Een vliegende start voor het Groene
Hart van de
Antwerpse Kempen Gezamenlijke visie van Natuurpunt, APCK, VAV en KAZM voor een groene toekomst voor het vliegveld van Malle
Te midden van het bosrijke gebied tussen de kernen van Oostmalle, Zoersel en Wechelderzande ligt een uitgestrekt open natuurterrein met heide, landduinen, heischrale graslanden en een vliegveld. Het biotoop van heel wat zeldzame en bedreigde planten en dieren, en een plek waar zowel natuurliefhebbers als sportvliegers graag vertoeven. Bij het brede publiek is het gebied vooral bekend omwille van het aanwezige vliegveld, of als de locatie van de jaarlijkse cyclocross. Bij natuurliefhebbers is het ook bekend als een van de meest waardevolle natuurdomeinen van de provincie Antwerpen. Met de op stapel staande verkoop en herbestemming van het domein staan de toekomst van het sportvliegen en van de aanwezige natuurwaarden op het spel. Natuurpunt en de residerende vliegclubs APCK, VAV en KAZM kiezen samen voor de vlucht vooruit en ontwikkelden een gezamenlijke visie voor het gebied, waar natuurbehoud en sportvliegen samen gaan. Met deze visienota willen de ondertekenaars onze beleidsmakers overtuigen om te kiezen voor een uitgesproken groene toekomst voor het domein, waar de mogelijkheden op het vlak van natuurbehoud, sportvliegen en natuurgerichte recreatie beter worden benut en op mekaar worden afgestemd.
Een uniek natuurgebied Het vliegveld van Malle maakt onderdeel uit van een groot militair domein van ca. 225 ha en werd opgericht in de jaren 1950 om te dienen als reserve vliegveld van de NAVO. Het terrein bestaat naast de vliegbanen en enkele loodsen vooral uit droge heide, open landduinen, duingraslanden en heischrale graslanden; stuk voor stuk kwetsbare biotopen die door de Vlaamse en Europese natuurwetgeving strikt beschermd worden. Het gebied werd om die reden dan ook integraal opgenomen in een speciale beschermingszone in het kader van de Europese Habitatrichtlijn. Het vormt als heidegebied een belangrijke schakel tussen de andere grote heidegebieden in de provincies Antwerpen en Limburg. Vrijwilligers van Natuurpunt bestuderen er al jaren de fauna en flora. Door gerichte inventarisaties stelden specialisten van Natuurpunt het voorkomen van meer dan 200 (!) Rode Lijstsoorten vast op het militair domein, waaronder een aantal sterk bedreigde soorten die nog op slechts enkele plekken in Vlaanderen voorkomen. Kortom een uniek natuurgebied dat de nodige bescherming verdient en gekoesterd moet worden voor toekomstige generaties. Bovendien zijn voor sterk bedreigde soorten zoals de
heivlinder dringend bijkomende beschermingsmaatregelen vereist. Natuurpunt en de vliegclubs ijveren dan ook voor de maximale bescherming en uitbouw van het terrein als een volwaardig natuurgebied, in synergie met de vliegactiviteiten.
Vliegen in natuurgebied Natuurpunt erkent het belang van het vliegveld van Malle voor de vliegsport in Vlaanderen. In deze visie wordt het vliegveld, voor niet commercieel gebruik, dan ook uitdrukkelijk geïntegreerd binnen een toekomstige natuurgebied. In een drukbevolkt Vlaanderen waar veel mensen samen de open ruimte willen gebruiken, is het daarbij de uitdaging om de recreatieve vliegactiviteiten in een veilige en juridische context af te stemmen op het natuurbehoud en de openstelling voor zacht recreatief medegebruik. Voorbeelden van gelijkaardige natuurgebieden waar (zweef)vliegen, natuurbehoud en zachte recreatie samen gaan, vinden we o.a. in het Klein schietveld te Brasschaat, op de Keiheuvel te Mol-Balen, in Weelde en ook in verschillende Nederlandse natuurgebieden. Het uitgangspunt voor de vliegclubs en Natuurpunt is het behouden van een synergie tussen het natuurbeheer en de sportvliegerij. Zo is het kappen van boomopslag rond de vliegpiste om de open ruimte te behouden ook nodig om de heide in stand te houden. Ook het beheer van de bermen en de zweefvliegpiste kan grotendeels samen sporen met het natuurbeheer. Het maaibeheer en de nulbemesting houden de vegetatie immers voldoende schraal waardoor een soortenrijke situatie met lage, ijle grassen en kruiden in stand wordt gehouden.
2
Om verstoring door de vliegactiviteiten te beperken en voldoende mogelijkheden voor zachte recreatie uit te kunnen bouwen, worden de vliegactiviteiten zo veel mogelijk geconcentreerd in het noordelijk deel van het terrein en worden deze in de tijd beperkt (in principe weekends en de schoolvakanties, zoals nu ook al het geval is; occasionele vliegactiviteiten daarbuiten gebeuren in samenspraak tussen vliegclubs, beheerder en gemeente). Uitgangspunt daarbij is dat de druk op het gebied en de omgeving niet mag toenemen. Verder dient bewaakt te worden dat de veiligheid van de twee “vliegstromen” (motorvliegers en zweefvliegtuigen) niet in het gedrang komt en dat deze tegelijk en naast mekaar kunnen opereren. Naast de vliegpiste voor motorvliegers wordt daarom ook een afzonderlijk deel als zweefvliegveld afgebakend zodat het erkend kan worden door de bevoegde luchtvaartinstanties. Behoud van de huidige gescheiden vliegcircuits vermijdt ook overlast boven de nabijgelegen woongebieden. Ook infrastructuur en loodsen worden geconcentreerd in het noordelijk deel van het terrein. De zuidelijke loods kan buiten gebruik gesteld worden en vervangen door de noordelijke loods. Dit heeft als voordeel dat de taxi-afstand voor de hier gestalde vliegtuigen sterk verkleind wordt en dat de ruimte die vrijkomt, gebruikt kan worden voor de ontwikkeling van natuur en opengestelde wandelof fietspaden. Een gevoelige uitbreiding van natuurlijke biotopen (heischrale graslanden, heide, …) in het zuidelijk deel van het domein, dat dan niet meer gebruikt zal worden voor de vliegactiviteiten, is noodzakelijk om de draagkracht van het gebied voor het sportvliegen (en andere recreatie) te verhogen. Op die manier ontstaat meer leefgebied voor kwetsbare en verstoringsgevoelige soorten en kunnen verstorende invloeden gecompenseerd worden. Een samenwerking tussen Natuurpunt en de vliegclubs biedt ook unieke mogelijkheden voor nieuwe vormen van recreatie voor natuurliefhebbers: natuurbeleving vanuit de lucht, in een zweefvliegtuig al glijdend over het landschap, of samen met roofvogels omhoog schroeven op thermiek. Openstelling en zachte recreatie Natuurpunt pleit voor de openstelling van natuurgebieden. Natuur voor iedereen. In het drukbevolkte Vlaanderen snakken mensen immers naar grote bossen en natuurgebieden om tot rust te komen. Ook het vliegveld van Malle moet deze maatschappelijke rol in de toekomst kunnen vervullen. Het beheer van het domein moet ten goede komen aan de natuur en aan de gemeenschap. Natuurpunt hecht dan ook veel belang aan het openstellen van het gebied voor zachte recreatie (wandelaars, fietsers, ruiters, enz.), rekening houdend met de kwetsbare natuurwaarden en de vliegactiviteiten. Zo kunnen bv. een aantal ‘trage wegen’ zoals oude buurtwegen die met de aanleg van het vliegveld werden afgesneden, al dan niet via een aangepast traject, terug hersteld worden. De mogelijkheden op het vlak van zachte recreatie en natuurbeleving in deze regio zijn uniek en zouden veel beter benut kunnen worden! In nauw overleg tussen Natuurpunt en de vliegclubs werden een aantal geschikte trajecten voor zachte recreatie uitgestippeld, die rekening houden met de veiligheid t.a.v. bezoekers en de vliegactiviteiten enerzijds en met de aanwezige kwetsbare natuurwaarden anderzijds. Langs het wandelen fietsnetwerk is ook ruimte voor een aantal picknickplekken en observatieplatformen van waaruit natuur en landschap nog beter beleefd kunnen worden. Het wandelnetwerk sluit ook aan op bestaande wandelroutes buiten het gebied zoals het Blommerschotpad en kan ook aansluiten bij de wandelpaden in het Natuurpuntreservaat Vallei van de De Delfte Beek. Op die manier kunnen verschillende toegangspoorten tot het gebied ontwikkeld worden.
3
Figuur 1: Toekomstvisie voor het vliegveld van Malle. Een kleinschalig vliegveld (recreatief, niet-commercieel gebruik) in het noorden van het gebied blijft behouden met gescheiden vliegstromen voor motor- en zweefvliegers omwille van de vliegveiligheid. Verder wordt het gebied opengesteld voor zachte recreatie zoals wandelen, fietsen en paardrijden. Langs een aantal opengestelde paden kunnen enkele rustpunten met zitbanken en uitkijkpunten de beleving van natuur en landschap versterken. Het wandelnetwerk sluit aan op bestaande wandelroutes buiten het gebied zoals het Blommerschotpad en de wandelpaden in het Natuurpuntreservaat Vallei van de De Delfte Beek. Op die manier kunnen verschillende toegangspoorten tot het gebied ontwikkeld worden. In het noorden van het gebied wordt een gezamenlijk bezoekerscentrum ingericht door de vliegclubs en Natuurpunt. Het zwaartepunt voor zachte recreatie komt vooral in de zuidelijke helft van het gebied te liggen. De natuurstreefbeelden zijn gebaseerd op de visiekaart zoals vastgelegd in het natuurbeheerplan voor het militair domein.
Omwille van het vliegveld in het noordelijk deel van het gebied zal het zwaartepunt voor zachte recreatie vooral in de zuidelijk helft van het gebied komen te liggen. Een meer natuurlijke inrichting met de ontwikkeling van heide, bloemrijke gras- en hooilanden, kleine landschapselementen en nieuwe bospartijen is daarbij wel een must om het gebied voldoende aantrekkelijk te maken. Ook andere recreatieactiviteiten zoals de jaarlijkse cyclocross (max. 2 maal per jaar) en MTBt-tochten kunnen behouden blijven en geïntegreerd worden in de gebiedsvisie rond de toegankelijkheid van het natuurgebied.
4
Bezoekerscentrum Orgelpunt op de samenwerking tussen Natuurpunt en de vliegclubs is de uitbouw van een gezamenlijk bezoekerscentrum. Bezoekers kunnen hier terecht voor een drankje en informatie over het natuurgebied, de activiteiten van de vliegclubs, van Natuurpunt, enz. Het vormt tevens een geschikt startpunt van enkele wandel- en fietsroutes doorheen het gebied of nabije natuurgebieden. Het centrum zal ook een belangrijke rol vervullen inzake natuureducatie en de vliegopleidingen door de clubs. Op die manier proberen Natuurpunt en de vliegclubs een voorbeeldproject uit te bouwen rond het beheer van een natuurgebied met verschillende maatschappelijke functies. Een bezoekerscentrum zal het gebied en het gezamenlijke project ook meer uitstraling geven. Ook de gemeente Malle of andere actoren kunnen participeren in de uitbouw ervan. Groene bestemming en beperking van milieudrukken Natuurpunt en de vliegclubs pleiten voor een groene bestemming voor het gehele gebied. Logischerwijze moet de visie(kaart) met natuurstreefbeelden in het huidige beheerplan hiervoor de basis vormen (geïntegreerd natuur- en bosbeheerplan opgemaakt door de Vlaamse Overheid i.k.v. LIFE DANAH). Dat betekent dat naast heide, landduinen en bossen ook de huidige deelzones in landbouwgebruik een groene bestemming krijgen. Een gevoelige uitbreiding van heischrale graslanden en heidebiotopen is immers nodig om het leefgebied van tal van kwetsbare soorten uit te breiden (bv. uitvoer soortbeschermingsplan heivlinder). Het beheerplan voorziet reeds een uitdoving van het landbouwgebruik waarbij in een eerste fase een verschralend maai- en uitmijnbeheer nodig is. Dat betekent dat de concessiehoudende landbouwers nog enige tijd deze gronden kunnen blijven gebruiken. Ook op langere termijn wenst Natuurpunt samen te werken met de betrokken landbouwers inzake het natuur- en landschapsbeheer in het gebied. Het maaien van de graslanden en de bermen van het vliegveld zal immers steeds noodzakelijk blijven. Ook elders in de Vallei van de De Delfte Beek werkt Natuurpunt al samen met landbouwers inzake het hooilandbeheer in natuurgebied. Aangezien de zones in landbouwgebruik mee deel uitmaken van het habitatrichtlijngebied, moet ook rekening gehouden worden met de randvoorwaarden om de Europese natuurdoelen te kunnen realiseren (bv. uitbreiding van heischraal grasland, beperken van milieudrukken op de aangrenzende bossen en heidehabitats). De eventuele beperkingen t.a.v. bemesting en landgebruik dienen verder binnen het Natura 2000 Management Plan afgesproken te worden. Ook de landbouwsector is bij dit proces betrokken. Het is dus de uitdaging om in de toekomst het landgebruik en het natuurbeheer af te stemmen op de natuurdoelen en de noodzakelijke beperking van de milieudrukken. Dat biedt ook heel wat nieuwe kansen: de ontwikkeling van meer natuurlijke biotopen zoals heischrale bloemrijke graslanden in het zuidelijk deel van het gebied kan de aantrekkelijkheid van het gebied aanzienlijk verbeteren en verhoogt tegelijk ook de draagkracht voor recreatief medegebruik in het ganse gebied. Een beperking van de milieudrukken kan ook de functie van het gebied als waterwingebied ten goede komen.
5
Het Groene Hart Het vliegveld van Malle ligt pal in het centrum van de provincie Antwerpen. Geflankeerd door verschillende grote natuurcomplexen kunnen we hier figuurlijk spreken van het Groene Hart van de Antwerpse Kempen. Dit Groene Hart wordt gekenmerkt door uitgestrekte bossen met oud-boskernen (waaronder de oudste van de Kempen), waardevolle beekvalleien en belangrijke heidegebieden. Natuurpunt wil werk maken van een samenhangend geheel van deze grote natuurcomplexen, zowel op het vlak van natuurbehoud als op het vlak van zachte recreatie, in samenwerking met betrokken gemeenten, overheden, Regionale Landschappen en private eigenaars.
Figuur 2: Het vliegveld van Malle en nabijgelegen natuurgebieden liggen centraal in de provincie Antwerpen. Het geheel vormt a.h.w. het Groene Hart van de Antwerpse Kempen. Over de gemeentegrenzen van o.a. Malle, Lille, Zoersel, Beerse, Zandhoven, Vorselaar, enz. liggen grote kansen om verschillende grote natuurcomplexen met elkaar te verbinden, zowel op het vlak van recreatie als op het vlak van natuur. Een unieke kans voor de regio om zich verder profileren als een groene, aantrekkelijke regio met grote en toegankelijke natuurgebieden. Naar de toekomst toe vervullen de natuurgebieden een belangrijke bufferfunctie ten opzichte van de groeiende verstedelijking, verhogen ze de levenskwaliteit voor de inwoners van de regio en kunnen ze van goudwaarde zijn voor de lokale economie.
De ontwikkeling van het vliegveld van Malle als een volwaardig en toegankelijk natuurgebied is een belangrijke stap in het realiseren van dit Groene Hart. Het gebied kan door zijn centrale ligging en
6
oppervlakte een sleutelrol spelen om effectieve natuur- en recreatieverbindingen te realiseren tussen bv. de Visbeekvallei (Lille-Beerse), Zoerselbos (Zoersel) en de Lovenhoek (ZandhovenVorselaar). De realisatie van de voorliggende visie van Natuurpunt en de vliegclubs, met aandacht voor openstelling voor zachte recreatie, sportvliegen, natuurontwikkeling en een gezamenlijk bezoekerscentrum, is daarbij een eerste stap. Naar de toekomst toe kan de realisatie van dit Groene Hart een hoge toegevoegde waarde op hebben op meerdere fronten. Naast biodiversiteitsbehoud zijn ook infiltratie en aanvullingen van grondwatervoorraden, verkleining van overstromingsrisico’s, recreatie enz. belangrijke maatschappelijke baten. Het Groene Hart kan ook een belangrijke bufferfunctie vervullen ten opzichte van de groeiende verstedelijking. De natuurgebieden verhogen de levenskwaliteit voor de inwoners van de regio en kunnen omwille van de recreatiemogelijkheden, op een boogscheut van Antwerpen, van goudwaarde zijn voor het lokale toerisme. Gelijkaardige initiatieven in bv. het Nationale Park Hoge Kempen (Limburg), Grenspark Kalmthoutse Heide-De Zoom (Antwerpen) en De Groene Vallei (Vlaams Brabant) bewijzen dat de lokale economie en horeca hier vruchten van kan plukken. Natuurpunt als beheerder van een nieuw opengesteld natuurgebied Aangezien het niet meer zeker is dat het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) het vliegveld van Malle zal verwerven, is Natuurpunt kandidaat om het terrein aan te kopen en te beheren. Natuurpunt werkt aansluitend en in de directe omgeving van vliegveld immers al jaren aan de uitbouw van toegankelijke natuurgebieden (bv. Vallei van de De Delfte Beek, Lovenhoek, Visbeekvallei) en wil die lijn doortrekken op het vliegveld van Malle. Daarenboven kennen medewerkers van Natuurpunt het gebied erg goed. Vrijwilligers van Natuurpunt bestuderen er al jaren de fauna en flora en geven op basis van hun gebiedskennis ook beheeradvies aan het Agentschap voor Natuur en Bos, dat momenteel instaat voor het natuurbeheer op het domein. Het is belangrijk dat de verschillende maatschappelijke functies van het terrein inzake natuurbehoud, recreatief vliegen, openstelling en zachte recreatie in de toekomt gegarandeerd kunnen blijven of verder uitgebouwd kunnen worden. Natuurpunt wil deze maatschappelijke engagementen uitdrukkelijk aangaan. Voor Natuurpunt is natuurbeheer immers een maatschappelijke opdracht, waarbij het maatschappelijk belang primeert en economische activiteiten ondergeschikt zijn. Privégebruik en economische belangen mogen het huidige gebruik en de gewenste ontwikkelingen voor het terrein niet in het gedrang brengen. Natuurpunt wil het gebied beheren als een volwaardig natuurgebied met de hoogste bescherming (“type 4” conform het nieuwe natuurdecreet), met behoud van o.a. de vliegactiviteiten en de cyclocross, en kan als ervaren beheerder instaan voor een deskundig natuurbeheer in samenwerking met andere gebruikers van het terrein. Het beheermodel van Natuurpunt is daarbij uniek en efficiënt. Vrijwilligers zorgen samen met professionele medewerkers en ervaren natuurarbeiders van het sociale bedrijf Natuur- en Landschapszorg voor een goede gang van zaken. Ook de vliegclubs zijn graag bereid om mee te werken aan het natuurbeheer. Om de natuurwaarden en de maatschappelijke functies van het gebied en zijn ruime omgeving verder te versterken, nodigt Natuurpunt het ANB en de omliggende natuureigenaars uit voor de opmaak van een gezamenlijke visie omtrent beheer en openstelling, die verder gaat dan de verplichtingen t.a.v. de Europese Habitatrichtlijn (instandhoudingsdoelstellingen). We zijn er van overtuigd dat partnerschappen inzake natuurbeheer en toegankelijkheid nodig zijn en dat hierdoor de waarde van de omgeving verder kan toenemen. 7
Partners van deze toekomstvisie voor het vliegveld van Malle
Natuurpunt Natuurpunt is een onafhankelijke organisatie die zich inzet voor natuurbehoud in Vlaanderen. Gesteund door 90.000 leden zetten meer dan 6.000 vrijwilligers zich dagelijks in om bedreigde planten, dieren, biotopen en landschappen te beschermen. Daartoe kopen en beheren we honderden natuurgebieden, brengen we de gezondheid van de natuur in kaart, laten we mensen de schoonheid en kennis over de natuur ontdekken en gaan we in dialoog met beleidsmakers. In onze natuurgebieden verwelkomen we jaarlijks meer dan 2 miljoen bezoekers op zoek naar rust, schoonheid en inspiratie. www.natuurpunt.be Aero Para Club der Kempen (APCK) APCK vzw is een vereniging van motorvliegtuig-piloten die de kleine luchtvaart promoot en eveneens de opleiding tot privaat piloot tot doel heeft. Naast de theorieopleiding geven wij ook de praktische opleiding op onze vloot clubtoestellen. De opleiding stelt veiligheid voorop en gebeurt volgens de richtlijnen van het "European Aviation Safety Agency" (EASA). De club bezit momenteel 4 toestellen die ter beschikking staan van onze leden en leerling piloten. Naast de clubtoestellen staan er ook ongeveer 15 privé toestellen gestald op het vliegveld van Oostmalle. www.ebzr.be Koninklijke Antwerpse Zweefclub Meeuw (KAZM) De Koninklijke Antwerpse Zweefclub Meeuw staat voor een bruisende zweefvliegclub voor jong en oud. Elk weekend van begin maart tot eind oktober, en telkens wanneer het weer het toelaat, zijn we actief op het vliegveld van Oostmalle. www.kazm.be Vlaamse Amateur Vliegtuigbouwers (VAV) Flemish Amateur Aircraftbuilders (FAA) De vereniging heeft als doelstelling het zelf bouwen van vliegtuigen te promoten. Elk lid kan rekenen op de ervaring en het vakmanschap van die leden welke met succes reeds één of meerdere projecten hebben afgewerkt. Hierbij worden de wettelijke voorschriften en procedures stipt gevolgd. Op het vliegveld van Malle beschikken wij over een elektronisch beveiligde loods met werkplaats, montageruimte en leslokaal. www.faa-vav.be
8
