Mededelingenblad van de Stichting Sint-Pietersfeest Kalken 22ste jg., nr. 1, p. 2833-2860.
Eindejaarsnummer 2010 – Nieuwjaarsnummer 2011.
v.u. Stichting Sint-Pietersfeest, p.a. Kruisenstraat 70, 9270 Kalken 2833
Illustraties voorblad: Links: Marcel Steendam aan het verven, juni 2001. Rechts: Kijk op het interieur van de kapel, oktober 2010. Inhoud. Editoriaal. Programma 2011. Onderhoudswerken aan de kapel van O.-L.-Vrouw Onbevlekt Ontvangen in de Kruisenstraat – Bieststraat te Kalken. Het laatste weekend van december: drukke dagen. Uitnodiging nieuwjaarswens 2011.
2834 2835 2836 2859 2860
Editoriaal. Traditioneel is de winterperiode een periode van voorbereiding voor een volgend werkjaar en van bezinning rond het kerstfeest. Tijdens het kerstweekend staat het kapelletje in de Kruisenstraat centraal tijdens de bezinnings-stop van de KWB-kerststallentocht. De kerststal zal echter een deel van het gerestaureerde en opgeknapte kapelletje verstoppen. Geen nood echter, in dit mededelingenblad vindt de lezer een uitgebreide studie over dat heiligdom dat bijna honderdvijftig jaar op de scheiding Biestraat – Kruisenstraat staat. En we zorgen tijdens het kerstweekend voor een fototentoonstelling rond de recente herstellingswerken. Het Stien- en Liesjaar loopt bijna ten einde en we willen iedereen dankbaar zijn voor de medewerking en interesse. We hopen dat Stien en Lies nog lang als symbool voor kermis en feest kunnen deelnemen aan het Kalkense volksleven. Die wens hebben we bij het begin van een nieuw jaar 2011, ook voor iedereen. We wensen jullie daarom een goede gezondheid en hopen dat jullie in het nieuwe jaar flink wat doelstellingen en wensen kunnen waarmaken. Op zaterdag 1 januari 2011 nodigen we jullie van harte uit op de nieuwjaarswens in gelegenheidscafé Den Ijsbeer op wat we het SintPieterspleintje noemen. Tot dan? 2834
Programma 2011. Naar goede gewoonte, en voor de zeventiende keer, beginnen we een nieuw werkjaar op 1 januari met onze nieuwjaarswens in openlucht op het braakliggend terrein in de Kruisenstraat/Koffiestraat. We zorgen voor warmte in een tot nu toe toch wel ongewoon strenge winterperiode met een drankje en een hapje. Iedereen dus van harte welkom in gelegenheidscafé Den Ijsbeer!!! Het feest in de Steenbeekstraat ter gelegenheid van de Omloop Het Nieuwsblad, met voor de derde keer een Kalken zingt, gaat door op zaterdag 26 februari 2011 in de werkhuizen van de firma Kuppens-De Wilde. Een van de belangrijkste activiteiten in 2011 is ongetwijfeld Molekenskermis met een nieuwe uitgave van de oldtimershow voor auto's, moto's en fietsen en de oldtimerbrommerrondrit op zondag 17 april 2010. Aangezien Pasen in 2011 heel laat valt, wordt Molekenskermis voor het eerst sinds lang de zondag vóór Pasen georganiseerd. De drieëntwintigste editie van het Sint-Pietersfeest, op 2 en 3 juli, zal als centrale thema’s de Cubaanse Avond op zaterdag en de motorenontmoetingsdag hebben. Alles wordt overgoten met een extra muzikaal sausje. Genoeg redenen om eens te meer uit de bol te gaan. Als afsluitende jaaractiviteiten werken we mee aan de Boerenmarkt in het kader van Met Vlag en Wimpel en Fortunekermis tijdens de maand oktober. Een jaarprogramma afwerken kan echter niet zonder medewerking op alle niveau's: politiezone, gemeente, provincie, vrijwillige medewerkers, sponsors en bezoekers. We zijn dan ook iedereen dankbaar voor de inzet. Via onze website http://www.sintpietersfeestkalkenbe.eu kan u alle activiteiten meevolgen en gegevens over een deel van het Kalkense volksleven opvragen.
2835
Onderhoudswerken aan de kapel van O.-L.-Vrouw Onbevlekt Ontvangen in de Kruisenstraat – Bieststraat te Kalken (herfst 2010). André Van De Sompel, Theo De Geest en Lieven Hanselaer De recente werken aan de Kruisenstraatkapel brachten nieuwe gegevens aan het licht. In deze bijdrage vatten we onze kennis over die kapel samen. 1. Opgenomen in de inventaris van het bouwkundig erfgoed. De kapel werd opgenomen in de inventaris bouwkundig erfgoed met volgende beschrijving: Wegkapel toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen (naast nr. 34), gebouwd in 1865 (zie gevelsteen) en gelegen in een straatbocht op de hoek met de Bieststraat. In 1975 werd de sterk vervallen kapel bedreigd met sloop. De daarop volgende restauratie werd gefinancierd door de omwonenden. Afsluitende haag en tweedelig ijzeren toegangshek tussen dito pijlers aan de straatkant. Vrijstaande kapel op rechthoekig grondplan. Verankerde baksteenbouw onder zadeldak met pannen, aan de voorzijde rustend op twee bepleisterde en witgeschilderde zuilen van portiek. Gewit driehoekig fronton met het opschrift "O.L.V / ONBEVLEKT / ONTVANGEN / bvo", onder een decoratief uitgesneden houten dakrand en bekroond met ijzeren dakkruis. Licht getoogde deuropening met rechthoekige dubbele deur met aan weerszijden de gevelstenen "L. DE LAUSNAY." (links) en "B. MATTHYS / 1865" (rechts), verwijzend naar de bouwdatum en de vermoedelijke schenkers van de grond en de bouwmaterialen. Zijgevels voorzien van een rechthoekige vensteropening met tijdseigen afgeronde bovenhoeken (ramen met fijne roedeverdeling). Beeld van Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen op altaar in rechthoekige omlijsting met boog op pilasters. De kapel is gelegen op de kadastrale sectie Laarne 2, Sectie D, nr. 624M. 2. Heropleving van de Mariaverering. Paus Pius IX kondigde op 8 december 1854 een dogma af waarbij gesteld werd dat Maria zonder erfzonde was ontvangen. Maria werd met onbevlekte ziel ontvangen in de schoot van haar moeder, Anna. Maria was, met andere woorden, zonder de erfzonde - waarmee iedereen geboren was – geboren. Zo kon Maria de waardige moeder zijn van God. Die 2836
afkondiging veroorzaakte een ongekende heropleving van de Mariaverering. Die verering kreeg een bijkomende boost door de verschijningen van Maria te Lourdes in 1858 aan Bernadette Soubirous en de verklaring: Ik ben de Onbevlekte Ontvangenis. Het feest van de Onbevlekte Ontvangenis heeft plaats op 8 december, negen maanden voor de geboorte van Maria, op 8 september. 3. Processies te Kalken en Laarne. Na de afkondiging van dat dogma werden zowat in gans Vlaanderen nieuwe initiatieven ingericht om Maria te vereren. Informatie daarover vonden we in enkele krantenartikels. Den Denderbode meldde op 04 Februari 1855 over Laarne het volgende: Zondag was geheel ons dorp verlicht ter gelegenheid van de afkondiging van het geloofspunt van de Onbevlekte Ontvangenis van de H. Maegd Maria. Het huys van den schilder M. Van Brussel was met zeer fraeye transparanten vercierd. In Den Denderbode van 20 mei 1855 werd een processie ter eere van Maria Onbevlekte Ontvangenisse te Laarne vermeld. In Den Denderbode van 24 juni 1855 vonden we volgend verslag: Men schryft uyt Calcken aen den Dender-bode: De processie ter eere van de Onbevlekte Ontvangenis, welke alhier heeft plaets gehad, heeft alle verwachting overtroffen. Noyt hebbe ik meerderen geestdrift gezien, alle de parochianen hadden het hunne bygedragen om Maria’s feest te verluysteren en den toeloop der vremdelingen was zoo groot, dat men over de hoofden konde gaen. Verscheyde inwooners van Calcken, voor welkers wooningen de processie niet passeren moest, hadden rustkapellen, zegebogens, paviljoenen enz. geplaetst aen de minst bewoonde plaetsen van haren doortocht. Geheel den tour die eene kleyne halve uer lang is, was beplant met sperrekens, behangen met wit en blauw katoen met zyden strikken opgetrost; meer dan dertig zeer fraeye met smaek versierde zegebogens waren er van afstand tot afstand geplaetst. Alle de huyzen waren op het kostelykste behangen en versierd met zinnebeeldige transparanten, kostelyk geschilderde jaerschriften, zeer schoone geschilderde wimpels, vaentjens, vlaggen, guirlanden, enz. enz. enz. De hulde aen den yver van alle Calckenaren verschuldigd, belet eenige uitzonderingen te nemen dewyl zy alle om het meest volgens hun vermogen medegewerkt hebben. 2837
Den stoet die na de vespers uytgegaen is, was allerpragtigst geschikt; noch kost noch moeyte waren er gespaerd; alles was grootsch en de koninginne de hemelen weerdig, indien wy hier iets konden verrichten dat haer weerdig is. Het muziek en alle de genootschappen waren er by tegenwoordig, en den samenstel was zoo fraey als men er oyt gezien hebbe. Eind november - begin december 1855 werd de basis gelegd van de Congregatie van O.-L.-Vrouw van Kalken, onder de titel van Maria Onbevlekt Ontvangen. Tot die congregatie konden enkel ongetrouwde dames toetreden. 4. De bouw van een nieuwe kapel op de wijk De Kruisen.
Illustratie 1. Situering van het stuk grond waarop de kapel gebouwd zou worden (Sectie D, nr. 624c). Kaartenmaker P.C. Popp (ca. 1860) gaf het deel van de huidige Kruisenstraat tussen het kapelletje en de Dendermondsesteenweg foutief de benaming Bieststraat. De tocht van de processie, langs Kalkendorp, Nerenweg, Bieststraat, Kruisenstraat, Koffiestraat en terug naar Kalkendorp, duurde ongeveer een half uur. We zien in de processie van 1855 de start van een jaarlijkse herhaalde traditie, verslagen daarover ontbreken echter. De huidige kapel werd op de uiterste hoek van een akker, sectie D nr. 624M, volgens de datumsteen in 1865 gebouwd en toegewijd aan O.-L.2838
Vrouw Onbevlekte Ontvangenis. We nemen aan dat een gemetselde kapel een tijdelijke rustkapel, opgesteld ter gelegenheid van de voormelde jaarlijkse processie aan de minst bewoonde plaetsen van haren doortocht, diende te vervangen. Als zo een minst bewoonde plaets kan de akker op de samenkomst van de huidige Bieststraat met de Kruisenstraat beschouwd worden. In de Kerkstraat (de huidige Koffiestraat) was er tussen de Kouterstraat en de toenmalige woonkern De Kruisen (rond het huidige kruispunt met de Dendermondsesteenweg) toen nauwelijks bewoning. De periode waarin de kapel werd gebouwd, was er een waarin, in het teken van een groeiende radicalisering van het katholicisme als strijdmiddel tegen de liberalen, op nog andere plaatsen in Kalken kapellen werden heropgericht of nieuw gebouwd. Zo bijvoorbeeld werd de kapel gewijd aan de H. Dionysius in de Pennemansbaan in diezelfde periode heropgebouwd. Het nog onbebouwde deel van de oorspronkelijke grote akker kreeg in een mutatieschets van het kadaster het het toponiem De Kapelleakker toebedeeld. Langzaam werd de akker volgebouwd, zodat omstreeks 1950 het laatste stuk bouwgrond was ingenomen. 5. Een aantal weldoeners. Op de voorgevel van de kapel staan op geschilderde stukken natuursteen twee namen, namelijk die van L. De Lausnay en B. Matthys. Landbouwer Livinus Delausnay was eigenaar van een akker in de huidige Kruisenstraat van iets minder dan een halve hectare groot; gekend onder Sectie D nr. 624. Die akker werd vanaf 1838 aangesneden voor woningbouw. Livinus was een welstellende landbouwer en was omstreeks 1860 eigenaar van twee hofsteden en verschillende stukken grond (voor in totaal bijna 14ha). Livinus De Lausnay werd geboren te Laarne op 14/01/1788 als zoon van Bartholomeus Robertus (ex Kalken) en Joanna Van den Abbeele (ex Laarne). Livinus overleed te Kalken op 17/02/1868. Hij was weduwnaar van Joanna Slabbaert (Kalken, 18/12/1786 – 29/09/1859) met wie hij op 8/05/1817 te Kalken getrouwd was. Livinus was eigenaar en dus meer dan waarschijnlijk de schenker van de grond, maar was geen bewoner van de wijk De Kruisen. Hij woonde aan een invalsweg van het dorp, namelijk in de huidige Nerenweg ter hoogte van de school Zonnebloem. De ongehuwde bakker Bernard Matthijs was volgens dezelfde legger eigenaar van acht huizen. Drie woningen bevonden zich op de wijk 2839
Hussevelde, vier woningen in de Kruisenstraat en wel ter hoogte van de huidige nummers 41-45 en 60-64, dichtbij het kruispunt met de huidige Dendermondsesteenweg. Een laatste woning stond in de Bieststraat ter hoogte van het huidig nummer 38. Bernard was geboren te Wetteren op 9/03/1796 en overleed te Kalken op 20/01/1882. Hij woonde waarschijnlijk een hele tijd in bij Amandus Dauwe in de toenmalige Kruisenstraat nr. 47, nu ter hoogte van woning Kruisenstraat 451. Bernard zorgde waarschijnlijk voor de financiering van de kapel.
Illustratie 2 (links). Inplanting van de kapel (sectie D, nr. 624M) op een uithoek van de akker, rechtover de verbindingsweg met Kalkendorp. Illustratie 3. Detailopname van de kapel. FOD Financiën, Archief Kadaster Gent, mutatieschets Kalken 1867/15. Onzes inziens speelde nog een derde persoon een belangrijke rol. De ongehuwde Cesarine Dauwe (1843-1925), dochter van brouwer Pieter Francies Dauwe uit de Koffiestraat, woonde op de hoek van de huidige Dendermondsesteenweg met de Schriekstraat, kant van Overmere. Ze was dus een dichte buur van bakker Bernard Matthijs. Ze was zeer bemiddeld en bovendien van september 1862 tot (minstens) eind 1879 raadschrijfster van de Congregatie van O.-L.-Vrouw van Kalken. Bestuurslid van die congregatie bleef ze tot aan haar overlijden. Als een van de 1
Laarne, Archief Kalken, nr. 531.1. De uitnodiging tot stemmen voor de gemeenteraad van 1872 werd voor ontvangst ondertekend door zijn nicht Clementina De Landtsheer, echtgenote van Amandus Dauwe. 2840
verantwoordelijken van die congregatie zien we haar in staat om – eventueel met de hulp van de plaatselijke geestelijkheid - te ijveren voor een kapel op haar wijk. De herinnering aan de omstreeks 1830 verdwenen kapel toegewijd aan de H. Jozef, op de hoek Kruisenstraat met de Dendermondsesteenweg, kant Overmere, speelde misschien ook wel een rol. Het lijkt aannemelijk dat twee oudere, bemiddelde mensen, op het einde van hun leven, bewogen werden een kapel te financieren voor hun nakende zielenrust. 6. Bouw en bouwmaterialen. Over de bouw van de kapel werden (nog) geen gegevens gevonden. Van een inhuldiging of wijding werden evenmin vermeldingen gevonden. Volgens illustratie 3 (de mutatieschets van het kadaster anno 1867) was de kapel 3,80m diep en 3,10m breed. De opmeting anno 2010 gaven als afmetingen aan: 5,20m diep en 3,20m breed. Het verschil in de afmeting van de diepte zit in het portiek. Uit vaststellingen tijdens de recentste onderhoudswerken blijkt dat de kapel oorspronkelijk wel degelijk met portiek werd gebouwd. We vermoeden dat bij de aangifte van de kapel voor het kadaster de portiek al dan niet bewust achterwege gelaten werd. Als bouwmateriaal werd rode baksteen gebruikt met als maten: 3,5cm à 4cm hoogte, 6cm à 7,5cm breed en 15cm à 16,5cm lang. De vensterbanken en de naamstenen in de voorgevel werden gemaakt van arduin. Het merendeel van de rode dakpannen, anno 2010, had zwarte schakeringen en een dubbele sluiting. In de dakpannen was de benaming “Sterreberg Courtrai” gebakken. Oorspronkelijk was het dak uitgevoerd met boomse pannen en aangestreken vorsten, zonder wel. De kapel heeft een overhoeks geplaatste vloer bestaande uit lichtgrijze cementtegels en felblauwe cabochons.
2841
Illustratie 4. Grondplan van de kapel. Opmetingen en schets door Theo De Geest, 2010. 7. Verschillende herstellingswerken. Op de zijkant van het houten altaar staan datums met daaraan gekoppeld de namen van de personen die aan de onderhouds- en herstellingswerken deelnamen. 2842
7.1. De werken uit 1929. De vermelding van het jaartal 1929 met daarbij de naam De Kesel kan twee dingen betekenen. Ofwel mogen we hieruit afleiden dat de plaatselijke schilder Alfred De Kesel2 de kapel schilderde en dat dit werd vermeld op de zijkant van het altaar, ofwel dateert het altaar uit 1929 en werd het in dat jaar geschilderd door Alfred De Kesel. De datum op het beeld van de heilige Jozef laat vermoeden dat dit beeld geschilderd werd in 1929. Het ronde venstertje in de achtergevel doet veronderstellen dat het huidige altaar, dat zo goed als de ganse muur bedekt, inclusief het venstertje, niet het originele is. Het huidige altaar werd uit goedkoop ”kanadaboomhout” gemaakt door de schrijnwerkersfamilie Van Bogaert die zich toen als zorgdrager over het kapelletje ontfermde (zie 8.4.).
Illustratie 5. Tekening van de zuidelijke zijgevel van de kapel. Opmeting en schets door Theo De Geest, 2010.
2
Alfred De Kesel (Kalken, 22/08/1884 – Gent, 01/11/1955) was gehuwd met Emerantia Bracke. 2843
Illustratie 6. De Kruisenstraatkapel tijdens het interbellum en tevens de (voorlopig) oudste afbeelding. Uiterst rechts zien we herberg In den Handboog, toen Kruisenstraat 19. Fragment van een fotopostkaart, te dateren 1929-1930. Illustratie 7. Fragment uit de fotopostkaart van 19291930. Bemerk het kruis dat vooraan het dak staat en de met witte verf geaccentueerde daklijst. De hekstijlkoppen zijn anders dan diegene die we op de foto van 1948 zien. Er bevinden zich gordijntjes aan de deurvenstertjes.
2844
7.2. Herstellingswerken tussen 1930 en 1948. Wanneer we de illustraties 7 en 8 met elkaar vergelijken, zien we dat na 1929 aan het dak van de kapel gewerkt is. De boomse pannen zijn vervangen en de vorstpannen zijn vervangen door vorsten met een wel (waarmee ze over de volgende vorst haken). De naar de voorzijde toe groter wordende aanstrijkingen van de vorsten (zie illustratie 7) wijzen er mogelijks op dat de portiek aan het verzakken was. We merken op dat in het vernieuwde dak het kruis iets naar achteren geplaatst is. De voorzijde van de oversteek, het fronton, werd eveneens gewijzigd: de draagbalk boven de pilaren werd verzwaard, de geprofileerde sponde werd vervangen en een nieuwe tekst werd geschilderd, in een kleiner lettertype (zoals op de originele foto zichtbaar is). Ook de bekroningen van de hekstijlen werden vervangen door een ander exemplaar. Illustratie 8. De Kruisenstraatkapel in 1948. Foto architect Remi Hanselaer.
2845
7.3. Herstellingswerken periode 1970 – 1975. In de periode 1970-1975 was de kapel opnieuw aan grondige herstelling toe. De buren hielpen bij de uitvoering van de werken of leverden een geldelijke bijdrage. De werken werden uitgevoerd door Emiel Vervaet3, Camille Bracke4, Germain Crommelinck5, Maurits Scheire6 en Marcel Steendam. Katrien Steendam en Christel Bracke, dochters van herstellers van de kapel deden een omhaling in de Kruisenstraat en in de Bieststraat om de herstelling te financieren.
Illustratie 9. De buren die de werkzaamheden in goede banen leidden anno 1970-1975. Vlnr. Camille Bracke, Germain Crommelinck, Emiel Vervaet, Ludovic Bémé, Francky De Meyer, Marc Steendam en Marcel Steendam. 3
Emiel Vervaet (Kalken, 09/05/1923–Gent, 23/08/1990) woonde destijds in Kruisenstraat nr. 32 en daarna nr. 19. 4 Camiel Bracke (Chenée, 3/07/1923–Eksaarde, 04/01/2010) woonde destijds naast de kapel in Kruisenstraat nr. 34. 5 Germain Crommelinck (Kalken, 25/12/1907–Lokeren, 19/01/1987) woonde destijds naast de kapel in de Bieststraat nr. 70. 6 Maurits Scheire (Kalken, 14/07/1925-10/02/2009) woonde destijds in de Bieststraat nr. 63. 2846
De uit te voeren werken waren niet gering: de binnenbepleistering brokkelde af door een vochtprobleem en het dak vertoonde een knik door verzakking van de pilaren van het portiek. Men had zelfs aan de afbraak en de heropbouw van de kapel gedacht. De losse bepleistering onderaan de muren werd weggenomen. Grijs geverfde triplexplaten zouden de beschadigde muurdelen tot op de hoogte van de stoellijst verbergen. De overblijvende muurdelen en het plafond kregen een “gebroken wit-kleur” bovenop de gelige latexverflaag. De groene deuren werden witgelakt. Het dak werd losgemaakt van de beide portiekpilaren en opgekrikt. Germain Crommelinck draaide twee houten stukken om tussen de muurplaten en de pilaren te plaatsen zodat het dak opnieuw een horizontale stand zou krijgen. Een ijzeren draagbalk ter ondersteuning van het fronton van het portiek zou voortaan de twee pilaren verbinden7. De achtergevel werd gerotst bezet met een mengsel van cement en zand door Marcel Steendam. Het fronton werd voorzien van nieuwe witgeschilderde platen en Maurits Scheire plaatste de tekst. 7.4. Herstellingswerken eind 1991 – voorjaar 1992. In 1984 werd de kapel langs de buitenkant volledig herverfd. Korte tijd later was de kapel echter opnieuw toe aan dringende herstellingswerken. Die werden aangepakt door Marcel Steendam, Christianne Crommelinck, André Van De Sompel en Henri Bruyneel. Binnenin de kapel werd de houten lambrisering uit de jaren 1970 verwijderd. De muren werden in december 1991 onderkapt en er werd een vochtwering uit bitumen geplaatst. Daarna werd de bepleistering waar nodig vernieuwd. De afgebrokkelde kroonlijst aan de zuidmuur werd bijgewerkt (en daardoor zou onbewust een deel van een vroeger geschilderde tekst voorgoed verdwijnen). Een stenen muurplint werd onderaan de muren aangebracht. Ook werd een nieuwe deurdorpel geplaatst. De muren en het plafond werden opnieuw geschilderd in dezelfde kleur als in de jaren 1970-1975. Het houten altaar verkeerde in slechte staat na aantasting door vocht en houtworm. Het altaar werd deels vernieuwd. Onderaan werden de beschadigde delen afgezaagd en werd een nieuwe zwartgeschilderde plint 7
Interview André Van De Sompel met Camille Bracke, 15 februari 1988. 2847
aan het altaar gemonteerd. De behouden originele delen van het altaar werden behandeld tegen houtworm. Langs de buitenzijde van de kapel werd een muurplint van cementpleister aangebracht. Er werden een aantal pannen van het dak vervangen en de houten dakrand van de overkapping van het portiek werd deels vernieuwd. Loodgieter Henri Janssens plaatste kort voor Molekenskermis van april 1992 zinken hanggootjes met afvoeren ter hoogte van de voorgevel. De afvoerputjes werden aangesloten op het rioleringsnet. Het meubilair van de kapel werd vernieuwd: er werden zes nieuwe stoelen aangekocht en pastoor Jozef François schonk een nieuwe metalen staander voor de offer- en noveenkaarsen. Het kastje met devotiebeeldjes werd behouden.
Illustratie 14 en 15. Schets van de achter- en voorgevel van de kapel. Opmeting en schetsen door Theo De Geest, 2010. 7.5. Kleine werkzaamheden in 1996, 2001 en 2005. In 1996 werd het hekken hersteld, gezandstraald en geverfd. De hekstijlen kregen een nieuw kopstuk en werden wit geschilderd. In 2001 en 2004 kreeg de kapel een verfbeurt. 2848
Bij de vernieuwing van de Kruisenstraat en een gedeelte van de Bieststraat in 2005 werd een pad gelegd rond de kapel. De afwaterputjes van de kapel worden aangesloten op het hemelwaterafvoernet. 7.6. Herstellingswerken periode eind augustus – eind oktober 2010. Bij aanvang van de werkzaamheden eind augustus werd niet vermoed dat die ronduit ingrijpend zouden zijn. Het was trouwens enkel de bedoeling de kapel binnen en buiten eens op te frissen met een laag verf. De bestuursleden van de Stichting Sint-Pietersfeest Kalken zouden wel een handje helpen..., maar het waren uiteindelijk Marcel Steendam, Theo De Geest en Henri Bruyneel die de werken uitvoerden. 7.6.1. Vondsten bij herstellingswerken. Bij het verwijderen van de losgekomen verflagen binnenin de kapel, stootte Marcel Steendam stootte op geschilderde letters. Uit verder onderzoek bleek dat op de muren onderaan een imitatie van een houten lambrisering geschilderd was (zie illustratie …).
Illustratie 10. Fragment van de geschilderde lambrisering ter hoogte van de deklijst: imitatie van houten profielen als afwerking van de onderstaande imitatie houten platen. De muurvlakken erboven waren groen geverfd, mogelijk een vroegere marmerimitatie met donkere en lichtere groene tinten. Rond beide vensterramen was een omlijsting geschilderd. Bovenaan de muur scheidt een eenvoudig geprofileerde gepleisterde lijst het gewelf (de hemel) van de muur. Het plafond en het open deel in het altaar waren vroeger hemelsblauw geverfd. Het plafond was bovendien versierd met gekleefde gouden sterren. 2849
Onder beide beeldensokkels bleek vroeger een grijs ovaal geschilderd met in zwarte letters de naam van de heilige met ervoor de “S” van “Sint” en er onder de letters “B.V.O.”. De toevallig ontdekte letters maken deel uit van citaten van kerkgeleerden die geschilderd werden op de noord-, oost- en zuidmuur, net onder de lijst die de scheiding vormt met het gewelf. Na het citaat wordt telkens de auteur ervan vermeld. De tekst op de oostmuur zegt: NA CHRITVS IS ALLES OM MARIA GEMAAKT H BERNARDUS De letters zijn bruin geschilderd op een lichtgrijze achtergrond, boven en onder de tekst afgelijnd met een bruine lijn. Het muurvlak van de oostgevel had een lichtgrijze kleur.
Illustratie 11. Het citaat toegeschreven aan de H. Bernardus op de voorgevelmuur. Op de noordmuur was volgende tekst aangebracht: ALLE GRATIES VLOEIEN ONS TOE DOOR DE HANDEN VAN MARIA H ALPHONSIUS
Illustratie 12. Fragment van de tekst op de noordmuur, net onder de lijst. 2850
De tekst op de zuidmuur kon gereconstrueerd worden als de volgende: IN MARIA WERD TEGELIJK(ER TIJD) DE GANSCHE (VREDE OVER DE MENSCHEN UIT)GESTORT H. H(ILARIUS) De tekst tussen haakjes is de mogelijke ontbrekende tekst. Een deel van die tekst verdween door vroegere herstellingswerken. De teksten op de noord- en zuidmuur waren geschilderd in bruine letters op een groene achtergrond, boven en onder de tekst afgeboord met een bruine lijn. De randen van de letters en de bruine boord waren bovendien afgelijnd met een witte lijn. Om hun erfgoedwaarde te beschermen, werden op advies van Lieven Hanselaer de geverfde letters gefixeerd. Om te vermijden dat het altaar andermaal met vernis zou worden afgewerkt, werd geadviseerd om het te reinigen met een neutraal zeepproduct en werd voorgesteld om de beelden niet te schilderen. 7.6.2. De schilderwerken. Marcel en Theo beslisten de duidelijk blootgelegde, gereinigde en gefixeerde teksten zichtbaar te houden. De hemel (het plafond) en het open deel van het altaar werden op voorstel van André Van De Sompel lichtblauw geverfd. De lijst tussen de muur en de hemel werd witgeverfd. De muren werden in eierschaalkleur gezet. De schade aan de sokkels en de heiligenbeelden werd bijgewerkt en geschilderd. De deur en ramen werden witgelakt. Het verdwenen grijze ovaal op de zuidmuur werd opnieuw geschilderd, met zwarte letters “S JOSEPHUS B.V.O.”. Boven het offerblok in de deur werd “Dank U” in het zwart geschilderd. Buiten werden beide pilaarvoeten in blauwgrijs geverfd, de zuilen en het portiek in de eierschaalkleur. Het opschrift kreeg een groene kleur. Tot zover de werken op 12 september 2010.
2851
Illustratie 13. Schilders van dienst: Theo De Geest en Marcel Steendam. Foto 2010. 7.6.3. Dakwerken. Op 5 oktober werd de staat van het dak nagegaan. Op het eerste zicht bleek dit nog in goede staat te verkeren. Niet meer dan enkele gescheurde vorstpannen en pannen zouden vervangen moeten worden… Dat was gepland voor maandag 11 oktober. Bij het wegnemen van de eerste vorstpan zakte het smeedijzeren kruis echter voorover. De steun waarop het kruis bevestigd was, was bovenaan deels weggerot. Alle vorstpannen werden verwijderd om de vrijgekomen dakconstructie te controleren. Henri Bruyneel verving de rotte kepers en plaatste bovenop de steunen een nokbalk om een rechte vorst te verkrijgen. Het kruis werd met goudverf beschilderd en teruggeplaatst. De vier bovenste panlatten werden vervangen, nieuwe vorstpannen gelegd en tachtig pannen vervangen. Bij het verwijderen van de pannen kwamen enkele bouwdetails bloot te liggen. De achtermuurgevel loopt door tot in de nok, de voormuurgevel echter helemaal niet. 2852
Illustratie 16 (links). Schets van het smeedijzeren kruis dat vanaf de onderkant van het hart exact een meter boven de vorst uitsteekt. Onder het hart meet de staaf nog 40cm, voldoende om het kruis met drie bevestigingspunten vast te zetten. Het kruis is 15mm dik en de staven zijn 35mm breed. Het middelpunt van het hart is 25mm dik. Opmeting en schets Theo De Geest, 2010. Illustratie 17 (rechts). Zicht op de verrotte noksteun waaraan het ijzer bevestigd was. Foto 2010. Het gewelfde plafond van de kapel heeft een houten dragende structuur waarop rinkellatjes genageld zijn. Die latjes dienen als drager voor het bezetwerk. Pleister wordt aan de binnenzijde op de latjes aangebracht en tussen de openingen door geduwd voor een goede hechting; aan de binnenzijde wordt het pleisterwerk glad afgewerkt. Het portiek heeft houten balken als dragers voor platen die als plafond en voorzijde fungeren. De plafondplaat overleefde de val van een pan echter niet en er zat niets anders op dan het plafond volledig te vernieuwen. Er werd van de gelegenheid gebruik gemaakt om het plafondgeraamte te verstevigen en horizontaal te leggen en het plafond met planken af te werken. Het plafond werd wit geverfd. 2853
Illustratie 18. Bovenzijde van het plafond van de kapel. Let op het verluchtingsgaatje onderaan links op de foto: langs daar kon de warmte van de offerkaarsen afgevoerd worden. Foto 2010. De afwerkingslijst ter hoogte van de pannen werd gerecht en de groene kleur ervan bijgeschilderd. Tenslotte werd het witte voorfront van het fronton afgewassen en bijgeschilderd. Pas op vrijdagavond 22 oktober 2010 werden de herstellingswerken beëindigd. 8. Eigenaars en verzorgers van de kapel door de jaren heen. Omtrent de eigenaars van de kapel zijn de opzoekingen nog niet beëindigd. Wel staat vast dat de grond en de kapel tot in 1927 eigendom van de familie De Lausnay bleef. Na het overlijden van Livinus kwam de kapel in 1869 toe aan zijn jongste zoon Jozef De Lausnay (Kalken, 21/02/183028/05/1907), gehuwd met Rosalie Horion (Kalken, 22/02/182523/01/1879). In 1908 kwam de kapel toe aan Emiel Baptist De Lausnay (Kalken, 08/03/1867-Gent, 08/05/1933), zoon van Jozefs broer Adolf. Emiel Baptist De Lausnay was gehuwd met Marie Francisca de Geest 2854
(Zeveneken, 1866-Kalken, 30/11/1920) en was burgemeester van Kalken van 1921 tot 1926. De kapel werd 1927 aangekocht door de Kalkense herbergier, brouwer en beenhouwer Theophiel De Kegel (1860-1940). Misschien speelde daarbij een rol dat De Kegel jarenlang een politiek medestander van Emiel Baptist De Lausnay was. Wat er daarna gebeurde op het vlak van eigenaarschap, moet verder onderzoek uitwijzen, maar mogelijk zijn de werken aan de kapel in 1929 te danken aan een financiële injectie van de nieuwe eigenaar.
Illustratie 19. Henri Bruyneel legt de nieuwe nokpannen. Foto 2010. Door de losse relatie kapel - eigenaar waren het buurtbewoners die het heiligdom nauwgezet onderhielden. Kosten werden betaald met de opbrengst van offergelden en andere schenkingen. Hierna volgt een lijst van de verzorgers. 8.1. Bernard Matthijs overleefde de bouw van de kapel nog zeventien jaar. We nemen aan dat hij tijdens een deel van die periode ook instond voor het onderhoud van die kapel. 2855
8.2. Wagenmaker Amandus Dauwe (Kalken, 09/11/1843 – 08/05/1917) woonde met zijn vrouw, winkelierster Clementina Alexandra De Landtsheer8, op de wijk De Kruisen. Aangezien Bernard Matthijs bij de familie Dauwe inwoonde, is het aannemelijk dat het gezin Dauwe mee instond voor het onderhoud van de kapel. Emma Verschraegen getuigde dat Amandus tot aan zijn overlijden de kapel verzorgde9. Illustratie 20. Marie Melanie Van Peteghem, echtgenote van Johannes Van Bogaert.
8.3. Cesarine Dauwe (Kalken, 07/09/1843 - 03/07/1925), helemaal geen familie van Amandus, nam diens taak enkele jaren over. 8.4. Omdat Cesarine Dauwe te oud geworden was om telkens de afstand naar de kapel af te leggen, bracht ze de sleutel bij Marie Melanie Van Peteghem (Uitbergen, 26/06/1881 – Lokeren, 08/06/1969), gehuwd met Johannes Van Bogaert. Ze was ongeveer 35 jaar verantwoordelijk voor de kapel, tot in 1954. Dat jaar verhuisde ze van Kruisenstraat nr 23 naar Koffiestraat nr 59. 8
Amandus huwde een tweede keer met De Wilde Emelie Stephanie (Kalken, 08/09/1861 – Overmere, 05/02/1947). 9 Gesprek André Van De Sompel met Emma Verschraegen, 12 oktober 1987. 2856
8.5. Judith Van Bogaert (Kalken, 27/01/1918 – Berlare, 18/05/2007) en haar broer Raymond Van Bogaert (Kalken, 10/10/1916 – Dendermonde, 01/11/1994) zetten korte tijd het werk van hun moeder verder. 8.6. Martha De Grauwe (Wetteren, 22/06/1894 – Kalken, 19/11/1979), beter gekend als Martha Meyers en gehuwd met Romaan De Meyer, nam na Judith en Raymond het onderhoud van de kapel voor haar rekening tot aan haar overlijden. Ze kreeg de hulp van haar dochter Maria De Meyer. 8.7. Germain Gustaaf Crommelinck (25/12/1907 - 19/01/1987), gehuwd met Clara Roels, kreeg als onmiddellijke buur van de kapel, na de verhuis van Maria naar Wetteren in juni 1980, de sleutel van de kapel toevertrouwd. Het was echter dochter Christianne Crommelinck en schoonzoon Marcel Steendam die zich, tot op de dag van vandaag, over de dagelijkse zorg voor de kapel zouden ontfermen. 9. Plaats van de kapel in het religieuze en openbaar leven vroeger en nu. Stond de kapel vroeger op regelmatige tijdstippen centraal in het buurtleven, dan is dat nu veel minder het geval. Een kort overzichtje. Ter gelegenheid van de Kruisdagen en de twee grote processies (Sacramentsdag en O.L.V.-Ten-Hemelopneming) was het “grote kuis”. De jonge meisjes van de wijk hielpen schuren of koper kuisen. Ter gelegenheid van de twee genoemde processies werd een gekleurd zandtapijt gelegd. We vonden nergens gegevens rond eucharistievieringen in de kapel. Tijdens de Mariamaanden werd op dinsdag- en vrijdagavond in het kapelletje gebeden. De kapel was toen het middelpunt van een volks gebeuren: jong en oud verzamelde er zich. De kapel zat overvol: de jongens zaten op de trede van het altaar, de meisjes op een rij daarachter, de banken die toen langs de twee zijmuren stonden waren voorbehouden voor de volwassenen en op een vaste plaats rechtsachter in de kapel zat de kapelverzorger10. Sinds Christianne Crommelinck de kapel verzorgt, staat de kapel elke zondag open voor bezoekers. Sinds 1989 wordt de kapel, ter gelegenheid van Molekenskermis en het Sint-Pietersfeest, geflankeerd door twee vlaggenmasten met vlaggen. Is de kapel nu eerder een onopvallend maar vertrouwd beeld, dan is dat tijdens 10
Gesprek AVDS met Marcel en Rene Lammens, 30 maart 1992. 2857
de kerstperiode niet het geval. De huidige zorgdragers bouwen het kapelletje sinds het midden van de jaren 1990 om tot verlichte kerststal. 10. Slotgedachte. De geschiedenis van de Kruisenstraatkapel toont aan dat zonder maatschappelijk draagvlak en inspanningen van vrijwilligers zo een gebouwtje de tand des tijds moeilijk kan overleven. Alleen al uit de zorg en de instandhoudingswerken van al deze mensen blijkt de waarde van de kapel. Bovendien wordt de betekenis voor de gemeenschap bevestigd door een opname op de inventaris van het onroerend erfgoed. We willen met deze publicatie personen motiveren zorg te dragen voor kapelletjes of andere kleine monumenten in hun buurt. Bronnen. Niet-gepubliceerde bronnen. Interviews André Van De Sompel met Emma Verschraegen (12 oktober 1987), Judith Van Bogaert (30 mei 1988), Luc Cackebeke (22 oktober 1987), Camille Bracke (15 februari 1988), Marcel Lammens (4 januari 1992), Eugeen Bogaert (10 februari 1992), Marcel en Rene Lammens (30 maart 1992). FOD Financiën, Kadaster, Archief, Kalken, gegevens rond sectie D nr. 624. Gemeentehuis Laarne, Archief Kalken, Bevolkingsregister 1881-1937 en Archief Kalken vóór fusie, nr. 531.1. Twee registers van de Congregatie van O.-L.-Vrouw Onbevlekt Ontvangen, bewaard bij André Van De Sompel. Notities André Van De Sompel over de werkzaamheden eind 1991-voorjaar 1992. Filmfragment Stoet ter ere van Leon De Lathouwer, 1949, verzameling Marc Clement. Verzamelingen bidprentjes Theo De Geest en Petrus De Wilde.
Gepubliceerde bronnen. BOGAERT E., VAN DE SOMPEL A., Kalken van de Franse Revolutie tot de gemeentefusie met Laarne. Bijdragen tot het historisch onderzoek, Kalken, 1997, p. 476. LINDEMANS L., DEVOS N., Genealogie De Lau(s)nay, in Vlaamse Stam, jg. 43, nr. 6, november 2007, p. 529-577. POPP P.C., Poppkaart en legger Kalken. VAN DE SOMPEL A., Aandacht voor onze monumenten. Kruisenstraatkapel of de kapel gewijd aan O.L.V. Onbevlekt Ontvangen, in Het Sinte-Pieterke Kalken, juni 1990, p. 23. VAN DE SOMPEL A., Het Sint-Pietersfeest op de wijk De Kruisen te Kalken tijdens de twintigste eeuw: van verguisd en geprezen volksfeest naar een feest voor iedereen!. Bijdragen tot de geschiedenis van een wijk én van het Kalkense volksleven, Kalken, 1999, p. 16. VAN DE SOMPEL A., Kruisenstraatkapel of de kapel gewijd aan O.L.V. Onbevlekt Ontvangen, in Het Sinte-Pieterke Kalken, 18de jg., nr. 1, eindejaarsnummer 2006, 2434-2435. 2858
Het laatste weekend van december: drukke dagen. KWB-Kerststallentocht op 25 december. Ook een traditie is de KWB-kerststallentocht op kerstmis 25 december. De tocht doet opnieuw Kruisenstraatkapel aan, een reden te meer om dit mededelingenblaadje zo goed als volledig aan die kapel te wijden. Hierbij het programma van de kerststallentocht: Samenkomst kerststal Kalkendorp om 14.00 uur. Kapel Kruisenstraat om 14.30 uur. Kerststal Bontinkstraat om 15.15 uur. Kerststal Hussevelde om 16.00 uur. Kerststal Holeindestraat om 16.45 uur. Einde in zaal Breughel, Kalkendorp, om 17.30 uur. Voorstelling brochure Met Vlag en Wimpel, 2011 op 26 december. Tijdens de Kerstmantocht van feestcomité De Keille op tweede kerstdag zal de nieuwe brochure Met Vlag en Wimpel voorgesteld worden. Dat gebeurt in herberg De Meander omstreeks 16 uur. De brochure besteedt uiteraard aandacht aan de activiteiten rond openbare kermissen en kalenderwijkfeesten in Kalken tijdens het jaar 2011. Stond de brochure van 2010 in het teken van het Stien- en Liesjaar, dan staat de brochure van 2011 in het teken van ‘spaarkassen’. Inderdaad, in een aantal herbergen kon maandelijks gespaard worden voor de jaarlijkse (wijk)kermis en tegelijkertijd was er ook een sociale activiteit. Via dat systeem van sparen werden vrouwen actiever bij het kermisgebeuren betrokken: er was een jaarlijks souper voor de leden-spaarders en bij de uitbetaling van het gespaarde bedrag waren ook zij welkom.
2859
2860
