechts van deze vrouw is het beeld snijdend en geeft het beeld een prikkeling door de gelaagde sprieten. Het linker beeld ziet er bewegelijk uit door de verschuivingen die plaats vinden, en krijgt daardoor een grafisch blur-effect. De kijker kan in het beeld worden opgezogen. Het menselijk lichaam heeft zich gemuteerd naar een zintuigelijk technologisch lichaam. En heeft optimale zintuigen, die open en op scherp staan. Door het bewegende beeld dat het oog stimuleert en het lichaam dat gestroomlijnd is, geeft dit samen een sterk gefocust mens weer. De sensoren die de mens voor zichzelf heeft gemaakt zorgen ervoor dat de mens optimaal kan voelen.
11
Er is een lichaamsvolgend silhouet tot stand gekomen door de gestroomlijnde vrouw. Om de zintuigelijke ervaring te vergroten zullen het hoofd, de handen en de voeten vorm geven aan het silhouet. De handen en voeten staan in contact met het gehele lichaam en geven wat het lichaam voelt door aan het hoofd. Het menselijke hoofd kan ruiken, kijken, proeven en zien. Zo wordt er bevestigt wat er gebeurd. De mens kan nu door deze optimalisering weer gebruik maken van het instinct en haar intuïtie. Dat de mens behoefte krijgt aan een tactielere wereld, waarin de zintuigen weer meer geprikkeld worden vertelt ook Filosoof Koert van Mensvoort in de documentaire ‘Hoe echt is echt?’ (2014). Van Mensvoort (2014) vertelt dat er aan de online wereld momenteel een beleving ontbreekt, de zintuigelijke ervaring. Om ervoor te zorgen dat de mens geen slaaf wordt van het door de mensgecreëerde, zal de mens ervoor moeten zorgen dat het niet met vooraf, ingevulde informatie zal moet gaan leven, waarbij geen intuïtie en instinct meer nodig is. Het instinct en het intuïtieve van de mens zal instant gehouden kunnen worden zolang er beleving is voor de mens. Waarbij de zintuigen als sensoren reageren en ieder individu in de gemaakte wereld een eigen beleving kan hebben.
Foto Studio Roosegaarde project Crystal
Entrepreneur Daan Roosegaarde, vertelt tijdens ‘Zomergasten’ (2013), dat Nederlanders moeten ophouden met het bekritiseren van wat ze zien, maar met een voorstel moeten komen en dat moeten uitvoeren. Omdat dromen werkelijkheid kunnen worden en technologie de mens veel te bieden heeft. Roosegaarde (2013) toont hiermee aan dat de instelling van de mens zal moeten veranderen om geen slaaf te worden van het gecreëerde. Een foto van zijn werk is hier boven geplaatst, genaamd ‘Crystal’. De stenen geven licht door het gebruik van draadloze led lampjes. Ze zijn interactief omdat ze gratis zijn, en daardoor gedeeld en aangeraakt kunnen worden. Door op deze manier technologie te benaderen gaat
12
het instinct en de intuïtie niet verloren. Omdat ieder individu een eigen beleving zal hebben met deze steentjes. Er zijn drie textielgroepen ontwikkeld bij ‘extensie’, die samen het verhaal vertellen. Ze laten de optimalisering van de zintuigen zien in textiel. In de eerste groep komt het hoogglanzende effect van de vrouw uit het conceptbeeld naar voren. De materialen dienen als een nieuwe huid voor het geoptimaliseerde lichaam. De groep bestaat uit lakleer, latex en gecoate jerseys. Het is de basis voor het vernieuwde lichaam. Bij de tweede groep zijn de materialen hoogpolig en daarmee 3D. Door het plaatselijk aanbrengen van glazen staafkralen, bont, stekelige bloemetjes en plastic draden. Het doet denken aan vleesetende plantjes die door de mens gecreëerd zijn. Ze komen in actie om de mens meer tastbaarheid te geven. En geven de kijker het gevoel dat ze niet helemaal weten of ze het wel of niet aan gaan raken. Wat de mens bewust maakt van het gebruik van de handen. Bij de derde groep stoffen komt het grafisch bewegende uit het conceptbeeld naar voren. Er is beweging in de prints aangebracht door een zeefdruktechniek twee keer, net verschoven te drukken op een air mesh. Daarboven zijn grote heldere glaskralen in staaf vorm geplaatst. De materialen geven door de beweging bijna het gevoel dat ze geluid maken. En hiermee de zintuigen prikkelen. De kleuren zijn fris, zilver, helder wit, licht blauw en groenig geel. De kleuren die hiermee in contrast staan en meer als accentkleuren gebruikt worden zijn zwart, auberginepaars en amberbruin.
13
CONCLUSIE Het eindeloze verlangen van de mens naar technologische vooruitgang, maakt dat er steeds meer kunstmatige creaties bij zullen komen. De beeldcultuur zal niet stoppen met het afvlakken van de mens door alles wat gecommuniceerd wordt in te vullen en er weinig vrijheid voor de kijker overblijft. Maar de mens kan er wel voor kiezen dit anders te benaderen. Door deze afgevlakte wereld van meer tastbaarheid en beleving te voorzien. Dit zal het zintuigelijk waarnemen van de mens doen vergroten en daarmee het levensgenot. In dit afstudeerproject wordt er een beeld geschept van deze toekomstige mens en de beleving die de zintuigen prikkelt. Deze vernieuwde mens ontstaat vanuit een vliezig eitje in het concept ’regeneratie’. Waar duidelijk wordt dat de mens zal samensmelten met technologie. Binnen dit conceptdeel wordt deze vernieuwde mens geboren. In deel twee, ‘formatie’, strekt het net uitgekomen lijf zich uit in een harde, metaalachtige en agressieve omgeving. Aan de hand van gabbers en het Futurisme wordt er aangetoond dat dit een belangrijk onderdeel is voor het vernieuwde lichaam, en waardoor de mens behoefte heeft aan een pantser. In het derde thema, extensie, heeft de vernieuwde mens zich ontpopt tot een volwaardig wezen en kan het met kracht en instinct de wereld instappen. Hierin is het vooral belangrijk te blijven focussen op het tactiele, en niet te verdwijnen in de afgevlakte gewoontes. In het materiaalbeeld wordt er tactiliteit toegevoegd door het aanbrengen van kralen en kunstmatige bewerkingen.
14
BRONNENLIJST VIDEO Serie Black Mirror (seizoen 1), creator Charly Brooker, 2011 http://www.imdb.com/title/tt2085059/ 21-04-2014 Historicus Rutger Bregman, Noodzaak van een utopie, Tegenlicht, 23-02- 2014 http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2014/februari/rutger-bregman.html 21-04-2014 Documentaire Gabber, 2013 http://www.hollanddoc.nl/kijk-luister/documentaire/g/gabbers.html 21-04-2014 Filosoof Koert van Mensvoort, Hoe echt is echt?, Tegenlicht, 13-03-2014 http://tegenlicht.vpro.nl/nieuws/2014/maart/koert-van-mensvoort.html 21-04-2014
AFBEELDING Philip Beesley, archictuur http://www.philipbeesleyarchitect.com/ 21-04-2014 Umberto Boccioni, sculptuur, Unieke Vormen van Continuïteit in de Ruimte, brons, Museum of Modern Arts, New York,1913, http://www.flickr.com/photos/springmanart/6343499546/ 30-03-14 Naomi Campbell, gefotografeerd door Seb Janiak http://25thcenturyyy.com/naomi-campbell-photographed-by-seb-janiak/ 21-04-2014 Defqon 1, podium, Australië (hardcore festival), 2013 http://www.inthemix.com.au/news/56290/Defqon1_Australias_timetable_revealed 30-03-14 Desiree Dolron, fotografie http://www.desireedolron.com/-/series/1/10 30-03-14 Leanne Eisen, artwork http://leanneeisen.com/artwork/1185627.html 21-04-2014 Exactitudes, gabbers, 1994 http://www.exactitudes.com/index.php?/series/detail/1 31-03-14 Zaha Hadid, architecture, screenshot http://vimeo.com/74186742 artikel
http://www.designboom.com/architecture/zaha-hadid-new-national-stadium-of-japan-venue-for-tokyo-2020olympics/ 30-03-14 Iris van Herpen, collectie Biopiracy, 2014 www.irisvanherpen.com 21-04-2014 Dorry Hsu, 3D print http://www.dezeen.com/2013/08/05/the-aesthetic-of-fears-3d-printed-jewellery-insects-dorry-hsu/ 21-04-2014 Jesse Kanda, screenshot http://www.designboom.com/art/jesse-kandas-video-for-hows-that-by-fka-twigs/ 21-04-2014 Inez van Lamsweerde en Vinoodh Matadin (1993) http://www.reinmein.info/kurzum/singleview/article/kurzum-not-in-fashion-wie-mode-den-blick-auf-unsere-weltveraendert-teil-ii.html 30-03-14 Luilekkerland, schilderij, Pieter Bruegel (1567) https://decorrespondent.nl/121/waar-blijft-luilekkerland/4651845-d68f7e68 29-03-14 Nike, campagne, 2013 http://hypebeast.com/2013/9/nikeid-releases-the-hypervenom-id-for-danny-welbeck-isco-and-robert-lewandowski 30-03-14 Neri Oxman, 3D print http://web.media.mit.edu/~neri/site/projects/kafka/kafka.html 21-04-2014 Studio Roosegaarde http://www.studioroosegaarde.net/project/crystal/photo/#crystal 21-04-2014 Sarah Schoenfeld, fotografie http://www.sarahschoenfeld.de/works/all-you-can-feel-2/ 30-03-14
BOEK Futurismo 1909-1926 / onder leiding van Ada Masoero, Renato Miracco. ISBN 90-5349-464-2
ARTIKEL Schrijfster Ilonka Leenheer, 08-03-2014, Volkskrant Magazine, blz 92-94 Entrepreneur Daan Roosegaarde, 2013
http://www.vn.nl/Archief/Media/Artikel-Media/Profiel-Daan-Roosegaarde.htm 21-04-2014 Prof. Dr. Anneke Smelink, 2010 http://annekesmelik.nl/gladjanus.pdf 21-04-2014
