UWID
Een wetenschappelijke repliek op de verslavingsproblematiek Alle expertise mobiliseren
U
14
WID, voluit het Universitair Wetenschappelijk Instituut voor Drugsproblemen, kiest voor een uitgesproken interdisciplinaire en interuniversitaire aanpak. Aan het verslavingsprobleem zitten zo veel facetten dat uiteenlopende soorten experts - artsen, sociale wetenschappers, juristen, psychologen, economen, noem maar op - de koppen bij elkaar moeten steken. Dat is de kortste weg naar gunstige resultaten. UWID wil zich heel open opstellen en liefst alle in Vlaanderen beschikbare relevante expertise mobiliseren. Het was misschien logischer geweest om van UWID ook formeel een interuniversitair instituut te maken, maar om tijd te winnen is dat niet gebeurd. De initiatiefnemers wilden een vermoedelijk langdurig overleg tussen de raden van bestuur van de verschillende universiteiten over de precieze opzet van UWID vermijden. Het leek hen eenvoudiger om als UA-instituut rechtstreeks met bepaalde professoren en diensten van andere instellingen afspraken over samenwerking te maken. Tot dusver heeft iedereen die door UWID is gecontacteerd, van professor-criminoloog Brice De Ruyver van Gent tot professorpsychiater Joris Casselman van Leuven, enthousiast zijn of haar medewerking toegezegd. Het drugsprobleem bedreigt in die mate de samenleving dat alle experts het er blijkbaar over eens zijn dat er ook vanuit de wetenschappelijke wereld een grote, gecoördineerde repliek moet komen.
NR. 60 JUNI I JULI I AUGUSTUS 2004
Dat het nieuwe instituut op brede steun kan rekenen, is ook af te lezen aan de samenstelling van het UWID-beschermcomité. Naast hoge vertegenwoordigers van de Associatie Universiteit & Hogescholen Antwerpen, met voorop UA-rector Francis Van Loon en voorzitter van de Associatie Josse Van Steenberge, zetelen daarin onder meer eerste minister Guy Verhofstadt, gouverneur van de provincie Antwerpen Camille Paulus, bestuurder van het Vlaams Economisch Verbond en voorzitter van Bekaert Paul Buysse, voorzitter van de Wetenschappelijke Vereniging van Vlaamse Huisartsen Jos De Smedt, voorzitter van de Koninklijke Apothekersvereniging van Antwerpen Guy De Munck en de Antwerpse schepenen Robert Voorhamme (onderwijs) en Dirk Grootjans (veiligheid). Het parket van Antwerpen heeft via procureur des konings Bart Van Lijsebeth en substituut Nicole Caluwé van de jeugdrechtbank op zijn beurt zijn steun en medewerking toegezegd. Registratie van verslaafden verbeteren
N
iemand kan betwisten dat verslaving ook in Vlaanderen een ernstig probleem is. Tegenwoordig experimenteren vier op de tien jongeren nog voor ze achttien zijn al met drugs. Van de jonge volwassenen consumeert 10 procent wekelijks of zelfs dagelijks cannabis. Volgens cijfers van het RIZIV worden in België jaarlijks tienduizend gespe-
UNIVERSITEIT ANTWERPEN
Van de Vlaamse 18-jarigen gebruikt 30 procent van de jongens en bijna 20 procent van de meisjes minstens af en toe cannabis. Ettelijke duizenden mensen, uit alle lagen van de bevolking, zijn afhankelijk van cocaïne, peppillen of andere gevaarlijke middelen. Bij ongeveer een kwart van de slachtoffers van weekendongevallen zijn sporen van drugs te vinden. Omdat het aantal verslaafden al jaren blijft toenemen en verslaving diep in de samenleving is doorgedrongen, werd op 4 april 2003 een instituut opgericht dat de complexe problematiek geïntegreerd en wetenschappelijk probeert te benaderen. UWID, uit te spreken als ‘uw idee’, is een UA-initiatief, maar mikt op een hechte samenwerking met alle Vlaamse universiteiten en alle actoren op het gebied van de hulpverlening aan verslaafden. UWID-pionier en TEW-professor Bob UWID, de sleutel tot de verlossing uit de verslaving? (Fragment uit De Tuin der Lusten van Jeroen Bosch.)
cialiseerde behandelingen wegens verslaving verstrekt. En 25 procent van de opnamen in psychiatrische ziekenhuizen houdt verband met een verslaving aan drugs, alcohol of medicijnen. Professor Pierre Van Damme (arts) van de UA-vakgroep Epidemiologie en Sociale Geneeskunde (ESOC): ‘De beschikbare gegevens spreken een duidelijke taal, maar zijn fragmentarisch. We weten gewoon niet precies hoeveel Vlamingen er uiteindelijk aan de drugs zitten. Om dat te achterhalen, moet je eerst het begrip drugs definiëren. Horen daar bijvoorbeeld ook koffie en tabak bij? Verder zou dan in heel Vlaanderen de registratie van het drugsgebruik op een uniforme manier moeten gebeuren, waarbij dubbeltellingen moeten worden vermeden. Voor UWID is het streven naar een complete, gestandaardiseerde registratie een prioriteit, want het drugsprobleem kan maar gericht worden aangepakt als we er nauwkeurig de aard en de omvang van kennen.’ Professor Guido Van Hal (medisch socioloog), eveneens verbonden aan ESOC: ‘In het kader van de Europese registratie van het drugsgebruik is de VAD, de Vereniging voor Alcohol- en andere Drugsproblemen, het focal point voor Vlaanderen. Ik wil direct onderstrepen dat UWID de VAD of andere bestaande structuren zoals SODA, het Stedelijk Overleg Drugs Antwerpen, zeker niet wenst op te slorpen of te vervangen. Onze enige ambitie is ondersteunen en faciliteren.’
Vermerght: ‘We moeten de intellectuele krachten bundelen. Het is geen vijf vóór maar vijf ná twaalf.’
Bob Vermerght: ‘Om op het begrip drugs terug te komen: voor UWID omvat dat zowel de illegale als de legale drugs. Wij willen ons met alle vormen van verslaving bezighouden, ook met roken en gokverslaving. Alcohol kan even grote schade aanrichten als heroïne, het is een door de maatschappij aanvaarde harddrug. Persoonlijk heb ik er geen probleem mee dat mensen een glas bier of wijn drinken, zolang dit hen of anderen maar niet in gevaar brengt. Automobilisten zouden echter altijd honderd procent nuchter moeten zijn. En ik ben radicaal tegen de verkoop van alcopops aan adolescenten. Sterke drank vermomd als limonade, dat is om moeilijkheden vragen.’ Economische schade vermijden
Pierre Van Damme
D
e cijfers suggereren dat de jeugd de klassieke sigaret meer en meer ruilt voor een joint. Verontrustend, want bij regelmatige cannabisgebruikers zijn er veel uitvallers: mensen die gesedeerd en met een gestoord concentratievermogen rondlopen en niet meer in staat zijn normaal te studeren of te werken. Bob Vermerght: ‘Onder harddrugsgebruikers is het percentage uitvallers natuurlijk nog veel groter. Anders dan soms wordt gedacht, zijn ook heel wat dertigplussers aan de drugs. Bijvoorbeeld managers of verkopers die naar cocaïne grijpen om de stress aan te kunnen. We beleven momenteel een echte cocaïnegolf. Chauffeurs die pepmiddelen gebruiken zijn NR. 60 JUNI I JULI I AUGUSTUS 2004
15
al evenmin uitzonderingen. Als we het drugsprobleem niet doordacht en doortastend aanpakken, dreigt op middellange termijn de rentabiliteit van bedrijven serieus te worden geschaad. Drugs veroorzaken op twee manieren economische schade. Enerzijds doordat de verslaafde zelf niet goed en uiteindelijk soms helemaal niet meer kan functioneren en bovendien nog een hoop nadeel kan berokkenen; anderzijds doordat de partner, kinderen of ouders van de verslaafde worden meegezogen in de problemen en ook slechter gaan presteren.’ Professor Philippe Jorens (arts-farmacoloog) van de dienst Intensieve Zorgen van het Universitair Ziekenhuis Antwerpen: ‘Een bedrijf in de Antwerpse haven heeft mij al een paar keer gevraagd om kandidaat-werknemers op drugs te screenen. Ik begrijp dat verzoek, maar ben er niet op kunnen ingaan omdat ik me dan juridisch op glad ijs zou begeven. Als arts mag ik een werkgever geen inlichtingen verstrekken over het medisch dossier van werknemers of aspirant-werknemers.’ Zelfs het medisch ongeschikt bevinden van een drugsgebruiker zonder dat de werkgever expliciet de reden van de ongeschiktheid te horen krijgt, ligt moeilijk. Wat als iemand beweert maar één keer in de maand in de vrije uren cannabis te gebruiken, zonder dat dit een negatieve weerslag heeft op de arbeidsprestaties? Professor Frederik Swennen (jurist): ‘Eigenlijk zouden we eerst een heldere juridische omschrijving moeten hebben van wat we onder drugsgebruik verstaan en van wat op dat gebied wel en niet aanvaardbaar is. In juridisch opzicht zijn er nog meer hete hangijzers. Mag een werkgever een werknemer vragen of hij of zij drugs gebruikt, of is dat in strijd met de privacyregels? Moeten we die regels misschien aanpassen? Het zijn allemaal zaken die we met UWID willen bestuderen.’
UWID streeft naar hechte banden met het werkveld. Zo heeft De Sleutel, gespecialiseerd in ambulante en residentiële drugshulpverlening, een plaats in het vast bureau van het instituut.
Philippe Jorens
Onderzoek bevorderen
16
H
oe ongelooflijk het ook mag klinken, in Vlaanderen en ook internationaal is er in verhouding tot de omvang van het probleem nog maar bitter weinig fundamenteel of toegepast wetenschappelijk onderzoek naar verslaving verricht. Philippe Jorens: ‘Naar bijvoorbeeld de voorbeschikkende genetische of omgevingsfactoren voor drugsgebruik of naar - wat toch een prioriteit zou moeten zijn - betere behandelingsmethoden voor verslaafden is dringend intensief en veelzijdig onderzoek nodig. Ik vind het een goede zaak dat het drugsgebruik zich in de illegaliteit bevindt, maar daardoor wordt het onderzoek ernaar wel verwaarloosd. Zelfs als ik alle studies over alcoholisme meetel, schat ik dat nog geen halve procent van het mondiale budget voor farmacologisch onderzoek naar projecten in verband met verslaving gaat. Het is ook niet evident fondsen te vinden voor het bestuderen van een probleem dat eigenlijk niet zou mogen bestaan.’
NR. 60 JUNI I JULI I AUGUSTUS 2004
Johan Maertens
Johan Maertens, algemeen directeur van De Sleutel: ‘Vanuit het werkveld zijn wij sterk in wetenschappelijke ondersteuning door UWID geïnteresseerd. De Sleutel, een organisatie van de Broeders van Liefde, doet aan ambulante en residentiële drugshulpverlening. Wij zijn op vele plaatsen in Vlaanderen actief en proberen verslaafden van de drugs af te helpen of de schade voor hen en hun omgeving toch minstens te beperken en het drugsgebruik te stabiliseren. Via opleidings- en tewerkstellingsprogramma’s trachten we die mensen ook in de samenleving te reïntegreren. Preventie is voor ons eveneens uiterst belangrijk. ‘De Sleutel beschikt over een kleine eigen onderzoekscel, die zich vooral toelegt op de registratie van het verloop van de door ons verstrekte behandelingen, om zo onze verschillende soorten behandelingen te kunnen evalueren en waar nodig bij te sturen. Maar natuurlijk is het beter dat die evaluatie door een onafhankelijk wetenschappelijk instituut zoals UWID gebeurt. Voor de overheid winnen de bevindingen dan automatisch aan gewicht en betekenis.’ Er is ook nood aan macro-onderzoeken, die het bijvoorbeeld mogelijk maken de gegevens van alle hulpverlenende organisaties met elkaar te vergelijken. Johan Maertens: ‘Binnen onze sector is iedereen een beetje huiverig voor dergelijke vergelijkingen, maar de kwaliteit van de drugshulpverlening zou er wel bij varen. ‘Het is cruciaal voor het werkveld dat er grondig onderzoek komt naar de resultaten van de geleverde inspanningen. Hoe gaat het bijvoorbeeld met behandelde mensen één jaar, vijf jaar of tien jaar nadat ze de hulpverlening hebben verlaten? Hoe groot is de terugval? Doordat we, behalve voor de therapeutische gemeenschappen, het antwoord op deze en verwante vragen niet kennen, kunnen we onvoldoende de legitimiteit van onze behandelingen in het licht van de gestelde doelen inschatten. Uiteindelijk gaat het ook om de vraag of de miljoenen euro’s die jaarlijks in Vlaanderen in hulp aan verslaafden worden geïnvesteerd goed zijn besteed. Hoewel we daarvan uitgaan, weet niemand dat echt. ‘Aan de Vlaamse universiteiten worden hier en daar aspecten van de drugsproblematiek bestudeerd, maar het ontbreekt voorlopig aan een geïntegreerde aanpak. Essentiële facetten zoals het medische krijgen nauwelijks aandacht. De Sleutel zou graag één enkele wetenschappelijke gesprekspartner hebben die alle vormen van drugsonderzoek coördineert en permanent de kwaliteit van onze hulpverlening via
UNIVERSITEIT ANTWERPEN
gedegen feedback ondersteunt. Dankzij UWID, dat met de andere Vlaamse universiteiten wil samenwerken, krijgen we nu hopelijk zo’n partner. Wie weet kan UWID op termijn ook een kwaliteitslabel toekennen aan instellingen die een actuele en wetenschappelijk gefundeerde opvang en begeleiding van verslaafden verzekeren.’ Bob Vermerght: ‘Om de strijd tegen de drugs te winnen, zijn nauwe banden met het werkveld absoluut onmisbaar. Dat we UWID als “uw idee” uitspreken, is juist om aan te geven dat we willen vertrekken van de wensen en behoeften van iedereen die direct met de drugsproblematiek te maken heeft. Verslaafden, hulpverleners, bedrijfsleiders, parket en politie, familie van verslaafden, noem maar op. Het is ook geen toeval dat we voor een afgevaardigde van De Sleutel, net als voor een afgevaardigde van de VAD en een preventiemedewerker, een plaats hebben ingeruimd in het vast bureau van UWID.’
de bedoeling het traject in kaart te brengen dat drugsgebruikers in de hulpverlening volgen. Migreren ze bijvoorbeeld volop van de ene instelling naar de andere? Het onderzoek, waarvoor het budget 66.000 euro bedraagt, wordt verricht door professor Eric Broekaert en de door hem geleide vakgroep Orthopedagogiek van de Universiteit Gent. Meer gedetailleerde informatie vindt u op www.aldra.be. Bob Vermerght: ‘Eric Broekaert en zijn mensen zijn hiervoor de geknipte experts omdat ze eerder al een vergelijkbaar onderzoek in Oost-Vlaanderen hebben uitgevoerd. Na Antwerpen zouden we hetzelfde onderzoek ook nog in de andere Vlaamse provincies willen herhalen, zodat we een totaalbeeld verwerven waarop beleidsmaatregelen kunnen worden gebaseerd. UWID hoopt regelmatig beleidsvoorbereidend en -ondersteunend te kunnen werken. We zouden bijvoorbeeld advies kunnen verstrekken bij het ontwerpen van een nieuwe drugswet. We willen op beleidsgebied een echte denktank zijn voor de overheid, het bedrijfsleven en de vakbonden.’
Beurzen toekennen
H
oe zal het vele nog uit te voeren onderzoek worden gefinancierd? Philippe Jorens: ‘We hopen dat de bedrijfswereld en de overheid ons op repetitieve basis voldoende middelen ter beschikking zullen stellen. Sommige bedrijven aarzelen misschien om zich met de verslavingsproblematiek te associëren, maar we hopen hen toch te kunnen overtuigen door hun sponsoring in de brede context van good citizenship te situeren.’ Bob Vermerght: ‘We overwegen om telkens meerdere bedrijven rond één onderzoeksproject te verenigen en iedere keer ook naar een financiële inbreng van de overheid te streven. Zo zal geen enkel bedrijf helemaal met één bepaald project worden geassocieerd en krijgt elk project tot op zekere hoogte ook een officieel waarmerk.’ Philippe Jorens: ‘Ondernemingen hebben er alle belang bij om het zoeken naar oplossingen voor het drugsprobleem te stimuleren, want zelf dreigen zij intern ook steeds vaker met dat probleem te worden geconfronteerd. Het heeft geen zin de kop in het zand te steken. Drugs zijn allang geen marginaal verschijnsel meer. Ze zijn een groot probleem dat alsmaar erger wordt. ‘Via het toekennen van doctoraats- en andere beurzen hopen we heel wat researchprojecten te initiëren. De onderzoekers zullen worden geselecteerd op basis van de dossiers die ze indienen.’
Eerste groot UWID-project
O
ndertussen financiert de Antwerpse provincieraad als eerste een belangrijk UWID-project. Het gaat om de registratie van de instroom, doorstroom en uitstroom bij de hulpverlening aan drugsverslaafden in de provincie Antwerpen. Het ligt in
Bob Vermerght
Onderwijsmodule over verslaving
B
Bij circa één op de vier slachtoffers van weekendongevallen zijn sporen van drugs te vinden.
ehalve aan kennisverwerving is er ook een urgente behoefte aan kennisoverdracht. Johan Maertens: ‘Vlaanderen kampt met een nijpend tekort aan maatschappelijk assistenten, verpleegkundigen en andere hulpverleners die in hun opleiding hebben leren omgaan met verslaafden en de verslavingsproblematiek. Binnen De Sleutel organiseren wij, al hebben we daar nauwelijks financiële middelen voor, noodgedwongen zelf gespecialiseerde cursussen voor onze medewerkers. De VAD biedt in samenwerking met de VVBV [Vlaamse Vereniging Behandelingscentra Verslaafdenzorg] ook nog basisvormingen aan. Maar eigenlijk zouden universiteiten en hogescholen veel meer dan nu het geval is de vereiste kennis en vaardigheden als een natuurlijk onderdeel in een aantal van hun opleidingen moeten opnemen.’ Pierre Van Damme: ‘In de vernieuwde UA-artsenopleiding verzorgen wij voor de eerstejaars al sinds 1999 een twee weken durende onderwijsmodule over verslaving. We brengen de studenten echt met alle aspecten van het probleem in contact.’ Guido Van Hal: ‘Mogelijk zal die
17
module in verschillende Europese medische opleidingen worden geïntegreerd.’ Pierre Van Damme: ‘Binnen de Associatie willen we varianten van de module in een reeks academische en hogeschoolopleidingen introduceren. Aan de UA gaat het om de opleidingen farmaceutische wetenschappen, rechten en politieke en sociale wetenschappen. Apothekers krijgen regelmatig met verslaafde mensen te maken, zij moeten dan de juiste houding weten aan te nemen. En het mag ook niet dat sociale wetenschappers of juristen weinig afweten van een zo belangrijk maatschappelijk probleem als drugs. Hetzelfde geldt op een andere manier ook voor bijvoorbeeld maatschappelijk assistenten, opvoeders en verpleegkundigen. De verzuchting van Johan Maertens is terecht en we willen er zeker rekening mee houden.’ Master-na-masteropleiding
F
18
rederik Swennen: ‘Ten behoeve van advocaten hebben we in de wetgeving alle juridische regels opgespoord die betrekking hebben op drugsgebruik door minderjarigen. Het Centrum voor Beroepsvervolmaking in de Rechten bezorgt de door ons gebundelde informatie aan de geïnteresseerde pleiters. Dat kan hen een hoop tijdrovend zoekwerk besparen bij Frederik Swennen zaken waarin de betreffende vorm van drugsgebruik een rol speelt.’ Guido Van Hal: ‘Inzake onderwijs willen we met UWID twee sporen volgen. Enerzijds zullen we opleidingen verzorgen voor mensen die concreet gestalte geven aan de hulpverlening aan verslaafden. Anderzijds zouden we voor wie inzake drugsbestrijding een overwegend sturende taak heeft - ik denk bijvoorbeeld aan personeels- en schooldirecteuren een brede, wat meer theoretisch-wetenschappelijke master-na-masteropleiding willen organiseren.’ Bob Vermerght: ‘De vraag naar gerichte vormingen is groot en komt uit diverse hoeken. De Antwerpse schepen van onderwijs en jeugd Robert Voorhamme heeft ons bijvoorbeeld gepolst over een opleiding over verslaving voor de vertrouwensleerkrachten van het stedelijk onderwijs. UWID zal hem in dit verband een voorstel doen.’
‘Smart weapons’
B
ob Vermerght: ‘Ik denk wel dat we met ons instituut veel zullen losmaken in de samenle-
NR. 60 JUNI I JULI I AUGUSTUS 2004
DRUGS OP DE CAMPUS
Hoe zit het met het drugsgebruik bij studenten? Guido Van Hal: ‘We weten niet hoeveel studenten regelmatige gebruikers zijn, maar het staat vast dat geen enkele universiteit of hogeschool nog drugsvrij is. Samen met de VAD wil UWID een enquête verrichten naar het middelengebruik onder studenten. ‘Het is onze ambitie om binnen de Associatie Universiteit & Hogescholen Antwerpen een veelzijdig drugsbeleid te ontwikkelen, waarbij we in de eerste plaats aan drugspreventie willen doen. Al zal het uitstippelen van hulptrajecten voor studenten die drugs Guido Van Hal gebruiken eveneens veel aandacht krijgen. Ook studenten die zelf geen drugs nemen maar een verslaafde vader of moeder hebben, willen we opvangen. Verder komt er binnen de Associatie een huisarts bij wie alle personeelsleden zullen terechtkunnen die een verslavingsprobleem hebben of daar in hun familie of werkomgeving mee worden geconfronteerd. Voor Psynet, een samenwerkingsverband tussen de studentenbegeleiders en de psychologen van de UA en de vier geassocieerde hogescholen, is bij dit alles een belangrijke rol weggelegd.’ Bob Vermerght: ‘Het zou goed zijn als de minister van Onderwijs alle Vlaamse universiteiten en hogescholen tot het uitwerken van een drugsbeleid zou aansporen, zodat er overal in het hoger onderwijs een duidelijke en verantwoorde aanpak van het probleem komt.’ Pierre Van Damme: ‘Momenteel wordt slechts tot op het niveau van het secundair onderwijs een drugsbeleid gevoerd. De meeste middelbare scholen beschikken over een draaiboek over drugsverslaving - de VAD heeft er één ontwikkeld - en werken met vertrouwensleerkrachten. Maar in het hoger onderwijs worden de studenten plots aan hun lot overgelaten. In overleg met de studentenartsen en Psynet wil UWID hiervoor een structurele oplossing uitdokteren.’
Ook alcohol is een harddrug. De huidige rage van alcopops met sterke drank gemixte limonades en vruchtensappen dreigt vooral jongeren ongemerkt aan alcohol verslingerd te maken.
ving. Het drugsprobleem heeft altijd in zekere mate een verdoken bestaan geleid. Het manifesteert zich vooral in de micro-omgeving van het gezin, waar het ondanks zijn verwoestend karakter dikwijls jarenlang met de mantel der liefde of der schaamte wordt bedekt. De academische wereld heeft positieve inspanningen geleverd, maar is toch niet steeds voldoende alert geweest. Met UWID willen we het gemakkelijker maken om het verschijnsel verslaving, zeker in Vlaanderen en als het kan ook daarbuiten, op maatschappelijke schaal en wetenschappelijke wijze aan te pakken. In alle openheid en vanuit alle invalshoeken. Kennis en inzicht zijn de belangrijkste wapens van UWID in de strijd tegen drugs. De komende jaren zullen we die smart weapons onafgebroken moeten inzetten.’ ■
Voor meer informatie over UWID kunt u terecht op www.uwid.be. Of neem contact op met professor Bob Vermerght, tel.: 0475 21 15 69.
