Reünie in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal
Een weldadig terugzien
De renovatie van het KMSKA is niet enkel een zegen voor het museum, het is een godsgeschenk voor Antwerpen. In de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal en het Rockoxhuis komen kunstwerken logeren waarvan sommige verwelkomd zullen worden als oude bekenden. Tien retabels keren terug naar de plek waarvoor ze ooit gemaakt werden.
OORSPRONKELIJKE CONTEXT
Overal ter wereld trekken mensen naar musea en kijken
Op 31 oktober 1815 trok een aantal karren vanuit Parijs
er naar kunstverzamelingen. Zij zijn het beste alternatief:
noordwaarts. Ze waren tjokvol geladen met het door Na
de recuperatie van die stukken betekende niet zelden de
poleon geconfisqueerde vaderlandse kunstpatrimonium.
redding van een schielijke ondergang. Ze worden er in
De Van Eycks, Rubens en hun broeders legden de terug
betere omstandigheden bewaard dan particulieren of ker
tocht af tijdens de barre wintertijd, in een tijdperk waarin
ken ooit zouden kunnen verzekeren. Maar de authentici
klimatologische beheersing nog geen zaak van weten
teit van de kunstwerken wordt er soms zo moeizaam ge
schappelijke exactheid betrof. In Brussel aangekomen
communiceerd. Soms uit pudeur: wat is er nog authentiek
hadden ze volgens de burgemeester hun bestemming be
na vele restauraties en welk museum wil dat te grabbel
reikt. Het weerzien met de Schelde werd bijna voorgoed
gooien? Het grootste struikelblok is echter het teloorgaan
uitgesteld. Zover kwam het echter niet en de karavaan
van de oorspronkelijke context. Een verhelderende tekst
trok na inmenging van hogerhand verder, stopte in Me
of een digitale reconstructie als het meezit helpen ons op
chelen, waarna 4 wagens richting havenstad hobbelden.
weg, maar niets is zo efficiënt als de exacte opstelling in
Een aanzienlijk aantal retabels zoals De val van de op
het historische interieur. Laatste Oordeel met de zeven
standige engelen van Frans Floris en het Miehielsen-epi
werken van barmhartigheid van Barend van Orley (ca.
taaf met Christus op het stro van Rubens, zijn nooit naar
1492-1542) zal in de kathedraal eloquenter zijn dan in de
hun originele standplaats in de Onze-Lieve-Vrouweka
steriele museumzaaL Het museum gaat soms wat gelijken
thedraal teruggekeerd. Ze zouden in de Academie voor
op een mausoleum waar de verzorging zo georganiseerd
Schone Kunsten blijven en de basis uitmaken van het la
wordt dat het werk zo lang mogelijk voor de mensheid
tere museum. De kathedraal ruilde hen voor Rubens' De
bewaard wordt. Maar eens thuis zal het weer blaken van
Kruisoprichting, wiens onderkomen, de Walburgiskerk,
levenslust. Als moderne kunstliefhebbers kijken we naar
afgebroken was. Het Franse optreden had de situatie
werken in museale context, maar we zien meestal niet dat
van het kerkelijk erfgoed op schokkende wijze naar een
aan de originaliteit gemorreld is: functie, lijsten, hele on
nieuw tijdperk geloodst. De stichting van het Museum
derdelen van polyptieken of de context gingen niet zelden
voor Schone Kunsten was een positief wapenfeit, waarbij
verloren. Kunst in context verkleint in de beleving van de
DE KATHEDRAAL ANlWERPEN
Interieur van de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, versierd voor Onze Lieve-Vrouw Hemelvaart, einde 19de eeuw DIENST ERFGOED, PROVINCIEBESTUUR ANlWERPEN
Interieurzicht van de Antwerpse kathedraal:' The triple aisle,Antwerp Cathedral', in 'Fiemish Relics', Londen, 1866
het voorbeeld van het Louvre niet te onderschatten was.
bezoeker de afstand tussen toen en nu; en het is juist die
FOTOMUSEUM
Maar dit bracht beperkingen met zich mee.
ervaring van het authentieke waarnaar men hongert.
PROVINCIE ANlWERPEN
• • •
28
Interieur van de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekathedroal, ca. 1631, paneel, 74 x I 03 cm
Reünie in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal
DE KATHEDRAAL EN HAAR VERSTROOIDE SCHATTEN
werkers. Het is het zeer gewaagde landschap, zonder
Er is nooit een gebrek geweest aan mythevorming rond
overgang, dat dit eclectische schilderij met ontleningen
de persoon van Quinten Metsys (1460-1530). Zijn drie
aan Van der Weyden, Da Vinci en Dürer afmaakt.
luik Altaarstuk van het schrijnwerkersambacht is een
Frans Floris (1519/20-1570) schilderde voor het scher
meer tastbaar bewijs van zijn grote persoonlijkheid. Te
mergilde in 1554 het wervelende De val van de opstan
rug in de kathedraal is het op de plaats waarvoor het in
dige engelen. Men verleende het geen rustig bestaan
1508 besteld werd: het ambachtsaltaar van de schrijn
want al tijdens de Beeldenstorm in 1566 werd het mis
werkers. Al in 1577 verhuisde het naar het stadhuis waar
meesterd. Het heeft er alle schijn van dat de zijluiken
men besliste om Miehiel Coxcie de ogiefvormige lijst te
op dat moment verdwenen zijn. Na 1650 werd het mo
laten aanvullen met lucht en wapenschilden. Reeds in de
numentale middenpaneel opgenomen in een portiekal
negentiende eeuw besliste het museum om de originele
taar met vrijstaande marmeren sculpturen die aan Artus
vorm te herstellen. Eind achttiende eeuw kon men voor
Quellinus de Jongere (1625-1670) en Hubert van den
komen dat het richting Parijs verdween en kon het iets
Eynde (1594-1661) toegeschreven worden. Zij zijn in de
later aan een carrière als een van de hoekstenen van de
kathedraal bewaard gebleven en kunnen de confrontatie
museale collectie beginnen.
met het engelengeweld terug aangaan.
Het altaar en de inkleding zijn echter niet overgeleverd.
Na de Val van Antwerpen en de religieuze troebelen
Met de tijdelijk herwonnen plaats komt een stukje van de
kwam men tijdens de daaropvolgende eeuw het diepte
vroegere impact terug. De verschillende altaren van am
punt te boven. Ook 400 jaar geleden bestreed men een
bachten en gilden schurkten tegen de bundelpijlers aan,
crisis door jobs te creëren met het oog op productie en
als in een gestadige processie richting transept. Men zag
consumptie. Via de Contrareformatie trachtte de kerk
de grisaillefiguren op de gesloten luiken en men dien
haar machtspositie te herstellen. Met de chanterende
de te wachten tot een feestdag waarop dan het visuele
druk van het zielenheil bouwde men nieuwe kerken
wonder geschiedde: het lamenteren om een deplorabel
en werden de bestaande opgefrist. De grootste en mis
ogende Christus en op de zijluiken de daarbij vloekende
schien wel mooiste kerk van de Zuidelijke Nederlanden
barbaarsheden jegens de patroonheiligen van de schrijn-
spande nog steeds de kroon. Peter Paul Rubens als be• • •
30
Quinten Metsijs, De bewening van Christus, schrijnwerkers-triptiek, 1500-1511, olieverf op paneel, 260 x 263 cm (middenpaneel), 260 x 120 cm (zijpanelen) KMSK ANTWERPEN
Frans Floris, De val van de opstandige engelen, middenpaneel van de schermerstriptiek, 1554, olieverf op paneel, 303 x 220 cm KMSK ANlWERPEN
Peter Paul Rubens, Epitaaf van Nikolaas Rockox en zijn vrouwAdriana Perez, 1613-1615, olieverf op paneel, 146 x 233 cm KMSK AN1WERPEN
zieler van de stad, dus ook van haar architecturaal ju
naar het hoger gelegen koor. De triptiek werd onderaan
weel. De aanwezige versie van De hemelvaart van Maria
afgehoord door drie predellastukken en afgetopt met ge
voltooide hij pas rond 1626-27, circa 15 jaar later dan
schilderde afbeeldingen van God en engelen. Nadat ze
verwacht. Het speerpunt van de kathedraal was gevan
uit de mode waren geraakt, verving men hen door een
gen in een marmeren portiekaltaar. Een dergelijk barok
marmeren omlijsting. Vanaf een verheven podium sor
gesamtkunstwerk was gewrocht: schilderkunst, bouw
teerde het breedsprakige meesterwerk een uitgekiend ef
kunst en beeldhouwkunst werden optimaal benut. Het
fect. Ook al gaat het al jaren een unieke dialoog aan met
is daarenboven verre van onaannemelijk dat Rubens zelf
De kruisafneming, de waarde van de genius loci is nau
ontwerpen maakte voor die omlijsting. Het ensemble
welijks te overschatten en nooit meer herstelbaar. Het is
ging, nadat Maria naar Parijs ontvoerd werd, verloren
wonderlijk hoe genoegzaam bekende kunstwerken eens
en werd later vervangen. Zelfs als we denken dat de set
klaps van karakter en zegging kunnen veranderen als
info
Tentoonstellingen Reünie, van Quinten
Metsijs tot Peter Paul Rubens Van S juni t.e.m.
IS
november
2009
Open: maandag t.e.m.
I 0 tot 17 uur, I 0 tot IS uur, zondag van 13 tot 16 uur vrijdag van
zaterdag van
{O.-L.-V.-Kathedraal Antwerpen http://www.dekathedraal.be
ting authentiek is, blijkt dit fictie te zijn.
ze hun oorspronkelijke standplaats mogen opzoeken. Of als ze nieuw terrein mogen verkennen, zoals een ander
Godsgeschenk,
DE KRUISOPRICHTING
werk dat Rockox door Rubens liet vervaardigen: Het
privémecenaat aan de
Heerschappen als Cornelis van der Geest en Nicolaas
ongeloof van Thomas. Bedoeld als epitaafstuk voor de
Antwerpse kerkgemeen
Rockox, uit de toplaag van het patriciaat, waren zeer
nu verdwenen Minderbroederskerk, wordt het in zijn ei
belangrijk voor Rubens' carrière. Dit tweetal had res
gen paleisje aan de Keizerstraat geconfronteerd met het
schap tijdens de /6de en 17de eeuw
pectievelijk een hand in de commissie van De kruisop
grote salet en de luxueuze verzameling.
richting en De kruisafneming. Hoe De kruisoprichting
Op 5 december 1815 werden in Antwerpen de klokken
tot de gelovigen sprak, valt met wat zin voor het filmi
geluid en juichte men om de blijde intrede van de kunst
sche op te maken bij het zien van het binnenzicht van
schatten uit Parijs. De deportatie was met dit feit ten dele
Gesloten: maandag
de Walburgiskerk tijdens de jaren 1660. Een schilderij
uitgevaagd. In 2009 kan men het werk tijdelijk afmaken
{ Rockoxhuis
van Antoon Gheringh (1620-1668) geeft ons die docu
en de magie van de plaats laten spreken. De nevel rond
mentaire inkijk. Het dramatische effect moet fameus
het begrip van de context kan langzaam optrekken.
geweest zijn. Vanaf een doksaal leidde een trappenreeks
Van S juni t.e.m.
Matthias Depoorter
IS novem
ber 2009 Open: van dinsdag t.e.m. zondag van
I 0 tot 17 uur
I 0-12 2000 Antwerpen Tel. 03 201 92 SO
Keizerstraat
www.rockoxhuis.be
Otto van Veen, Het Laatste Avondmaal, 1592, olieverf op doek, 3 50 x 24 7 cm DE KATHEDRAAL, ANTWERPEN
