A fb. 1. E en groep een denm ossels L epas a natijera L. H et d ie r lin kso n d er h e e ft zijn cirren ju is t w ijd uitgew aaierd. (Foto B ob E ntrop)
G. W. Noordhoek
EENDENMOSSELS Schaaldieren en geen eieren van rotganzen
W a n n eer iem an d voor h e t e e rst a a n h e t stra n d een v o o rw erp v in d t m e t d a a ro p een a a n ta l eendenm ossels, zal hij m isschien d en k e n d a t er aan zijn v o n d st to u w tje s zitte n w a a ro p aan h e t eind tw eek lep p ig e schelp en v astg ek leefd zijn. Zo on g ev eer ziet zijn v ondst e r n.1. u it en in deze tijd v an w ate rv e ro n tre in ig in g zou d a t n ie t v ree m d zijn. W a n n ee r hij ec h te r h e t g eluk h e e ft d a t h e t v o o rw erp pas aan g esp o eld is, zal hij e c h te r bij n a d e re beschouw ing o n tdekken, d a t steel en schelp een g eh eel v o rm en en d a t e r geen 2 m a a r m e e r sc h aa lstu k k e n zijn, w a a rtu sse n w aa ierv o rm ig e a rm p je s n a a r b u ite n kom en en w eer verdw ijnen. W a n n ee r m en h e t toch m a a r op een soort sc h elp d ier h oudt, h e e ft m en gezelschap v an d e g elee rd e n v an v o o r 1830, die w egens de gelijkenis, de eend en m o ssel m eestal ook bij de M ollusca indeelden. In 1830 o n td e k te Jo h n V au g h to n Thom pson, een le g e ra rts, die in zijn v rije tijd zeebiologie bestu d eerd e, d a t h e t vrijzw ev en d e sta d iu m v an de n a u p liu s la rv e v an de s tra n d k ra b in dezelfde v orm w erd aa n g etro ffe n bij de eendenm ossel. Hij b esch ree f d a t in zijn k lassiek gew orden w e rk „Zoological R esearch s an d Illu s tr a tio n s”. Als gevolg van deze onderzo ek in g en k ree g de eend en m o ssel ein d elijk zijn ju is te p la ats in de sy stem a tie k n.1.: H oofdafdeling: K lasse: O nd erklasse: F am ilie: V IT A
M A R IN A
—
A R TH RO PO D A CRU STA CEA C IR R IP E D IA L EPA D ID A E
Z e e b io lo g is c h e d o c u m e n t a ti e
— — — —
G eleed p o tig en S ch aald ieren R an k p o tig en E endenm ossels d e c e m b e r 1971 —
G e le e d p o tig e n
27
H et g eslac h t en de soort w elk e bij ons h e t m eest v o o rk o m t en w a a ra a n wij dus de m eeste a a n d a c h t zu llen bested en is L epas a n a tifera L inné, de eendenm ossel, of in h e t engels: G oose-barnacle. (A fb. 1). H un v o lk sn aam d a n k e n deze d ieren aan een m y th e die lan g h e e ft standgehouden, d a t eendenm ossels eie re n v an eenden en ganzen w aren , d ie a a n bom en zouden g roeien v la k bij h et w ater. D e Ita lia a n se g eleerd e U lisses A ldrovandi ging zelfs zo ver, d a t hij in h et v ogel boek „O rn ith o lo g ia” een te k en in g opnam m et eendenm ossels a a n de ta k k e n d e r bom en en zw em m ende d ie re n er onder. (A fb. 2)
A fb . 2. E endenm ossels groeiend aan bom en, zo u d en de eieren zijn w a a ru it rotganzen o n tstonden. D eze te k e n in g is o n t leend aan h et vo g elb o ek „O rnithologia” va n de Italiaanse geleerde U lisses A ld ro v a n d i (1522— 1605) V IT A
M A R IN A
—
Z e e b io lo g is c h e d o c u m e n t a ti e
dccem ber
1971
G c lc c d p o tig e n
28
U ITW EN D IG E BOUW: Bij de eendenm o ssel vallen d ire c t 2 d elen op, n.1. d e lic h tg e k leu rd e schaal en een m e estal d o n k erg e k leu rd e stevige elastische steel, w aa rm ee h e t d ier zich a a n een d rijv e n d v o o rw erp v asthecht. De steel, die som s k o r t is, m a a r ook w el to t 40 cm lan g k an w orden, v o rm t eig en lijk de kop v an h e t d ie r en b e v a t nog d e re ste n v an h e t le p a a r sp rieten u it h e t la rv e stadium . H ie rn a a st b ev in d en zich ook de openingen v a n de k lie r w a a ru it h e t „c em en t” v lo eit w aa rm ee h e t dier zich zo s te rk aan zijn s u b stra a t h ee ft v astg eh ech t, d a t h e t de z w a arste sto rm e n k an w eerstaan. A an h e t v rije einde v an de steel b ev in d t zich h e t v o o rn aa m ste d eel v an h e t lichaam , h e t capitulum . D it w o rd t gevorm d door de ca rap ax of m antel, die h e t lichaam o m sluit en bij de soort L epas a n a tifera L. v erste v ig d is door 5 gladde, b la u w w itte, do o rsch ijn en d e sc h aalstu k k en . H ierd o o r ste e k t d it deel v an h e t d ie r zeer opv allen d af teg en de d o n k e rg e k le u rd e steel. H et p a n ts e r w o rd t aa n de rugzijde gevorm d door 1 en k el sch aalstu k , de carina, te rw ijl de zijk an ten ingesloten w o rd e n door 2 p a a r sc h aa lstu k k e n scu tu m en te rg u m geheten. De d etailfo to (A fb. 3) la a t deze sc h aa lstu k k e n d u id e lijk uitk o m en . De top w o rd t gevorm d door de beide „ te rg a ” . H et geheel k a n stev ig gesloten g ehouden w o rd e n door een in w en d ig e slu itsp ier, die h e t openen en slu iten v an de k le p p en m ogelijk m aak t. In gesloten to e sta n d liggen de k le p p e n p recies teg en e lk a a r aan en v o rm en een stevig p a n ts e r te r b escherm ing van de in w en d ig e k w etsb are delen. I n geopende to e sta n d is e r tussen de k le p p en voldoende ru im te om de in w en d ig e delen de gelegenheid te geven voor h e t v e rric h te n v an h u n lev en sfu n cties n a a r b u ite n te tred en .
A fb . 3. D eta ü fo to v a n de versc h ille n d e sc h a a lstu kken , va n L epas anatifera L. A. de gepaarde terga B. de gepaarde scuta C. de ongepaarde carina (Foto B ob E ntrop) V I T A M A R I N A — Z e e b io lo g is c h e d o c u m e n t a ti e
j a n u a r i 1972 — G e l e e d p o t i g e n 29
IN W EN D IG E BOUW: In w en d ig v allen v ooral de 6 p a a r h a rig e v e rta k te led em aten , d e c irre n of r a n k p o te n op, die bij d it dier, d a t m et de kop vastzit en op de ru g ligt, h u n o o rsp ro n k e lijke loopfunctie geheel h eb b e n v e rlo re n (A fb. 5). H u n vo o rn aam ste ta a k is n u die v a n v an g n e t voor d e vo ed in g v an h e t dier. R eg elm atig w ord en de c irre n tu ssen de geopende k le p p en d o o r als een w a a ie r n a a r b u ite n gew orpen en v an g en d a a r de ro n d zw em m en d e p la n k to n d e e ltje s u it h e t o m ringende w ate r. (A fb. 4) Deze blijven ac h te r de c irre n hangen, die b in n e n w a a rts g e k ru ld zijn en v a n voor n a a r ac h te r steeds la n g e r w orden. D oor h e t in tre k k e n van de c irre n w o rd e n de v o ed seld eeltjes d a a rn a n a a r de a a n de v oet v an de le d em a te n gelegen m ond gevoerd. H ier w o rd t door eenvoudige k a k e n h e t voedsel enigszins fijn g em aak t, w aarb ij de v la k k e getande o n d e rk a k e n een v e rw e rk in g h eb b e n die n a a r b in n en g e ric h t is, te rw ijl de b o v en k ak en eenvoudige s tru c tu re n zijn m e t een fra n je v a n stevige borstels. V an d a ar g aa t h e t voedsel via h e t voedingskan aal, w a a rin de b ew eg in g even een s b in n e n w a a rts g eric h t is, n a a r de lan g e w ijde m aag, d ie zich o n d er in d e m a n te lh o lte bevindt, om geven door en k e le d a rm e n en een v o u d ig e voor de sp ijsv erte rin g nodige organen. H et voedsel b e sta a t voorn am elijk u it p la n k to n so o rten , die de eenden m o ssel u it h e t o p p e rv la k te w a te r zeeft en m et b eh u lp v an de c irre n le tte rlijk in zijn m ond w erp t. De eendenm ossel h e e ft geen h a r t en geen bloedvaten. O ok ogen, die in h e t la rv e sta d iu m w el aanw ezig zijn o n tb re k e n bij h e t v olw assen dier. V oor de ad em h alin g dien en een soort k ie u w e n w elk e zich aa n de v o et v an de c irre n bevinden, w a a r ze steeds v ers z u u rsto frijk w a te r to e g ew aa ie rd k rijg en . Ook h e t zen u w stelsel is v an een e e n voudige sa m en stellin g m et een slo k d arm -ze n u w k n o o p en een a p a rte ze n u w k n o o p voor elk p a a r c irre n ac h te r de eerste, te rw ijl ook de slu itsp ie r een eigen zen u w k n o o p heeft.
A fb . 4. T u ssen de geopende schaalstu k k e n door w o rd en de ra n k p o o tje scirren naar b u iten gew aaierd om even later m e t p la n k to n b u it w eer te ru g g e tr o k k e n te w o rd en . L e t op de fijn e h a ren aan de cirren. (Foto B ob E ntrop) V IT A
M A R IN A
—
Z e e b io lo g is c h e
d o c u m e n t a ti e
ja n u a ri
1972
— G e l e e d p o tig e n
30
Af b. 5 In w en d ig e bouw va n de ee ndenm ossel L epas ana tifera L. (N aar B orradaile) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
sch a a lstu k sc u tu m m ondopening slu itsp ier ve rte rin g sh o lten -m a a g eileider o f o vid u ct ce m e n tk lie r m e t afvoergang ste el eiersto k o f ovarium darm anus sch a a lstu k carina penis ra n k p o te n of cirren sch a a lstu k terg u m
V O O R TPLA N TIN G : L epas a n tifera L. is h e rm a p h ro d ite of tw eeslach tig . (A fb. 5) De eiersto k of o varium b e v in d t zich in h et bov en g ed eelte v an de ste el en m o n d t via d e eileid er of oviduct u it in de m a n te lh o lte aa n de basis v a n h e t ee rste p a a r le d e m aten. O m dat h e t d ie r tw ee sla ch tig is bezit h e t te v en s een testis d ie als v e rta k te b u isjes te rz ijd e v an h e t v o ed in g sk an a al en in de b asisd elen v a n de c irre n ligt. B e v ru c h tin g v in d t p la a ts d o o rd at de p enis die bijna 2 x zo lang is als de cirren , langs de c a rin a n a a r b u ite n k a n tre d e n en een m assa sp erm a nabij de opening v a n d e eileid er van een soortgenoot d ep o n eert. H et d ic h t opeen voo rk o m en v an de eendenm ossels en de lan g e b u igzam e steel v erg ro o t de m og elijkheid v an k ru isb ev ru c h tin g . S o lita ir lev en d e in d iv id u e n k u n n e n z e lfb ev ru ch ten d zijn. De e ie re n o n d erg a an h u n ee rste o n tw ik k e lin g in de m a n te lh o lte v a n d e m oeder. D oor een k lev erig e afscheiding v a n de eileid er w o rd en ze d a a r als een p la tte m assa bevestigd, to t h e t m o m en t d a t de la rv e n u itk o m en en in g ro te a a n ta lle n vrij in h et w a te r w o rd en u itgestoten. W a n n ee r h e t jonge d ie r u it h e t ei ko m t lijk t h e t in n iets op h e t m o ed erd ier. H et ee rste sta d iu m is bij alle C irrep e d ia d a t v an een n a u p liu sla rv e , een k le in k re e ft je ± V* m m groot, m e t zw em poten en sp rieten . V IT A
M A R IN A
- Z e e b io lo g is c h e d o c u m e n t a ti e
j a n u a r i 1972 — G e le c d p o t i g e n 31
N a een v ijfta l v ersch alin g en v e ra n d e rt de la rv e in h e t cy p risstad iu m . H et is n u in g eslo ten in een ra g d u n n e tw eek lep p ig e sch aal en is in h e t bezit v a n een s lu it sp ie r en sam engestelde ogen. E r zijn 6 p a a r b o rstle d em a te n en een soort sp rie te n w a a r ook de lijm k lie r eindigt. In h e t volgroeide stad iu m v an ± 2 m m g a a t de la rv e op zoek n a a r ee n d rijv en d v o o rw erp als aan h ech tin g sp laats, m isschien d aarb ij g eh o lp en door chem ische p r ik kels v an soortgenoten. H ee ft de c y p rislarv e een goed p la a tsje gevonden, d an lijm t hij zich a a n h e t su b s tr a a t v a st en is er voor goed een eind gekom en a a n zijn v rije le v en d je. De schaal en h e t lich aam v an de c y p rislarv e w o rd en d a a rn a o p w aa rts g ed raaid , zodat de volw assen positie v an h e t op zijn kop sta an d e d ie r w o rd t v e rk reg e n . H et v o etg ed eelte g ro e it vervolgens u it to t een steel en m et de 5 k a lk p la te n w o rd t de d efin itiev e v o rm aa n h e t jo n g e d ie r gegeven. VOORKOM EN: H oew el L epas anatifera L. n a h e rfststo rm e n som s vrij veel aa n onze k u ste n op d rijv e n d e v o o rw e rp e n w o rd t aangetro ffen , w o rd e n ze toch ev e n als d e an d e re L ep asso o rten in de voorzom er in de zu id elijk er stre k e n g eboren en k o m en d an via h e t K a n a a l in onze gebieden. L epas anatifera L. k e n m e rk t zich vooral doo r de aan w ezig h eid v an 2 filam en ten , d at zijn d ra a d vorm ige aa n h an g sels aan beide zijden v an h e t lich aam bij de voet v an h e t ee rste cirren p a ar. A an de binnenzijde v an h e t rec h terscu tu m is e r ee n in w en d ig e ta n d aanw ezig. L epas anserifera L. ko m t zeldzam er voor en is d u id elijk te o n d ersch eid en bij h e t lev en d e d ie r d o o rd at e r in w en d ig n ie t 2 m a a r 5 a 6 film a m e n te n op de b eid e flan k e n voorkom en. V ooral de te rg a zijn h ie r gegroefd, te rw ijl ook h e t lin k e rsc u tu m een k lein e ta n d d raag t. L epas k a n aa n g etro ffe n w o rd e n op alle m ogelijke d rijv e n d e v o o rw e rp e n : p lan k en , k u rk , flessen of schepen. (A fb. 1) W a n n ee r w e een geschikt v o o rw erp m e t le v en d e L ep a s a n a tifera L. op h e t stra n d vinden, n ee m h e t d an mee, w a n t U k u n t e r m e t w a t zorg een h ele tijd v an g en ieten in u w aq u ariu m . Is h e t v o o rw e rp te groot, zaag e r d an een stu k af, m a a r ga in geen g ev al de steel m e t ee n m es doorsnijden, w a n t d it s ta a t gelijk m e t sc alp e re n en h e t d ie r is voor h e t a q u a riu m w aardeloos. G elu k k ig is L epas n ie t erg k ie sk eu rig en n e e m t ook genoegen m e t bijv. m uggenlarv en , de n au p liu sla rv e v a n h e t p ek e lk re e ftje , m a a r ook g e h a k te of fijn g em alen g a rn a le n en m osselvlees w o rd e n gretig in de m o n d gew orpen. U d ie n t d an w el te zorgen d a t h e t voedsel op h e t ju iste m o m en t op de ju is te p la ats aanw ezig is n.1. bij de c irre n v an elk d ie r afz o n d erlijk op h e t m o m en t d a t ze o p en w aaieren . L IT E R A T U U R B O R R A D A IL E . L. en P O T T S , E. 1958. T h e in v e rte b ra ta , U n iv ersitv Press. C an ib rid g e. E N T R O P , B. 195b. In ric h tin g en o n d e rh o u d van h et Z e e-A q u a riu m , K osm os. A m sterd am . G R A A F . F. de 1961. Eendenm ossels T a b el 19 K .N .N .V . Y O N G E , C. M . 1949. T h e sea shore. C ollins, L ondon. L U C A S , M . 1968. Les cirrip èd es de F E u ro p e , Les N atu ralistes Beiges, B russel. V IT A
M A R IN A
—
Z e e b io lo g is c h e
d o c u m e n t a ti e
ja n u a r i
1972 —
G e l e e d p o tig e n
32
