Plattegrond
c u l t u u r w a n d e l i n g
b r u n s s u m
Colofon ‘Brunssum Cultuurwandeling’ is een uitgave van de gemeente Brunssum. Voor het samenstellen van deze gids is dankbaar gebruik gemaakt van teksten van Jan Daemen. De foto’s zijn van onder meer Vera Dauwerse Photography, Oirsbeek De vormgeving is van Els Gulpen, Grafische Vormgeving en Webdesign, Heerlen De druk is verzorgd door Schrijen Lippertz, Voerendaal/Stein
Op de achterkant van deze omslag vindt u een plattegrond van de wandeling, met de route langs alle beschreven gebouwen en kunstwerken.
7
9
8
1
10 5
2
3
4
5
6
7
Dit was het laatste kunstwerk. We zijn aangekomen op het Lindeplein, en daarmee bij het slot van onze route.
7
6
11
Ook buiten de in deze gids beschreven wandelroute zijn straatbeelden en bijzondere gebouwen te bekijken in Brunssum. Kijk voor een volledig overzicht op www.brunssum.nl/straatbeelden
4
12
15 13
7
14
8
10
9
11
12
13
R
1 2 3
18 17 16 23 19 24 20 22
21
14
16
17
21
22
18
19
25
20
27 26
37
15
23
24
25
36
26
27
28
28
29
30
31
28 35
29 34
Een wandeling langs 37 bijzondere gebouwen en kunstwerken in het hart van Brunssum Afstand: ca. 7 km. Geschatte looptijd (met bezichtigingen): 2 tot 2,5 uur
32 33 = Start- en eindpunt R 30 31 32
= Rustpunt
32
33
34
35
36
37
1 Het Oud Raadhuis 2 De Fontein 3 Ilse Frankenthal 4 Truuke Trampel 5 Hoopvolle ontmoeting 6 De Olifant 7 St Gregoriuskerk 8 Garden Angel 9 RK Groene Kruisgebouw 10 D’r Brikkebekker 11 De Golfbeweging 12 Ode aan Odile 13 Onze Lieve Vrouw Fatima 14 Leven 15 De Folkloriade Fontein 16 Mens en 4 Elementen 17 Alsdorfplaquette 18 Steen – Boomrelatie 19 Bloesem 20 40 jaar NATO in Brunssum 21 Drijven 22 Monument Joodse Kinderen 23 Kruising 4 wegen 24 Adam en Eva 25 Fragment van een droom 26 Spelend kind 27 Tijdvenster Brunahilde 28 H. Vincentius à Paulo-kerk 29 De Paradedans 30 Mijnwerker d’r Huub 31 Tijdvenster Staatsmijn Hendrik 32 Schachtwiel en Herdenkingsmonument verongelukte mijnwerkers 33 Vogels 34 Kruisbeeld en Mijnwerkersmonument 35 De Vrijwilligers 36 Niké 37 De Stier
Brunssum, november 2012
7
9
8
1
10 5
2
3
4
5
6
7
Dit was het laatste kunstwerk. We zijn aangekomen op het Lindeplein, en daarmee bij het slot van onze route.
7
6
11
Ook buiten de in deze gids beschreven wandelroute zijn straatbeelden en bijzondere gebouwen te bekijken in Brunssum. Kijk voor een volledig overzicht op www.brunssum.nl/straatbeelden
4
12
15 13
7
14
8
10
9
11
12
13
R
1 2 3
18 17 16 23 19 24 20 22
21
14
16
17
21
22
18
19
25
20
27 26
37
15
23
24
25
36
26
27
28
28
29
30
31
28 35
29 34
Een wandeling langs 37 bijzondere gebouwen en kunstwerken in het hart van Brunssum Afstand: ca. 7 km. Geschatte looptijd (met bezichtigingen): 2 tot 2,5 uur
32 33 = Start- en eindpunt R 30 31 32
= Rustpunt
32
33
34
35
36
37
1 Het Oud Raadhuis 2 De Fontein 3 Ilse Frankenthal 4 Truuke Trampel 5 Hoopvolle ontmoeting 6 De Olifant 7 St Gregoriuskerk 8 Garden Angel 9 RK Groene Kruisgebouw 10 D’r Brikkebekker 11 De Golfbeweging 12 Ode aan Odile 13 Onze Lieve Vrouw Fatima 14 Leven 15 De Folkloriade Fontein 16 Mens en 4 Elementen 17 Alsdorfplaquette 18 Steen – Boomrelatie 19 Bloesem 20 40 jaar NATO in Brunssum 21 Drijven 22 Monument Joodse Kinderen 23 Kruising 4 wegen 24 Adam en Eva 25 Fragment van een droom 26 Spelend kind 27 Tijdvenster Brunahilde 28 H. Vincentius à Paulo-kerk 29 De Paradedans 30 Mijnwerker d’r Huub 31 Tijdvenster Staatsmijn Hendrik 32 Schachtwiel en Herdenkingsmonument verongelukte mijnwerkers 33 Vogels 34 Kruisbeeld en Mijnwerkersmonument 35 De Vrijwilligers 36 Niké 37 De Stier
Brunssum, november 2012
Plattegrond
c u l t u u r w a n d e l i n g
b r u n s s u m
Colofon ‘Brunssum Cultuurwandeling’ is een uitgave van de gemeente Brunssum. Voor het samenstellen van deze gids is dankbaar gebruik gemaakt van teksten van Jan Daemen. De foto’s zijn van onder meer Vera Dauwerse Photography, Oirsbeek De vormgeving is van Els Gulpen, Grafische Vormgeving en Webdesign, Heerlen De druk is verzorgd door Schrijen Lippertz, Voerendaal/Stein
Op de achterkant van deze omslag vindt u een plattegrond van de wandeling, met de route langs alle beschreven gebouwen en kunstwerken.
c u l t u u r w a n d e l i n g
b r u n s s u m
een uitgave van de gemeente Brunssum, november 2012
Welkom in Brunssum Brunssum is een middelgrote gemeente met circa 30.000 inwoners. De stad ligt in het noordelijk deel van Parkstad Limburg. De gemeente heeft haar ontwikkeling te danken aan de opkomst van de mijnindustrie. Begin 20e eeuw bestond Brunssum uit de dorpskern Brunssum en het gehucht Rumpen. In een periode van amper 100 jaar groeide de gemeente van een dorp met circa duizend inwoners uit tot een stad met ca. 30.000 inwoners. De ligging van Brunssum aan de grens van Nederland, in het Limburgse heuvelland, leidt tot een drukke uitwisseling met de bewoners van Duitsland en België. Dat geeft Brunssum een gezellig, bijna onNederlands karakter met vitale culturele activiteiten en een uniek stadsbeeld. Brunssum is een gemeente met een internationale allure. In de stad wonen talloze nationaliteiten, niet alleen uit de Euregio, maar uit alle hoeken van de wereld: in de afgelopen eeuw hebben zich vele duizenden immigranten hier gevestigd, aangetrokken door de opkomende mijnindustrie. Sinds 1967 is Brunssum ook gastheer voor het NAVO-hoofdkwartier, JFC Headquarters, waarmee het internationale karakter nog eens verder is versterkt. De hele wereld komt samen in Brunssum, en dan vooral tijdens de bruisende Parade, het grote culturele feest dat elke vier jaar tienduizenden gasten en bezoekers uit alle werelddelen trekt. De stad heeft een groen karakter, een erfenis van de tuinstad-architectuur die hier in de jaren tien en twintig werd aangelegd en die in de talloze historische mijnwijkjes behouden is gebleven, met ruim opgezette verkavelingen en grote tuinen, veel laanbeplanting en grote parken en natuurstroken. In 2009 werden de voormalige mijnwijken van rijkswege aangewezen als ‘beschermd stads- en dorpsgezicht’. Brunssum beschikt daarmee over het grootste ‘beschermd gezicht’ van Nederland. Brunssum heeft veel fijns te bieden. De stad is prachtig gelegen in een bosrijke omgeving. De Brunssummerheide strekt zich uit over 2.000 ha, waarvan een gedeelte natuurreservaat is. Het terrein biedt mooie afwisselende vergezichten en wordt in de zomer ‘bewoond’ door een kudde schapen. ‘s Winters is er volop gelegenheid tot langlaufen. De waterpartij van de Rode Beek met zijn strand van zilverzand is een door wandelaars en dagrecreanten veel bezocht gebied. Het leefklimaat en de grote diversiteit aan voorzieningen maken Brunssum tot een fijne gemeente. Wij wensen u een fijne wandeling toe. Kijk voor meer informatie op www.brunssumlaatjegenieten.nl
De cultuurwandeling in 37 stappen Ontmoetingscentrum d’r Brikke-Oave De cultuurwandeling start bij ontmoetingscentrum d’r Brikke-Oave, aan het Lindeplein 5a. Bij het verlaten van het pand gaan we linksaf. Na ongeveer 100 meter komen we bij een wit gebouw dat de noordzijde van het Lindeplein domineert. Dit is het Oud Raadhuis.
1 Het Oud Raadhuis Het Oud Raadhuis werd gebouwd in de jaren 19191921. Door de opkomende mijnindustrie en de komst van veel nieuwe bewoners maakte Brunssum een sterke groei door. Daar hoorde een passend bestuurscentrum bij. De locatie was zorgvuldig gekozen: precies tussen de dorpskern Brunssum en het gehucht Rumpen in. Het raadhuis werd uit baksteen opgetrokken, naar een ontwerp van architect J. Bemelmans. De stijl markeert de overgang van Neoclassicisme naar Nieuwe Zakelijkheid. De plinten zijn van Kunrader steen, de muren zijn opgetrokken in baksteen. Het gebouw kwam in 1921 gereed. Niet lang daarna werd de achteruitbouw gerealiseerd. In 1952 en 1974 werd het gebouw aangepast en gemoderniseerd. In 1952 kreeg het voor het eerst de karakteristieke witte buitenkant. Vroeger zetelde in het Oud Raadhuis het complete bestuur en ambtelijk apparaat. Nu zijn er nog slechts enkele gemeentelijke afdelingen ondergebracht. De voormalige raadzaal (eerste etage, voorzijde, met balkon) is zeer gewild als trouwlocatie.
2 De Fontein Voor het Oud Raadhuis staat De Fontein, een constructie uit 1983 naar een ontwerp van Sjra Schoffelen. Dit kunstwerk is geïnspireerd door de lampionplant, met het accent op de harmonie tussen water en vorm. De constructie bestaat uit 29 abstracte vormen die samen een uniek fonteinspektakel creëren. De kunstenaar koos voor doorzichtig materiaal, namelijk ‘harswater’. Dat was in de jaren 80 een experi menteel materiaal, nooit eerder in deze vorm toegepast. Het kostte Schoffelen 5 jaar om een manier te ontwikkelen om de kunsthars in de gewenste vorm te gieten. Dat lukte met medewerking van DSM, de Limburgse chemiegigant.
3 Ilse Frankenthal Naast de hardstenen buitentrap van het Oud Raadhuis staat een beeltenis van Ilse Frankenthal, gemaakt door de kunstenaar Twan Lendfers. Ilse Frankenthal (geboren 1904) was afkomstig uit een familie van muziekuitgevers in Leipzig. Na de oorlog kwam zij in Brunssum terecht. Aangesteld als directrice van het plaatselijke VVV-kantoor opende zij een kunstgalerie die spoedig in Brunssum en wijde omgeving een bijzondere betekenis kreeg. Kunstenaars vonden in Ilse Frankenthal een unieke pleitbezorgster voor hun werk. De onmisbare, zeer authentieke liefde voor de kunst ging op speelse wijze gepaard met een veelal effectief commercieel gevoel. Op haar tachtigste verjaardag brachten vrienden hun waardering voor haar tot uitdrukking in een ‘liber amicorum’. In 1987 is zij overleden. Na haar overlijden is haar werk door vrienden voortgezet. Daartoe werd een stichting met haar naam in het leven geroepen, de Ilse Frankenthalstichting. Deze stichting houdt zich bezig met het organiseren van tentoonstellingen, het in stand houden van haar vroegere documentatie en vooral met het toekennen van een naar haar genoemde, Euregionale grafiekprijs voor jonge grafische kunstenaars.
4 Truuke Trampel We wandelen nu rechts van het Oud Raadhuis de Kerkstraat in. Dit gedeelte van de Kerkstraat wordt ook wel de Promenade genoemd, een voetgangersgebied dat door het winkelcentrum loopt. Na ongeveer 500 meter komen we, op de hoek met de Wilhelminastraat, ‘Truuke Trampel’ (1979) tegen. Dit kunstwerk, naar een ontwerp van Frans Carlier, verbeeldt een mevrouw onder een immer druppelende paraplu. Frans Carliers beeld is het eerste in een serie kunstwerken waarmee het gemeentebestuur in 1979 het centrum wilde gaan verfraaien en een aantal herkenningspunten wilde scheppen. In dit bronzen beeld heeft de kunstenaar een waterstroom geplaatst die ervoor zorgt dat water boven uit de punt van de paraplu stroomt, zodat het lijkt alsof het constant regent.
5 Hoopvolle ontmoeting We lopen verder de Kerkstraat af. Iets verderop vinden we, aan de linkerzijde, een kunstwerk van de hand van Marie-José van der Meer, bevestigd aan de gevel van het complex ‘Central’. ‘Hoopvolle ontmoeting’ (2010) heet dit werk. ‘Central’ is gebouwd om dit deel van de Kerkstraat te vitaliseren, door het creëren van bezoekersstromen. De kunstenares verklaarde bij de onthulling van haar werk: “Ik hoop dat dit een straat mag worden waar veel mensen elkaar mogen ontmoeten en die elkaar, in deze tijd van krimp en vergrijzing, extra inspireren en motiveren.”
6 De Olifant Schuin tegenover ‘Hoopvolle Ontmoeting’ zien we een pand met een aantal interessante gevelstenen (huisnummer 294). ‘De Olifant’ (1950) is ontworpen door Wiel Friesen – het zijn twee stenen, met naar elkaar toegekeerde olifanten. In dit pand zat vroeger de Middenstandsbank. De gevelsteen ‘De Olifant’ verwijst nog naar deze geschiedenis en verbeeldt de standvastigheid van de bank in het zakendoen. Wie nog iets hoger kijkt, ziet op de topgevel een gevelsteen die ‘De Uil’ uitbeeldt. Deze symboliseert de ‘wijsheid’ van de toenmalige bank.
7 St. Gregoriuskerk We vervolgen de tocht. Aan het eind van het voetgangersgebied steken we de Pastoor Savelbergstraat over en vervolgen we de wandelroute door de Kerkstraat. Aan het eind van de Kerkstraat, na ongeveer 200 meter, vinden we de Gregoriuskerk aan onze linkerzijde. Dit is een relatief moderne kerk (uit 1963), naar een oorspronkelijk ontwerp van de architect Gottfried Böhm. Deze kerk staat op een plek met een rijke geschiedenis. Sporen wijzen uit dat duizend jaar geleden, omstreeks 1150, hier al een kruispunt van wegen lag, gedomineerd door een kerk. In 1918 werd naar ontwerp van architect Tonnaer een nieuwe kerk gebouwd, de parochiekerk St. Gregorius. Deze kerk, die overigens aan de overzijde van de Dorpstraat stond, had veel van mijnschade te lijden en moest uiteindelijk worden afgebroken. Met financiële hulp van de Staatsmijnen werd de huidige kerk gebouwd, ontworpen door Böhm.
Böhm wordt gerekend tot de meest vooraanstaande Europese architecten van katholieke kerken. Zo zuiver en bijzonder is zijn ontwerp dat de kerk wordt beschouwd als één van de belangrijkste Nederlandse kerken uit de jaren zestig. De Rijksmonumentendienst heeft de Gregoriuskerk dan ook genomineerd voor de lijst van Rijksmonumenten. Vóór de Gregoriuskerk, op de hoek met de Dorpstraat, vinden we een vijver met fontein. In die vijver staat het beeld ‘De Voetwassing’ (1964), naar een ontwerp van Udo Scheffer. Het beeld, gekapt in een harde Franse steensoort (Vaurion), verbeeldt Gregorius, de schutspatroon van Brunssum. Volgens de legende waste hij iedere dag de voeten van twaalf bedelaars, een oefening in nederigheid. Hij begon echter te twijfelen aan de zin van deze handeling toen, plotseling, tussen de twaalf bedelaars een dertiende, een engel, verscheen. Het was een hemels teken, neergedaald uit erkentelijkheid. In het beeld van Udo Scheffer is de engel kaal, om een contrast te creëren. Bij de deur van de kerk (direct om de hoek, aan de noordzijde) vinden we een bijzondere deurklink (1963), eveneens naar een ontwerp van Böhm. De deurklink beeldt een vis uit, het symbool van de christenen.
8 Garden Angel We lopen de Dorpstraat in. Na ongeveer 10 meter begint aan de linkerzijde een talud. We houden rechts aan (dus blijven onder het talud lopen). Na ongeveer 50 meter komen we twee zuilen tegen die een historische poort markeren. Deze poort geeft toegang tot een trap die we opgaan. Boven steken we de Kloosterstraat over en lopen de Kloostertuyn in. Aan het eind van dit pad zien we het beeld ‘Garden Angel’, van Rietje Hunnekens uit 2003. Het beeld verwijst naar de nonnen die 125 jaar op deze plek woonden. Drie zusters Franciscanessen stichtten hier in 1857 een klooster. Met de komst van de zusters deed het bijzonder onderwijs voor meisjes z’n intrede in Brunssum. Overigens hielden de zusters zich niet alleen bezig met onderwijs, maar ook met ziekenzorg. Bij het eeuwfeest in 1957 werd het klooster flink uitgebreid. In 1983 werden de schoolgebouwen afgebroken. In 2003 werd het gehele complex gesloopt, om plaats te maken voor woningen en appartementen. Het beeld ‘Garden Angel’, dat onthuld werd bij gelegenheid van de opening van het nieuwbouwcomplex, drukt de tegenstelling uit tussen het spirituele leven dat zich hier vroeger afspeelde (niet alleen in religieuze zin, maar ook in de zin van de zich ontwikkelende mens) en het moderne leven.
9 RK Groene Kruisgebouw We lopen terug naar de Kloosterstraat en gaan direct naar links (we blijven dus boven het talud). Na 10 meter zien we een markant wit gebouw liggen. Het is het voormalige RK Groene Kruisgebouw, uit 1934, naar een ontwerp van architect J.L.M. Willems. Het gebouw is ontworpen in een functionalistische stijl, met een kubistische uitstraling. De muren zijn van gele bakstenen, bedekt met wit pleisterwerk. Het trappenhuis is uitgevoerd in glas en staal. De bouwhistorie van het pand is complex. Architect Willems voegde er in 1947 aanbouw aan toe. In 1952 pleegde gemeentearchitect J.J. Drummen een volgende aanbouw. Op het voorhuis werd in 1981 een opbouw gezet die in 2005 door een constructie van email en glas is geneutraliseerd.
10 D’r Brikkebekkerr We vervolgen onze weg. De Kloosterstraat begint langzaam naar beneden te lopen. Onder aan het talud horen we water stromen. Dat is het geluid van een watergang die herinnert aan het feit dat hier vroeger een beek stroomde. Deze historische beek ligt er eigenlijk nog steeds, maar is ondergronds ‘gekanaliseerd’ als riool. De huidige watergang is kunstmatig gecreëerd: vanuit een bassin onder de Oude Markt wordt constant water rondgepompt. De watergang werd aangelegd in 2006, ter verfraaiing van de gerenoveerde Oude Markt. Die renovatie werd afgesloten met de onthulling van het beeld ‘d’r Brikkebekker’ (2006), naar een ontwerp van Jan Daemen. Het beeld toont een bronzen ‘bekker’ die uit de ronde deur van de ringoven (van cortenstaal) stapt. Dit beeld komen we tegen aan het eind van de afdaling van de Kloosterstraat, aan onze rechterhand. ‘D’r Brikkebekker’ verwijst naar een hoofdstuk uit de Brunssumse historie: in de 19e eeuw togen elk jaar honderden Brunssumers naar Duitsland om te werken in de steenindustrie. Als de winter voorbij was en de landerijen ingezaaid waren, verlieten zij huis en haard om pas na de zomer terug te keren, op tijd voor de oogst. In Duitsland werkten ze als sjouwer. De werkzaamheden bestonden uit klei dol trappen en stenen vormen, stapelen, drogen en bakken. Het was een zwaar en onderbetaald beroep.
11 De Golfbeweging We lopen rechtdoor de Dorpstraat in, tot aan de rotonde. Bij de rotonde gaan we rechtsaf, de Europalaan in. Na ongeveer 100 meter komen we links in het plantsoen het beeld ‘De Golfbeweging’ tegen, naar een ontwerp van Tjerrie Verhellen. Dit beeld werd geplaatst bij gelegenheid van het symposium ‘Beelden in Brunssum’, in 1992. Verhellen probeerde in het massieve materiaal verschillende golfbewegingen te vangen: de opwellende watermassa, het overslaan van de golf, het deinen en terugtrekken van het water op het strand en de opbouw van een volgende watermassa. Hierdoor ontstaat een cyclus van bewegingen.
12 Ode aan Odile
13 Onze Lieve Vrouw Fatima
We lopen terug naar de rotonde. Net vóór we de rotonde bereiken, gaan we de entreeweg van het appartementencomplex ‘de Brunner Bron’ in. Hier stond vroeger de adellijke heerboerderij van de familie Bex (het Bexhoes).
We keren terug naar de rotonde die we recht oversteken, richting Hokkelenbergstraat. Aan de overzijde van de rotonde vinden we in het plantsoen ‘Onze Lieve Vrouw Fatima’, van Hein Maessen. Het is een werk uit 1938 dat de verschijning verbeeldt van Maria aan drie kinderen in Fatima (Portugal): Jacinta, Lucia en Francisco. De drie kinderen zijn ook verwerkt in het beeld, in de vorm van de drie duiven aan de voeten van de H. Maagd.
Toen het nieuwe appartementencomplex in 2005 werd geopend, werd de sculptuur ‘Ode aan Odile’ geplaatst, een werk van Marianne Pennings – Olieslagers. U vindt dit beeld aan het eind van de entreeweg. Odile is een vruchtbaarheidsgodin die symbool staat voor het wonder van het leven. Het beeld staat op een plek waar, lang geleden, water uit de grond kwam. Het beeld is door de kunstenares bedoeld als een ‘lofzang op het leven’. De ronde vormen benadrukken niet alleen het vrouwelijke karakter van het beeld, maar verwijzen ook naar het vloeiende water.
14 Leven We lopen verder de Hokkelen bergstraat in (hou links van het plantsoen aan). Na ongeveer 150 meter komen we links de eerste zijstraat tegen, de Schinkelstraat. Die gaan we in. Aan het einde van de Schinkelstraat komen we uit op het Koutenveld. We gaan naar rechts. Op de hoek staat het kantoor van woningcorporatie Weller met aan de voorzijde het beeld ‘Leven’, van de kunstenaar Wim Steins. Het beeld werd geplaatst in 1987, bij gelegenheid van de renovatie van de Dorpstraat. Het was een geschenk van de 75-jarige Woningvereniging Brunssum (nu Weller). Het beeld, bestaande uit twee figuren, stelt de zon voor, als bron van leven.
15 De Folkloriade Fontein We steken de Raadhuisstraat over, naar het grote parkeerterrein aan de overzijde, en lopen naar de zuidpunt van het Koutenveld. Daar staat een hoge fontein, ‘De Folkloriade Fontein’ van Caius Spronken. Dit Folkloriadebeeld werd onthuld bij gelegenheid van de eerste CIOFF Wereld Folkloriade in 1996. De onthulling gebeurde door Pieter van Vollenhoven, samen met de toenmalige gouverneur van Limburg, Baron Berend Jan Van Voorst tot Voorst. De Folkloriade vond dat jaar plaats tegen de achtergrond van de Parade, Brunssums grootste evenement. De Parade is een smeltkroes van culturen, kleuren, muziek en dans. Tientallen dansgroepen uit alle delen van de wereld verzorgen een week lang optredens in heel Brunssum, op podia in zalen en in de buitenlucht. Hoogtepunt is steeds de grote optocht die door het centrum van Brunssum trekt en waaraan alle dansgroepen deelnemen – een spektakel dat tienduizenden bezoekers trekt. De Parade vindt één keer in de vier jaar plaats, in de schrikkeljaren. ‘De Folkloriade Fontein’ stelt een bronshymne voor, een verpersoonlijking van een bovenaardse universele dansfiguur. Daaronder bevindt zich een gouden bol: de wereldbol die verwijst naar het werelddansfestival. In de bronzen schaal bevinden zich vijf fonteinen die de werelddelen verbeelden. De helft van het beeld bevindt zich onder de grond. De molensteen vangt alle water op en transporteert dit over de namen van de 65 landen die in 1996 deelnamen aan de Folkloriade. Via het grote overloopbassin loopt het water vervolgens naar de onderaardse kelder. Daar bevindt zich een immens reservoir met pompen en andere technische voorzieningen om de fonteinen te voeden.
Rustpauze We steken het Koutenveld over en lopen de winkelstraat in (bij Albert Heijn). We lopen de Schiffelerstraat helemaal uit en komen weer uit op de Promenade, het winkelcentrum van Brunssum. We zijn nu ongeveer halverwege de route. Tip: neem even de tijd voor een kopje koffie. In het winkelcentrum vindt u diverse gezellige terrasjes en kroegjes waar u even kunt genieten van een kleine versnapering.
16 Mens en 4 Elementen We vervolgen onze tocht. Tegenover de Schiffelerstraat steken we recht onder de flat door. De route blijft rechtdoor lopen, tot we aan de kruising komen met de Ir. Op den Kampstraat. We steken over en lopen het Vijverpark in. In het park kiezen we direct voor het eerste wandelpad rechts. We komen hier een aantal beelden achter elkaar tegen. ‘Mens en 4 Elementen’ (1959) is het eerste beeld. Het is een werk van Piet Killaers dat de mens symboliseert die steeds opnieuw tracht de vier elementen (aarde, water, lucht en vuur) te bedwingen. Piet Killaers koos voor cirkelvormen om onze wereld weer te geven. De man staat met beide voeten op de aarde; het water omgeeft hem; hij wordt omringd door de lucht. Het vuur, tenslotte, vlamt boven hem uit in cirkelvorm.
17 Alsdorfplaquette De ‘Alsdorfplaquette’ (2008) is het volgende werk. Het is gemaakt door Jan Daemen en werd ontworpen bij de viering van de 20-jarige stedenband tussen Brunssum en het Duitse Alsdorf. De stedenband bestaat sinds 1988. De ‘Partnerschaft’ is gericht op uitwisseling tussen bewoners, op het leveren van bijdragen aan vrede en welstand, en op het betrekken van jeugd en jongeren bij de gezamenlijke culturele en sportieve contacten. In de ‘Alsdorfplaquette’ heeft de ‘A’ van Alsdorf de vorm van een schachtwiel. Daarboven wappert de vlag van de stad. Die vlag wordt doorgetrokken over Brunssum, uitgebeeld in de vier schilden van het gemeentelogo. De plaquette is gemaakt van cortenstaal: door een legering van staal en wolfram ontstaat een corrosielaag die het metaal afsluit van de buitenlucht, waardoor de constructie weerbestendig is.
18 Steen – Boomrelatie ‘Steen – Boomrelatie’ (1992) is een werk van Marco Juriën. Dit is eveneens een werk dat werd geplaatst bij gelegenheid van het symposium ‘Beelden in Brunssum’, in 1992 (zie ook ‘11’, De Golfbeweging). Het werk bestaat uit een groep van granieten platen die ingesneden of ‘aangetast’ zijn. Juriën wil hiermee een denkbeeldige relatie uitdrukken tussen de stenen en de bomen in het park.
19 Bloesem ‘Bloesem’ is een werk van Jean Houben, uit 1972. Het is de abstractie van een bloem, in een massieve vorm, van massief materiaal. Het contrast creëert een pittige levenskracht, aldus de kunstenaar.
20 40 Jaar NAVO in Brunssum We houden het pad links aan. Aan de rechterhand zien we een gedenksteen staan. Deze is onthuld bij gelegenheid van de viering van het 40-jarig bestaansfeest van het NAVO-hoofdkwartier in Brunssum in 2007. JFC (Joint Force Command) Headquarters Brunssum werd op 1 juni 1967 gevestigd in het voormalige complex van de Staatsmijnen Hendrik (zie ook ’31’). Het hoofdkwartier droeg toen de naam Afcent. Sinds 2004 draagt het hoofdkwartier de huidige naam. Op de basis werken ruim 20 NAVO-natio naliteiten. Samen met de plaatsing van de gedenksteen in 2007 werd symbolisch een boom geplant. De onthulling gebeurde door burgemeester Clemens Brocken en generaal Egon Ramms.
21 Drijven We lopen verder, links vóór de vijver langs (dus niet er omheen). In de vijver zien we het kunstwerk ‘Drijven’ (1972) liggen, van de kunstenaar Frans Peters. Het kunstwerk is een schenking aan de gemeenschap van Brunssum, door de firma Jaarsveld die in 1972 het 125-jarig bestaan vierde. Jaarsveld was historisch verbonden aan deze locatie: hier begon het bedrijf 100 jaar geleden met de ontginning van bruinkool. De groeve die hierdoor ontstond, vulde zich later met water waardoor de huidige vijver ontstond (zie ook ’27’). ‘Drijven’ stelt een drijvende dubbelbal voor, met daaronder het eigen spiegelbeeld. Samen drijven ze op het water en creëren gespiegelde impressies die in elkaar overvloeien en verwisselbaar zijn geworden.
22 Monument Joodse Kinderen We vervolgen onze tocht langs de vijver en komen bij het ‘Monument Joodse Kinderen’ (1989) aan, een werk van Kees van de Vosse. Het beeld is een herdenkingsmonument voor Joodse, ondergedoken kinderen. In Brunssum hebben tijdens de oorlogsjaren tussen de 50 en 100 Joodse kinderen ondergedoken gezeten bij vele gewone gezinnen – een relatief hoog aantal vergeleken met omringende gemeenten. Vele tientallen kinderen overleefden dankzij deze ‘pleeggezinnen’ de oorlog. Het monument symboliseert de Joden die in oorlogstijd vragen om bescherming en nieuwe levenskansen. Het kunstwerk is van gietijzer en bestaat uit een hart en een waterbron (als symbool van het leven). Het wordt omgeven door de Davidster, symbool van de Joodse gemeenschap, en omsloten door een circa 20 centimeter brede beschermende rand. Hierin is een tekst uit Jesaja 35:7 aangebracht: verschroeide grond wordt een meer dorstig land een waterbron
23 Kruising 4 wegen We houden links aan en vervolgen onze tocht. Na 30 meter komen we bij het kruisbeeld ‘Kruising 4 wegen’. Van dit beeld is slechts weinig bekend – we weten niet uit welk jaar het is, of wie het heeft gemaakt. Vroeger stond dit beeld in de Kerkstraat – één van de vele kruisbeelden in Limburg die te vinden waren op elke kruising van vier wegen. In 1998 werd de Kerkstraat opnieuw ingericht (tot de huidige winkelpromenade). Daardoor kwam het beeld op de oorspronkelijke locatie niet meer tot z’n recht en werd er een nieuwe plek voor gevonden in het Vijverpark.
24 Adam en Eva We gaan rechtsaf (en blijven dus in het Vijverpark). Langs dit pad komen we eerst het beeldwerk ‘Adam en Eva’ tegen, van Wim van Hoorn. Het beeld werd in 1948, ter gelegenheid van het 50-jarig regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina, in het Vijverpark onthuld. Het is een bronzen beeld, in naturalistische stijl. Het werk verbeeldt de verdrijving van Adam en Eva uit het Paradijs. Op symbolisch niveau brengt de kunstenaar hiermee tot uitdrukking dat de mensheid steeds onderweg is.
25 Fragment van een droom Iets verderop vinden we het kunst werk ‘Fragment van een droom’ van Louis Reijnen. Dit kunstwerk is in het Vijverpark geplaatst bij de viering van de 9de Internationale Folkloristische Parade, in juli 1988. Het kunstwerk bestaat uit hardsteen en marmer die gestapelde vormen aannemen en zo uit de groeve lijken te komen. Toch is het materiaal wel degelijk bewerkt en geordend, op een wijze die soms aan Stonehenge doet denken.
26 Spelend kind We vervolgen het pad en steken de houten brug over. Aan de overzijde van de brug lopen we in de richting van de speelplaats. Links komen we langs ‘Spelend Kind’ (1960), een werk van Frans Gast. Het stelt een kind voor, huppelend met een springtouw. De kunstenaar staat bekend om zijn vele abstracte vormen in gips en beton.
27 Tijdvenster Brunahilde We lopen verder langs de speelplaats. Aan het einde van het pad zien we, voordat we de Vijverlaan oversteken, rechts het ‘tijdvenster Brunahilde’, geplaatst in 2008. Het tijdvenster biedt een kijk op het Vijverpark van 100 jaar geleden. Het park dankt zijn naam aan een grote vijver die ontstond na het winnen van bruinkool, vanaf 1918. De winning was het gevolg van een grote brandstofschaarste die in Nederland heerste tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). In Limburg lagen de bruinkoolvelden aan de noordgrens van de steenkolenvelden. De bruinkool kon in dagbouw gewonnen worden, dat wil zeggen dat het aan de oppervlakte af- en opgegraven kon worden. In 1918 werd het bruinkoolveld Brunahilde II in ontginning genomen, op de plek van het huidige Vijverpark. In een paar jaar tijd werd door de Nederlands-Belgisch-Engelse firma Bergerode 406.000 ton bruinkool gedolven. Daarna was de groeve uitgeput. Nadat de winning werd stopgezet en de waterpompen werden stilgelegd, liep de groeve vol met water en ontstond de huidige vijver. In 1937 werd rond de waterplas een park aangelegd, naar ontwerp van stadsarchitect J.J. Drummen. In 1951 werd het ontwerp aangepast door landschapsarchitect J. Bergmans. Het park werd hierbij onder meer verrijkt met een openluchttheater aan de oostzijde dat, na een renovatie in 2012, tegenwoordig weer gebruikt wordt voor kindervoorstellingen en avondvoorstellingen. Het ontwerp van Bergmans is vrijwel nog geheel intact. Het park heeft tegenwoordig ook de functie van een beeldenpark. Het tijdvenster in het Vijverpark is er één in een reeks van drie. De andere twee tijdvensters zijn te vinden bij de hoofdingang van de voormalige staatsmijn Hendrik (zie ’31’ in deze wandelroute) en bij de hoofdingang van de voormalige Staatsmijn Emma (in Treebeek).
28 H. Vincentius à Paulo-kerk We steken de Vijverlaan over en lopen rechtdoor, de Tolenhof in. Na ongeveer 300 meter zien we aan de linkerzijde de H. Vincentius à Paulo-kerk. De Vincentiuskerk is gebouwd in 1925. Het is een werk van de beroemde architect Frits Peutz, beter bekend van het Glaspaleis in Heerlen. De Vincentiuskerk is zelfs de allereerste kerk van de hand van Peutz. Het is daarmee van cultuurhistorisch grote waarde, onder meer omdat het nog invloeden laat zien van bijvoorbeeld de architect Berlage (vergelijk bepaalde elementen van de kerk met bijvoorbeeld de Amsterdamse Beurs van Berlage). Bijzonder aan de kerk zijn de verrijkingen met werken van Charles Eyck, onder meer de gebrandschilderde ramen in de Mariakapel achter in de kerk. Ook vinden we hier werken van Eugene Laudy. Aan de voorzijde van de kerk is een beeld aangebracht, ‘Sint Vincentius’ (1957), van P. van Dongen. Op de plek waar dit beeldhouwwerk zich bevindt, bracht Peutz een ornament van kalkzandsteen aan. Beeldhouwer Van Dongen moest ter plaatse, vanaf een steiger, een beeld van Sint Vincentius kappen. De Vincentiuskerk is een officieel Rijksmonument.
29 De Paradedans We vervolgen onze wandeltocht rechtdoor. Na het oversteken van de drukke Prins Hendriklaan gaan we naar rechts en bereiken we het politiebureau in Brunssum. Vóór dit pand staat het kunstwerk ‘de Paradedans’ (1988), naar een ontwerp van Twan Lendfers. Het bronzen kunstwerk verwijst naar de Internationale Folkloristische Parade, een vierjaarlijks volksdansfestijn in Brunssum (zie ook ‘15’). Het stelt twee dansende figuren voor. De kunstenaar streefde naar een verbeelding met een ruimtelijke werking en een plastische energie.
30 Mijnwerker d’r Huub We wandelen rechtdoor over de Prins Hendriklaan naar het Bodem plein (westelijke richting). Na ongeveer 400 meter komen we aan op de hoek Bodemplein / Akerstraat. Daar vinden we het beeld ‘Mijnwerker d’r Huub’ (1986) van Sjef Drummen. Burgemeester L. J. Hoogland van Brunssum ontmoette kunstenaar Sjef Drummen op een tentoonstelling. Hij raakte meteen onder de indruk van de schets (voorstudie) die Drummen van een mijnwerker had gemaakt en nodigde hem uit om ‘d’r Huub’ te ontwerpen. Het beeld is bedoeld als een hommage aan drie generaties mijnwerkers die Brunssum opbouwden en definitief veranderden van een agrarische gemeenschap in een industriële samenleving.
31 Tijdvenster Staatsmijn Hendrik De plek van ‘Mijnwerker d’r Huub’ is symbolisch. Achter het beeld ligt de voormalige Staatsmijn Hendrik. We slaan links de hoek om en lopen 50 meter de Akerstraat in. Aan de linkerhand zien we de voormalige hoofdingang van de mijn liggen. Ook hier vinden we een tijdvenster dat een indruk geeft van de immense aanwezigheid van het oude mijncomplex dat de omliggende woonwijken domineerde met imposante industriële structuren. In augustus 1910 werd Brunssum aangewezen als de derde mijnzetel van Nederland. De Staatsmijn Hendrik werd in 1915 in bedrijf genomen. Gedurende de bijna 50 jaar die de mijn in gebruik was, werd er ruim 61 miljoen ton vetkool gewonnen. De Hendrik kende de diepste mijnschacht van Nederland – de schacht reikte tot 1.058 meter. In 1963 sloot de Hendrik. In 1967 nam de NAVO het terrein in gebruik als hoofdkwartier van de centrale strijdkrachten in Europa, de AFCENT. Het terrein wordt nu het Van Nassau-Oudekerken kamp genoemd en staat bekend als JFC Headquarters (Joint Force Command). Het is militair terrein. Tegelijk is het ook onderdeel van het beschermd gezicht ‘Mijnkolonieën Brunssum’.
32 Schachtwiel en Herdenkingsmonument De communicatietoren van JFC is op nagenoeg dezelfde plek gebouwd waar vroeger de schacht van de Hendrik stond. Het 5 meter hoge schachtwiel werd na de sloop van de schacht als monument in het plantsoen voor de voormalige ingang geplaatst.
In september 2010 werd bij het schachtwiel een herdenkingssteen onthuld. De steen is een eerbetoon aan de 177 mijnwerkers die gedurende het bestaan van de mijn Hendrik het leven verloren. De steen en schachtwiel vormen samen het officiële herdenkingsmonument. De steen kwam er op initiatief van de Heemkundevereniging Brunssum.
33 Vogels
33 Vogels We lopen terug naar het Bodemplein en steken het kruispunt recht over, richting centrum. We vervolgen onze weg via de Rumpenerstraat. Na ongeveer 100 meter zien we aan de rechterhand de bibliotheek liggen, met daaraan vast het Romboutscollege. Achter de bibliotheek staat het beeld ‘Vogels’ (1985) van Twan Lendfers. Het beeld is geplaatst in 1985, bij de viering van het 20-jarig bestaan van het Romboutscollege. Twan Lendfers verklaarde de symboliek van ‘Vogels’ als volgt: ”Leerlingen ontwikkelen zich van studenten tot volwassen mensen en vliegen uit. Voor die ontwikkeling zijn opvoeding en onderwijs een voorwaarde. Deze ontwikkeling wordt uitgebeeld door deze compositie van bronzen vogels op stalen voet, met waaiervormig zitgedeelte in gegoten beton waar leerlingen verpozing vinden”.
34 Kruisbeeld en Mijnwerkersmonument We lopen verder de Rumpenerstraat af. Voorbij de bibliotheek duikt rechts een plantsoen op. Daarin vinden we het ‘Kruisbeeld en Mijnwerkersmonument’ van Charles Vos, uit 1946. Werken in de mijnen was gevaarlijk. Hoewel de Nederlandse mijnen tot de veiligste ter wereld behoorden, deden zich met regelmaat grotere en kleinere bedrijfsongelukken voor. In Brunssum voltrokken zich twee grote mijnrampen, in juli 1928 en maart 1947 (26 doden in totaal, zie ook ’32’). Volgens christelijke overtuiging was Christus de enige toeverlaat als de mens door deze rampen werd bezocht. Het beeld toont een gekruisigde Christus die geflankeerd wordt door een mijnwerkersgezin. De mijnwerker kijkt peinzend naar beneden, terwijl vrouw en kinderen hoopvol naar de Christusfiguur opkijken. Het kunstwerk kreeg aanvankelijk een plek nabij de Staatsmijn Hendrik. Begin jaren 90 werd vastgesteld dat het beeld, uit maultbrunnersteen, sterk was aangetast door weer en wind. Het werd vervolgens grondig gerestaureerd. Daarna kreeg het verschillende standplaatsen, waaronder het Bodemplein en de Haansberg, voordat het zijn huidige plek kreeg in het plantsoen aan de Rumpenerstraat.
35 De Vrijwilligers We vervolgen onze route door de Rumpenerstraat. We passeren een rotonde en lopen rechtdoor. Na ongeveer 100 meter verschijnt aan de linkerhand de Sweelinckstraat. Die gaan we op. We komen vervolgens aan bij de Mozartstraat en aan de overzijde hiervan ligt een plantsoen met daarin een beeldenpartij. Dat vertegenwoordigt het werk ‘De Vrijwilligers’, van Jan Daemen. Dit kunstwerk werd geplaatst bij gelegenheid van het ‘Jaar van de Vrijwilliger’, in 2003. Het beeldt figuren uit die al dansend een cirkel in hun handen houden. Daarmee symboliseren ze dat ‘vrijwilligers’ de cirkel van de samenleving draaiend houden – ze vormen de spil van het verenigingsleven, en creëren de ver binding tussen gisteren, vandaag en morgen. De antieke basementen die in de basis van dit kunstwerk zijn verwerkt, zijn van brons en steen. De materialen zijn afkomstig van de oudste parochiekerk van Brunssum, de voormalige Sint Gregoriuskerk (zie ook ‘7’).
36 Niké We keren om en lopen terug naar de Rumpenerstraat. Daar slaan we linksaf. Na ongeveer 100 meter zien we aan de rechterkant van de Rumpenerstraat, vóór het wooncomplex Oranjerie, het beeld ‘Niké’, van ontwerper Rob Thalen. Dit beeld werd onthuld bij de opening van de Internationale Folkloristische Parade in 1996 (op dezelfde dag als de fontein van Caius Spronken, zie ’15’). Het beeld toont Niké, de Godin van de Overwinning. Traditiegetrouw zijn Niké-beel den gevleugeld, waarmee het idee van de overwinning wordt uitgedragen. Rob Thalen heeft echter voor een andere aanpak gekozen. Zijn Niké heeft haar vleugels afgelegd en heeft slechts haar verpakte been vorm behouden. Rob Thalen lijkt daarmee niet alleen de overwinning te benadrukken, maar ook de dans, de kunst vorm die centraal staat tijdens de Folkloriade.
37 De Stier We vervolgen onze route. Op de hoek van de Rumpenerstraat en het Lindeplein vinden we het beeld ‘De Stier’, van Wim Steins. Deze stier werd geplaatst om de opening te vieren, in 1990, van de Bergerode woonflat (‘de trots van Bergerode’). Deze bronzen abstracte stier is geplaatst op een betonnen cilinder. Wim Steins creëerde een sterk contrast tussen de strakke rondingen van de spierbundels, en de gespannen trekken van de kop en de spitse hoorns. Hierdoor straalt de sculptuur energie en kracht uit.
7
9
8
1
10 5
2
3
4
5
6
7
Dit was het laatste kunstwerk. We zijn aangekomen op het Lindeplein, en daarmee bij het slot van onze route.
7
6
11
Ook buiten de in deze gids beschreven wandelroute zijn straatbeelden en bijzondere gebouwen te bekijken in Brunssum. Kijk voor een volledig overzicht op www.brunssum.nl/straatbeelden
4
12
15 13
7
14
8
10
9
11
12
13
R
1 2 3
18 17 16 23 19 24 20 22
21
14
16
17
21
22
18
19
25
20
27 26
37
15
23
24
25
36
26
27
28
28
29
30
31
28 35
29 34
Een wandeling langs 37 bijzondere gebouwen en kunstwerken in het hart van Brunssum Afstand: ca. 7 km. Geschatte looptijd (met bezichtigingen): 2 tot 2,5 uur
32 33 = Start- en eindpunt R 30 31 32
= Rustpunt
32
33
34
35
36
37
1 Het Oud Raadhuis 2 De Fontein 3 Ilse Frankenthal 4 Truuke Trampel 5 Hoopvolle ontmoeting 6 De Olifant 7 St Gregoriuskerk 8 Garden Angel 9 RK Groene Kruisgebouw 10 D’r Brikkebekker 11 De Golfbeweging 12 Ode aan Odile 13 Onze Lieve Vrouw Fatima 14 Leven 15 De Folkloriade Fontein 16 Mens en 4 Elementen 17 Alsdorfplaquette 18 Steen – Boomrelatie 19 Bloesem 20 40 jaar NATO in Brunssum 21 Drijven 22 Monument Joodse Kinderen 23 Kruising 4 wegen 24 Adam en Eva 25 Fragment van een droom 26 Spelend kind 27 Tijdvenster Brunahilde 28 H. Vincentius à Paulo-kerk 29 De Paradedans 30 Mijnwerker d’r Huub 31 Tijdvenster Staatsmijn Hendrik 32 Schachtwiel en Herdenkingsmonument verongelukte mijnwerkers 33 Vogels 34 Kruisbeeld en Mijnwerkersmonument 35 De Vrijwilligers 36 Niké 37 De Stier
Brunssum, november 2012
Plattegrond
c u l t u u r w a n d e l i n g
b r u n s s u m
Colofon ‘Brunssum Cultuurwandeling’ is een uitgave van de gemeente Brunssum. Voor het samenstellen van deze gids is dankbaar gebruik gemaakt van teksten van Jan Daemen. De foto’s zijn van onder meer Vera Dauwerse Photography, Oirsbeek De vormgeving is van Els Gulpen, Grafische Vormgeving en Webdesign, Heerlen De druk is verzorgd door Schrijen Lippertz, Voerendaal/Stein
Op de achterkant van deze omslag vindt u een plattegrond van de wandeling, met de route langs alle beschreven gebouwen en kunstwerken.
