Een jongen Een geluksbrenger Een spel Een vriend Een geheim

El Bola Een jongen Een geluksbrenger Een spel Een vriend Een geheim

Film en educatie...

Inhoudstafel

in het vertoningscircuit van Lessen in het Donker, in het kader van Filmfestival Open Doek, een workshop verzorgd door Jekino, een film in de klas... Film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen, en wij zorgen graag voor een goede programmatie en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een pittige selectie van een 30-tal films uit het afgelopen seizoen, organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen voor kant-en-klare lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap wordt aandacht besteed aan een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film, en leggen we de focus op één filmterm. We stimuleren jullie graag om de film met een frisse blik te bekijken.

www.lesseninhetdonker.be / www.opendoek.be / www.jekino.be Doelgroep EL BOLA: vanaf 1e Graad Secundair

FEEDBACK We horen graag je reactie op de film, de bespreking en lesmap. Surf naar www. lesseninhetdonker.be om een evaluatiefiche in te vullen. Ook de leerlingen kunnen hun reactie kwijt op de pagina van de film die ze zagen. Ga je de film bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje dat je krijgt na de voorstelling. Alvast bedankt!

!!! Het is belangrijk dat je de leerlingen op voorhand niet meegeeft dat de film over kindermishandeling gaat. In de film wordt dit geleidelijkaan duidelijk, en je zou een heel stuk spanning verliezen als je Pablo’s geheim al van bij het begin kent: laat de leerlingen het zelf ontdekken !!!

2

Filmfiche Over de regisseur en de productie De regisseur Achero Mañas Genre Enkele weetjes Reacties verzamelen bij de leerlingen Bespreking van de belangrijkste personages VRAGEN en OPDRACHTEN Focus op... thema’s Huiselijk geweld en kindermishandeling De dood De kracht van vriendschap Respect en vooroordelen “Ik voelde me compleet onbegrepen.” VRAGEN en OPDRACHTEN Overige stijlkenmerken Een slimme manier van vertellen Parallelle montage Tegenstellingen Symboliek Rood Close-ups Licht Muziek VRAGEN Bronnen Fiche voor de leerlingen

4 6 6 7 8 9 10 14 16 16 19 21 22 23 24 25 25 25 26 26 26 28 28 29 29 30 32

FILMFICHE Kopieer de filmfiche op de volgende pagina’s voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling! Ook voor je collega’s die de leerlingen vergezellen, kan het een handige leidraad zijn.

3

Filmfiche Synopsis

Festivalprijzen

EL BOLA is het verhaal van Pablo, een twaalfjarige jongen die in Madrid woont. Hij kreeg de bijnaam ‘Balletje’, omdat hij altijd een kleine knikker op zak heeft als geluksbrenger. Tijdens zijn vrije tijd speelt Balletje een heel gevaarlijk spel op de treinsporen. Samen met enkele vriendjes riskeert hij zijn leven door een fles weg te nemen van de sporen, net voordat de trein komt aangestormd. Op een dag komt er een nieuwe jongen in de klas, Alfredo. De twee worden goede vrienden. Thuis kan Pablo niet rekenen op veel liefde of steun. Het lijkt alsof Mariano, zijn vader, enkel kan snauwen tegen zijn zoon, en elke vorm van warmte ontbreekt in het gezin. Die warmte vindt hij wel bij de ouders van Alfredo. Ze nemen hem mee op uitstapjes en behandelen hem met heel wat meer respect dan zijn eigen ouders. Maar wanneer Mariano Pablo verbiedt om nog om te gaan met Alfredo en zijn familie, breekt de hel los.

EL BOLA viel op verschillende filmfestivals meermaals in de prijzen. Daarbij werd niet alleen de regisseur Achero Mañas gelauwerd. Ook de meer dan voortreffelijke prestatie van de jonge acteur Juan José Ballesta (Pablo) viel de jury telkens weer op. De film won in 2001 vier Goya-awards (het Spaanse equivalent van de Oscars) voor Beste Film, Beste Revelatie voor acteur Juan José Ballesta, Beste Revelatie voor regisseur Mañas en Beste Originele Scenario.

Technische kaart

De authenticiteit die regisseur Mañas uit de acterende kinderen haalt, is een zeldzame triomf: Ballesta en Galán veroveren in één oogopslag uw hart. Focus Knack - 28-07-2004

Spanje / 2000 / 88 min. / Originele versie, Nederlands ondertiteld Regie: Achero Mañas Scenario: Achero Mañas & Verónica Fernández Productie: José Antonio Félez Muziek: Eduardo Arbide Cast: Pablo (‘Bola’ of ‘Balletje’) Alfredo José (vader van Alfredo) Mariano (vader van Pablo) Laura (sociaal assistente) Marisa (moeder van Alfredo) Aurora (moeder van Pablo) Alfonso (vriend van José)

Uit de pers geplukt Achter de kwajongensstreken van enkele vriendjes schuilt een diepmenselijk en actueel probleem. Mañas laat zijn jonge acteurs (Juan José Ballesta en Pablo Galán zijn voortreffelijk) als het ware zelf hun emoties brengen zoals zij ze aanvoelen. Een kleine maar heel tedere ‘jeugd’-film die maar weinigen onbewogen zal laten. Focus Knack - 30-10-2002

Inleiding op de film De regisseur toont in de film twee families die heel tegengesteld zijn. Eigenlijk kunnen we zeggen dat de ene familie de tegenpool is van de andere. Let op de manier waarop regisseur Achero Mañas dit toont in de film. Hoe brengt hij bepaalde dingen in beeld en waarom toont hij sommige dingen bewust niet? Er komen ook heel wat thema’s aan bod in de film. Zo is er het thema van de dood dat steeds terugkomt, het thema vriendschap, intimidatie, gevaarlijk gedrag en vooroordelen. We hopen dat jullie de film goed vinden. EL BOLA zal waarschijnlijk even bij jullie blijven hangen, dus aarzel niet om er na de film over te praten met je leerkracht of een andere vertrouwenspersoon.

Juan José Ballesta Pablo Galán Alberto Jiménez Manuel Morón Ana Wagener Nieve de Medina Gloria Muñoz Javier Lago

4

Wij horen graag je reactie bij deze film. Laat die achter op: www.lesseninhetdonker.be (selecteer de film op de homepage). Ga je de film bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje 5dat je krijgt na de voorstelling.

Over de regisseur en de productie Hij ontwikkelt een werkmethode en een speciale relatie met zijn jonge ‘acteurs’, jongens van 12 à 13 jaar oud, die hij van straat plukt. Mañas: “In 1996 maakte ik een kortfilm METRO, waarin ik probeerde de situatie te beschrijven van jongeren in grote steden. Dankzij mijn kortfilms heb ik met jongeren gewerkt van 11 tot 13 jaar oud. Kinderen die ik opmerkte in de straat, in de scholen en in ontmoetingscentra, die allen aan dezelfde voorwaarden voldeden. Ze woonden allen in buitenwijken, hun families maakten deel uit van de arbeidersklasse en waren allen – op een bepaalde manier – slachtoffer van gewelddaden. Voor mij persoonlijk is het personage EL BOLA de grootste gemene deler van al die kinderen die ik toen ontmoet heb.”

De regisseur Achero Manas

Juan Mañas Amyach, beter bekend als Achero (de bijnaam kreeg hij van z’n kleine broer), werd geboren in 1966 in Madrid. Zijn ouders zijn beiden werkzaam in de theaterwereld en Achero begint op twaalfjarige leeftijd zelf ook te acteren. In 1984, hij is dan zeventien, vertrekt hij met zijn moeder naar New York, waar hij twee jaar zal blijven. Terwijl hij ver van zijn cultuur en taal verwijderd is, begint hij te schrijven en groeit zijn interesse in filmregie. Terug in Spanje zet hij zijn carrière als acteur verder, maar legt zich meer en meer toe op films regisseren. Mañas maakt drie kortfilms: ‘METRO’ (1996), ‘HUNTERS’ (1997) en ‘ARTIFICIAL PARADISE’ (1998). In zijn kortfilms haalt hij thema’s aan die hij later ook zal gebruiken in EL BOLA, zoals ervaringen van kinderen die in grootsteden wonen, gebrek aan communicatie, geweld, maar ook vriendschap en solidariteit.

6

EL BOLA (2001), zijn eerste langspeelfilm, kende in Spanje een heel groot succes toen hij in de zalen kwam, en overtrof de gekste verwachtingen op het vlak van kijkcijfers toen hij op televisie werd uitgezonden. Deze erkenning maakte van Mañas de grootste Spaanse belofte van de jonge generatie filmmakers. Zijn filmstijl is cru en realistisch, waardoor hij vaak vergeleken wordt met Ken Loach (‘SWEET SIXTEEN’ en ‘AE FOND KISS’, zie archief Lessen in het donker). Zoals Loach leunt hij met zijn films heel sterk aan bij een documentairestijl, en werkt hij met natuurlijke decors en niet-professionele acteurs. “Voor mij moest de camera enkel functioneren als getuige,” vertelt de regisseur, “zonder andere initiatieven te nemen dan de gebeurtenissen te volgen, op een natuurlijke manier. De camera moest de acteurs zoeken en niet omgekeerd.” Een andere overeenkomst met Loach is dat de film – voor zover dat mogelijk was – chronologisch werd opgenomen. Dit zorgde voor een documentairestijl en was een grote hulp voor de jonge acteurs. Achero Mañas maakte na EL BOLA nog twee langspeelfilms: ‘NOVEMBER’ in 2003 en ‘BLACKWHITE’ in 2004.

Genre Sociaal / psychologisch drama

7

Reacties verzamelen bij de leerlingen Vragen aan de leerlingen

Enkele weetjes • •

•

•

Juan José Ballesta (Pablo) had eerder al geacteerd in een televisieserie, maar EL BOLA was zijn allereerste optreden in een langspeelfilm. Dit was voor de toen twaalfjarige jongen een grote uitdaging, ook gezien de complexiteit van zijn personage, Pablo. Niettegenstaande heeft hij het er fantastisch vanaf gebracht, en heeft hij bovendien heel wat filmprijzen gewonnen voor zijn vertolking. In 2007 heeft Juan José al in heel wat films geacteerd, en is hij in Spanje uitgegroeid tot een meisjesidool. Juan José Ballesta is de jongste Goya-winnaar ooit. Pablo Galan (Alfredo) had geen noemenswaardige acteerervaring, maar werd uit meer dan 1600 kandidaten geselecteerd om de rol van Alfredo te spelen. Pablo was van vele markten thuis: hij was een briljant student én bmx-kampioen. De film werd deels geproduceerd door TVE, de Spaanse tv-zender, en werd gemaakt in samenwerking met UNICEF.

• • • • • • •

Ga je akkoord met volgende stellingen? Motiveer! • • • • • • • • • • •

Doorheen deze lesmap vind je verschillende verwerkingstips en oefeningen voor de leerlingen. We laten de keuze aan de leerkracht welke hij/zij gebruikt en welke niet. Je kan de oefeningen telkens terugvinden in de bijlagen achteraan deze 8 lesmap. Zo kan je ze er makkelijk uithalen en kopiëren voor de leerlingen.

Wat vond je van de film? Wat vond je goed en minder goed? Motiveer je antwoord. Welke gevoelens had je na het bekijken van EL BOLA: was je triestig, blij, nerveus, verward, boos? Wat heb je onthouden? Welke scène is je bijgebleven? Welke situatie vond je leuk of niet leuk? Waarom? Zou je de film aanraden aan vrienden? Was de film wat je ervan verwacht had? Wat heeft je getroffen? Wat heeft je gestoord? Wat vond je van het verhaal? Heb je het helemaal begrepen?

•

9

Pablo verdient het om geslagen te worden, want hij is ongehoorzaam. Alfredo heeft een slechte invloed op Pablo. Mariano is simpelweg een bruut, die het niet verdient om een zoon te hebben. Alfredo is een klikspaan, omdat hij Pablo’s geheim doorvertelt aan zijn ouders. Het spel op de sporen is niet zo gevaarlijk, het is een berekend risico. Behalve Alfredo heeft Pablo geen vrienden. José is geen goede vader voor Alfredo, want hij geeft hem een tatoeage. Pablo’s balletje brengt hem geluk. Mariano kan er niet aan doen dat hij zijn zoon mishandelt. De moeder van Mariano is niet op de hoogte van het misbruik. De familie van Alfredo heeft meer respect voor Balletje dan zijn eigen ouders. Het is niet leuk dat je pas op het einde weet wat het geheim van Pablo is.

Bespreking van de belangrijkste personages Pablo (Balletje)

Alfredo

Juan José Ballesta

Pablo Galán

Het staat op zijn gezicht te lezen dat Pablo nooit kind mocht zijn. Hij praat niet over het misbruik dat hij ondergaat, maar hij draagt het met zich mee. Pablo schaamt zich voor zijn afkomst en kan net zoals zijn ouders moeilijk communiceren. Hij mijdt zijn klasgenoten. Aan Alfredo, de enige die erin slaagt om door te dringen tot Pablo, vertelt hij dat hij geen vrienden heeft. Hij droom ervan om India te zien en de Afrikaanse woestijn, en denkt soms aan de dood: hij wil verast en uitgestrooid worden over zee. Dat morbide verlangen naar isolement vult hij aan met het dodelijke spelletje op de sporen. Balletje heeft een heel laag zelfbeeld. Dit komen we te weten wanneer hij over zijn overleden broer praat.

In heel wat opzichten is nieuwe leerling Alfredo anders dan de andere kinderen van zijn klas. Hij is groter van gestalte, kleedt zich ook anders (de oranje muts!) en rookt op de speelplaats. Alfredo raakt snel bevriend met Pablo en wint zijn vertrouwen. Alfredo is een trouwe vriend: hij komt op voor Pablo en staat hem bij, laat hem niet stikken. Hij slaagt er ook in om Pablo te doen schateren van plezier zowel tijdens de dag in het pretpark als tijdens de uitstap naar de bergen. De jonge Alfredo is ook heel wat evenwichtiger dan zijn leeftijdsgenoten: hij is integer, lijkt heel zeker van zichzelf en weigert deel te nemen aan het levensgevaarlijke spel op de sporen. Wanneer hij de blauwe plekken van Pablo ziet, begrijpt hij het meteen: hij licht zijn ouders in.

Pablo: “Mijn broer was waarschijnlijk een klootzak.” Alfredo: “Waarom?” Pablo: “Omdat mijn vader me steeds met hem vergelijkt.” De jonge acteur Juan José Ballesta zet een uitzonderlijke prestatie neer in EL BOLA. Hij acteert alsof hij het al jaren doet, terwijl het nog maar zijn eerste grote filmrol is, en maakt van zijn personage iemand van vlees en bloed. Je leeft mee met Pablo en de problemen die hij doormaakt.

10

De acteerprestatie van zijn jonge collega wordt vaker geprezen, maar we mogen niet ontkennen dat Pablo Galán een sterke, consequente en sympathieke Alfredo neerzet. Zonder ook maar enige acteerervaring is hij een talent van formaat.

11

Mariano, de vader van Balletje

Jose, de vader van Alfredo

Manuel Morón

Alberto Jiménez

EMPATHISCH

/ SOCIAAL

COMMUNICATIEF VOORUITSTREVEND

NIET COMMUNICATIEF

/

NORS

/

OUDBOLLIG

Mariano leren we al in het begin van de film kennen: alles wat hij tegen z’n zoon zegt, lijkt op een bevel: “Neem dit, doe dat, laat je haar knippen.” Hij legt idiote regels op zonder ze te verantwoorden: “De volgende keer dat je die mensen ziet, ruk ik je hoofd eraf.” Waarom zou zijn zoon niet met zijn balletje mogen spelen? Waarom moet hij alles en mag hij niets? Alleen Mariano weet de reden. Hij raakt zijn zoon pas aan als ze iemand kruisen op het voetpad. Op dat moment legt hij zijn arm over Pablo’s schouder en mompelt: “Kijk me aan als ik tegen je praat, zeker in het openbaar.” Publiekelijk wil hij overkomen als een redelijke, liefdevolle familieman, maar in zijn eigen gezin is hij een tiran. Tegenover Pablo is hij sneller met zijn vuist dan met vriendelijke woorden. Met zijn belachelijke regels isoleert hij zijn zoon van zijn leeftijdsgenoten, hij scheldt hem uit, kleineert Pablo en slaat hem aan een steeds hogere frequentie. In het begin van de film begrijp je de ernst van de situatie niet. Mariano lijkt een ietwat norse, strenge vader, maar je beseft als toeschouwer niet goed wat erachter zit. Maar naargelang de film vordert besef je dat de man kampt met een onverwerkt trauma: de dood van zijn oudste zoon. Hij blijft vastzitten in het verleden om redenen die sowieso voor de toeschouwer nooit goed genoeg zijn om te verantwoorden wat hij zijn zoon aandoet.

12

José, de vader van Alfredo is een tatoeage-artiest. De eerste keer dat we hem te zien krijgen is op een foto in Alfredo’s appartement. Pablo is gefascineerd door de zwartwitfoto, waarop een kale, strengogende man vol tatoeages staat afgebeeld met zijn gezin. Als toeschouwer hebben we ook twijfels (en vooroordelen): waarom is José zo geïnteresseerd in Pablo? Zal Pablo niet meer problemen krijgen dan hij al heeft? Al snel wordt het beeld van José bijgesteld: hij is een zorgzame, verantwoordelijke vader. Alfredo heeft een goede band met zijn vader en gaat hem geregeld opzoeken in zijn tatoeagestudio. We herinneren ons ongetwijfeld hoe hij zijn zoon vertelt dat zijn peter Félix gestorven is en hoe hij reageert nadat de jongens opgepakt zijn voor het spel op de sporen. Zijn autoriteit kan je vergelijken met zijn tatoeages: een kunstwerk in wording in plaats van een afgewerkt feit. José is de enige die Balletje niet aan zijn lot overlaat en het lef heeft het belang van Pablo voorop te stellen: “Ik denk niet aan mezelf, ik denk aan de jongen.”

13

VRAGEN • • • • • • • • • • • • • •

•

•

• •

Wat zijn de belangrijkste personages uit de film? Geef voor elk personage enkele typische kenmerken. Welke personages had je het liefst en waarom? Op wie lijk jij het meest, denk je? Ken je andere films waarin een jonge acteur of actrice de hoofdrol speelt? Omschrijf het karakter van Pablo: Waarin is hij anders dan zijn leeftijdsgenoten? Welk kattenkwaad haalt Pablo uit? Zou je dat zelf ook durven? In welke sfeer groeit hij op? Van welk leven droomt Pablo? Wat is het karakter van Mariano? Hoe wordt hij voorgesteld? Beschrijf de relatie tussen Pablo en zijn vader. Is die sterk of niet goed? Waarom denk je dat? En zijn relatie met zijn moeder? Welke relatie ontwikkelt zich tussen Pablo en Alfredo? Welke relatie ontwikkelt zich tussen Pablo en de familie van Alfredo? Waarom denk je dat Pablo Alfredo volgt? Waarom is hij zo nieuwsgierig? Geïntrigeerd? Begrijp je Pablo, was jij ook nieuwsgierig naar die nieuwe jongen? Wat is de reactie van Pablo wanneer Alfredo de klas binnenkomt? Waarom reageert hij zo denk je? (Een nieuwe kop op school? Een verandering? Een reden meer om ongerust te zijn? Een mogelijkheid om uit zijn vriendengroep te ontsnappen?) Wat denk je dat er op het briefje staat dat Cobeta aan Alfredo doorgeeft? (Een vriendelijke verwelkoming in de klas? Een oorlogsverklaring? Een uitnodiging om samen te spelen? De antwoorden van biologie? Een uitnodiging om lid te worden van de vriendengroep? Een uitnodiging om op de sporen te gaan spelen? Hoe denkt Alfredo over de vriendengroep? En over Pablo? Pablo vertelt op een bepaald moment aan Alfredo: “Ik heb geen vrienden.” Vergelijk deze uitspraak met andere zoals “Ik heb weinig

14

• • • •

vrienden, ik heb op school geen vrienden, ik wil geen vriend zijn van hen, ik ben de vriend van niemand, ik kan geen vrienden hebben.” Wat vond je van de acteerprestatie van Juan José Ballesta? Sterk, matig, zwak… Vond je dat hij overtuigend acteerde? Zou het moeilijk geweest zijn voor hem om op jonge leeftijd zo’n grote rol te spelen? Waarom wel/niet? Wie vond je goed acteren en wie niet? Waarom? Heeft iemand in de klas al geacteerd in een theaterstuk of film? Hoe was dat? Is het moeilijk om je in te leven in een rol?

OPDRACHTEN Twee tegengestelde families Laat de leerlingen de vragenlijst in bijlage 1 invullen. Daarop kunnen ze de belangrijkste verschillen noteren tussen de twee families. In bijlage 2 vind je een oefening: ‘Personages Begrijpen…’

Zet de juiste adjectieven bij het juiste personage: Pablo / Mariano / Alfredo / José / Aurora, de moeder van Pablo / Marisa, de moeder van Alfredo / Juan, de broer van Alfredo Slecht / gewelddadig / begripvol / vrijgevig / liefhebbend / ingewikkeld / goed / leuk / onderworpen / gehoorzaam / autoritair (Hier zijn geen juiste of foute antwoorden. Belangrijk is dat je de leerlingen laat motiveren waarom ze een adjectief toekennen. Probeer zo een gesprek of bespreking op gang te brengen.)

15

Focus op... thema’ thema’s

Volgens de regisseur kan dit verhaal zich overal afspelen. In elke stad of in om het even welk land waar verschillen heersen op sociaal, economisch of cultureel vlak.

In EL BOLA zitten heel wat thema’s die je kan bespreken in de klas. In dit hoofdstuk halen we er de belangrijkste of meest prominente uit en koppelen ze aan hoe de regisseur ze in beeld brengt.

Huiselijk geweld en kindermishandeling EL BOLA onderscheidt zich van andere films over kindermishandeling door de juistheid van toon. EL BOLA is volgens regisseur Mañas geen film OVER kindermisbruik maar wel een opmerkelijk portret van een adolescent. Hij neemt de kinderen serieus en brengt heel wat belangrijke thema’s voor ze aan het licht, zoals het verlies van een dierbare, de rechten en plichten van kinderen, de autoriteit van ouders… En natuurlijk is ook kindermishandeling een thema in de film, zoniet het belangrijkste. Kindermishandeling is een moeilijk thema om aan te snijden in een film: hoe moet je voyeurisme vermijden? Hoe moet je in anderhalf uur tonen wat in het echte leven wel jaren kan aanslepen?

16

Mañas heeft besloten om het verhaal te tonen van buitenaf. De film kruipt nooit in het hoofd van de bruut. De beweegredenen van de vader zie je niet en worden niet besproken. De film bevat bedenkingen rond kindermishandelingen zonder analyses en zonder naar oorzaken te zoeken. Iedereen kent het probleem van Balletje, maar niemand reageert erop. Behalve dan de vader van Alfredo die zelf risico loopt op gerechtelijke vervolging wegens het wegnemen van een kind zonder de toestemming van de ouders. In de wet wordt dit gelijkgesteld aan kidnapping. De regisseur valt in de film ook nooit terug op clichés, of wordt niet te sentimenteel. Op het einde van de film getuigt Pablo tegen zijn vader en voor de camera. Die scène op het politiecommissariaat is van een ondraaglijke soberheid. In EL BOLA zit de ‘paradox van de tatoeage’: die doet pijn, maar de pijn verdwijnt na het zetten ervan. Ze blijft wel altijd zichtbaar. De littekens van Pablo daarentegen zijn vaak onzichtbaar (hij bedekt ze). De diepste wonden zijn meestal onuitwisbaar en zijn een blijvend trauma voor de jongen. Er zijn twee stijlmiddelen die de regisseur gebruikt om het misbruik te tonen aan de kijker:

De ellips en alles wat er buiten kader gebeurt Het ‘kader’ toont alles wat er door de camera in beeld wordt gebracht. Buiten kader daarentegen beschrijft de ruimte die – onvermijdelijk - genegeerd wordt door de camera, maar waar er zich belangrijke gebeurtenissen voor het verhaal kunnen afspelen, zelfs al zijn ze niet zichtbaar. Regisseur Mañas maakt vaak gebruik van dit stijlmiddel. We zien de kinderen op de sporen, maar we zien niet hoeveel afstand er is tussen de kinderen en de aankomende trein. We zien de lege stoel van Pablo in de klas, maar wat er tezelfdertijd in zijn appartement gebeurt, krijgen we niet te zien. Maar Achero Mañas gebruikt vooral de ellips. Gebeurtenissen die tijdelijk en bewust worden weggelaten en waarvan we moeten aannemen dat ze gebeurd zijn (of waarvan we pas achteraf realiseren dat ze gebeurd zijn).

17

De meest zichtbare ellips is diegene die voor een kentering zorgt in de film. Mariano hoort zijn zoon zeggen: “Ik hoop dat je sterft.” Daarna voelen we de aanwezigheid van de vader, enkel door zijn schoenen te zien, maar een ellips vermijdt dat we werkelijk zien wat erop volgt. We kunnen het raden dankzij de lege stoel op school. In het begin van de film wordt de aankomst van Alfredo gevuld met ellipsen, die ervoor zorgen dat de gebeurtenissen meer ambigue overkomen dan ze in werkelijkheid zijn. We begrijpen niet goed waarom Alfredo alleen op het speelplein zit, en waarom de anderen hem in de gaten houden. Achteraf komen we pas te weten dat hij zat te roken, iets wat op de school verboden is. In het tweede deel van de film worden de gebeurtenissen soms onduidelijk voorgesteld. Pablo ontdekt op school de afwezigheid van Alfredo die op de begrafenis is van zijn peter. Hij gaat ernaartoe en vertelt over de dood van zijn broer. Even snel erna zien we de twee jongens op de sporen en worden ze aangehouden door de politie. José komt hen met de wagen ophalen, maar we weten niet hoe hij op de hoogte werd gebracht. Uiteindelijk tatoeëert José zijn zoon en komt Pablo te laat thuis, waar de avond dramatisch zal aflopen. We weten niet goed gedurende hoeveel dagen die gebeurtenissen zich afspelen. Het wordt niet duidelijk aangegeven, maar de ellipsen zorgen wel voor het gevoel dat de gebeurtenissen ambigue zijn of zorgwekkend. Vooral in de auto is het moeilijk om te voorspellen wat de reactie van José zal zijn. Is hij woedend? Wat is hij van plan om te doen? Zonder echt spectaculair te zijn of in te gaan tegen het realisme van de film, zien we duidelijk het nut en belang ervan: de ellipsen en buiten kader dragen bij tot de sfeer, zorgen voor ambiguïteit, mysterie en onzekerheid.

Suggestie De regisseur koos ervoor om niet te tonen dat Balletje zwaar misbruikt wordt door zijn vader, maar hij suggereert het wel. Zo zie je bijvoorbeeld plots een beeld van zijn voeten, de man staat op de gang te wachten. Hij hoort zijn zoon mompelen “Ik hoop dat je sterft.” In het beeld van de schoenen van de man zit meer spanning en dreiging dan je ooit zou kunnen denken. Na elk voorval, of na elke suggestie van geweld, gebruikt Mañas een ‘fade to

18

black’, het beeld vervaagt naar een zwart beeld. Daardoor implementeert hij een ellips in de film. We weten onmiddellijk wat het zwart betekent: pijn! We zien in de film Mariano eigenlijk maar één keer klappen uitdelen. Die scène is zo hard dat ze zeker aan de ribben blijft kleven. (Misschien als je het te vaak toont, raakt de kijker eraan gewend? De impact is sterker als het maar sporadisch wordt getoond.) De toeschouwer wordt getuige, maar blijft machteloos.

De dood Dit is niet het hoofdthema van de film, maar het wordt wel vaak aangehaald. Het thema van de dood speelt zich af in het verleden (de dood van Pablo’s broer), in het heden (Félix die sterft aan AIDS) en in de toekomst (het levensgevaarlijke spel op de sporen). De dood wordt bij de twee families uit de film verschillend behandeld. De dood van Pablo’s broer wordt bijna verzwegen, behalve op de dag van de verjaardag van zijn dood. Ze dragen hun verdriet alleen, we zien geen vrienden die hen steunen. Bij de familie van Alfredo gaat het anders: de dood van Félix wordt besproken, en Alfredo gaat het lichaam van zijn peter bekijken en groeten. Heel wat vrienden zijn aanwezig op de begrafenis en blijven napraten bij een glas. Een verwerkingstip over het thema vind je hieronder terug. Een antwoordblad vind je in bijlage 3: daarop staan enkele interpretaties. Je kan het blad aan de

19

•

leerlingen geven, nadat ze eerst zelf antwoorden gezocht hebben op het steeds terugkerend thema van de dood. Komen de interpretaties overeen met die van hen?

• Verwerkingstip: Het kan interessant zijn om aan de leerlingen te vragen of ze verschillende momenten hebben opgemerkt waarin de dood aan bod komt (zowel uitgesproken als suggestief). Leg uit aan de leerlingen dat in een film niets aan het toeval wordt overgelaten. De regisseur beslist alles: de acteurs, de decors en natuurlijk ook het verhaal dat hij wil vertellen. Vraag hen waarom naar hun mening de regisseur de dood zoveel aan bod liet komen in de film. Wat betekent het voor de film? Om op die vraag te antwoorden kan men zich afvragen wat elke scène waarin de dood voorkomt, bijbrengt aan de film. Nodig de kinderen uit om na te denken over die vraag en probeer om een ‘bundel van betekenissen’ op te stellen over alle evocaties van de dood. Enkele hints… •

•

•

•

•

De kinderen spelen een heel gevaarlijk spel op de sporen. Alfredo vertelt hen dat ze het risico lopen dat hun hoofd eraf gerukt wordt. We leren dat het jaar ervoor een oudere jongen is gestorven door dit spelletje. De grote broer van Pablo is gestorven, voor Balletje geboren werd. De familie leeft nog steeds met zijn herinnering: op de verjaardag van zijn dood bezoeken ze zijn graf. Wanneer José, de vader van Alfredo, aan zijn vriend Alfonso voorstelt om hem te vergezellen naar het ziekenhuis om Félix te bezoeken, weigert de vriend: “Ik heb er genoeg van om mijn vrienden te zien sterven.”.Alfredo wil graag zijn peter zien, maar zijn vader laat het niet toe. Nadat Alfredo en Pablo Félix gingen bezoeken in het ziekenhuis, hebben ze een lang gesprek over de dood. Alfredo zou graag onsterfelijk zijn. Pablo’s vader verbiedt hem de familie van Alfredo nog te zien. Pablo zegt heel stil, denkend dat zijn vader het niet hoort: “Ik hoop dat je sterft.”

20

•

Félix is gestorven. Pablo vervoegt de familie van Alfredo in het funerarium. Félix zal verast worden. Pablo zegt dat zijn broer begraven werd: “Dat was klote.” José maakt zich kwaad op Alfredo over het spel dat ze op de sporen spelen: “Als je sterft, vermoord je mij en iedereen die je liefheeft. Het leven is te kort.” Pablo komt pas laat thuis en wordt uitgescholden door zijn vader: “De volgende keer dat je die mensen ziet, ruk ik je hoofd eraf.” Pablo spuwt in zijn gezicht en zegt: “Klootzak, ik hoop dat je sterft!” Zijn vader slaat hem heel hard, hij zou hem evengoed kunnen doden. Pablo gaat vervolgens bij Alfredo schuilen en zegt: “Mijn vader gaat me vermoorden.”

De kracht van vriendschap EL BOLA toont een mooie ontluikende vriendschap tussen twee adolescenten. Een vriendschap die voor beiden van groot belang is. Alfredo – als nieuwe jongen op school – vindt een goede vriend in Pablo. En Pablo vindt dankzij de steun van Alfredo de kracht om los te breken uit zijn pijnlijke gezinsleven. De ouders van Balletje hebben geen vrienden. Tenminste, we zien ze niet. De vrienden van de ouders van Alfredo delen lief en leed met elkaar. Misschien wil de regisseur hiermee duidelijk maken dat vriendschap essentieel is om gelukkig door het leven te gaan?

21

Er komt ook een nieuw aspect van vriendschap aan bod: complexiteit. Uit vriendschap maakt Pablo een beslissing die heel wat consequenties zal inhouden. De keuze die Pablo moet maken (om Alfredo te volgen naar het ziekenhuis, en te spijbelen op school) gaat verder dan zijn vaders regels negeren: hij moet een keuze maken tussen Alfredo en de bende vrienden. Alfredo werd uitgedaagd en uitgemaakt door Cobeta. De keuze van Pablo is volwassen: hoe dichter hij komt tot Alfredo, hoe verder hij verwijderd wordt van de bende en het gevaarlijke spel op de sporen.

Respect en vooroordelen

“Ik voelde me compleet onbegrepen” EL BOLA toont kinderen die moeilijke situaties moeten trotseren. Het geval van Pablo is misschien wat extreem, aangezien elke vorm van communicatie met zijn vader onmogelijk is. Maar Alfredo, omringd door een liefdevol gezin, raakt ook soms in moeilijkheden. Zo spijbelt hij om zijn peter te gaan bezoeken in het ziekenhuis en betreurt daarna zijn beslissing. Hij weet ook niet goed hoe hij moet vertellen dat Pablo mishandeld wordt. Iedereen komt ooit wel eens in de positie waar praten of aanhoord worden ons moeilijk valt. Vraag aan de leerlingen of ze zich dat soort gevoelens herinneren.

Heeft de regisseur met deze film het cliché willen doorbreken dat een – op het eerste zicht – ‘gewoon gezin’ per definitie een normaal leven leidt? Denken veel mensen niet nog steeds dat een tatoeage-artiest geen goede vader kan zijn? Hebben we niet allemaal eens last van vooroordelen? Een verschillende behandeling van mensen op basis van uiterlijke kenmerken zoals kleding, tatoeages, haarkleur… kunnen we niet aanvaarden. We moeten leren omgaan met verschillen in anderen, maar ook met ons eigen anderszijn.

PABLO: “Hij sloeg me en trok aan mijn haar. Hij verbrandde me met sigaretten. Hij deed me urine drinken. Voor het slapengaan gaf hij me laxeermiddelen. Wanneer ik me niet goed had gedragen, sloot hij me op in mijn kamer, of in de kast. Hij zei dat ik er niet uit mocht tot ik me verontschuldigde en dat hij me daar zou laten sterven. Hij verbood me mijn vrienden te zien, en hij deed me werken in de winkel. Hij maakte me uit. Hij spuugde op me. Hij zei dat ik had moeten sterven in plaats van mijn broer. Mag ik het zeggen? Hoerenzoon, bastaard, klootzak, strontjong, smeerlap, varken, mietje…” (slotcitaat van de film)

22

23

Overige stijlkenmerken Een slimme manier van vertellen VRAGEN: • • • • • •

Hoe zou je kunnen duidelijk maken in een film dat iemand geslagen wordt, zonder de slagen zelf te tonen? Wat zou jij doen moest je weten dat een vriend misbruikt wordt? Zou je het vertellen? Aan wie? “Het leven is al kort genoeg, je moet de dood niet opzoeken!” Interpreteer. Zijn Alfredo en Pablo goede vrienden? Waarom vind je dat? Hoe belangrijk zijn vrienden in jouw leven? Wat is voor jou een goede vriend/in? Vond je het einde onverwacht? Is het een happy end? Had je de film liever anders zien eindigen? Hoe dan wel?

OPDRACHTEN: Scenes en sequenties bespreken •

De film gaat de personages nooit te goed beschrijven en geeft hen heel wat vrijheid. De toeschouwer moet ook een lange tijd wachten om met zekerheid te weten wie het slachtoffer is en waarvan. Niets in het gedrag van Balletje zal de vermoedens van de toeschouwer opwekken, tot het eerste bewijs van de klappen getoond wordt. Zijn gedrag of verhouding met zijn vader zijn niet anders dan een doorsnee tiener. Meer nog, de film slaagt erin onze blik te richten op nieuweling Alfredo. Zijn ongelukkige houding is vergelijkbaar met de hardheid van het gezicht van Pablo. Deze slimme manier van vertellen wijst natuurlijk op het feit dat misbruik lang verborgen kan worden en onopgemerkt blijft. De slagen en verwondingen worden meestal gecamoufleerd uit schaamte of uit angst voor represailles. Naast de onzekerheid over wat er aan de hand is met Pablo wordt het portret van de onwaardige vader voortgezet. Mariano is twistziek, prikkelbaar, onbezield en stomp met zijn zoon. Hij zorgt ervoor dat er een dreiging boven de film hangt, die uiteindelijk zal ontploffen in alle geweld. Om elke stereotypering te vermijden laat de regisseur Mariano een sanctie opheffen en een vaderlijke arm om zijn schouders leggen, terwijl José zijn zoon een oorveeg geeft.

Wat hebben de scènes met elkaar gemeen? Zie bijlage 4

Lijst met aanwijzingen en subtiele hints voor misbruik Een mogelijke verwerkingsoefening is de leerlingen een lijst te laten opmaken met alle elementen die erop wijzen dat Pablo misbruikt wordt, of welk drama de jongen beleeft (“Iedereen weet het”, de lege stoel in het klaslokaal, de voet van de vader in de gang van het appartement). Zie bijlage 5

24

Parallelle montage De regisseur maakt in EL BOLA soms gebruik van een parallelle montage. Eenheid van tijd en plaats worden in deze montagetechniek gemanipuleerd. Twee of meer gelijktijdige gebeurtenissen worden afwisselend getoond. Een voorbeeld uit de film is de scène waarin Pablo en Alfredo spijbelen om Félix te gaan bezoeken in het ziekenhuis. Tegelijkertijd gaat Mariano zijn zoon ophalen op school. Hij staat te wachten aan de schoolpoort en merkt dat Pablo gespijbeld heeft. Deze techniek wordt meestal gebruikt om de spanning op te drijven, in deze scène is de regisseur daar zeker in geslaagd: je bent angstig omdat je wel kan vermoeden wat er met Pablo zal gebeuren wanneer hij thuiskomt.

25

Tegenstellingen De regisseur plaatst een ontwricht gezin tegenover een harmonieus gezin vol liefde, respect en gezelligheid. De uiterlijke tekenen en het gedrag verklappen voor het ene gezin een binnenwaarts gekeerd gedrag en een onmogelijkheid tot communiceren. Voor het andere suggereert het een comfortabel, veilig en gezond leven. De hele dramatische spanning van het verhaal van EL BOLA speelt zich af tussen twee tegengestelde families. José is de vader die luistert en openstaat voor elke vorm van dialoog of discussie. De relatie met Alfredo is gebaseerd op vertrouwen en liefde. Mariano daarentegen zit vast in het verleden en begroet zijn zoon niet eens wanneer die hem groet. Aurora is de moeder aan de haard, gevangen in de tirannie van haar echtgenoor. Marisa, de moeder van Alfredo heeft een sterke identiteit en geeft haar kinderen heel wat ruimte: de kleinste doet de deur van het appartement open, de oudste trekt zijn plan. Ook tussen Pablo en Alfredo zijn er heel wat tegenstellingen.

mag blijven. Maar Alfredo geeft hem het balletje terug; zijn lijdensweg is nog niet voorbij. Nadat hij afstand heeft genomen van zijn familie en de mishandelingen, heeft hij het balletje niet meer nodig, gelooft hij er niet meer in, of is volwassen genoeg om zonder te leven. Hij legt het op de sporen en een trein rijdt het plat. Meer symbolen: tijdens het ritje dat ze maken op de kermis, schreeuwen ze van plezier, in tegenstelling tot schreeuwen van de pijn. In de tatoeage van Alfredo zit eveneens dezelfde symboliek: ze zijn ‘littekens’ aangebracht uit liefde, tegenover littekens uit haat en woede.

Rood

Symboliek Pablo’s balletje is het duidelijkste symbool in EL BOLA. Voor Pablo is het zijn geluksbrenger, beschermer. Pablo stelt zich ook voor als ‘Het Balletje’ aan mensen, het is zijn identiteit. In het ziekenhuis knijpt hij in zijn balletje om de pijn te verbijten, maar wanneer hij flauwvalt, laat hij het vallen. Hij heeft het ook niet meer nodig, aangezien José heeft beloofd dat hij die avond bij hen

26

De dominante kleur in de film is rood en komt in heel wat sequenties voor: de tegels in de badkamer, een deur, een bloembak, de kleren van de kinderen op het speelplein, de bijnaam van één van de vrienden van Pablo is ‘El Rojo’. Kleur alludeert natuurlijk op het bloed dat stroomt wanneer Pablo’s vader hem aftroeft (met de rode kleren wil de regisseur duidelijk maken dat alle kinderen potentiële slachtoffers kunnen zijn van geweld).

27

Close-ups

Muziek

De regisseur brengt de gezichten van zijn personages regelmatig groot (beeldvullend) in beeld. Op deze manier kunnen we haast zien wat er zich afspeelt in hun hoofden : gevoelens, gedachten… Eén blik vertelt hier meer dan duizend woorden. Een paar voorbeelden uit de film : een afwisseling van close-ups van Pablo, zijn vader en zijn moeder rond de eettafel, schetsen de koele relatie tussen deze personages. Deze ondraaglijke sfeer bereikt naar het eind van de film een climax van geweld. In het pretpark staan angst en plezier op de gezichten van Balletje en Alfredo te lezen. Op het eind van de film spreekt Pablo rechtuit in de lens over zijn problemen: schijnbaar onbewogen, maar duidelijk aangeslagen…

In EL BOLA lijkt de muziek bijna niet aanwezig te zijn, ze valt niet hard op. Maar eigenlijk is de muziek een onderdeel van de stijl van de film en is de soundtrack meer aanwezig dan je zou denken. De componist Eduardo Arbide gebruikt twee thema’s in de film: die van de pijn en die van de vrijheid. De muziek van de pijn wordt weergegeven door een ostinato, (een basmelodie in een muziekstuk die zichzelf herhaalt, komt uit het Italiaans en betekent ‘koppig/hardnekkig’) die hij plaatst over de beelden op de sporen. Alle scènes waarin de vader voorkomt, krijgen eveneens deze muziek. De vrijheid in de film wordt gevoeld door het gebruik van een gitaar en een harmonica: die muziek komt voor tijdens de gelukkige, leuke momenten, zoals de trip naar de bergen en de kermisattracties. Het is een meer open en harmonisch geluid, dat wordt afgewisseld met een elektrische gitaar die het wat meer dreigend maakt.

VRAGEN: • • •

Licht We kunnen in deze film een onderscheid maken tussen de plaatsen waar Pablo zich goed voelt en waar minder goed. De heimelijke, ingesloten en schaduwrijke sfeer bij Balletje thuis staat in schril contrast met het open en warme nest van Alfredo’s ouders. Het pretpark en de picknickplaats tijdens het uitstapje, twee plaatsen waar we Pablo zichtbaar zien genieten, baden in de zon en in het licht.

28

•

29

Waarom denk je dat Pablo zijn balletje steeds bij zich heeft? Geeft het troost, is het een gewoonte, een houvast, bijgeloof? Wat betekende het balletje op de rails? Suggestie: vind je dat dit werkt in de film? (bv. enkel de schoen, de lege stoel in de klas) Voelde je meer spanning zo? Of had je liever de klappen gezien? Is dit een goede manier om geweld te tonen in een film? Zou te veel geweld tonen een gewenning creëren? Parallelle montage: waarom wordt dit gebruikt denk je? Werkt het in de film?

Bronnen In deze lesmap werden een aantal verwerkingstips opgenomen uit het dossier van Ecran large sur tableau noir (www.grignoux.b (www.grignoux.bee), zij zijn de Waalse collega’s van Lessen in het donker. Ze presenteren eveneens een filmprogramma voor scholen en de bijhorende dossiers voor de Franstalige Gemeenschap. Contact: 04 / 222 27 78 of [email protected]

Informatie over muziek in EL BOLA: “Interpretation des pistes sonores dans le film EL BOLA par Brigitte Boëdec”, gevonden op ‘http://www.acnantes. fr:8080/peda/disc/lv/espagnol/cine/bola_musica.htm’.

FICHE

VOOR DE LEERLINGEN

Op de volgende pagina is een fiche voor de leerlingen toegevoegd. Daarop staan een aantal trefwoorden, citaten en vragen die met de film te maken hebben. Deze vormen een leidraad voor de leerlingen tijdens de verwerking.

30

31

“Hij sloeg me en trok aan mijn haar. Hij verbrandde me met sigaretten. Hij deed me urine drinken. Voor het slapengaan gaf hij me laxeermiddelen. Wanneer ik me niet goed had gedragen, sloot hij me op in mijn kamer, of in de kast. Hij zei dat ik er niet uit mocht tot ik me verontschuldigde en dat hij me daar zou laten sterven. Hij verbood me mijn vrienden te zien, en hij deed me werken in de winkel. Hij maakte me uit. Hij spuugde op me. Hij zei dat ik had moeten sterven in plaats van mijn broer. Mag ik het zeggen? Hoerenzoon, bastaard, klootzak, stontjong, smeerlap, varken, mietje…”

PABLO

KINDERMISHANDELING DOOD TEGENSTELLINGEN Het balletje en Balletje VRIENDSCHAP FAMILIE

ALFREDO

Een jongen

MARIANO

Een geluksbrenger

JOSE

Een spel Een vriend Een geheim

Wij horen graag je reactie bij deze film. Laat die achter op: www.lesseninhetdonker.be (selecteer de film op de homepage). Ga je de film bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje dat je krijgt na de voorstelling.

32

33

BIJLAGE 1 Twee tegengestelde families Pablo en zijn familie De jongens zelf Naam en leeftijd Bijnaam (eventueel) Hobby’s en bezigheden Dromen Hun familie De vader (naam, leeftijd, beroep, andere activiteiten) De moeder (naam, leeftijd, beroep, andere activiteiten) Andere leden van het gezin Vrienden/ kennissen Plaatsen waar ze voorkomen in de film Gewoontes Geef je impressie van de families - in het begin van de film - op het einde van de film Hun huis Korte beschrijving (meubels, kleur, licht) Relatie tussen man en vrouw Relatie tussen kind(eren) en ouders Relatie met de andere familie

34

35

Alfredo en zijn familie

BIJLAGE 2 Personages begrijpen… Hieronder staan enkele scènes uit de film opgesomd met drie mogelijke opvattingen over het personage. Welke lijken je het meest passend (meerdere antwoorden zijn mogelijk)? Pablo speelt op de sporen en daagt zijn vrienden uit. Het is een extreem gevaarlijk spel. Hij zou kunnen sterven. • Pablo is niet bang om te sterven. In zijn ogen is het leven niet veel waard. • Pablo is niet bang om te sterven. Misschien zou zijn vader hem liever zien als hij zou sterven, zoals zijn broer. • Hij is een waaghals die wat pit in zijn leven brengt door risico’s te nemen. De vader van Pablo is heel streng voor hem. Hij slaat hem gewelddadig. • Pablo verdient die straffen: hij is vaak ongehoorzaam. • Mariano, de vader van Pablo, is de dood van zijn eerste zoon nooit tebovengekomen; hij slaat Pablo omdat hij zo verschillend is van zijn broer. • De vader van Pablo is een bruut die het hoederecht over zijn zoon niet verdient. Alfredo gaat Félix in het geheim bezoeken in het ziekenhuis. • Alfredo wil weten hoe het is om te sterven. • Alfredo wil gewoon goedendag zeggen aan zijn peter. • Alfredo wil zijn vader uitdagen omdat hij hem als een kind behandelt.

36

Pablo’s vader heeft hem eerst verboden om naar de bergen te gaan met Alfredo’s familie, maar wanneer José het hem komt vragen, stemt hij toe. • Mariano verandert van mening omdat hij gerustgesteld is door het voorkomen van José en zijn verantwoordelijke uitstraling. • Pablo’s vader durft geen ‘nee’ zeggen tegen iemand die geen deel uitmaakt van de familie. • Hij wil sympathiek overkomen tegenover José. Hij is hypocriet. Pablo’s vader wil niet dat hij nog omgaat met Alfredo en zijn familie. • Hij vindt de familie niet fatsoenlijk genoeg, en vreest dat ze een slechte invloed zullen hebben op zijn zoon. • De vader van Pablo vreest dat ze te intiem zullen worden, en dat ze Pablo’s geheim zullen ontdekken. • Mariano is een sadist die niet kan verdragen dat Pablo gelukkig is, terwijl hij zelf geen geluk kent. Na de dag in de bergen vermijdt Pablo zijn vriend. • Pablo weet dat hij opnieuw slagen riskeert als zijn vader weet dat hij Alfredo blijft zien. • Pablo schaamt zich: hij wil niet praten met zijn vriend over wat er is gebeurd. • Pablo is kwaad op Alfredo: het is zijn fout dat hij al die problemen heeft. José tatoeëert Alfredo. • De tatoeage is een teken van herkenning, een bewijs dat hij de zoon is van José. • De tatoeage is als een overgangsritueel, een teken dat bewijst dat Alfredo volwassen is. • De tatoeage is pijnlijk op het moment dat die geplaatst wordt, maar laat een permanent teken achter.

37

BIJLAGE 3 Enkele interpretaties over het thema ‘de dood’’ in de film EL BOLA. dood

In elk geval, de scène toont ons indicaties over het klimaat en de psychologie van de familie. •

•

•

Wanneer Pablo en zijn vrienden op de sporen spelen, riskeren ze hun leven. En ze weten dit omdat er het jaar voordien een jongen is gestorven. Deze scène leert ons dat Pablo niet bang is om te sterven (of misschien is de angst om de sterven minder sterk dan het verlangen om zijn vrienden uit te dagen). We kunnen hieruit ook concluderen dat hij weinig waarde hecht aan het leven. Dit leidt ook een groot verschil in tussen Pablo en Alfredo. Hij weigert om aan dit spel deel te nemen.

•

Alfredo en Pablo gaan in het geniep Félix bezoeken. Alfredo heeft spijt dat hij erheen is gegaan: hij had Félix niet in deze toestand willen zien. De twee jongens praten over de dood. Pablo wil verast worden en zijn as uitgestrooid, om het even waar. Alfredo gelooft niet in God, omdat hij de zaken niet kan veranderen: hij laat Félix sterven net zoals hij de steen laat vallen die hij net in het water gooide. Het is alsof Pablo de dood beter aanvaardt dan Alfredo: de dood is iets helemaal nieuws voor hem. Voor Pablo betekent de dood de vervelende jaarlijkse bedevaartstocht naar het kerkhof, het afzien van zijn ouders die zijn broer liever hadden dan hem…

De familie van Pablo leeft met de herinnering aan zijn broer, die stierf in een auto-ongeluk. Het lijkt erop dat de ouders dit nooit zijn tebovengekomen. Pablo, die zijn broer nooit gekend heeft, denkt dat hij maar niks was, aangezien zijn vader hem steeds vergelijkt met zijn broer. We kunnen hieruit verschillende zaken concluderen: misschien hebben de ouders van Pablo een tweede kind genomen om het eerste te vervangen. Maar aangezien Pablo niet hetzelfde kind is, is zijn vader teleurgesteld. Misschien is dat de reden waarom hij zo streng en gewelddadig is. We kunnen ook denken dat Pablo zo’n wrok koestert tegenover zijn vader, dat hij daarom zijn haat verplaatst naar de lievelingsbroer, en zegt dat hij een nietsnut was.

38

José gaat Félix bezoeken in het ziekenhuis maar Alfonso weigert mee te gaan. “Ik ben het zat om mijn vrienden te zien sterven”, zegt hij. Dus heel wat vrienden van José en Alfredo zijn gestorven. Later komen we te weten dat Félix aids heeft.

•

39

Wanneer zijn vader hem verbiedt nog om te gaan met de familie van Alfredo, zegt Pablo heel stil: “Ik hoop dat je sterft.” Wenst hij echt dat zijn vader sterft? Waarschijnlijk niet, maar zijn harde woorden zijn op maat van de klappen die hij krijgt van zijn vader. En we kunnen begrijpen dat Pablo even gewelddadig is met zijn woorden.

•

Pablo vervoegt Alfredo en zijn familie nadat Félix is gestorven. Hij maakt de hereniging mee van de vrienden en steunt zijn vriend Alfredo. Hij is op die manier toeschouwer van de pijn en het verdriet van een groep mensen die elkaar zowel affectie geven als steun. Hij poneert dat de begrafenis van zijn broer klote was, terwijl hij er niet bij was, aangezien hij pas erna is geboren. Hij denkt dat de dood van zijn broer niet dezelfde reacties heeft uitgelokt als de dood van Félix. We begrijpen ook dat Pablo een heel groot verschil ziet tussen zijn familie en die van Alfredo. Zelfs bij het overlijden van een dierbare plaatst hij zijn familie niet op dezelfde hoogte als die van Alfredo.

•

Wanneer hij verneemt dat zijn zoon en Pablo op de sporen een heel gevaarlijk spel spelen, maakt José zich kwaad op de jongens. Zijn boodschap is dat ze niet met hun leven mogen spelen, dat het veel te dierbaar en kort is. De recente dood van Félix versterkt zijn gevoel hierin. Deze scène toont heel goed het contrast tussen volwassenen zoals José, die zich heel bewust zijn van de waarde van het leven, en kinderen die nog geen meester zijn over hun lot en niet weten wat ze allemaal kunnen verliezen in hun leven. José merkt ook op dat de dood van iemand een grote weerslag heeft op het leven van de dierbaren: “Als je doodgaat, vermoord je ook je dierbaren.” Met

40

je leven spelen doe je niet in je eentje, je betrekt er ook al je naasten bij. Deze zin heeft heel wat weerslag op Pablo: als hij sterft, zullen zijn ouders afzien, iets waar hij misschien naar verlangt. Maar de familie van Alfredo zou ook afzien, en dat wil hij in geen geval.

•

41

“De volgende keer dat je die mensen ziet, ruk ik je hoofd eraf”/ “Ik hoop dat je sterft.” Deze dialoog tussen vader en zoon heeft plaats tijdens de meest gewelddadige scène uit de film. Zijn vader slaat hem heel hard, hij zou hem evengoed kunnen vermoorden. Enkel door hun woorden begrijpen we dat de ene de dood van de ander wenst (als hun woorden kogels waren, waren ze al lang dood, want het zijn zeer gewelddadige woorden). En het is des te moeilijker om te aanvaarden dat dit kan tussen vader en zoon.

BIJLAGE 4 Wat hebben deze scenes met elkaar gemeen? Wat wilde de regisseur ermee zeggen?

Binnendringen in de intimiteit van een persoon. De moeder van Pablo wast zijn grootmoeder, met de hulp van Pablo, die wegkijkt. De kleine broer van Alfredo zegt tegen Pablo dat zijn moeder een tatoeage op haar bil heeft.

Spelen om elkaar bang te maken Pablo speelt een gevaarlijk spel op de spoorweg. Pablo en Alfredo bezoeken een attractie op de kermis.

De regisseur toont aan de hand van deze twee scènes dat de twee jongens ervan houden om te spelen en elkaar bang te maken, grote emoties te voelen. In dat opzicht lijken ze op elkaar en op veel kinderen van hun leeftijd. Maar daar waar Pablo een gevaarlijk spel speelt, heeft het spel van Alfredo enkel het uitzicht gevaarlijk te zijn. Herinner je dat Pablo zijn vriend uitnodigt om mee te spelen met het spel op de sporen, maar dat Alfredo hem dat uit het hoofd praat en hem meeneemt naar de kermis. Op die manier toont de regisseur dat de twee jongens overeenkomsten hebben, maar dat ze toch verschillen op één vlak: Pablo heeft minder te verliezen in zijn leven dan Alfredo, hij is minder redelijk.

De scène waarin de grootmoeder zich laat wassen door de moeder is toch gênant. Normaalgezien toont televisie enkel naakte mensen die ook mooi en jong zijn. Haar bekijken is ergens ook deelnemen aan de vernedering waartoe ze gedwongen wordt; ze wil niet naakt getoond worden, aan wie dan ook! Ze schaamt zich, ze doet haar beklag maar wordt afgesnauwd door de moeder. De situatie is gênant, voor haar, voor Pablo en voor de toeschouwer. Dit staat in contrast met de kleine Juan – de broer van Alfredo – die trots vertelt aan Balletje dat zijn moeder een tatoeage op haar bil heeft. Dit veroorzaakt geen gêne maar doet je lachen. Het is natuurlijk niet de bedoeling dat Pablo weet dat de moeder een tatoeage heeft op haar bil! In de twee scènes krijgen we toegang tot de intimiteit van iemand, maar bij Pablo’s familie gebeurt dat zonder respect.

Reageren op een pijnlijk gegeven. De familie van Pablo bezoekt het graf van hun oudste zoon. De familie van Alfredo en hun vrienden komen samen na de dood van Félix.

De families van de twee personages worden allebei geconfronteerd met een pijnlijke gebeurtenis: het verlies van een geliefde. Uiteraard is de broer van Pablo enkele jaren geleden gestorven, de peter van Alfredo recent. Maar de dood is in de film steeds aanwezig bij beide families, en benadrukt de verschillen tussen de twee. De pijn en de vereniging van de vrienden rond de familie van Alfredo staan in contrast met de kilheid van het ritueel van de familie van Pablo. We krijgen het gevoel dat ze hun leven nooit meer in handen

42

43

hebben genomen, ze lijken vastgeroest in het verleden.

verschillend zijn.

Een vader die ‘nee’ zegt.

Littekens op het lichaam

José wil niet dat Alfredo Félix gaat bezoeken in het ziekenhuis. De vader van Pablo wil niet dat hij meegaat met de familie van Alfredo naar de bergen.

Dit zijn twee scènes waar de vaders iets weigeren aan hun zonen. Maar er is een groot verschil tussen de twee. Wanneer José weigert dat Alfredo zijn peter gaat bezoeken, is dat om hem een pijnlijke ervaring te besparen: zijn peter zien lijden. De vader van Pablo verbiedt hem naar de bergen te gaan met de familie van Alfredo. Hij wil hem geen pijnlijke gebeurtenis besparen, maar vermijden dat hij iets leuks meemaakt. Hij oefent een willekeurige macht uit, zonder dat hij verantwoording geeft voor zijn verbod. De regisseur toont op die manier dat de twee vaders streng zijn.

Pablo wordt geslagen door zijn vader. Alfredo wordt getatoeëerd door zijn vader.

Pablo en Alfredo hebben allebei littekens, aangebracht door hun vader: de ene door de klappen, de ander door de tatoeage. De plekken van de ene zullen niet eeuwig op zijn lichaam blijven, maar hij zal nooit de pijn vergeten. De ander zal gauw de pijn vergeten zijn, en enkel het litteken zal overblijven. De klappen die Mariano geeft, zijn de uiting van de woede die hij voelt. De tatoeage van de pa is een erkenning van zijn volwassenheid.

Een vader die slaat Pablo krijgt klappen van zijn vader. José geeft een oorveeg aan Alfredo.

De vaders van de twee jongens zijn allebei streng en behoorlijk autoritair. Ze gaan zover dat ze hun zoon slaan. Maar waar het bij Pablo een gewoonte is - hij slaat hem voor de minste ongehoorzaamheid, aan een willekeurige regelmaat - is het bij José een uitzondering. Hij slaat hem wanneer Alfredo hem weigert te vertellen waar Pablo zich schuilhoudt. De oorveeg van José lijkt een onbeholpenheid: hij is opgewonden door de belofte die hij niet kan nakomen, en door de houding van Alfredo, die de lippen op elkaar houdt. José bereikt er niets mee. We kunnen vermoeden dat José zijn zoon niet meer zal slaan. Daarentegen kunnen we vermoeden dat wanneer Pablo’s vader hem slaat, het hem beter doet voelen. Het betreft hier dus twee vormen van geweld die heel

44

45

BIJLAGE 5 “Iedereen weet het.”

• •

In EL BOLA worden de zaken niet uitgelegd van het begin. Eigenlijk begrijpen we pas beetje bij beetje wat er gebeurt (dat Pablo mishandeld wordt door zijn vader). Probeer een reconstructie te maken van het verhaal door een inventaris te maken van alle tekens of hints die erop wijzen dat Pablo een mishandeld kind is. Maar antwoord eerst op deze vraag: welke elementen van de film zorgen ervoor dat we twijfelen aan het feit of hij geslagen wordt of niet, en welke bevestigen dat het effectief zo is? Rangschik ze dan chronologisch. Vergelijk daarna je mening met die van je klasgenoten, over de volgende vragen: is je mening over de personages veranderd naarmate de film vorderde? Was de eerste indruk die je had van de vader van Pablo dezelfde gebleven naar het einde toe? En je eerste indruk over Alfredo’s vader, is die veranderd? Hieronder sommen we als geheugensteuntje enkele scènes op. Over Pablo’s vader: • Pablo’s vader zegt: “Ga je haren knippen.” • Hij zegt: “Leg dat opzij of ik neem het je af.” • Hij houdt Pablo bij zijn hals vast en zegt: “Kijk me aan als je tegen me spreekt, zeker in het openbaar.” • Hij zegt: “Kom binnen of ga buiten, maar blijf niet in de deuropening staan!” • We horen geschreeuw achter de deur wanneer Pablo te laat thuis komt. Zijn vader was hem gaan zoeken op school, maar Pablo had gespijbeld. • Pablo’s vader zegt hem: “Ik wil niet dat je die mensen nog ziet!” • Een jongen op school vertelt over Pablo, wanneer hij afwezig is op school: “Zijn vader zal hem een pak slaag gegeven hebben.” • Pablo’s vader zegt tegen José: “Hij is ziek, hij is bij zijn grootmoeder.”

46

Mariano: “De volgende keer dat je die mensen ziet, ruk ik je hoofd eraf!” Daarna geeft hij hem heel harde klappen. Pablo beschuldigt zijn vader en vertelt over alle mishandelingen die hij ondergaan heeft.

Over José, Alfredo’s vader: • In Alfredo’s kamer staat een foto van José die iemand tatoeëert. • Alfredo en Pablo gaan naar de tatoeagestudio. José vraagt aan Alfredo of hij zijn moeder op de hoogte heeft gebracht waar hij is. Alfredo zegt van wel, maar José gelooft hem niet. • Aan tafel zegt José aan Alfredo dat hij een gemakkelijk leventje leidt. • José weigert om zijn zoon mee te nemen naar het ziekenhuis om Félix te bezoeken. Hij zegt aan Félix dat Alfredo niet kon komen, dat hij dingen te doen had. • José gaat aan Mariano de toestemming vragen of Pablo mee mag naar de bergen. • José vraagt aan tafel wat Alfredo dwars zit. • José gaat vragen hoe het met Pablo gaat, in de winkel van zijn vader. • José neemt Alfredo in zijn armen en vertelt hem dat Félix gestorven is. • José maakt zich kwaad op Alfredo omdat hij op de sporen ging spelen. “Ik zeg je dit omdat ik van je hou,” zegt hij aan zijn zoon. Daarna richt hij zich tot Pablo: “En jij ook, ik praat tegen je als mijn zoon.” • José tatoeëert Alfredo. • José gaat Pablo zoeken nadat hij is weggelopen. Hij brengt hem naar het ziekenhuis en belooft hem dat hij die nacht bij hen mag slapen. • José waarschuwt de vader van Pablo dat hij bij hen is. • José geeft Alfredo een oorveeg zodat die zou zeggen waar Pablo zich verstopt heeft. • José besluit om Pablo bij hem te houden. Tegen Laura zegt hij: “Ik denk niet aan mezelf, maar aan de jongen.”

47