EEN TUIN BIJ EEN WITTE VILLA: HUIS SONNEVELD TE ROTTERDAM

Bron: CASCADE, Bulletin voor tuinhistorie, 12e jaargang (2003), nr. 2

EEN TUIN BIJ EEN WITTE VILLA: H UIS SON N EVELD TE ROTTERDAM (ULF%ORNHQ%LUJLW/DQJ In 1933 w erd d e nieu w e villa van d e fam ilie Sonneveld aan d e Jongkind straat te Rotterd am opgeleverd : een u iterst m od ern, fu nctionalistisch gebou w . De bouw heer, Bertu s Sonneveld , w as een van d e d rie d irectieled en van d e Van N ellefabriek. H ij liet - evenals collega-d irecteu r Van d er Leeu w - zijn nieuw e w oonhu is ontw erpen d oor het Rotterd am se architectenbu reau Brinkm an & Van der Vlu gt d at ook het ontw erp voor het spraakmakende fabrieksgebou w van Van N elle had gem aakt. Alle d rie d e gebou w en staan thans bekend als iconen van het N ieu w e Bou w en. N ad at d e villa d ecennialang in gebruik w as gew eest als d ienstw oning van d e Belgische consu l in Rotterd am w erd het in d e jaren negentig verkocht aan d e Stichting Volkskracht H istorische Monu m enten. H et gebou w , inclu sief interieu r, w erd bijzond er zorgvu ld ig gerestau reerd en is sind s 2001 als m u seu m w oning in beheer bij het N ed erland s Architectuu r Institu u t en toegankelijk voor pu bliek. Het hele hu is is ingericht als in 1933.1 Direct bij oplevering van Hu is Sonneveld is rond om de villa een tu in aangelegd als integraal ond erd eel van het *HVDPWNXQVWZHUN. De tu in vorm d e een zorgvuld ig gecom poneerde eenheid m et het gebou w en w as evenals d e villa en haar interieu r reed s in d ie tijd kw alitatief en stilistisch een bu itengew oon ontw erp.

Zie voor meer informatie over gebouw en interieur: E. Adriaansz, B. Laan, J. Molenaar et al, +XLV 6RQQHYHOG0RGHUQZRQHQLQNAI Uitgevers, Rotterdam 2001. Dit artikel is een bewerking van een bijdrage aan deze publikatie. 'H WXLQ YDQ +XLV 6RQQHYHOG 2QGHUGHHO YDQ HHQ EXLWHQJHZRRQ HQVHPEOH, pag. 66-71. 1

Copyright: Eric Blok en Birgit Lang


+LVWRULVFKHJHJHYHQV De oorspronkelijke tu inaanleg bij H u is Sonneveld is goed ged ocu m enteerd . Er is van d e tu in een d rietal plantekeningen bew aard gebleven, d ie d oor Brinkm an & Van d er Vlu gt vervaard igd zijn. De eerste tekening beslaat het hele perceel van ca. 1700 m 2 en geeft d e ligging en constru ctie w eer van d e verhard ingen, tu intred en, keerm u ren en stapstenen. Bij w ijze van ind icatie zijn ook plantvakken en hagen opgenom en. De tw ee bijbehorend e d etailtekeningen hebben betrekking op d e verhard ingen en het tu inhek.2 Op m eer d an tw intig zw art-w it foto’s, d ie grotend eels u it 1933 d ateren, is nagenoeg d e gehele tu in vastgelegd . De foto’s laten niet alleen zien dat d e bouw ku nd ige elem enten overeenkom stig d e plannen zijn u itgevoerd , m aar geven ook een concrete ind ru k van het karakter en d e ru im telijke ind eling van d e tu in. Ook d e verschillend e soorten beplanting zijn goed te herkennen. De foto’ s leveren informatie over d e habitus, d e d im ensies en d e bloeiw ijzen van d e planten, w aarvan enkele zelfs geïd entificeerd ku nnen w ord en, en ook over hu n gebru ik en d e samenstelling van bord ers en groepen.

7XLQDUFKLWHFW/HYHUODQG Uit archiefstukken blijkt d at d e jonge tu inarchitect Mu rk Leverland (1904-1964) betrokken w as bij het ontw erp van d e tu in.3 (afb. 1) Wat precies zijn bijd rage w as aan het u iteind elijke resu ltaat kan niet w ord en achterhaald aangezien d e d oor hem geleverd e ontw erptekeningen niet teru ggevond en zijn en over zijn persoon en zijn oeu vre w einig bekend is. Verm oed elijk w as hij m et nam e verantw oord elijk voor d e beplanting. Leverland stu d eerd e in 1929 af aan d e Land bouw hogeschool in Wageningen in d e stu d ierichting tu inbouw , w aarvan het (keu ze)vak 2

Tekeningen nr. 5341,5342, 5314, werknr. 93, archief Brinkman & Van der Vlugt, Nederlands Architectuurinstituut 3 De tekeningenlijst van werknr. 93 (Huis Sonneveld) archief Brinkman & Van der Vlugt vermeld twee plannen van de hand van Murk Leverland , beiden schaal 1:100 (nummers 2380 en 2411). Helaas zijn de tekeningen niet teruggevonden.



’tu inku nst en tu inarchitectu u r’ toen ond erd eel u itm aakte. Dit vak w erd sinds 1918 d oor H .F. H artogh H eys van Zou teveen (18701943) gegeven. Ged u rend e zijn stu d ie had Leverland praktijkervaring opged aan in zow el Berlijn als Versailles. 4 H et is onbekend hoe lang d e praktijkperiod es w aren en bij w elke be- $IE 0XUN /HYHUODQG HQ ]LMQ YHUORRIGH ,HW d rijven of instellingen Leverland /LPEXUJLQ+HUNRPVW$6FKLSSHUV]LH YRHWQRRW w erkzaam w as. Al in 1928, d us vóór het behalen van zijn d iploma, w erd hij aspirant-lid van d e in 1922 opgerichte Bond van N ed erland se Tu inarchitecten (B.N .T.). In d e period e van econom ische crisis, w aarin Leverland als beginnende tu inarchitect terecht kw am , w as het zeer m oeilijk om in d it vak een bestaan op te bouw en. Verm oed elijk zag Leverland zich d aarom omstreeks 1937 genood zaakt een fu nctie bij het Rijksinstituu t voor Plu im veeteelt ' H et Speld erholt' te Beekbergen te aanvaard en. Bij d eze instelling bleef hij w erken -u iteind elijk als hoofd van d e bibliotheek. H oew el het feit d at Leverland nog in 1942 lid w as van d e B.N .T. er op w ijst d at hij belangstelling bleef koesteren voor zijn oorspronkelijk beroep, heeft hij d it voor zover bekend nooit m eer u itgeoefend . De tu inaanleg bij H u is Sonneveld te Rotterd am is tot nu toe het enig bekend e tu inontw erp van Leverland . Biografische gegevens afkomstig uit: A. Schippers, *HQHDORJLH/HYHUODQGin: Mensen van vroeger, onafhankelijk maandblad voor de beoefening van de genealogie, 6/7 (1978/79) nr. 2 (april/mei), 6 en 43-44; ledenlijsten Bond Nederlandse Tuinarchitecten, archief SB4. Interviews met familieleden en kennissen van Leverland hebben geen verdere informatie / aanknopingspunten betreffende zijn werk als tuinarchitect opgeleverd. Gesproken werd met mw. Klaver-Treffers (de dochter van Leverlands tweede vrouw A.J. Waijboer), dhr. Frings en dhr. W.F. van Tijen (collega’s van ’Het Spelderholt’). Gegevens betreffende de studierichting tuinbouw aan de Landbouwhogeschool Wageningen afkomstig uit: J. van der Haar, 'HJHVFKLHGHQLVYDQGH/DQGERXZXQLYHUVLWHLW:DJHQLQJHQ bd. I ’Van school naar hogeschool 1873-1945, Wageningen 1993. 4



2RUVSURQNHOLMNHWXLQDDQOHJ De basis voor d e eenheid tussen H u is en Tuin Sonneveld w erd gelegd d oor d e w eloverw ogen plaatsing van het gebouw op het perceel: het hu is w erd d ichtbij d e noord elijke perceelsgrens gebouw d w aard oor een goed e bezonning van d e gehele tu in m ogelijk w erd . (afb. 2) De noord gevel van d e villa is in tegenstelling tot d e overige gevels slechts van w einig ram en voorzien en vorm t als het w are d e achterkant van het hu is. H ierop speeld e ook d e tu in in, d ie van d e op het noord en gelegen oprit en d e (sem i-openbare) entreepartij d oor d ichte hagen afgescheid en w as. Deze hagen sloten m in of m eer d irect op het hu is aan. Aan d e d rie overige zijd en bleven d e verticale elem enten op afstand van het gebouw , d e tu in gaf het hu is in functioneel en com positorisch opzicht d e ru im te: enerzijd s w erd optim ale lichttoetred ing naar binnen gegarand eerd en gezorgd voor onbelem m erd e ventilatie, and erzijd s w as het hu is als ku biek object d om inant aanw ezig in d e tu in.

$IE 3ODWWHJURQG YDQ GH VLWXDWLH LQ 5HFRQVWUXFWLHWHNHQLQJ6%



Veel aand acht w erd besteed aan een vloeiend e overgang van binnen naar bu iten. Door verspringingen in d e gevel (boven d e begane grond u itstekend e verd iepingen, ’inham m en’ in d e gevel op d e zu id oost- en d e zu idw esthoek van het gebouw , balkons, enz.) grijpen binnen- en bu itenru im te in elkaar. Op d e begane grond is d e zu id gevel bovend ien voorzien van een glazen w and . H et m erend eel van d e vertrekken heeft een d irecte toegang naar d e tu in of naar een van d e balkons of d akterrassen. (afb. 3) De tu in zelf kreeg d oor rechtlijnige, gesloten w and en (d e taxushagen) en d e m u ren van het huis, d ie grotend eels zond er overgang d irect u it het platte vlak van het gazon verrezen, het karakter van ru ime bu itenkamers. Langs d e zu id grens versprong d e taxushaag volgens een orthogonaal patroon. Zod oend e w erd d e scherpe grenslijn visu eel opgeheven en w erd d iepte toegevoegd aan het kleine perceel. Vergelijkbare rechthoekige verspringingen, m aar d an voornam elijk in het platte vlak, vertonen d e terrassen voor d e oostgevel van d e villa sam en m et d e bijbehorend e tred enpartijen en d e keermu u r, d ie loopt naar d e zu id rand van d e tu in. Deze overeenkom sten m et het bovengenoem d e systeem van verspringingen in d e gevel van het huis d roegen in belangrijke m ate bij aan d e integratie van villa en tu in. (afb. 4)

$IE%LQQHQHQEXLWHQUXLPWHJULMSHQLQHONDDU)RWR-.DPPDQ 1HGHUODQGV)RWRDUFKLHI5RWWHUGDP



$IE9HUVSULQJLQJHQLQGHJHYHO GHKDJHQHQGHWHUUDVVHQ7HNHQLQJ 6%

$IE.HHUPXXUHQWUHGHQDOV FHVXXULQGHWXLQ7HNHQLQJ 6%

De keermu u r / tree tu ssen d e terrassen en d e zu id grens van het perceel vormd e niet alleen d oor het ervaarbaar m aken van een hoogteverschil een zekere cesu ur in d e tu in. (afb. 3) Vanaf d eze streep w erd en nam elijk ook d e statische lijnen, d ie d e w esthelft van d e tu in karakteriseren, geleid elijk aan opgeheven en w erd en d ynam ische elem enten toegevoegd aan d e aanleg. Vanaf d e w enteltrap liep een pad van stapstenen in ru im e bogen naar een cirkelvorm ig zitje in d e noord oosthoek van d e tu in. Terw ijl het gazon in d e zu id oosthoek nog w el een scherpe, rechthoekige rand had , eind igd e hier d e gesnoeid e haag en kon d e beplanting u itgroeien in haar natu u rlijke habitu s. Enige m eters verd erop begon ook d e rand van het gazon een lossere lijn te volgen, d ie overeenkw am m et d e ru im e slingers van het pad . Vanaf d it pu nt w as in d e beplanting langs het gazon een geleid elijke hoogteopbou w aangebracht van lage naar hoge vaste planten en vervolgens naar heesters en bom en. (afb. 5) H et d ynam ische mom ent van d e lijnvoering w erd aangevu ld d oor planten, d ie in verloop van tijd (seizoenen en jaren) voortd u rend verand eren: bladverliezend e heesters en bomen, d ie tot forse planten u it ku nnen u itgroeien en vaste planten, d ie een zeer u itgesproken jaarcyclu s van groei, bloei, zaad vorm ing en ver



gaan kennen. (afb. 6) Ook in d eze sam enhang w erd gestreefd naar een zekere eenheid van hu is en tuin. De zu id m uu r van d e garage w as voorzien van klimplanten. Op d ie m anier leek het hu is zelf m et d e jaren en seizoenen te verand eren zond er veel afbreu k te d oen aan de ervaarbaarheid van d e w and als verticaal vlak.

$IE'HYDVWHSODQWHQERUGHUVODQJVGHRRVWJUHQVYDQGHWXLQ)RWRXLWIDPLOLHFROOHFWLH 6WLFKWLQJ%HKRXG,QWHULHXU+XLV6RQQHYHOGQHJQU9

De in d e oostelijke helft van d e tu in geïncorporeerd e d ynam iek vorm d e een sterk contrast m et het m eer statische beeld , d at d e w estelijke helft van d e tu in opriep. (afb. 7) Dit tu inged eelte w erd ged om ineerd d oor gazon en taxushagen, d ie allebei het gehele jaar d oor groen blijven. Door m id d el van snoei en m aaien w erden aan gras en hagen bepaald e d im ensies en een bepaald e habitus opgelegd , d ie per d efinitie zo w einig m ogelijk d ienen te verand eren. De scheid ing van d e tu in in een d ynam isch-natuu rlijker d eel en een statisch-architectonisch d eel w as niet Copyright: Eric Blok en Birgit Lang


totaal. In het oostelijke d eel voegd en d e verhard ing van d e terrassen, een aantal w intergroene heesters en het gazon w el d egelijk ook een statisch elem ent toe. In het w estelijke ged eelte w aren ook d ynam ische, zelfs natuu rlijk overkom end e elem enten opgenom en: een (blad verliezend e) berk m et natu u rlijke habitu s en kleine gem engd e sierperken.

$IE+HWZHVWHOLMNHJHGHHOWHYDQGHWXLQ )RWR-.DPPDQ1HGHUODQGV)RWRDUFKLHI5RWWHUGDP

De entreepartij en d e garageoprit w aren gescheid en van d e overige tu ind elen, d ie u itslu itend voor privé-gebru ik d oor d e bew oners van d e villa en hu n gasten bestem d w aren. De inrit liep in d e oorspronkelijke aanleg m ee in d e bocht van d e noordelijke perceelsgrens en vervolgens langs het hu is naar d e d raaicirkel voor d e garage. Voor voetgangers en au to' s w aren er tw ee aparte hekken. De rijstrook w erd d oor een smal sierperk gescheid en van het parallel d aaraan lopend e voetgangerspad. (afb. 8) Dit perk w as slechts tegenover d e voord eu r en tegenover d e Copyright: Eric Blok en Birgit Lang


d ienstingang ond erbroken. Voor d e aankom end e voetganger w as er zod oend e een elem ent van spanning toegevoegd aan d e aanleg. De looplijn ging niet rechtstreeks af op d e voord eu r maar d raaid e pas d ichtbij d e entree in d e richting van d e d eu r. De gehele ingangspartij w as u iterst sober vorm gegeven en w erd ged om ineerd d oor architectonische elem enten: het hu is zelf, de verhard ing, taxushagen en zu iltaxussen.

$IE 'H HQWUHHSDUWLM PHW JHVFKHLGHQ WRHJDQJHQ YRRU DXWR HQ YRHWJDQJHUV )RWR - .DPPDQ 1HGHUODQGV)RWRDUFKLHI5RWWHUGDP



:DDUGHHQEHWHNHQLVYDQGHWXLQ De tu in m oet w ord en beschouw d als een integraal ond erd eel van het *HVDPWNXQVWZHUN ’H u is Sonneveld ’. Overeenkomstig d e hoge kw aliteit van het huis en zijn interieu r w erd een tu in van buitengew one tu inarchitectonische w aard e gerealiseerd . De tu in is vanu it tu inhistorisch oogpu nt, niet alleen vanw ege d e u itstekend e d ocu mentatie, bijzond er interessant. In d e jaren d ertig w erd in N ed erland en eld ers in Eu ropa nog volop gew erkt aan d e ontw ikkeling van m od erne ontw erpprincipes voor tu inen in d e geest van d e sociale, fu nctionalistische en esthetische id eeën, d ie ontstond en in d e Mod erne Bew eging.5 Tu in Sonneveld kan als een vroeg voorbeeld w ord en beschou w d van een N ed erland se tu in d ie vorm tracht te geven aan d e fu nctionalistische id eeën voor d e bu itenru im te en tegelijkertijd een passend antw oord probeert te vind en op d e architectuu r van een hu is in d e stijl van het N ieu w e Bou w en.6 Typische structu u rkenm erken van een mod ern functionalistische tu inaanleg d ie in tu in Sonneveld zijn te vind en:7

Zie ook: C. Tannard, *DUGHQVLQWKHPRGHUQODQGVFDSHWestminster 1938; D. Imbert, 7KHPRGHUQLVW JDUGHQLQ)UDQFHNew Haven, Connecticut 1993; O Valentien, =HLWJHPDVVH:RKQJlUWHQMünchen 1932; 6 Veel andere Nederlandse tuinen landschapsarchitecten zijn pas later begonnen om in modern functionalistische stijl te gaan werken. De samenwerking van de tuinarchitecte Mien Ruys met architecten verbonden aan de Moderne Beweging begon pas omstreeks 1940 (B. Zijlstra, 0LHQ5X\V HHQ OHYHQ DOV WXLQDUFKLWHFWH Nederlandse Tuinenstichting/Stichting ' Tuinen Mien Ruys'1990). De tuinarchitect J.T.P. Bijhouwer werd in de jaren dertig resp. in de jaren veertig lid van de groeperingen ' Opbouw'en ' De 8' . Zijn tuinontwerpen uit die jaren beantwoorden echter slechts zeer ten dele aan de moderne ontwerpprincipes. (M. Witsenburg, 3URI'U,U-73%LMKRXZHUDOVWXLQDUFKLWHFWstudie aan de Landbouwhogeschool Wageningen, 1983.) Het werk van Gerard Bleeker vertoont pas na de Tweede Wereldoorlog functionalistische trekken, alhoewel een aanzet daartoe al voor die tijd te zien was. (E. Blok, 1HGHUODQGVHWXLQDUFKLWHFWXXU,,, -RQJHUH7XLQNXQVW Nederlandse Tuinenstichting 1992.) In 1933 baarde een tuinontwerp van de Belgische landschapsarchitect Jean CanneelClaes veel opzien als geslaagd voorbeeld van stilistische en functionele integratie van een modern woonhuis met zijn tuin. (K. Limperg, (HQWXLQYDQGHEHOJLVHWXLQDUFKLWHNW-HDQ&DQQHHO&ODHVin: De 8 en Opbouw, 4 (1933), nr. 6, pag. 43-46.) 7 Vergelijk: C.S. Oldenburger-Ebbers, A.M. Backer, E. Blok, *LGV YRRU GH 1HGHUODQGVH WXLQ HQ ODQGVFKDSVDUFKLWHFWXXU'HHO:HVW Rotterdam 1998, pag. 58-59. 5



- d e afstem m ing van d e tu in op gebru ik en bezonning van het hu is - het streven naar een geleid elijke overgang van binnen naar buiten - d e overeenkom sten m et d e lijnvoering van d e villa - d e in principe sobere en eenvou d ige inrichting - het ond erw erpen van d e beplanting aan architectonische d oelstellingen - het beperkte plantensortim ent, m et nam e in d e w estelijke helft van d e tu in - het toepassen van ’m od erne’ bouw m aterialen, zoals m etaalgaas voor het tu inhek, kalkzand steen voor d e keerm u ren en betontegels voor d e d raaicirkel voor d e garage De gem engd e bord ers in d e oostelijke helft van d e tu in zijn d u id elijk geïnspireerd op d e ou d ere trad itie van d e Arts en Craftsbew eging. In d ergelijke bord ers, zoals d ie in N ed erland vooral vanaf de jaren tw intig w erd en toegepast, w as veel aand acht voor d e schild erachtige, op kleu reffecten gerichte com positie van planten.8 De planten d ienen op natuu rlijke w ijze te ku nnen groeien. Als referentiekad er voor d e sam enstelling van d e planten w erd en sind s d e jaren tw intig in toenem end e mate natuu rlijke plantengem eenschappen bestu d eerd . Met d ergelijke opvattingen is Leverland ongetw ijfeld zow el in Wageningen als in Berlijn bekend geraakt. In Wageningen bed reef zijn leraar tu inkunst, H .F. Hartogh H eys van Zou teveen, plantensociologische stu d ies en in Berlijn w as Karl Foerster in d ie tijd een bekend en invloed rijk voorstand er van plantensociologisch geïnspireerd e com positieprincipes.

6LWXDWLHLQHQUHVWDXUDWLHYDQGHWXLQ De hoofd lijnen van d e oorspronkelijke tu inaanleg kond en in 2000 nog steed s in het terrein w ord en aangetroffen. De keerm u ren en terrassen w aren nog aanw ezig - zij het d oor sterke bod em inklinking beschad igd evenals een restant van d e oorspronkelijke taxushaag langs d e 8

Vergelijk het werk van Gertrude Jekyll.



Jongkind straat en enkele originele heesters en bomen. Wel w as d e tu in d oor achterstallig ond erhou d verw aarloosd en w as de aanleg d oor spontane boomopslag vertroebeld . ( afb. 9) Als gevolg van d e aanleg van d e Rochussenstraat w as d e noord elijke perceelsgrens gew ijzigd en de ingangspartij d efinitief verand erd .

$IE'HWXLQLQRNWREHU]LFKWRSGHQRRUGRRVWKRHNYDQKHWSHUFHHOPHWGHUHVWDQWHQYDQ GHGUDDLFLUNHO)RWR6%

Door gerichte ingrepen (verw ijd ering van opslag, snoei, ophogen van het ingeklonken terrein, heraanplant van de hagen, heraanleg van het gazon) is d e oorspronkelijke visu eel-ru im telijke situatie inm idd els zo goed m ogelijk hersteld . Op basis van d e overgeleverd e tekeningen en d e teru ggevond en restanten kond en terrassen, keermu ren en tu inhek zorgvu ld ig w ord en gereconstru eerd . Binnen d it basiskader van originele ru im tes, vorm en en lijnen is getracht, ook d e oorspronkelijke d etaillering teru g te brengen, w aarond er d e au thentieke groepering van planten en een historisch verantw oord Copyright: Eric Blok en Birgit Lang


plantensortim ent. Als referentie voor het te bereiken beplantingsbeeld w erd en d e historische foto’s gebru ikt. Om d at op basis d aarvan niet d e originele soorten of cu ltivars achterhaald ku nnen w ord en en om toch het oorspronkelijke sortim ent zo goed m ogelijk te benaderen, zijn m et behu lp van toenm alige stand aard literatuu r en kw ekerscatalogi plantensoorten en -cu ltivars opgespoord , d ie in 1932 in N ed erland beschikbaar w aren en verm oed elijk ook bij Mu rk Leverland bekend zijn gew eest. Door het herstel van d e grote lijnen van d e tu inaanleg en het benad eren van d e oorspronkelijke d etaillering ku nnen Hu is en Tu in Sonneveld opnieuw een com pleet ensem ble vormen.

Eric Blok en Birgit Lang zijn beid en als land schapsarchitecten verbond en aan SB4 Bu reau voor H istorische Tu inen, Parken en Land schappen in Wageningen. In het kader van d e restau ratie van H u is Sonneveld is d oor SB4 het tu inhistorisch ond erzoek verricht en een historisch verantw oord beplantingsplan opgesteld ..


EEN TUIN BIJ EEN WITTE VILLA: HUIS SONNEVELD TE ROTTERDAM

Recommend Documents