1 WANDELING VAN STATION NAAR ARBEIDSBUREAU Route langs gebouwen die van betekenis zijn (geweest) voor Marokkaanse Gouwenaars
De eerste Marokkanen arriveerden in 1965 op het station van Gouda. Al snel kwamen er meer landgenoten. Zij gingen aan het werk bij vleeswarenfabriek Compaxo of bij traditionele Goudse bedrijven als aardewerkfabrieken, stroopwafelbakkerijen, kaaspakhuizen, de Melkunie, de Kaarsenfabriek of de Garenspinnerij. Omdat zij bereid waren werkzaamheden te verrichten waar de Nederlanders hun neus voor ophaalden, toonden de werkgevers zich zeer met hen ingenomen. De Marokkanen woonden onder vaak erbarmelijke omstandigheden in pensions, die het best kunnen worden omschreven als mensenpakhuizen. Hun verblijf was immers toch maar tijdelijk, zo dachten zij. Daarom stond sparen voor thuis hoog in hun vaandel. Het zou anders lopen. Na verloop van tijd waren er Marokkanen, die een eigen winkel, koffiehuis of café begonnen. In de jaren zeventig kwam de gezinshereniging op gang. De herenigde Marokkaans gezinnen huurden of kochten een woning in de saneringswijken, vaak te klein voor het aantal gezinsleden. Hun inkomens waren te gering voor het bewonen van een groter huis. Bovendien kwam een deel van hun verdiensten ten goede aan familieleden in Marokko. Belangrijk was de godsdienst, zich uitend in bidden en moskeebezoek. De eerste moskee werd in 1976 geopend. Ook het onderwijs kreeg steeds meer aandacht. In deze beschrijving zijn gebouwen, die in het leven van de Marokkanen een rol hebben gespeeld en in veel gevallen nog spelen. Het betreft uitsluitend nog bestaande panden. Inmiddels afgebroken gebouwen zijn niet beschreven. Wel wordt in voorkomende gevallen aan verdwenen panden gerefereerd. Er is niet gestreefd naar volledigheid. Uit de relevante gebouwen is een keuze gemaakt. Wat opvalt is dat veel gebouwen die als volledig Gouds worden beschouwd, van grote betekenis zijn voor de stadgenoten van Marokkaanse afkomst. In architectonisch opzicht is de Marokkaanse invloed in het Goudse stadsbeeld te verwaarlozen. Slechts moskee Nour aan de Raam is herkenbaar als een Marokkaans gebouw. Toch is ook dit gebouw ontworpen door een Nederlandse architect. De aanwezigheid op demografisch gebied is daarentegen aanzienlijk. Sedert 1965 is het aantal Marokkaanse inwoners gegroeid van 127 naar 6.503 in 2009 op een totaal van 70.828 inwoners, ofwel 9,2%. Veel Marokkanen wonen in de vooroorlogse arbeiderswijk Korte Akkeren en het naoorlogse stadsdeel Oosterwei met veel hoogbouw, gelegen in Gouda Oost.
Binnenstad: wandelen Vertrekpunt voor de wandeling is het station (1). In 1855 werd Gouda per spoor met Rotterdam en Utrecht verbonden. Twee bouwketen deden de eerste jaren dienst als station. Nadat ook de verbinding met Amsterdam tot stand was gebracht, kreeg Gouda in 1869 een echt twee verdiepingen tellend station in neo-classicistische stijl, inclusief onderdoorgang en restauratie. Het station liep in 1944 ernstige schade op toen de geallieerden het spoorwegcomplex bombardeerden. Na de oorlog transformeerde architect Sybold van Ravesteyn het zwaar beschadigde station tot een gebouw met één verdieping. Het hoofdgebouw kreeg links een fietsenstalling en rechts een wachtkamer voor buspassagiers. Tevens vond de aanleg plaats van een overdekt busstation. Op dit gerestaureerde station arriveerden vanaf 1965 de Marokkaanse gastarbeiders, meestal in het bezit van één koffer, op zoek naar werk. Van hieruit liepen zij naar de stad om zich bij het Arbeidsbureau te laten inschrijven. Vervolgens gingen ze op zoek naar woonruimte in één van de vele pensions die Gouda telde. Jarenlang nog was het station de ontmoetingsplaats bij uitstek van Marokkanen. Daarnaast diende het Stationsplein enkele malen als verzamelpunt voor demonstaties, zoals op vrijdagavond 11 februari 1977 van Marokkanen en Turken tegen slechte huisvesting en zondagmiddag 14 februari 1982 van Marokkanen tegen dreigende werkloosheid.
2 In 1984 werd onder architectuur van M.W. Markenhof een nieuw station gebouwd, dat eveneens één laag telde. Om het gebouw toch enig volume te geven, wordt het van tongewelven voorzien. Komend uit het station steekt u schuin naar links het Stationsplein over en loopt de Vredebest in. Deze straat, die pas in 1948 is aangelegd, loopt u uit. Vervolgens steekt u de Kattensingel over om via de Kleiwegbrug de Kleiweg in te lopen. Bij de Turfmarkt slaat u rechtsaf. Het pand met nummer 22 is een voormalig pension (2). In reactie op klachten van de bewoners onderzocht de gemeente in 1978 samen met de brandweer en het elektriciteitsbedrijf dit pension. Al snel was duidelijk dat het gebouw in een slechte staat verkeerde: de riolering was verstopt, het dak lekte, er was nauwelijks ventilatie, de trap was gevaarlijk en het aanrecht stond op instorten. Sedert het afgeven van de vergunning in 1969 was er geen onderhoud meer gepleegd. Desondanks woonden er eind 1981 zo’n 40 pensiongasten, die ieder 28,50 gulden per week betaalden. Gouda telde eind 1981 in totaal 49 pensions, verdeeld in vijf categorieën: zeer slecht waren acht pensions, slecht waren er dertien, eenzelfde aantal was matig; veertien pensions konden redelijk worden genoemd en slechts één pension verdiende de beoordeling ‘goed’, het gerenoveerde pand Westhaven 24. De volgende pensions stonden op de nominatie om per 1 januari 1982 te worden gesloten: Turfmarkt 22, Blekerssingel 69, Lage Gouwe 28 en Prins Hendrikstraat 17. Meer pensions kon de gemeente op dat moment door gebrek aan vervangende woonruimte niet sluiten. U vervolgt uw weg langs de Turfmarkt. Op nummer 142 bevindt zich het Admiraalshuis (3). In 1757 kocht admiraal Roemer Vlacq dit huis, dat hij naar de mode van die tijd - de Rococostijl zowel uitwendig als inwendig liet verfraaien. Hij stamde uit een Gouds geslacht van vooraanstaande zeeofficieren. In 1768 werd Vlacq door stadhouder Willem V aan het hoofd geplaatst van een eskader met de opdracht op te treden tegen de Barbarijse zeerovers, die de Hollandse koopvaarders in de Middellandse Zee ernstig afbreuk deden. Vervolgens zeilde hij naar Marokko om daar namens de Staten-Generaal op te treden als gezant bij de keizer. De vloot ankerde in april 1769 in de baai van het stadje Safi. Van hieruit reisde Vlacq naar Marrakesh, waar hij de keizer, een lange en gezette man met een enigszins blanke huid en een grote baard, geschenken aanbood, die deze minzaam in ontvangst nam. Na deze ontmoeting bezocht Vlacq de stad Tetouan, die met zijn dertig moskeeën, zes poorten en veel winkels grote indruk op hem maakte. Vervolgens keerde hij terug naar zijn vloot. Daarmee was Vlacq één van de eerste Gouwenaars die met Marokkanen in contact kwam. Aan het einde van de Turfmarkt slaat u linksaf, steekt de Turfbrug over en loopt de Lage Gouwe in. Het pand nummer 166 was een pension (4) zoals Gouda er tot 1990 veel kende. In 1974 woonden volgens opgave van de Marokkaanse bewoners in dit pension om en nabij de 75 personen. Zij betaalden 23 gulden per week aan huur. De havenloze met stapelbedden gevulde vertrekken werden slechts sporadisch schoongehouden. Elke veertien dagen werden de lakens verschoond. Het aantal wasgelegenheden was miniem, terwijl gemeenschappelijk moest worden gekookt. Ook al klaagden de bewoners over de slechte woonomstandigheden, ze waren niet bereid meer te betalen. Zij wilden zoveel mogelijk geld overhouden om naar Marokko te sturen. Voor het levensonderhoud van hun gezin en verdere familie, maar ook om later zelf een winkel of bedrijfje in Marokko te beginnen. In het midden van de jaren zeventig telde Gouda zo’n veertig pensions, waarvan eenderde deel niet voldeed aan de pensionvereisten. De controle van de pensions was in handen van de brandweer. Ook al voldeden de pensions niet aan de vereiste voorwaarden, dan nog trad de gemeente sporadisch op. Immers bij sluiting van een pension moest voor vervangende huisvesting worden gezorgd en die was moeilijk, zo niet onmogelijk, te vinden. Pas in de welvarende jaren negentig kwam aan het wonen in pensions een einde.
3 Bij de Lange Groenendaal slaat u linksaf. Halverwege, op nummer 79/79A, ligt aan uw rechterhand het badhuis (5). In 1921 werd dit badhuis geopend. Hier konden de Gouwenaars tegen betaling kuip- en sproeibaden nemen. Eind jaren zestig, begin jaren zeventig was het badhuis nog maar beperkt open. Het badhuis werd in 1973 gesloten. In 1987 betrok de Werkgroep Marokkaanse Vrouwen een deel van het badhuis, waarin toen het Centrum Buitenlandse Vrouwen was gehuisvest. De Werkgroep, die sedert 1984 actief was, streefde naar het vergroten van de zelfstandigheid van allochtone vrouwen, die doorgaans weinig contacten buitenshuis hadden. Hier konden Marokkaanse vrouwen elkaar ontmoeten en in een vertrouwde sfeer aan diverse activiteiten deelnemen. Het bordje met het opschrift ‘Centrum Buitenlandse Vrouwen’ herinnert hier nog aan. Aan het einde van de Lange Groenendaal steekt u de Naaierstraat over en loopt de Korte Groenendaal in. Het pand nummer 9 bevatte jarenlang een levensmiddelenwinkel en slagerij (6). M. El Bakioui, in 1971 eigenaar geworden van de Marokkaanse levensmiddelenwinkel en slagerij in de Korte Groenendaal 9, was in 1967 naar Gouda gekomen. Alvorens voor zichzelf te beginnen, had hij vier jaar als slager bij een Gouds bedrijf gewerkt. Olijfolie, maïs, olijven, groene thee en couscous, volksvoedsel nummer één in Marokko, gingen het meest over de toonbank. Daarnaast verkocht hij vlees. Later verplaatste hij zijn winkel naar de Wilhelminastraat 27. Thans is in het pand aan de Korte Groenendaal een juwelier gevestigd. Komend vanuit de Korte Groenendaal loopt u over de Markt naar het stadhuis (7). In dit fraaie gotische gebouw uit 1450 zetelde eeuwenlang het stadsbestuur van Gouda. Vandaar dat er in en voor het gebouw nogal eens werd geprotesteerd. Honderden Marokkanen en Turken demonstreerden vrijdagavond 11 februari 1977 voor het stadhuis tegen de slechte huisvesting. In een lange stoet trokken de gastarbeiders, gesteund door sympathiserende Nederlanders, van het Stationsplein naar het stadhuis op de Markt. Hier werden enkele toespraken gehouden en een petitie overhandigd aan burgemeester Chr. van Hofwegen en de wethouders A. Houdijk (samenlevingsopbouw) en P. Binee (huisvesting). De demonstranten verweten het gemeentebestuur een te afwachtende houding bij het oplossen van de huisvestingsproblemen van gastarbeiders. Zij vonden dat de gemeente de woningbouwverenigingen meer moest stimuleren om woonruimte voor buitenlanders beschikbaar te stellen. In de petitie werd verder aangedrongen op de totstandkoming van goede, betaalbare woonruimte en op de sluiting van slechte pensions, mits er vervangende woonruimte beschikbaar was. Van het stadhuis loopt u naar het pand Markt 26 waar lange tijd het kantoor van de Goudsche Courant (8) was gehuisvest. De Goudsche Courant heeft veel gepubliceerd over Marokkaanse gastarbeiders. Eind 1965 voerde de krant een succesvolle actie om een gastarbeider, die door zijn pensionhouder was bestolen, schadeloos te stellen, zodat hij de Kerstdagen toch bij zijn gezin in Marokko kon doorbrengen. Acht jaar later, in 1973, besteedde de krant uitvoerig aandacht aan de Marokkaanse nabestaanden van twee in Gouda verdronken gastarbeiders. Daarnaast hield de krant een inzamelingsactie. In 1974 publiceerde de Goudsche Courant een serie artikelen over gastarbeiders in Gouda. Onderwerpen die daarbij aan de orde kwamen, waren: huisvesting, maatschappelijke begeleiding, sport en recreatie, werksituatie, gezondheidszorg, onderwijs, leefgewoonten, overheidsbeleid en voorlichting. De artikelen geven een goed inzicht in het leven van de gastarbeiders anno 1974. Maar ook in later jaren publiceerde de krant veel en uitgebreid over Gouwenaars van Marokkaanse afkomst, onder meer een reeks interviews. Daarmee is de krant één van de belangrijkste bronnen
4 over de eerste veertig jaar Marokkaanse geschiedenis in Gouda. In 2005 is de Goudsche Courant opgegaan in het Algemeen Dagblad. Het kantoor aan de Markt is toen gesloten. U slaat nu rechtsaf en loopt de Korte Tiendeweg in om aan het eind linksaf de Lange Tiende weg in te slaan. U steekt de Bostelbrug over en vervolgt uw weg langs de Lange Tiendeweg. Bij de Rozendaal slaat u linksaf. Het pand nummer 6 is een voormalig pension (9) met een bijzondere geschiedenis. Twaalf Marokkaanse bewoners kwamen 8 februari 1977 op straat te staan vanwege een door het gemeentebestuur opgelegde sluiting van het pension. De gedupeerde Marokkanen posteerden zich met hun schamele bezittingen op de trappen van het stadhuis. ‘Al moeten we hier honderd jaar zitten, we willen onderdak’, lieten ze de pers vastberaden weten. Het waren geen loze woorden, want die nacht brachten zij, gehuld in dekens, in de open lucht voor het stadhuis door. Dat bracht veel commotie teweeg. De volgende dag zorgde de gemeente voor vervangende huisvesting. De twaalf dakloze Marokkanen werden tijdelijk ondergebracht in de kantine op het GEB-terrein. Komend uit de Rozendaal slaat u eerst rechtsaf het Paradijs in, vervolgens slaat u opnieuw rechtsaf de Houtmansgracht in om uit te komen bij de Lange Tiendeweg. Ook deze straat slaat u rechtsaf in. Op de hoek ligt het pand nummer 111, bekend als café De Sport (10). Het café was lange tijd een ontmoetingsplek van Marokkanen uit Oujda en omgeving in het noordoosten van Marokko. Hier hadden zij contact met elkaar, maar ook met Gouwenaars. Menig rondje kregen de Marokkanen van hun stadgenoten aangeboden. Laat werd het nooit. Niet alleen moesten de Marokkanen de volgende vroeg weer aan het werk, maar ook was het zaak op tijd in hun pensions zijn, wilden ze niet voor gesloten deuren komen te staan. Verder diende het café als uitvalsbasis van allerhande door Marokkanen op touw gezette activiteiten Bij de Geuzenstraat slaat u linksaf. U loopt tot aan de Koepoort die u rechtsaf inslaat. Aan het einde van de straat ziet u het Streekarchief Midden-Holland (11) liggen. De ingang bevindt zich rechts op Groeneweg 30. U slaat linksaf de Groeneweg in. De archieven van en publicaties (boeken, artikelen, kranten) over Gouda en omliggende plaatsen kunnen in het Streekarchief worden geraadpleegd. Er is ook informatie te vinden over Gouwenaars van Marokkaanse afkomst. Dit betreft overwegend beeldmateriaal. In 2003 heeft Eddy Seesing de ervaringen en indrukken van drie generaties Marokkanen uit Gouda en omgeving op video vastgelegd. De gezichten van de geïnterviewden worden en face getoond tegen een sobere achtergrond. Daarmee winnen de verhalen aan kracht. Al snel groeide het besef dat het niet bij één project mocht blijven. Vandaar dat in 2004 het initiatief is genomen tot de oprichting van Stichting Boughaz. Mensen, zowel van Marokkaanse als van Nederlandse afkomst, vormen het bestuur. Zij hebben in 2005 het project ‘Emigratie en remigratie. Over dromen en werkelijkheden’ ontwikkeld. In een filmische documentaire is het verhaal vastgelegd van Marokkanen in het noorden van Marokko, die op het punt stonden naar Nederland te emigreren en zich in de regio Gouda wilden vestigen, en van hen die dat kort daarvoor gedaan hadden, alsmede het verhaal van Marokkanen, die vanuit de Goudse regio naar het noorden van Marokko waren geremigreerd, respectievelijk van plan waren dit op korte termijn te doen. U vervolgt uw weg langs de Groeneweg, steekt de Walestraat/Doelenstraat over en wandelt verder in de Tuinstraat. Aan het einde slaat u rechtsaf de Vijverstraat in. Bij de Spieringstaat, slaat u opnieuw rechtsaf. Aan uw linkerhand ziet u op nummer 36 moskee Al-Fath (12). In 1984 vond binnen de Marokkaanse gemeenschap een scheiding der geesten plaats. Een deel van de gelovigen vond dat de moskee uitsluitend diende te worden gebruikt voor godsdienstige doeleinden.
5 Hun tegenhangers zagen de moskee behalve als gebedshuis ook een rol vervullen bij maatschappelijke, culturele en educatieve activiteiten in Gouda. De behoudende groep, met relatief veel eerste-generatie-Marokkanen, was sterk gericht op het ‘moederland’ Marokko. Zo gaven zij er de voorkeur aan de ramadan (vastenmaand) te laten beginnen volgens de Marokkaanse kalender. Zij besloten een eigen moskee te stichten. Aan de Spieringstraat 36 werd in 1985 een pakhuis gekocht, dat met behulp van Marokkaanse vrijwilligers tot moskee werd verbouwd. Eind 1987 werd het gebedshuis, Al Fath (Het Begin) genoemd, in gebruik genomen. U vervolgt uw weg langs de Spieringstraat. U steekt de Lange Noodgodsstraat/Walestraat over en vervolgt uw weg langs de Spieringstraat. Op nummer 2 bevond zich tot voor kort het Bureau sociaal raadslieden (13). In de eeuwenoude kapel van het voormalige Oudemannenhuis hebben de sociaal raadslieden jarenlang hun nuttige werk verricht. Zij hebben veel vragen beantwoord en mensen waar nodig terzijde gestaan, bijvoorbeeld met het invullen van formulieren of het schrijven van brieven. Veel Marokkaanse Gouwenaars hebben dankbaar van dit instituut, dat in het midden van de jaren zeventig in het leven is geroepen, gebruik gemaakt. Onlangs is het bureau sociaal raadslieden verhuisd naar Spoorstraat 2. Een klein stukje verderop ziet u aan uw rechterhand op nummer 1 de ingang van de Openbare Bibliotheek (14). In de Openbare Bibliotheek, gevestigd in een voormalig weeshuis, kunnen leden tegen een geringe jaarlijkse vergoeding boeken lenen. Begin 1986 hield de bibliotheek een ledenwerfactie onder Marokkaanse stadgenoten. Tot 1 maart van dat jaar konden volwassenen tegen een gereduceerd tarief lid worden van de bibliotheek. Hiermee hoopte de bibliotheek het aantal Marokkaanse leden te vergroten, want die was ondanks de sterk gegroeide collectie boeken, tijdschriften en kranten achtergebleven. Nog steeds zet de bibliotheek zich actief in voor de Gouwenaars van Marokkaanse afkomst. Er worden lezingen gegeven, rondleidingen gehouden en verhalenfestivals georganiseerd, waarbij er duidelijk aandacht is voor de Marokkaanse bevolkingsgroep. Ook op Goudanet (www.goudanet.nl), het digitale collectieve geheugen van Gouda, is er aandacht voor migranten. Bij de Molenwerf slaat u linksaf om aan het einde rechtsaf de Oosthaven in te slaan. Bij de SintJansbrug slaat u linksaf, steekt de brug over en slaat vervolgens opnieuw linksaf de Westhaven in. Op nummer 24 was lange tijd het bedrijfspension van Compaxo (15) gehuisvest. De huisvesting van buitenlandse arbeiders in Gouda in de jaren zestig en zeventig was geen eenvoudige zaak. De bedrijven haalden de buitenlanders naar ons land, zorgden voor aantrekkelijke contracten, maar lieten zich aan de huisvesting veelal weinig gelegen liggen. De directie van de Goudse vleeswarenfabriek Compaxo koos een andere weg. Eind 1965 richtte dit bedrijf het pand Westhaven 24, een voormalige school voor rooms-katholieke meisjes, als bedrijfspension in. Een groot deel van de bij Compaxo in dienst zijnde Marokkanen wilde er echter niet wonen. Vooral de grote grootschalige huisvesting en de strenge regels vormden een belemmering. Het pension bood onderdak aan 140 gastarbeiders, maar was veelal niet meer dan voor de helft bezet. In 1981 kocht woningbouwvereniging Sint Jozef het complex en verbouwde het tot een open pension met appartementen. De lage bezettingsgraad en de hoge energielasten zorgden echter voor forse tekorten. Een poging om via een huurverhoging de exploitatie rendabel te maken, mislukte omdat de bewoners weigerden deze te betalen. Om in de onderbezetting te voorzien, stelde de woningbouwvereniging in 1986 het complex ook voor asielzoekers open. Voor de Marokkanen die nog in het pand woonden, was dat aanleiding naar andere huisvesting om te zien.
6 U vervolgt uw weg langs de Westhaven. Op nummer 33 was gedurende een aantal jaren ’t Trefpunt (16) gehuisvest. Stichting ‘Rijn en Lek’ huurde in 1971 een ruime bovenzaal van het gebouw Westhaven 33. Vertegenwoordigers van verschillende maatschappelijke organisaties schilderden het meubilair, terwijl docenten en leerlingen van een huishoudschool kussens maakten. Het gebouw kreeg de naam ’t Trefpunt. Eind 1974 kocht ‘Rijn en Lek’ het pand om er het hoofdkantoor te vestigen. De eerste verdieping bevatte de ontmoetingsruimte en de huisdrukkerij, de zolder kantoorruimten, een ‘informatheek’ en een spreekkamer. De parterre werd verhuurd. In 1987 verhuisde ‘Rijn en Lek’ naar Alphen aan den Rijn en werd ’t Trefpunt verkocht. Bij de Korte Noodgodsstraat slaat u rechtsaf. Aan het einde van deze straat steekt u de Postbrug over en slaat vervolgens rechtsaf de Peperstraat in. Aan uw rechterhand, op nummer 35, was gedurende vier jaar moskee Nour (17) gehuisvest. De moskee was gevestigd in een gemeentelijk gymnastieklokaal op de Peperstraat 35, dat in 1976 in gebruik werd genomen. De naam luidde Nour (Licht). In 1980 werden twee naast elkaar gelegen garages met bovenwoning op de Raam 238 aangekocht en ingericht als moskee, waarna de huur van het pand op de Peperstraat werd opgezegd. Bij de Komijnsteeg slaat u linksaf. Aan het einde van deze steeg slaat u opnieuw linksaf. U bevindt zich nu in de Keizerstraat. In het hoekpand op nummer 53 was enige tijd een slagerij annex levensmiddelenwinkel (18) gehuisvest. Toen A. Benali in 1973 hier zijn winkel begon, woonde hij al tien jaar in Nederland. Hij was destijds naar Limburg gekomen, waar hij tien jaar in de mijnen had gewerkt. Na de sluiting van de mijnen vestigde hij zich in Gouda. Behalve vlees gingen voornamelijk bonen en couscous over de toonbank. Lang heeft de winkel niet standgehouden. Vervolgens kwam in het pand een pension, dat in reeds 1978 werd gesloten. Een jaar later vestigde Sadkki er een café. Daarmee bood hij de talrijke Marokkanen in de buurt de mogelijkheid zich op hun eigen manier te ontspannen. Tot voor kort was in dit pand koffie- en theehuis ‘Relax’ gehuisvest. Bij het Melkerssteegje slaat u rechtsaf. U komt uit op de Raam, die u rechtsaf inslaat. Op nummer 238 treft u moskee Nour (19) aan. In 1993 maakten de in 1980 tot moskee ingerichte garages met bovenwoning plaats voor nieuwbouw die, voorzien van een minaret, duidelijk als moskee herkenbaar is. Zowel de plattegrond als de gevel van de moskee laten een tweedeling zien, omdat de oorspronkelijke structuur van de twee panden in de nieuwbouw zichtbaar moest blijven. Deze tweedeling is in de gevel te herkennen door een hoofdgebouw met een minaret en een naastgelegen toegangsruimte. De deuren op de begane grond en het raam op de eerste etage zijn opgenomen in de pui, die voorzien is van een hoefijzerboog. Deze boog is een voor de islamitische architectuur kenmerkende vorm. De minaret bestaat uit een open aluminium constructie, voorzien van een uit Marokko afkomstige koperen maan en bollen. Het gebedshuis telt drie bouwlagen. De vrouwen, die de moskee aan de achterzijde betreden, bidden in een ruimte op de begane grond. Hier zijn ook de schoenenbewaarplaats, de ruimte voor de voetwassing, een leslokaal en een winkeltje met Marokkaanse producten. De gebedsruimte voor de mannen bevindt zich op de eerste verdieping. Op de bovenetage, onder het gebogen dak, bevindt zich een keuken, de kamer van de imam, het kantoor van het bestuur, een gebedsruimte en een leslokaal. Naast een religieuze instelling was moskee Nour vele jaren een hulpverlenende instantie. Zo werd geholpen bij het invullen van formulieren voor subsidieaanvragen, studiefinanciering of bij het
7 schrijven van brieven. Ook werd aan huiswerkbegeleiding gedaan. Veel van deze activiteiten zijn de afgelopen jaren buiten de moskee geplaatst. Thans ligt het accent meer op de religie. Op uw weg langs de Raam treft u vervolgens op nummer 148 het pand aan waar Stichting Woonhuis (20) een tijdlang was gehuisvest. Stichting Woonhuis was een instelling voor jeugdhulpverlening, die hulp op maat leverde aan vooral Marokkaanse jongeren. Nauw werd samengewerkt met de Marokkaanse gemeenschap in Gouda, in het bijzonder met moskee Nour. Hulp werd op alle mogelijke terreinen geboden, waarbij echter de hulpverlening bij onderwijsproblemen centraal stond. Dat is begonnen met huiswerkbegeleiding in samenwerking met moskee Nour. Later is Stichting Woonhuis gefuseerd met Stek Jeugdzorg Gouda. Verder wandelend langs de Raam ziet u op nummer 88 een Marokkaanse bakker, op nummer 86 een Marokkaanse groenteboer en op nummer 60-62 buurthuis De Speelwinkel (21). De Speelwinkel is ooit op een regenachtige woensdagmiddag in 1978, als kinderclub begonnen bij Sarie Donk thuis in de woonkamer, Raam 250. Met zo’n tien kinderen, autochtoon en allochtoon, aan het knutselen en koekjes bakken en spelletjes doen. Gestaag groeide het aantal deelnemende kinderen. Van 1980 tot 1982 vonden de activiteiten plaats in het pand Raam 222, echter zonder gas, water en licht. Dat betekende in de winter een butagaskacheltje, plassen bij de buren en soms een kaarsje aan, maar wel met héél veel plezier. Sarie Donk kreeg in 1982 de beschikking over het pand Raam 60-62. Met behulp van een aannemer en vooral dankzij de inzet van veel vrijwilligers uit de buurt werd het pand verbouwd tot buurthuis De Speelwinkel. De activiteiten die het buurthuis ontplooit zijn veelomvattend: fietslessen voor vrouwen op de Regulierenhof, multiculturele kookcursussen, taallessen voor diverse doelgroepen, streetdance en naailessen om enkele voorbeelden te geven. Daarnaast helpen Sarie Donk en haar medewerkers allochtone buurtbewoners bij het oplossen van (sociale) problemen. Daarbij gaat het om zaken als inkomen, uitkeringen, rechten en huisvesting. Aan het eind van de Raam slaat u rechtsaf het Nonnenwater in. Bij de Hoge Gouwe slaat u opnieuw rechtsaf. Het pand nummer 143 was enige tijd een pension (22). In de nacht van 26 op 27 juni 1970 brak brand uit in dit pension, gelegen boven Aardewerkfabriek ‘Dhie Ghouwe’, van R. Hoegen. De brand was zo hevig, dat assistentie uit Reeuwijk werd ingeroepen. Slechts ternauwernood konden de naastgelegen huizen worden behouden, zij het met de nodige waterschade. De twee bovenverdiepingen, waar vijf Marokkanen woonden, brandden geheel uit. In de aardewerkfabriek was de brand- en waterschade aanzienlijk. U vervolgt uw weg langs de Hoge Gouwe. Op nummer 65 was enige tijd het Gewestelijk Arbeidsbureau (23) gehuisvest. Hier schreven de Marokkaanse gastarbeiders zich in op zoek naar werk. Dit is het einde van de wandeling. In 1965 was er bij de Goudse bedrijven een grote vraag naar arbeiders. Het telefoontje dat een medewerker van het Gewestelijk Arbeidsbureau in Gouda, toen gevestigd op de hoek van de Turfmarkt 146 en de Lage Gouwe (thans niet meer aanwezig), van zijn collega uit Utrecht kreeg met de vraag of hij nog werk had voor een groep Marokkaanse mannen, was zonder meer welkom. Al snel deden de eerste Marokkaanse arbeiders hun intrede in Gouda. Spoedig waren meer arbeidskrachten nodig. Ditmaal nam het Gewestelijk Arbeidsbureau de werving zelf ter hand. Deze werving heeft tot het begin van de jaren zeventig geduurd. In 1974 verhuisde het Gewestelijk Arbeidsbureau naar een nieuw locatie: Hoge Gouwe 65. Het UWV WERKbedrijf, voorheen Centrum voor Werk en Inkomen (CWI), daarvoor Gewestelijk Arbeidsbureau, is thans gevestigd in de Stadswinkel Buytenerf, Klein Amerika 20.
8 Buitenwijken: fietsen Niet alleen in de binnenstad staan gebouwen waar de Marokkaanse Gouwenaars een relatie mee hebben (gehad), ook in de buitenwijken is dat het geval. Omdat deze gebouwen vaak ver uit elkaar liggen, zijn ze niet in de wandelroute opgenomen. Wel zijn alle gebouwen goed bereikbaar met de fiets. In december 1970 werd het einde van de ramadan, de Islamitische vastentijd, uitbundig gevierd in Kunstmin (24) aan de Boelekade 67. Voor de feestavond was een uitgelezen gezelschap artiesten geëngageerd. Los Allegro’s bracht met veel Spaans temperament de stampvolle zaal direct al in de goede stemming. Veel succes had de Metro Magic Show met de ‘zwevende’ meisjes. De muzikale leiding was in handen van het orkest Piet Daalhuizen. In zijn openingswoord zei Ahmred Mansour van Stichting ‘Rijn en Lek’ dat de integratie van de Marokkaanse leefwijze in de Nederlandse langzamerhand op gang kwam. Kunstmin werd in 1990 afgebroken, evenals de uit 1913 stammende schouwburg. Op dezelfde plaats verrees in 1992 een nieuwe schouwburg. Al-Qalam (De Pen) (25) is een Goudse basisschool op islamitische grondslag, die in 2004 aan de Aakwerf 46 van start is gegaan met 54 leerlingen - verdeeld over de groepen een, twee en drie - en zes leerkrachten. Het streven dat jaar was om binnen vijf jaar uit te groeien tot een volwaardige school met acht groepen. Het schooljaar 2005/2006 startte Al-Qalam reeds met 151 leerlingen. In een jaar tijd was de school derhalve verdrievoudigd. Nieuw waren de groepen vijf en zes. Nog een jaar later telde de school 249 leerlingen en bij de aanvang van schooljaar 2007/2008 waren er 282 kinderen actief. In 3½ jaar tijd is Al-Qalam enorm gegroeid, zowel wat betreft het aantal leerlingen als het aantal personeelsleden: 25 medewerkers. Door deze snelle groei is de huisvesting te klein geworden. Met de gemeente wordt overleg gevoerd over een andere, grotere locatie. In 1996 kwam een einde aan de versnippering van het middelbaar beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie (‘Roosje Vos’ en ‘Gouwe College’) in Gouda met de vorming van een Regionaal Opleidingen Centrum (ROC), dat sedert 2001 de naam ‘ID-college’ (26) draagt. In de gebouwen aan de Groen van Prinsterersingel 52 leren anderstaligen Nederlands spreken en schrijven, en volgen nieuwkomers er hun inburgeringcursus. Menig Marokkaan heeft op dit instituut zijn eerste schreden gezet op het moeilijke pad van de Nederlandse taal. Rond 1980 werd duidelijk dat een deel van de Marokkaanse jongeren extra aandacht nodig had. Zij spraken de Nederlandse taal niet of nauwelijks, misten de aansluiting met het onderwijs en waren daardoor kansloos op de arbeidsmarkt. Deze ontwikkeling werd nog versterkt door de teruglopende economie, de slechte huisvesting en het ontbreken van een eigen onderkomen. Het alcohol en drugsgebruik onder deze jongeren nam toe en een aantal begaf zich op het criminele pad. Tegen deze achtergrond werd in 1982 het pand Hieronymus van Alphenstraat 2 in de Kadebuurt ingericht als ontmoetingscentrum voor jongeren. Alouan (Veel kleuren) (27) is in 2000 ontstaan uit de samenvoeging van de stichting Buitenlandse jongeren en het Preventieproject. In twee jongerencentra, aan de Jan Verzwollestraat en de Nieuwehaven, werden activiteiten opgezet zoals inloop, straathoek en meidenwerk. Verder waren er muziek- en theateravonden en cursussen. De belangrijkste doelgroep was van oorsprong de Marokkaanse jeugd. In 2007 fuseerde Alouan met Factor-G, die in de Goudse buurthuizen talrijke activiteiten voor jongeren organiseerde. Door die fusie kon het jongerencentrum aan de Nieuwehaven 312 worden afgestoten. Jongerencentrum Alouan aan de Jan Verzwollestraat 2/A richt zich op vrijetijdsbesteding voor jongeren van 15 tot 25 jaar. Er zijn allerlei activiteiten, open en besloten, van cursus tot inloop. In het stadsdeel Oosterwei, waar veel Gouwenaars van Marokkaanse afkomst wonen, is in 1998 moskee As-Salaam (De Vrede) (28), De Rijkestraat 2, in gebruik genomen. Moskee As-Salaam is ontstaan in nauwe samenwerking met moskee Nour. Een in het wegdek aangebracht Vredespad van
9 blauwe stenen vormt een letterlijke verbinding tussen moskee As-Salaam en de er tegenover gelegen protestantse Vredeskerk. In de tweede helft van de jaren zestig, toen de Garenspinnerij (29) overging op de productie van kunststofgaren voor de tapijtindustrie, deden de eerste Marokkaanse arbeidskrachten hun intrede in het bedrijf. Door de hevige buitenlandse concurrentie liep de productie noodgedwongen terug en moest de Garenspinnerij drastisch inkrimpen. Uiteindelijk werd het bedrijf in 1981 naar Waddinxveen verplaatst. De gemeente besloot de beeldbepalende gebouwen aan de Turfsingel 3336 te handhaven en op de rest van het terrein woningen te bouwen. In 1984 werd het startsein voor de werkzaamheden gegeven en een jaar later vond de opening plaats van het geheel gerenoveerde Garenspinnerijcomplex. Diverse organisaties vonden er onderdak. Daarnaast is er een kleine theaterzaal aanwezig voor culturele doeleinden, waarin ook Marokkaanse Gouwenaars participeren. De buurtvaders in Korte Akkeren richten zich sedert 1999 op de probleemjongeren in hun wijk. Zij treden met deze jongeren in contact op straat, tijdens voetbaltoernooien en bij familieleden. Zo nodig wordt er contact opgenomen met de ouders van de jongeren. Het kantoor van de buurtvaders is gehuisvest in de voormalige Jan Ligthartschool (30), Snoystraat 4. Hier worden ook opvoedingscursussen gegeven en lessen in de Arabische en de Nederlandse taal verzorgd. Verder vindt informatie-uitwisseling plaats. De basis voor vleeswarenfabriek Compaxo (31) lag in de Lange Groenendaal. Hier bevond zich spekslagerij Van der Post, die in Gouda een uitstekende naam had. Alle vleeswaren werden in het eigen bedrijf gemaakt. Na de Tweede Wereldoorlog bleek de winkel met zijn bijgebouwen al snel te klein. Ruimte om uit te breiden in de dichtbebouwde binnenstad was er niet. Vandaar dat C.N. van der Post in 1948 langs de Schielands Hoge Zeedijk 35 het bedrijf Compaxo startte. Personeelstekort bracht de directie eind 1965 ertoe bij wijze van proef een beperkt aantal Marokkaanse gastarbeiders in dienst te nemen. Binnen enkele maanden was duidelijk dat zij bijzonder waardevol waren voor het bedrijf. Vandaar dat werd overgegaan tot een ruimere tewerkstelling. De groep van zeventien aanvankelijk tewerk gestelde Marokkanen nam in korte tijd toe tot een bezetting van 140 man. Mede dankzij de inzet van de Marokkaanse gastarbeiders groeide Compaxo uit tot het omvangrijke bedrijvencomplex in Gouda en de fabriek in Zevenaar. Het vee wordt in Zevenaar geslacht en voor verzending naar Gouda gereed gemaakt. In Gouda wordt het met koelwagens aangevoerde vlees verwerkt tot een keur van vleeswaren. G.Th. Steenland begon in 1899 een bakkerij in zijn geboorteplaats Gouda. Na de Eerste Wereldoorlog legde het bedrijf zich steeds meer toe op het maken van chocolade. Jarenlang was het bedrijf aan de Nieuwehaven en de winkel aan de Kleiweg gehuisvest. In 1963 werd een deel van de chocoladeafdeling verplaatst naar het Daalmanscomplex aan de Fluwelensingel. Een geheel nieuwe Steenland chocoladefabriek (32) werd in 1971 aan de Burgemeester van Reenensingel 127 gebouwd. De bakkerij werd in 1990 van de hand gedaan, waarna het bedrijf zich volledig toelegde op de productie van chocolade, vooral munten en ‘sigaretten’. Na 1965 waren veel Marokkanen werkzaam in de chocoladefabriek.
10
Binnenstad 1. Station 2. Pension 3. Admiraalshuis 4. Pension 5. Badhuis 6. Winkel 7. Stadhuis 8. Goudsche Courant 9. Pension 10. Café De Sport 11. Streekarchief 12. Moskee Al-Fath 13. Sociaal Raadslieden
14. Bibliotheek 15. Bedrijfspension 16. ‘t Trefpunt 17. Moskee Nour 18. Winkel 19. Moskee Nour 20. Stichting Woonhuis 21. De Speelwinkel 22. Pension 23. Arbeidsbureau
Buitenwijken 24. Kunstmin 25. Al-Qalam 26. ID-College 27. Alouan 28. Moskee As-Salaam 29. Garenspinnerij 30. Jan Lighthartschool 31. Compaxo 32. Steenland
