EEN SPECTACULAIRE ONTDEKKINGSREIS LANGS HET ERFGOED VAN NEDERLAND Speciale introductieprijs!
€99,95
Na 31-12-2014: €119,95
• Monumentaal overzichtswerk: het erfgoed van Nederland in meer dan 1000 kaarten en afbeeldingen • Over kastelen, molens, parken, sportpaleizen, bedevaarten, volksfeesten, bloemencorso’s, de oudste voetbalclubs, bioscopen, popmuziek, straatnamen en nog vele honderden onderwerpen meer • Speciale aandacht voor Nederlands erfgoed in het buitenland • Met schitterende luchtfoto’s van Karel Tomeï
DE BOSATLAS VAN HET CULTUREEL ERFGOED Een spectaculaire ontdekkingsreis langs het erfgoed van Nederland Het verleden onder handbereik Nederland is rijk aan monumenten. Molens, kerken, kastelen en fabrieken: ze maken invoelbaar hoe mensen vroeger woonden, werkten en geloofden. Maar er is meer dan gebouwd erfgoed. Landschappen bijvoorbeeld laten de vindingrijkheid zien waarmee Nederlanders hun leefomgeving vorm hebben gegeven. Of feesten en rituelen, waarin oude opvattingen doorklinken. Allemaal vormen van erfgoed die het verleden dichterbij brengen. In De Bosatlas van het cultureel erfgoed is dit brede scala aan onderwerpen samengebracht in één schitterend overzicht. Het erfgoed van Nederland op de kaart De verschillende soorten erfgoed worden behandeld in thematische hoofdstukken, zoals bijvoorbeeld ‘Wonen in de stad’, ‘Verkeer en vervoer’, ‘Levensbeschouwing’ en ‘Vermaak en cultuur’. Zo passeren alle aspecten van erfgoed op een systematische manier de revue. Per thema maken heldere kaarten duidelijk waar de aansprekende objecten te vinden zijn. Foto’s, vooraanzichten en plattegronden brengen alles verder tot leven. Infographics laten zien hoe erfgoed vroeger functioneerde. En tenslotte is er veel aandacht voor hergebruik van erfgoed in onze hedendaagse samenleving. Zo is de atlas een gids voor iedereen die het verleden in zijn eigen omgeving wil beleven. Tegelijkertijd is het een waardevol naslagwerk. Een schatkamer vol verrassingen De Bosatlas van het cultureel erfgoed belicht niet alleen bekende monumenten, maar ook tal van kleinere, verborgen schatten. Zelfs ogenschijnlijk alledaagse objecten als eendenkooien, brandspuithuisjes en elektriciteitsmasten vertellen hun verhaal. Zo vinden we ook kaarten over straatnamen, straatmeubilair, vooroorlogse productmerken, warenhuizen, schildersateliers, schrijversmonumenten, de oudste voetbalclubs en vele andere onverwachte onderwerpen. Verrassend is ook het hoofdstuk over Nederlands erfgoed in het buitenland. Erfgoed blijkt een opzienbarend veelzijdig fenomeen, de atlas maakt dit fenomeen op een systematische manier inzichtelijk. 2
DE BOSATLAS VAN HET CULTUREEL ERFGOED Isbn: 978 9001 12010 8 Gebonden, met stofomslag, 416 pagina’s Meer dan 1000 kaarten en afbeeldingen In luxe bewaarcassette
Monumentaal naslagwerk Deskundigen op het gebied van erfgoed en cartografie hebben drie jaar intensief gewerkt aan de totstandkoming van de atlas. Een bijzondere rol daarbij hebben de
Speciale actieprijs: van €119,95
voor €99,95 t/m 31 december 2014
specialisten van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed gespeeld. Hun expertise heeft niet alleen bijgedragen aan de kwaliteit van de kaarten, maar ook aan de veelzijdigheid van de onderwerpen in de atlas.
DE VERBLUFFENDE RIJKDOM VAN NEDERLANDS ERFGOED IN ÉÉN ATLAS 3
Leven met water
Terpen
38
De terp van Hegebeintum De terp van het Friese Hegebeintum is sinds de vroegste bewoning (ca. 600 v.Chr.) regelmatig opgehoogd. Het is tegenwoordig de hoogste terp van Nederland (8,80 meter boven NAP). De omvang is evenwel niet meer wat hij is geweest. In 1870 had de terp nog een doorsnede van zo’n 300 meter, daarna
werd hij (tot 1928) in etappes afgegraven. De vruchtbare grond werd als tuinaarde verkocht. Net als bij andere terpen resteert nu alleen nog het gedeelte onder de bebouwing, in dit geval een romaanse kerk uit de 11e of het begin van de 12e eeuw.
A. Huidige en voormalige terpen op kwelderruggen Terp
Overige kweldergronden
Huidige plaats of gehucht
Voormalige Middelzee
B. Ontstaan van een kwelderrug
v o o r m a l i g e
Ontstaansperiode van de terpen Voor 500 v.Chr.
Minnertsga
500 - 150 v.Chr.
Wier Berltsum
Zware klei (poelgronden)
i
d e
e e l z
Tzummarum Klooster-Lidlum
175 -500 na Chr.
Ried
Na 500 na Chr. Pietersbierum
Sexbierum
Boer
Ingelum Slappeterp
Dongjum
Midlum
Deinum
Dronryp Blessum
Van H a
rixm aka n a a l Lutjelollum
Kie
Harlingen
Sopsum
Hitzum Doijum
Marsum
Skingen Zweins
Franeker
Herbaijum
Menaam
Peins Schalsum
Wijnaldum
Veen Kleilaag voor veenvorming
M
Bitgum
Oosterbierum
1 - 175 na Chr.
Lichte klei (kwelderrug)
Stiens
d
150 - 1 v.Chr.
Finkum 2 km 1
0
Kwelderrug, oeverwal
D. Ontwikkeling van een terp Boksum
Rewert
Wjelsryp
Hilaard
Baaium
C. Terpengeneraties
4 Leens
Foudgum
Paddepoel
Ezinge
Ouderdom van kleilaag
Tritzum
3
vanaf 1000 na Chr. 700 na Chr. - 1000 na Chr. 200 v.Chr. - 200 na Chr.
2
rond 500 v.Chr. 3e generatie 2e generatie
1
1e generatie
Bronnen: © Wolverlei/Martin Stevens (foto); L. Louwe Kooijmans et al., Prehistorie in Nederland (A, D); G.P. van de Ven, Leefbaar Laagland (B, C)
© Noordhoff Uitgevers
Leven met water Terpen
4
Landschappen vormen een essentieel onderdeel van ons erfgoed. Essen, bossen en duinen, maar ook polder- en terpenlandschappen passeren de revue. Steeds laten duidelijke schema’s en kaarten zien hoe Nederlanders hun omgeving aan hun behoeften hebben aangepast.
61 C. Zutphen
D. Molens op stadsmuren en omwallingen Middeleeuwse stadsmuur
Molen op stadsmuur of omwalling
Afgebroken
Kruittoren Spanjaardspoort
Dokkum
Nog bestaand Huidige bebouwing binnen de middeleeuwse stadsmuren
Bourtange
Oude stad
Nieuwstad
Nieuwstad
14e eeuw
Voorstad
Berkelpoort
Alkmaar
el Berk
Hattem
Berkel
Haarlem IJsselstein
Leiden
oude stad
1190 (stadsrecht) SintWalburgiskerk
Bourgonjetoren
Deventer
Voorstad 15e eeuw
Brouwershaven Veere
Doetinchem
Rhenen
Buren Woudrichem
Bredevoort
Nijmegen
Heusden
Zierikzee
Middelburg
Tholen
Goes
IJssel
Sluis Hulst
Axel
0
200 m
100
Maastricht
E. Stadspoorten, stadsmuren en torens Poort Muur Toren
Koornmarktspoort Kampen Waterpoort Sneek
Sneek Drommedaris Enkhuizen
Amsterdamse Poort Haarlem
Enkhuizen
Hoorn
Sassenpoort Zwolle
Hasselt Kampen Zwolle
Elburg
Haarlem Sint Antoniespoort Amsterdam
Hattem
Amsterdam
Harderwijk
Deventer
Culemborg
Stadsmolens In de loop van de 16e eeuw verloren de stenen muren hun bestaansrecht vanwege het toenemend gebruik van kanonnen die met gemak buiten het bereik van de verdedigers stenen muren aan puin konden schieten. In rap tempo begon men daarom de middeleeuwse muren te vervangen door aarden wallen en bastions. Vanwege hun vooruitgeschoven en vrije ligging in open terrein werden op deze bastions of bolwerken windmolens gebouwd, die optimaal konden profiteren van de vrije windvang. Zo stond op elk van de 26 bastions die Amsterdam in de 17e en 18e eeuw omringde, een molen. Mede als gevolg van de invoering van de Vestingwet van 1874 brak men in de loop van de 19e eeuw de meeste middeleeuwse muren, poorten, muurtorens en vestingwerken af. Daarmee verdwenen ook de walmolens uit het stadsbeeld. Slechts een beperkt aantal stadspoorten heeft deze sloopwoede overleefd (E), waarvan drie in Zierikzee en eveneens drie in Kampen. Van de vele honderden wal- of bolwerkmolens staan er nu nog maar ongeveer veertig (D).
Wijk bij Duurstede Gouda Schiedam Gorinchem
Geervliet
Drogenapstoren
dienst als zowel water- als landpoort (B). De toegang tot de stad via het water kon worden afgesloten met een groot schot. Twaalf ‘raddraaiers’ lieten het neer en haalden het op door middel van een (nog steeds functionerende) tredmolen. Ook Zutphen, ontstaan waar de IJssel en de Berkel samenvloeien, is meermalen ommuurd (C). In de 12e eeuw kwam er een muur om de oude kern bij de Sint-Walburgiskerk. Begin 14e eeuw werd de uitbreiding ten noorden van de oude stad ommuurd en met een imposante waterpoort (de Berkelpoort) over de Berkel aan de oude stad verbonden. In de 15e eeuw is ten oosten van de oude stad een derde gebied ommuurd, de Voorstad genoemd. Net als in andere steden bestonden de Zutphense stadswallen uit een 5 tot 7 meter hoge en een halve tot 1 meter dikke muur met kantelen. Achter de muur liep een weergang die rustte op gemetselde bogen. Deze konden dienst doen als opslagruimten en zelfs als primitieve woninkjes voor de allerarmsten. Voor de muur lag een gracht.
Culemborg
Montfoort
Delft
Utrecht
Leiden Delft
Amersfoort
Arnhem
IJsselstein Buren
Dordrecht Oostpoort Delft
Leerdam
Zaltbommel
Asperen
Veere
Nijmegen Megen
Woudrichem Zierikzee
Heusden
Koppelpoort Amersfoort
Bergen op Zoom
Vlissingen
Vischpoort Harderwijk
Rhenen
Vianen
Geervliet
Zutphen
Wijk bij Duurstede
Montfoort
Hulst
Sluis
Roermond VI VII VIII
1890
V IV
III IX XXIXII I II
Binnenpoort Culemborg Lekpoort Vianen
Valkenburg
Maastricht
Groothoofdspoort Dordrecht Zuidhavenpoort Zierikzee
Bronnen: M. Groothedde & J Krijnen, Vestingstad Zutphen. Elf eeuwen versterken en verdedigen (C); Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / Molendatabase (D); H. Janse, Middeleeuwse stadswallen en stadspoorten in de Lage Landen (E)
Grendelpoort Valkenburg
© Noordhoff Uitgevers
Wonen in de stad Stadsmuren en stadspoorten Elk thema in deze atlas eindigt met een overzichtskaart. Daarop zijn de markantste monumenten aangegeven, zoals hier de mooiste stadspoorten, stadsmuren en torens in Nederland. 5
Werkplaatsen en fabrieken
Scheepswerven
118
Scheepswerf Nieuwboer in Spakenburg Al in de 17e eeuw lag aan de Oude Haven van Spakenburg een scheepswerf voor de bouw en reparatie van visserschepen. In 1826 kwam deze werf in bezit van de Amsterdamse timmerman Willem Nieuwboer. Zijn zoon ontwikkelde een nieuw type botter, de zuidwalbotter, met zijn karakteristieke hoge kop en sterk geveegd achterschip. Dit type botter werd het standaardschip voor de Zuiderzeevissers van Huizen en Spakenburg. De huidige werf dateert grotendeels uit de 19e eeuw en heeft vier scheepshellingen die zijn bedekt met koolteer en gebroken schelpen. De werf is in 1992 grondig gerestaureerd en in vol bedrijf.
Snik Klipper
A. Scheepstypen De schepen zijn gelokaliseerd op de plekken waar ze van oorsprong gefabriceerd werden.
Tjalk
Tjalk
Friese jacht
Boeier Wieringer aak
Tjotter
Praam
Klipperaak Skûtsje
Staverse jol Zeeschouw Zaanse Jol
Lemster aak
Enkhuizer bol Botter
Kwak
Vollenhover bol
Schokker
Punter
Marker rondbouw
Praam
Grundel
Zomp
Klipper Kaagenaar
Hagenaar
Botter
Tjalk
Westlander
Maassluis platje Steilsteven
B. Scheepswerf Duijvendijk in Krimpen aan den IJssel
Blazer Hoogaars
Zalmschouw
Bedrijfsgebouw
se
nd
sel
IJs
dw ar
sh
ell
g llin
Kortlandse sluis
se euwur u 19e-e sch
Hengst
se euw ods 19eu-eten lo ho
Boeier
e sh
de
Vroegere kustlijn
e
ou
Overige bebouwing
r wa
Zeeuwse schouw
ad
lla
Ho
Gesloopt
d we eu ni
Nog bestaand
k we eu ni
Klipper
in
schuurtje
g
smederij
smederij
IJsseldijk
gemaal 0
20 m
0
Bronnen: © ANP (foto); ww.ssrp.nl (A); www.stichtingdirk.nl (B)
© Noordhoff Uitgevers
Werkplaatsen en fabrieken Scheepswerven
6
Industrieel erfgoed vormt in deze atlas een speciaal aandachtspunt. Naast ambachtelijke werkplaatsen en historische scheepswerven komen ook moderne fabrieken uitvoerig aan bod. Uiteraard zijn de wind- en watermolens evenmin vergeten.
195 Kasteel Medemblik Medemblik
Kasteel Medemblik (kasteel Radboud) werd vanaf 1288 aan de oostkant van de haven van Medemblik gebouwd. Dat gebeurde op een goed verdedigbare plek, aan drie kanten omspoeld door de niet lang daarvoor uit stormvloedrampen geboren Zuiderzee. Het maakt deel uit van de reeks kastelen die Floris V liet bouwen om Friese invasies te keren en ook om de West-Friezen onder de duim te houden. Kasteel Radboud was daarmee een zogenoemde dwangburcht. Het kasteel was ooit groter: er resteren slechts twee woonvleugels en een vierkante en een ronde toren. Op het terrein is het grondplan van de oude burcht nog goed te zien: het lijkt op dat van het Muiderslot. Nadat Medemblik aan het eind van de 16e eeuw stadswallen had gekregen, verloor het kasteel zijn defensieve functie. Het kasteel verkrotte en werd in 1889 door Cuypers gerestaureerd. Daarbij veroorloofde hij zich nogal wat vrijheid.
Kasteel Limbricht Limbricht
Kasteel Limbricht is een duidelijk voorbeeld van een adellijke woning die als mottekasteel is begonnen. De kunstmatige heuvel, de motte, is waarschijnlijk in de 10e eeuw opgeworpen en ligt binnen een brede gracht. Onder de huidige bebouwing zijn de vermoedelijk 12e-eeuwse resten gevonden van een ronde, natuurstenen donjon (woontoren). Na de verwoesting van het oude kasteel in 1579 (tijdens de Tachtigjarige Oorlog) is het huidige kasteel in de 17e eeuw opgetrokken in Maaslandse renaissancestijl. Bij de bouw werd de burchtheuvel flink vergroot. Het kasteel bestaat uit een hoofd-burcht en een voorburcht in de vorm van een kasteelhoeve. Van de kasteelhoeve zijn de zuid- en de westvleugel ouder dan de oostvleugel. Kasteel Limbricht deed in 18131814 dienst als veldhospitaal voor gewonde Franse soldaten, en in 1917 als interneringskamp voor Duitse soldaten die zich via Nederlands grondgebied uit de strijd in België trachtten terug te trekken. Thans is het in gebruik als feestlocatie.
Kasteel Doornenburg Doornenburg
Op een strategische plaats, bij de splitsing van de Waal en de Neder-Rijn, ligt kasteel Doornenburg. Het grote kasteel is mede door de aanwezigheid van een omvangrijke voorburcht een van de fraaiste middeleeuwse kastelen in Nederland. Op de plaats van het kasteel bevond zich in de 9e eeuw al een versterkt huis, bekend onder de naam Dorenburc. In de 14e eeuw is sprake van een eenvoudig kasteel, bestaande uit een ommuurde binnenplaats en een zaalbouw. Door opeenvolgende uitbreidingen groeide deze zaalbouw uit tot de imposante burcht van nu. De voorburcht is in oorsprong 15e-eeuws en herbergt onder meer een kapel. Twee eeuwen later is een boerderij toegevoegd. In de 19e eeuw raakte Doornenburg in verval. In 1945 werd het toen net gerestaureerde kasteel door Britse bommen beschadigd, maar later werd de schade hersteld. Het kasteel, in 1968 een van de locaties waar de televisieserie Floris werd opgenomen, is voor bezoekers toegankelijk. Foto’s: © Karel Tomeï
© Noordhoff Uitgevers
Verdediging Kastelen Speciale fotopagina’s gaan dieper in op afzonderlijke monumenten, verspreid over het hele land. Elke foto is kort toegelicht. Op deze manier komen de geselecteerde gebouwen optimaal tot hun recht. 7
Nutsvoorzieningen
Post, telegraaf, telefoon
180
Postkantoor in Raamsdonksveer Het voormalige postkantoor in het Brabantse Raamsdonksveer (ca. 1900) bestaat uit een publieke ontvangstruimte en een forse directeurswoning. Het geheel is opgetrokken in de zogenoemde chaletstijl. In deze tijd van opkomend toerisme naar Zwitserland was deze bouwwijze populair. Hij verleende het bedrijfsgebouw een gemoedelijke en toch voorname uitstraling. Oorspronkelijk stond op de woning ook nog een klein torentje. Het postkantoor is ongeveer een eeuw als zodanig in gebruik geweest. Nadien is het opgeknapt en is er een poolen snookercafé gevestigd. De directeurswoning wordt verhuurd als kantoorruimte.
Postbezorging Het postkantoor van Raamsdonksveer (ca. 1900) is zeker niet het oudste van Nederland, maar heel veel ouder is deze categorie erfgoed niet. De Romeinen hadden al een gereguleerde vorm van postbezorging en ook in de middeleeuwen zijn brieven besteld, maar deze activiteiten kenden nog geen aparte infrastructuur. In de loop van de 16e eeuw veranderde dat: er is sprake van postmeesters die vanuit ‘postcomptoren’ werkten. Daarvan is echter geen enkel voorbeeld bewaard gebleven.
1850 kreeg de staat ook officieel het monopolie op de postinzameling en -bezorging, waarmee de eerste – toen nog gietijzeren – brievenbussen in het straatbeeld verschenen (C). Tot ver in de 19e eeuw werd alle post nog verzameld ten huize van de lokale postdirecteur, waar vaak een postlokaal was ingericht. Maar de Postwet van 1850 legde de grondslag voor de nieuwbouw van vele honderden postkantoren. Ze bestaan veelal nog – zij het niet meer als postkantoor.
Postkantoorgotiek
Overheidsmonopolie De oudste postale monumenten dateren uit de tijd na 1795, toen de posterijen een door de overheid beheerde organisatie werden. Met de Postwet van
Eind 19e eeuw werd er driftig gebouwd door de posterijen. Dat kwam mede door de opkomst van de telegrafie in de jaren 1870. Aanvankelijk was deze communicatiedienst nauw verbonden met het
A. Utrecht: voormalig hoofdpostkantoor aan de Neude
Crisisjaren Rond de Eerste Wereldoorlog raakten de posterijen en de inmiddels daaraan toegevoegde gelddiensten (Postgiro) in de rode cijfers. Postkantoren uit deze periode zijn dan ook schaars, al werden in de jaren 1920 juist wel weer twee monumentale uitzonderingen opgeleverd: de hoofdpostkantoren
B. Telefooncellen door de jaren heen
ingang openbaar privaat en Rijksverzekeringsbank
ingang bestellers
spoorwegnet en waren er aparte telegraafkantoren (E). Het was echter efficiënter post en telegrafie in één pand onder te brengen. Vandaar de hausse aan nieuwe post- en telegraafkantoren. In de bouw van de deze nieuwe publieksvoorzieningen voerde ‘postkantoorgotiek’ de boventoon. In feite was het Hollandse neorenaissance met gotische en soms chaletkenmerken.
wachtkamer publiek
garage
Rijksverzekeringsbank en ouderdomsrente
bestellers
TELEFOON
lift
TELEFOON
tele foon
telefoon
telefoon
n ptt telefoo
TELEFOO
N
glasoverdekt laadstation
aankomst
pakketpost
vertrek
lockboxes
postpakket
kluis
Engels model, vanaf 1931 Amsterdam
kouwebenencel, vanaf 1931 Den Haag
Brinkman en Van der Vlugt, vanaf 1932
1100 cel, vanaf 1965 (sinds 1984 groen)
C. Brievenbussen door de jaren heen
frankering bus
zegel lokettenruimte
couranten
lokettenruimte
zegel
hal publiek zaalwachter
zegel
postwissel kwitantie giroverkeer
BRIEVENBUS BRIEVEN douwe de jong
afrekening kwitantieloper
POSTERIJEN
lichting tijdens bestelling
volgende lichting
PTT
spaarbank
wachtkamer
DRUKWERKEN
LICHTING
telegraafbestellers ingang telegraafambtenaren
adjunctdirecteur
telegraaf administratie
aanneemkantoor ingang publiek
1
IS GESCHIED
ptt post
DE LICHTING VAN MA IS GESCHIED
directeur ingang postambtenaren
staande brievenbus, vanaf 1914
Kleine De Koo, vanaf 1951
tweeling brievenbus, vanaf 1960
Bronnen: © Wolverlei/Martin Stevens (foto); P. Hefting, R. van Raalte, Hoofdpostkantoor en Telefoongebouw, Neude 11, Utrecht: Architekt J. Crouwel 1924 (1981) (A); Museum voor Communicatie (www.muscom.nl) (B)
plattelandsbrievenbus, vanaf 1987
© Noordhoff Uitgevers
Nutsvoorzieningen Post, telegraaf, telefoon
8
Opkomst en ondergang van het postkantoor: dat is een van de vele opmerkelijke thema’s in deze atlas. De verhalen wordt verteld aan de hand van foto’s, kaarten, tekeningen en plattegronden – met oog voor spannende details, zoals hier de ontwikkeling van het straatmeubilair.
283 B. Hortus Leiden te S
Wit
kassen Victoriakas
bolwerk
rosarium notentuin in
tu systeem
wintertuin
Clusiustuin
nsteeg
Sterrenwachtlaan
gracht envest woning 5e Binn hortulanus kantoor hortus
Nonne
Witte Singel
kruidentuin
varentuin
Talcotthuisje
hoge kas
Japanse tuin (Von Siebold gedenktuin)
bezoekerscentrum sterrenwachttuin sterrenwacht
rie oranje
Witte Singel
Sterrenwachten In de 17e eeuw kende de wetenschap behalve botanische tuinen ook andere onderzoeksfaciliteiten. Zo was de universiteit van Leiden in 1633 de eerste ter wereld met een eigen sterrenwacht, een houten toren op het Academiegebouw. Deze sterrenwacht bestaat niet meer, wel de opvolger aan de Witte Singel uit 1861, naast de hortus (A, B). Ook de 17e-eeuwse sterrenwacht in de Utrechtse Smeetoren (sinds 1642) is in de 19e eeuw afgebroken. De vervanger, op het bastion Sonnenborgh, werd in 1854 ingericht door de natuurkundige Buys Ballot, die er ook een weerstation onderbracht (het latere KNMI). Sonnenborgh is tot 1986 gebruikt voor de wetenschap; nu is het een museum. Het complex bevat een aantal kijkinstrumenten. Op het dak staat een verrijdbare ‘coelostaat’ (9) die het zonlicht doorleidt naar een spectroscoop waarmee men de zon kan bekijken. In de 19e-eeuwse meridiaanzaal staat de meridiaankijker opgesteld, een instrument voor exacte tijdsbepaling (3). In de noordertoren, zuidertoren en oostertoren staan nog andere kijkers opgesteld (4, 6 en 8). Verder zijn er een observatiedak (10), een collegezaal uit 1909 (2) en een prachtige bibliotheek (7).
el ing
rug Paterb
speelde daar een grote rol in. Hij wordt in de hortus geëerd met een Japanse tuin. Grote publiekstrekker is de Victoria amazonica die sinds 1872 elk jaar als eenjarige plant wordt gekweekt. Deze plant komt in de zomer ’s nachts tot bloei, de eerste nacht roze en de tweede nacht wit. Hij staat in de Victoriakas, waar ook de soms eeuwenoude palmvarens (cycasachtigen) groeien.
g dingan uw hoof gebo ie-
Academ
Rape
C. Sterrenwacht Utrecht 9
N
1 10
9
2 11
10
1
12
3
6
Laboratoria
11
2
8 3
6
12
4
5 8
7
12
12
Domtoren UTRECHT Sterrenwacht Sonnenborgh
D. Universiteitsgebouwen Rijksmonumenten Hogeschool Universiteitsgebouw Botanische tuin Planetarium/sterrenwacht e.d. Universitair laboratorium
Amsterdam Universiteitsgebouw Hortus botanicus Laboratorium (UvA) Laboratorium voor Artsenijbereidkunde Physiologisch laboratorium (VU) Zeemanlaboratorium Laboratorium vierde faculteit (VU)
Leiden Academiegebouw Prentenkabinet Hortus botanicus Oude Sterrewacht Kamerlingh Onnes laboratorium Boerhaave-laboratorium vm. Pharmaceutisch Laboratorium Rijksmuseum van Natuurlijke Historie
Franeker
Haren ’t Huis de Wolf
7 8 9 10 11 12
Bibliotheek
Collegezaal Meridiaanzaal Noordertoren Cycloïdische ruimte Zuidertoren Oostertoren Coelostaat Waarneemdak Bastion Kazemat
Radiotelescoop Dwingeloo
Wageningen Laboratorium voor Microbiologie Schip van Blaauw Laboratorium Tuinbouwplantenteelt Laboratorium voor Landmeetkunde
Cantonspark
Leiden Utrecht
Weer en Zonzaal
Kampen Hoofdgebouw Protestantse Theologische Universiteit
Amsterdam Baarn
1 2 3 4 5 6
Groningen Academiegebouw Mineralogisch-Geologisch Instituut Physisch Laboratorium
Groningen
Planetarium Eise Eisinga
Wageningen
Utrecht Academiegebouw Minrebroederstraat 12 Oranjerie Oude Hortus Voormalig Fysiologisch Laboratorium Rudolph Magnus Instituut Physisch Laboratorium Hygiënisch Laboratorium
Delft Delft vm. Polytechnische School Vrije Akademie Rode Scheikunde Gebouw Werktuigbouwkunde De Engelenbak vm. gebouw Werktuigbouwkunde Mijnbouwkunde en Petroleumwinning
4
5
7
In de universiteitssteden herinneren enkele laboratoria nog aan baanbrekend onderzoek dat eind 19e en begin 20e eeuw is verricht. Van de interieurs van deze gebouwen is niets meer over door de ontwikkeling van het instrumentarium. De bloei van de natuurwetenschappen rond 1900 heeft te maken met de industrialisatie en met de hervorming van het voortgezet onderwijs. Aan de nieuwe hbs werd uitstekend onderwijs gegeven in de bètavakken. Daarnaast zorgde de hbs voor democratisering van het onderwijs, waardoor talent uit de middenklassen kon doorstromen naar de universiteiten. Vaak waren het de hoogleraren zelf die zich enorm inspanden voor de realisatie van nieuwe laboratoria. Zo kreeg de natuurkundige Heike Kamerlingh Onnes het in Leiden voor elkaar dat het bestaande laboratorium aan de Steenschuur werd gemoderniseerd. Dat laboratorium was op 10 juli 1908 het koudste plekje op aarde toen Kamerlingh Onnes erin slaagde om het heliumgas vloeibaar te maken bij een temperatuur van -269 °C. In 1913 kreeg hij daar de Nobelprijs voor. In Wageningen ijverde de plantenkundige Anton Blaauw voor een modern laboratorium, dat het Schip van Blaauw ging heten. Naast dit gebouw kwam na aandringen van Blaauw ook een professorenwoning, waar hij zelf ging wonen om ook ’s nachts naar zijn laboratorium te kunnen gaan als dat nodig was voor zijn experimenten. In Amsterdam staat in de Plantagebuurt een aantal laboratoria waar baanbrekend onderzoek is gedaan door de chemicus Henry van ’t Hoff en de natuurkundigen Johan van der Waals en Pieter Zeeman. Bij het ontwerpen van laboratoria moesten architecten soms aan bijzondere technische eisen voldoen. Voor de experimenten van Zeeman waren trilvrije vloeren nodig en ook moest zo min mogelijk ijzer in het gebouw worden verwerkt om verstoring van magnetische velden te voorkomen. Alleen aan de buitenkant is een smeedijzeren raam, met een sculptuur die het Zeemaneffect zichtbaar maakt.
g
nbur
urg
Rapenb
N
Gebouw voor Geodesie, Kanaalweg Laboratorium Algemene en Analytische Chemie Laboratorium Microchemie en Metallografie, vm. laboratorium Physica en Electrotechniek vm. laboratorium Microbiologie vm. laboratorium, nu Techniekmuseum vm. gebouw Weg- en Waterbouw Heerlen
Monseigneur Laurentius Schrijnenhuis
Bronnen: www.hortusleiden.nl (B); www.sonnenborgh.nl (C); Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (D)
© Noordhoff Uitgevers
Onderwijs en wetenschap Universitair onderwijs en onderzoek Schitterende driedimensionale tekeningen maken duidelijk hoe complexe monumenten in elkaar zitten. Zo wordt in één oogopslag helder hoe de Utrechtse Sterrenwacht is opgebouwd. 9
Vermaak en cultuur
Toerisme
296
Het Badpaviljoen in Domburg Op een zonnige dag trekken we massaal naar de kust. De liefde voor baden in zee is echter nog niet zo oud en begon in de 19e eeuw. Doktoren wezen in die tijd op de heilzame werking van zeewater en -lucht. De eerste Nederlandse badplaatsen waren Scheveningen en Zandvoort. Domburg volgde snel, in 1834. Door de populariteit van kuurarts Johann Georg Mezger, die in de zomer in Domburg verbleef, werd de plaats een internationaal kuuroord. Dat is nog goed te zien aan het Badpaviljoen, dat in 1889 een eenvoudiger paviljoen verving. Het had een grote concert- en kuurzaal, een conversatiezaal, een biljartzaal, een leeszaal voor heren en een salon voor dames. Het Badpaviljoen is nu een restaurant en appartementengebouw.
A. Amsterdam: grand hotels
B. Amsterdam: Artis Rijksmonument
Hotel Victoria
1 Twee bronzen jachthonden
4 Tuinvaas
2 Twee natuurstenen beelden
5 Grafmonument
3 Tuinvaas Grand Hotel Krasnapolsky Hotel de l’Europe
Doelen Hotel Entrepotdok
Hotel Schiller
Entrepotdok
American Hotel
Plantage Doklaan Kerbertterras
3
voormalig Etnografisch Museum (de Volharding met Collegezaal)
Hollandse Uilenruïne Tuin
Artis1 vijvers 2 met bruggen
Moeflonstal
Eenhoevigenhuis
de Ledenlokalen
het Groote Museum
Minangkabause Huisje 5 Masmanhuisje Oude Broedmachinehuis/ Duivenhuis 4
Artis Bibliotheek
Salmhuisjes
Fazanterie
e
Plantage
Papegaaienlaan
tag
Hoofdentree
Muid ergra ch
Eik en Linden
Aquarium
Directeurswoning
Plantage Middenlaan Huize Weltevreden
N
Plan
Hotels met grandeur
Huize Welgelegen
0
Bouwjaar van attractie
Sprookjesbos De Vliegende Fakir
1952-1959 Sprookjesboom
Anton Pieckplein 1954
1960-1969 1970-1979
Stoomcarrousel 1956 Sprookjesbos 1952
Diorama 1971
Spookslot 1978
in
Repelsteeltje
De Nieuwe Kleren van de Keizer
Stoomtre 1969
Kinderspoor 1954
De Indische Waterlelies Klein Duimpje Assepoester SneeuwDoornroosje De Magische witje De Kikker* koning Klok De Wolf en de Tafeltje Dek Je, Zeven Geitjes Ezeltje Strek Je Hans en KabouterKleine Boodschap Grietje dorp Draak Vrouw Holle Lichtgeraakt De Trollenkoning Raponsje
n rei mt
100
200 m
De Kleine Zeemeermin Langnek
Het Stoute Prinsesje De Rode Schoentjes
0
De Chinese * Nachtegaal
Het Meisje met de Zwavelstokjes
1980 of later
Bronnen: © Hollandse Hoogte (foto); Artis / Peter de Vries Cartografie (B); www.efteling.com (C)
* eerst op andere locatie
Roodkapje
0
De Zes Dienaren 50
100 m
© Noordhoff Uitgevers
Vermaak en cultuur Toerisme Waar in Artis zie je nog iets van de negentiende-eeuwse oorsprong? En hoe is de Efteling in de loop der jaren gegroeid? Het zijn dit soort onverwachte kaarten die de atlas tot een echt kijk- en leesfeest maken. 10
50 m
C. De Efteling
Stoo
De grandeur van het badhotel in Domburg laat goed zien dat toerisme in de 19e eeuw een elitaire aangelegenheid was. Ook andere hotels uit die tijd, zoals het Amstel Hotel in Amsterdam en Hotel Des Indes in Den Haag (E), ademen nog steeds een voorname sfeer. In eerdere eeuwen was reizen vermoeiend en tijdrovend. Maar dankzij de trein en het stoomschip konden rijke mensen zich nu snel en comfortabel verplaatsen, voor hun plezier of hun gezondheid (kuren). Gasten verwachtten van hun verblijfplaats de luxe van thuis en liefst nog meer. De grand hotels die na 1860 naar Amerikaans voorbeeld werden gebouwd, waren daarom veel chiquer en groter dan de herbergen en logementen van weleer. Het verblijf in zo’n hotel werd een doel op zich. Op de benedenverdieping hadden de meeste grand hotels daarom niet alleen een restaurant, maar ook een café, een biljartzaal en soms een concertzaal. De grand hotels in Nederland verrezen in Amsterdam en Den Haag en langs de kust, in Zandvoort en Scheveningen (A, E). Het Amstel Hotel (1867) illustreert het beste hoe een grand hotel eruit moest zien. Het gebouw heeft het uiterlijk van een paleis en ligt prachtig aan de Amstel.
Giraffenstal
Apenhuis
at
1000 m
Kerklaan
500
t Sarpha tistra
Amstel Hotel 0
299 D. Oudste nog bestaande voetbalclubs
ASC Naam voetbalclub s.v.c. Lycu
Bij fusieclubs is het oprichtingsjaar van de oudste fusiepartner gehanteerd
HAA
Veendam Sneek
Assen Achilles 1894 1895
1889
HSV Sport 1889 Zwaag
KENNEMERLA RLEMND
1921
1889
OPGER. 1 OKT 1893
Zwolsche Athletische Club
ZAC 1893
EST. 2010
Koninklijke HFC 1883
1883
F.C. VICT
&
H.C .
SIN
Haarlem
Oegstgeest
R E T V Robur et Velocitas 1887
Zwolle
D S 18 9 3
Victoria 1893
Hilversum
Deventer
Amersfoort
Den Haag
Enschede
Apeldoorn
UD
Utile Dulci 1875
1885
PW 1885 1885
Wageningen
TVERENIG OR
Nijmegen
Vitesse 1892
Dordrecht Hercules 1889
Concordia 1895
NKLIJKE KONI
Koninklijke UD 1894
Arnhem
Utrecht SP
Gouda Olympia 1898
HERCUL ES
Rotterdam
OLY M PIA
Delft
Quick 1896
ECHTSE UTR
Koninklijke HBS H.C & V.V. 1893 (HVV) 1883
EN . VE 94 v.v 18
189 0
LSC 1890 1895
Haarlem-Kennemerland 1889
ASC 1892
M DA
Haren
Leeuwarden
G IN
Behalve het Olympisch Stadion in Amsterdam zijn nog verscheidene andere historische sportcomplexen bewaard gebleven. Daar zijn relatief veel zwembaden onder, een aantal stadions, clubgebouwen en ook maneges (E). Heel bijzonder zijn de historische maneges in de grote steden Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. De manege in Den Haag uit 1895 is de voormalige Koninklijke Manege van koning Willem II. De zaal waar wordt gereden, lijkt wel een balzaal. Een aantal sportcomplexen is aangelegd als werkloosheidsproject in de jaren dertig van de 20e eeuw, zoals de Amsterdamse Bosbaan (een roeibaan), stadion De Goffert in Nijmegen en het strandbad in Winterswijk.
s Sparta rgu
IA OR
Accommodatie
v.v. Veendam 1894
LAC Frisia 1894
1892 Voetbal vanaf dit jaartal
Evenementen Naast de reguliere sportcompetities ontstonden rond 1900 ook tal van grote toernooien en evenementen. Een van de oudste grote sportevenementen is de Elfstedentocht, die al in de 18e eeuw werd gereden. Deze 200 km lange schaatstocht voert langs de elf Friese steden (B). Op 2 januari 1909 werd de eerste officiële Elfstedentochtwedstrijd gehouden. Ook hier was Mulier initiator. En hij ontwierp het Elfstedenkruisje dat de deelnemers die de tocht voltooien krijgen. Na 1909 werd de tocht veertien keer gehouden, de voorlopig laatste keer in 1997. Naast de wedstrijdrijders deden vele duizenden recreanten mee. Tot 1963 was de Elfstedentocht vooral een noordelijk fenomeen. Door het verslag op radio en tv van de barre tocht van 1963 kreeg de Elfstedentocht landelijke bekendheid en werd het een waar mediaspektakel. Een ander groot sportief evenement is de landelijke Vierdaagse die voor het eerst in 1909 werd georganiseerd door de Nederlandse Bond voor Lichamelijke Opvoeding. Aanvankelijk had de wandeltocht vooral een militair karakter. Tot 1925 konden deelnemers vanuit dertien plaatsen starten. Sindsdien is Nijmegen de vaste startplaats. Net als de Elfstedentocht groeide de Vierdaagse uit tot een groot evenement met veel media-aandacht. Inmiddels is het een internationaal gebeuren, met deelnemers uit meer dan 70 landen. De deelnemers lopen per dag 30, 40 of 50 kilometer. Er zijn vaste routes die zijn vernoemd naar de belangrijkste plaats die tijdens de route wordt aangedaan (C). Aan het eind van de Vierdaagse worden de deelnemers feestelijk ingehaald op de ‘Via Gladiola’ (Sint Annastraat).
Be Quick 1887 1887 L.A.C. FRISIA 1883
Plaats met voetbalclub(s)
mbinatie Co
daar kennis met sporten als hockey en tennis. Deze sporten introduceerde hij ook in Nederland. Hij stond verder aan de wieg van verschillende sportclubs en -bonden, zoals de atletiekbond en de schaatsunie.
Quick 1888 1888
Tilburg GVC 1886 1890
Sparta 1888
VOC 1895
DFC 1890
Willem II 1896
Quick 1890 1890
E. Monumentale sportaccommodaties Amsterdam
Rijksmonumenten
Olympisch Stadion
Stadion
Apollohal
Sportfondsenbad Oost Velox/Zuiderbad S Nieuwe Passeerdersstraat Hollandsche Manege
Sportpark
S
Jaap Edenbaan
S
Sporthal, gymzaal Zwembad
Groningen
Âldtsjerk
Noorderbad De Papiermolen
V IJsclub Oudkerk Franeker
Leeuwarden
Sjûkelân
Voormalig zwembad Drafbaan, manege
Nieuwe Manege
Sneek
Leeuwarderweg
Tennis-, squashbaan
Heerenveen
Thialf
Wielerbaan Roeibaan
Kolhorn
De Roode Leeuw
Kunstijsbaan
Alkmaar
Kaatsbaan
Het Kuipje (Sportpaleis) Jong Holland
V Sportverenigingsgebouw S
Overige sportvoorziening
Zwolle
Overveen
De Wipstrik
Stoop’s Bad Haarlem
Overdekt
S
Huis Ter Kleef De Houtvaart Warmond
Den Haag
Wassenaar
Kegelbaan
V
S
Gaslaan
Eloys Gasthuis
V Delft
Hengelo
Hilversum
’t Lansink
S Sportgebouw Schuttersweg S Sportpark Maarssen
Utrecht S
Duindigt
Delftse Studenten Roeivereniging Laga
Gemeentelijk zwembadcomplex
Bosbaan
S Leiden
METS-banen Nederlandsch Sportpark S Willemshof
Weesp
S
Amstelveen
Kaagsociëteit V V Starttoren
S Enschede
De Tol
Lunteren
De Konijn Villa Anderstein Huis Maarsbergen Maarsbergen
V
De Steeg
Middachten ’s-Heerenberg
Nijmegen
Winterswijk
Strandbad
De Kaatsbaan
De Goffert
S Dordrecht
Voetbalvereniging O.D.S. ’s-Hertogenbosch
Militaire manege
Bergen op Zoom
Gebouw T
Rotterdam
Spartastadion Het Kasteel Oostelijk Zwembad Sportfondsenbad Noord
Weert
De Lichtenberg
Rotterdamsche Manège V Rotterdamsche Zeilvereeniging V De Maas
Maastricht
Hof van Tilly
S
Bronnen: Databank sportbonden, sportclubs en sportperiodieken in Nederland, Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis Den Haag (D); Mulier Instituut, Sociaal-wetenschappelijk sportonderzoek (E)
© Noordhoff Uitgevers
Vermaak en cultuur Sport Ook sport maakt deel uit van ons cultureel erfgoed. Denk aan fraai bewaarde sportaccommodaties, maar ook aan tradities als de Friese Elfstedentocht en de Vierdaagse. Een aparte kaart laat zien waar de 28 voetbalclubs liggen die vóór 1900 zijn opgericht.
11
Erfgoed in het buitenland
Suriname
362
Plantagehuis Frederiksdorp De plantage Frederiksdorp (1747) ligt aan de rivier de Commewijne, te midden van veel andere plantages. Op de plantage werd koffie verbouwd en na de afschaffing van de slavernij in 1863 vooral cacao. De oude vloer waarop de koffiebonen werden gedroogd, is behouden. In 1775 besloeg de plantage 92 hectare en werkten er 200 slaven. Het monumentale huis op de foto was het grootste gebouw van de plantage en werd bewoond door de plantage-eigenaar. Het plantagehuis lag altijd aan de rivier en was daardoor het eerste gebouw dat de bezoeker zag. De overige gebouwen lagen achter het plantagehuis. De gebouwen op de plantage Frederiksdorp zijn gerestaureerd en sinds 2004 in gebruik als hotel.
Plantages
De oudste plantages lagen langs de bovenloop van de Surinamerivier. Vanaf 1685 werden ook langs de bovenloop van de Commewijne plantages gesticht. Na 1747 werden er ook plantages aan de benedenloop van de Commewijne uitgegeven. Daar lag het land echter laag, waardoor de grond drassig was en lastig te bewerken. Voor de aanleg van deze plantages waren daarom waterstaatswerken nodig, zoals sloten en sluizen. Een groot aantal daarvan is bewaard gebleven (A). De meeste plantages zijn nu verlaten en vervallen. Enkele plantagehuizen, zoals Frederiksdorp, Mariënbosch en Spieringshoek, zijn gerestaureerd. Van de bedrijfsgebouwen is weinig over: een enkele loods, kapa (ketels voor het koken van suikerrietstroop) en resten van een suikermolen (A).
In 1667 kwam Nederland in het bezit van Suriname, dat in tegenstelling tot de Antillen zeer vruchtbaar was. Op dat moment lagen langs de rivier de Commewijne al grote plantages van Engelsen en Sefardische Joden uit Brazilië. Het aantal plantages nam snel toe, tot ruim 600 in het jaar 1800; daarna zette een daling in. Op de plantages werden tropische exportproducten verbouwd: suiker, koffie, cacao en katoen. Hiervoor werden grote aantallen Afrikaanse slaven ingezet, die zeer zwaar werk moesten verrichten. Op 1 juli 1863 werd de slavernij afgeschaft, een gebeurtenis die jaarlijks wordt herdacht. Ook verschillende monumenten, zoals het Kwakoebeeld, herinneren hieraan (C).
Forten Het oudste fort in Suriname is Fort Zeelandia in Paramaribo (B). Dit fort werd in 1667 door de Zeeuw Abraham Crijnssen veroverd op de Engelsen en kreeg daarom de naam Zeelandia. Het fort staat aan een bocht in de rivier Suriname en moest de nederzetting Paramaribo verdedigen. De Nederlanders breidden het fort uit tot vijf bastions, waarvan er nu nog drie over zijn: de bastions Middelburg, Vlissingen en Veere. Op het terrein voor het fort staan nog enkele houten officierswoningen (1839) die typerend zijn voor de koloniale architectuur in Suriname. In 1712 slaagden de Fransen erin de plantages bij Paramaribo aan te vallen. De Nederlanders bouwden vervolgens Fort Nieuw-Amsterdam (1735-1747) bij
A. Overblijfselen van plantages langs de Commewijne Clifford Kocqshoven Kerkshoven St.Aarons Landlust Goosen
me
na
ht
Richelieu
Jagtlust
Breedevoort
Nieuw Roland
Venlo
Schoonoord
Lust
Broe ders gift
rijk
Nieuwzorg
Cornelis Vriendsch. Argent Court
Welbedacht
Bronnen: © Horacio-John Do/Lineair (foto); A. Kapper, De goudkust van Suriname; ruimtelijke inrichting en cultureel erfgoed van de plantages langs de Commewijne-rivier in Suriname (1667-1863) (A)
Nw. Mocha Kleinhoop
Breukelerwaard
Bergerac
Hooijland
La Campagne
L’Assistance
Twijfelachtig
Alliance
De Jonge Bijenkorf Vlaardingen
Saphir
I’ Embarras
Picardie Welgevallen Purmerend Kl. Bellevue Beninenburg
La Singularité Zorg en Hoop
Constantia
Hoopwijk Vrouwenvlijt Welgemoed Saltzhalen Hiesveld Tulpenburg La Sangsue Patientie Liefdeshoop De vier Gezusters
Zonnebloem
Catarnenbrug
Nw. Meerzorg
Nieuw Grond
Tyronne
Alderat
Bruinendaal
Beekenhorst Weltevreden Akkerboom
’t Vertrouwen
Frederiksbrug Hecht en Sterk
Killenstein Mon Souci
Brouwerslust
Nut en Schadelijk
Campenburg
Spieringshoek
en Ouderszorg
Vriendsbeleid
Wederzorg
Katwijk
Welgelegen
Mon Tresor
Nijd en Spijt
Alkmaar
Zorgvliet
Visserszorg
Ellen
Zoelen
Leliëndaal
Tourt onn Ma R e etra ite
A la bonne Heure Geertruidenberg Marienburg
st
c re rd
Ru
Do
Oldenburg
rtsvl. Stolke lust ijs en Bu oop Vriesh
st Janslu resburg Co t itvlug De U n ermai St. G tica Prac ch nbos SlakkeRetraite Ma
en
Industrie Charlesburg Wolfenbuttel
st
Lu
e rd
Fort Zeelandia
Susanna’s daal Clevia
aa lw
Paramaribo
Clevia Morg ens ton Kl. S d Geij usanna ersv ’s d al lijt Uit en Mon thuis P Eliz laisir abe th’s hof ri Rain Su ville
Voorburg
Be
Vaderszorg
Cayenne
Leonsberg
Kroonenburg
Fort Nieuw Amsterdam
De Goede Vriendschap Schaapstede Rijnbeek
Frederiksdorp
Guadeloupe
Commewijne Verlaten redoute Purmerend
Mariënbosch
Berlijn
Johan en Margaretha Buitenrust
Maasstroom
Elisabethshoop
Johannesburg
Einde Rust Lust tot Rust
Leyerdorp Andreesgift Pieterszorg
Rust en werk
Reijnsdorp
De Resolutie
Boksweide Kleinslust
Bodenburg
Reijnsfort
Sluis
Kl. Polen
Resterende plantagewoning
Johanneszoon Korte Vreugd en Kleinshoven
Ponthieu Cornelia’s burg
Nw. Acconoribo
Maria Peronella en Johanna Maria Bent’s Hoop
10 km
5
0
Zorgvliet Voormalige plantage met resterende bedrijfsgebouwen
Slootwijk Vossen Fortuin De Dageraad
burg
Gelre
© Noordhoff Uitgevers
Erfgoed in het buitenland Suriname
12
Dat buiten de landsgrenzen nog heel wat Nederlands erfgoed is te vinden, is niet erg bekend. Deze atlas laat deze plekken zien: van polders en kerken tot forten, slavenhuisjes en plantages. Aparte pagina’s zijn gewijd aan de thema’s ‘herdenken overzee’ en ‘Nederlandse woorden in andere talen’.
Erfgoed per stad
Delft / Deventer SOENDA
379
ST AT RA
OOSTSINGEL
Delftse Vliet
GSE
ER TV N'
LA
N
WATERI NG SE VE ST
A
8
Roosbrug
AAT STR
N AA
OF OL L PA
ST ME RA AT
VAN
OO
SI 8 8 BIE T Museum Lambert van Meerten NG AA Schreibrug EL 17 8 12 Huyse van Harmen Schinkelbrug STR US Sint-Christoffel 8 8 Museum Het Prinsenhof (voorheen Sint-Agathaklooster) PH 8 16 3 Vrouwe van Rijnsburgerbrug UL Koornbeurs OD 8 Schout van der Meerbrug Oude Mannen en Vrouwenhuis 11 12 12 11 (Vleeshal) 8 Hopbrug 12 12 Waalse kerk 9 8 8 Nieuwe Kerk Vismarkt Machinefabriek Goudriaan Pompen Oude Kerk 3 Warmoes7 Kaakbrug Oudemanhuisbrug K Bagijnetoren 3 2 brug 7 8 LO Stadhuis Maria van Jessekerk 8 Minrebroersbrug 6 STB 13 Klaauwshofje Huis van Savoy (Het Wapen van Savoyen) OO 11 8 12 Waag 11 Gemeenlandshuis Agnietenbrug Stadsleenbank 12 7 7 Het Meisjeshuis 7 Stadsboterhuis 8 Sint-Hippolytuskapel Teemsbrug 11 3 12 Poortgebouw van hofje 11 8 3 Oostpoort 15 8 8 7 Vm. Delftsche Bank 11 Sociëteit Phoenix OOSTPOORT WEG N 3 Heilige Geesthuis voormalig Jongenshuis AA 8 Oostpoortbrug Touwbrug Catharijnebrug L SL (Stadsherberg De Mol) 8 8 Genestetkerk Sociëteit Tyche E MO T N AT GD AT AA Nathan Straushuis Mauriciusbrug AA RA EN RA TR Garage Centraal XL ST RL ST RS Bijbelbrug Museum Paul AN 8 Brugwachterswoning Nieuwelaan PA VE GEL IM DE A I E L Sint Jacobsbrug N U H Z DELF SI LD Tétar van Elven ER Elout van Soeterwoude-school GAU VE Synagoge WSE ND E LS 14 8 3 17 6 VA WEG EZ 14 Vm. gebouw Werktuigbouwkunde Distilleerderij Huyterstraat 14 8 14 Waterslootsebrug 6 14 AN Gasthuisbrug AT Haverbrug ELA RA 8 12 8 Techniekmuseum UW 15 Sportverenigingsgebouw SST Vm. gebouw Polytechnische School ON NIE 8 I 14 SM 8 Vm. laboratorium Allerheiligst Sacrement Patriciërshuis Oude Delft 95 (thans UNESCO-IHE Institute for Water Education) Leeuwebrug Vm. gebouw Geodesie Microbiologie 14 (Vredeskerk) EG 14 Vrije Akademie W L A Weesbrug De Engelenbak NA KA AN Sint Jansbrug 12 Vm. laboratorium 13 Voormalig Kantongerecht ERLA 12 14 Sint-Barbaraklooster (thans sociëteit studentenvereniging Virgiel) Physica en Electrotechniek Patronaatsgebouw 8 14 Gebouw Mijnbouwkunde en 14 11 OT Vm. gymnasium 14 Petroleumwinning NASSAULA SLO AN Vm. Legermuseum ER W DER
se lft
DE VR
S
De
t
EG IELEW
e Vli
WE
LWEG STAA
LAA
N OE
ING
NT S
T VAN TAK ETSTRAA V LI
T ER WE
LA STP
P O O RT
AAT
N
VAN BOS SEST R
D ER VAN AT CORT NSTRA LINDE
AN
DE
STR UIS KR
T AA
AU W LFG PAR K
A NL LIJ CO
E AD SEK ND SLA
ERT
Maria en Ursulakerk 12
EG RW
6
Sint-Joristoren AT AT 3 RA RA TST Vrijmetselaarsloge LST OR DE Bagijnhofbrug Silentium AN EPO EL D VA KO Postkantoor TV Lakenverwersbrug RI E Hof van Delftbrug 8 Drogerijbrug Vm. gemeentePoelbrug 11 8 school voor jongens Standbeeld Hugo de Groot 14 8 Bloedbrug Drapeniersbrug T
Bagijnhofpoort
L RFT KO
EG TW AD
SE EY EK
Korenmolen De Roos
RA
KD
CK OU BR EN
14 Vm. gebouw Weg- en Waterbouw
LPA STA
E ER
15
Hofje van Gratie 8 Sint Stevensbrug 6 Zeepfabriek Bousquet
IJK N SD IZE ER H U RW N VE RTIE DE
AN
B DE YS RU
IESS TRAA T
EN
10 3 Sint-Huybrechtstoren Centrale Bibliotheek
RIC ND HE
ALT
AN
L GE SI N ST OO
AT
A NL WE
N VA AN
LA
RN
OO
ESD
. STR OR VO
A STR
EEU NL VA
LA
10
11 11
12
AT
OU D
WE G
G
. W.H
E AD RK VE
VIJ
G
ST DT
AN
Artilleriemagazijn van de Staten van Holland en West-Friesland
AN
WE
Hofje van Pauw (Hofje van Van der Dussen) Musquetierbrug 8
Sint Jorisbrug 8
ID
ZU
RA
BR
REM
G WE Artilleriekazerne EER
BA IJS DE OU
9
Lutherse Kerk
R VE
N
AA
KEN
Watertoren
Delftsche Schoolvereeniging
11 (vm. weeshuis)
AN
MAR VAN
CH E R
12
LINDELAAN
J.C.
Pompgebouw Kalverbos 9
LA ELT EV ER MI
TAGE LAN EP UW NIE LEIN GSP NIN KO
13
8
N VA
Villa Vrijenban Lepelbrug
Restant gemeentelijke begraafplaats Kalverbos
ZO 3 Agnetapark
AT
AA
AA
E AD EK
WEG
JEN BA NS
L EN LG WI
VRI
ESL RB STE LIJ
IN TER WA
Kantoorgebouw Koninklijke Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek 6
R VAN DE EG NW DUSSE
SE
E OUD
K
LE RIE
13 Kantongerecht 12 Synagoge 16 Wilhelminafontein
VEENWEG
SMALLEPAD
KA DE
SIN RG BE
AA T ST R
T NE
R GERSTRAA T
OO TBU
HO OF D
EG
GR
EN KO NE RT STR E AAT
T PO
UG BR I NA
SCHEEPVAARTSTRAAT
N IO
LM HE WIL
ALMENSESTRAAT
ST
WO RP
MEESTER H.F. DE BOERLAAN
BA
EG SW
200 m
HO GE
P OR EW LAG
WEG
LOSE
TWEL
IND UST RIEW
AT
ERK LW
AAT
AAT ESTR
LANG
AT
L GE
HANZ EW EG
T AA
KAM PE RS TR A
R ST AM
SINT OL AFSTRA AT
RA
LU
RA ST UIS SL
WIL
L HE
POT HOO FD
BO
STR RPOT SPAA
AT STRA
UG BR NA MI
NIJ
AT
M EG EN SE
TRA RTS
P OR W
el
ER
VOND
100
IJss
15
AT
O PO
BRI NK
NN EP ER
T KAZERNESTRAA
ST RA
12
GDE LEN AT VER ESTRA RN KAZE
10 Boreelkazerne
Sint-Nicolaas- of Bergkerk
LLE
IJsselhotel
AT
AT
HU
Groote- of Heilige Geestgasthuis
6 Vm. zeepziederij Bergpoortstraat 6 12 11 8 Vm. Mariakerk 12 Kunstenlab 7 Waag 13 Vm. belastingkantoor Refugiehuis van Ter Hunnepe Stadsherberg Landshuis (thans politiebureau) 3 G De Drie Haringen 14 Koekbakkerij De Gekroonde Almansgading 6 HA N S PO G 7 LS KIN TR Latijnse School BOK AA Olde Munte 6 Vm. inkt- en lakfabriek 3 T Stadhuis WE Stadsmuur (Vogelsang)
RAAT ERST
STRA
RIJN
NGSDIJK SNIPPERLI
ON IN GE R
7
WALSTR AAT
URS BAA N
GR
14
12 12
EE KS TR A
G BER
12
AS SE NS 14 TR AA T
VEENWEG
ERST RA A T
PIKE
N AV E GR
N DE LIN
Meisjes-MULO
DE
T
NS TE BE
N
UTMARK
DE
Doopsgezinde kerk
KA
HO
R DE ON
Penninckshuis (Doopsgezinde Remonstrantse Kerk)
Bankgebouw Credit Lyonnais 7
GA ARDERWEG
AN
GEERT GROOTE STRAAT
ELS
A SL ET RZ VE
AA
12
R OZEN
AT
ND
B RS EU
TIB
HA
PI K
. TR NS
Burgerweeshuis
12 Proosdij BuIskensklooster 12 Grote of Lebuïnuskerk Hereeniging (Atheneaem Illustre)
OUDE LTERWEG
IP B SCH
EN EL DO
12 Broederenkerk
11
HO
TRA KELS DIN
DE
PAP E
Sint-Josephgesticht (Gildehotel) 11
G
T AA
EG TE NS GE HA
Grote en Voorster Gasthuis 11
EG
G RWE
12 Johannes Vianneykerk
LEEU WE N
11 Sint-Elisabethsgasthuis
Restant Buiskens- of Sint Agnesklooster 12
AAT ESTR KORT
YSTRAAT
JU LIA
NA L
BR IN
AT
U BR
R ST
12
DENSTRA AT SME
EN
9
EG
PA
N GIJ BA
Postkantoor
RW VE RE KG IN BR
SINGEL
GEL
KEIZ
AA T
EG
P ER
STR AAT AND OS SE NW EE
RD ST R
KOR TE Z
KO LKW
ERWE G
BOX BERG
RA A T
ZIK ST
AT
STR AAT PER E
T AA
A TR RS BI E
Stationscomplex 8 SIN
T AA
TK VE
R ST
KE RS
AT STRA
EG RW
CK
EN STR A
AKER
E EV GR
RAAT RST ELE
14
RIELERWEG
G WE RK
WE LL E
T B EL
T AA
T AA
CH WE
MOLE N
TR TS CH RA ND EE
J
STA T IO NS
ST
GE NE
MA EE NS EW EG
TR PS AM
IN
DI EP EN V
17
Rijks Koloniale Landbouwschool
EV
EG ERW
TJ
AT RA
Vm. indisch Landbouwmuseum
R ST ER
T AA
N OE
R ST
NA
YR SM
B IN NEN
KA PJE S
0
AT
G EL
Evangelisatiegebouw Rehoboth
ENI HOV
12 Oude begraafplaats
BO
GH OR RB STE RIJ
ADE
ERK
OST
KLO
OEM
TRAAT DAVOS
SIN
AK E
SCH
AT
GE T HO TRAA S ND NK STR A
AT RA ST
el
EM
B. Deventer HO
EG TENW
AT
KA DE
IJss
SC HO
Rode Scheikunde
T AA
AN KV AN
SPOO RSTR AAT
RI GE LAN
A TR LS
IJ S SEL
14
TR RS
TRA OLS
RUG
FR
AAT STR
S C H OU
AT
O SCH
PE AP
STR A
SW EG
AT
AT
AT
EZ AN D
ER D
ER AKK
JUR
Laboratorium voor Algemene 14 en Analytische Chemie
A STR UIS KR
WE G
WE G
T T AA SIN NSTR RIE
WE
EG SEW OL ZW
RD S
1E
DS
A TR NS ELE RS BO
E
DW LA NG
ER
A STR
2E
N ZA EE
WE
UW NBO MIJ
Vm. laboratorium voor 14 Microchemie en Metallografie
AL IDW ZU
Kolk
A. Delft
2E
ANSB
6
Oude kogelgieterij
8 Hoogbrug
Fundatie Renswoude Oost-Indisch Huis (Afd. Bouwkunde TU) EST STV
200 m
EG RW DE
100
A
GEER
OL
RA
T AA
WE
P EEL AK
EG
0
10 7
Stationsgebouw 8
TR MS
DE COLIGN
E
T WA
KR
LEW CIA
N ITE
AA N
ZUST
IA AST SEB
N
T KOR
OE TS AN
T SIN
FT DEL
TPL W ES
IN OV PR
BU
6 Bolwerksmolen
Bronnen: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / Data by www.OpenStreetMap.org contributors under CC BY-SA 2.0 license
© Noordhoff Uitgevers
Erfgoed per stad Delft / Deventer De atlas wordt afgesloten met erfgoedkaarten van 25 Nederlandse steden. Deze kaarten wijzen de weg naar vele honderden grote én kleine, maar altijd bijzondere monumenten. Van de Sassenpoort in Zwolle tot slagerswinkel Schwärzer in Alkmaar.
13
De hoofdstukken van De Bosatlas van het cultureel erfgoed 1 Ontgonnen land Esdorpenlandschap • Bebossing van de heide • Turfwinningslandschap • Limburgs heuvelland • Duinen en duinontginningen • Agrarisch veenlandschap • Rivierenlandschap • Nationale landschappen en nationale parken 2 Leven met water Terpen • Waterkeringen • Bedijkingen • Poldermolens • Droogmakerijen • Uitwateringssluizen en gemalen • Waterbeheer • Markante monumenten en musea 3 Wonen in de stad De middeleeuwse stad • Stadsmuren en stadspoorten • De Amsterdamse grachtengordel • Stadsuitbreiding eind 19e eeuw • Stadsuitbreiding van 1900 tot 1940 • Voor- en naoorlogse wijken • Wederopbouw • Markante monumenten en musea 4 Boeren en vissers Het boerenbedrijf • Boerderijen • Schaalvergroting en specialisatie • Streekgebonden landbouw • Eendenkooien • Visserij • Vissersschepen • Markante monumenten en musea 5 Bodemschatten Zoutwinning • Kalkovens • Mergelwinning • Steenfabrieken • Kolenmijnen • Andere bodemschatten • Markante monumenten en musea 6 Werkplaatsen en fabrieken Ambachten • Scheepswerven • Watermolens • Koren- en industriemolens • Fabrieken in de 19e eeuw • Fabrieken in de 20e eeuw • Fabriekshallen en -kantoren • Markante monumenten en musea 7 Handel Markten • Pakhuizen • VOC en WIC • Financiële centra • Winkels • Handelsgoederen • Markante monumenten en musea 8 Verkeer en vervoer Binnenvaart • Zeevaart en zeehavens • Trein en tram • Langs het spoor • Wegen • Langs de weg • Markante monumenten en musea 9 Nutsvoorzieningen Brandweer • Drinkwater en waterzuivering • Watertorens • Gasfabrieken en elektriciteitscentrales • Post, telegraaf, telefoon • Straatmeubilair • Markante monumenten en musea
14
10 Verdediging Romeinse verdedigingswerken • Middeleeuwse verdedigingswerken • Kastelen • Vestingsteden en Oude Hollandse Waterlinie • Nieuwe Hollandse Waterlinie • Tweede Wereldoorlog en Koude Oorlog • Kazernes • Militaire infrastructuur • Markante monumenten en musea 11 Zorg Hofjes • Tehuizen voor ouderen • Weeshuizen • Armenkolonies en werkverschaffings projecten • Ziekenhuizen • Psychiatrische instellingen • Zorglocaties • Markante monumenten en musea 12 Levensbeschouwing Prehistorie en Romeinse tijd • Middeleeuwse kerken • Kerken vanaf de Reformatie • Duizend jaar kerkenbouw • Orgels • Kloosters • Joods erfgoed • Processies en bedevaartplaatsen • Begraven en cremeren • Markante monumenten en musea 13 Macht en gezag Huis van Oranje-Nassau • Adellijke huizen • Buitenplaatsen • Politieke machtscentra • Schutterij • Rechtspraak en straf • Gevangenissen • Markante monumenten en musea 14 Onderwijs en wetenschap Basisonderwijs • Voortgezet onderwijs • Schoolgebouwen • Universitair onderwijs en onderzoek • Aanschouwelijk onderwijs • Markante monumenten en musea 15 Vermaak en cultuur Festiviteiten • Feesten • Toerisme • Sport • Muziek • Theater, film en televisie • Literatuur en beeldende kunst • Cultuurlocaties • Markante monumenten en musea 16 Herdenken Herdenken voor 1800 • Herdenken 1800-1940: oorlog en bestuur • Herdenken 1800-1940: cultuur en wetenschap • Herdenken na 1945: Tweede Wereldoorlog • Herdenken na 1945: vervolging • Herdenken na 1945: diversiteit en veelzijdigheid • Herdenken in de kunst • Markante monumenten en musea 17 Verzamelen Boeken en documenten • Natuurlijke historie en wetenschap • Kunst • Oudheden en geschiedenis • Volkenkunde • Museumgebouwen uit de 20e eeuw • Markten, beurzen en veilingen • Markante monumenten en musea 18 Erfgoed in het buitenland Europa • Afrika • Noord-Amerika • Nederlandse Antillen • Suriname • Indonesië • Overig Azië • Herdenken overzee • Nederlandse woorden in andere talen 19 Erfgoed per stad Alkmaar/Amersfoort • Amsterdam • Arnhem/Breda • Delft/Deventer • Dordrecht/ Gouda • Groningen • Den Haag • Haarlem • Harlingen/Heerlen • ’s-Hertogenbosch • Kampen/Leeuwarden • Leiden/Maastricht • Middelburg/Nijmegen • Rotterdam • Utrecht • Zutphen/Zwolle 15
DE BOSATLAS VAN HET CULTUREEL ERFGOED EEN REIS LANGS HET ERFGOED VAN NEDERLAND IN KAART EN BEELD
1 Ontgonnen land 2 Leven met water 4
3 Wonen in de stad
1
3 5
Gesloopt gebouw 2
rode tekst zwarte tekst
4 Boeren en vissers
Huidige functie
5 Bodemschatten
Oorspronkelijke functie
spar
1 Schepen brachten turf naar het westen des lands en namen als retourvracht schelpen mee. Deze werden gelost bij het schelpentalud (schuine vlak).
telvijv er
tennisvelden
2 De turf was hier voldoende voorradig en werd met een bokschuit bij de kalkovens gebracht.
61 Werkplaatsen en fabrieken
3 In de turfschuur wordt de turf opgeslagen om te drogen.
L.A.C. FRISIA 1883
5 Na vele uren werden de kokend hete schelpen met metalen kruiwagens uit de kalkovens geschept en naar het leshuis gebracht. Daar werden ze gelest (geblust met water) en vielen uiteen.
s.v.c. Lycu
mbinatie Co
Veendam
LSC 1890 1895
Sneek
Haarlem-Kennemerland 1889 HAA
Assen Achilles 1894 1895
1889
HSV Sport 1889 Zwaag
KENNEMERLA RLEMND
1921
1889
H.C .
&
SIN
Haarlem
Oegstgeest 1883
F.C. VICT
ZAC gasverdeelstation 1893 R E T V
Zwolle
IA OR
Koninklijke HFC 1883
D S 18 9 3
Victoria 1893
Hilversum
Amersfoort
Den Haag
SP
ECHTSE UTR
Rotterdam
Utrecht
gashouder
Koninklijke UD 1894 gashouder PW 1885 1885
Wageningen
regulateurshuis
kanaalpromenade
Nijmegen
Polanceaukade
Vitesse
Dordrecht Hercules 1889 In het duingebied
Tilburg
Beverwijk
1
Driehuis Santpoort
Langs de Utrechtse Heuvelrug (Stichtse Lustwarande)
Bloemendaal
Overig
Bos
Overveen
Sparta 1888
VOC 1895
DFC 1890
1890
Haarlem
Aerdenhout
Vogelenzang
Amstelveen
Weiland Bebouwing
Baambrugge
Sassenheim Warmond
Katwijk
Nieuwveen
Leiden
Leiderdorp
Voorhout
Loenersloot Loenen
Nieuw-Loosdrecht Lage Vuursche
Breukelen
Alphen a.d. Rijn
Aarlanderveen
Voorschoten Koudekerk a.d. Rijn Stompwijk Leidschendam
Maartensdijk Bilthoven
Maarssen
Oud Zuilen
Vleuten
Groenekan
De Bilt
Utrecht kaart B
Zoetermeer
De Meern
Nijkerk
Terschuur
Soest Amersfoort
14 Onderwijs en wetenschap
Stoutenburg
Den Dolder Leusden
Huis ter Heide Utrechtse Zeist Heuvelrug Driebergen
Bunnik
Renswoude Maarsbegen Ederveen
Doorn
Linschoten
Ede
15 Vermaak en cultuur
Leersum Nieuwegein
’t Goy
Haastrecht
Wageningen
Renkum
Culemborg Zoelen
9
Beesd Ridderkerk
Amerongen Rhenen
Rotterdam
Vierpolders
Langbroek Wijk bij Duurstede
Jaarsveld
Schipluiden
Vlaardingen
Brielle Alblasserdam
Kerk-Avezaath
1
Arkel
N
16 Herdenken
Druten
10
9
2 1
12
6
7
11
2
6
3
4
3
5
Huis De Pinto
17 Verzamelen
4
18 Erfgoed in het buitenland
5 8
Monument Jacob Israël de Haan
Uilenburger synagoge Boas diamantslijperij Beth Hamidrasj Ets Haim 8 Waterlooplein12 Meisjesweeshuis Seminarium markt Diamantbond Portugese Joods synagoge Port.-Isr. Ziekenhuis 1 Weer en Zonzaal verzetmonument 2 Collegezaal Plancius Auschwitz3 Meridiaanzaal Monument Plaquette van de Crèche monument 4 Noordertoren Jongensweeshuis Plaquette aanslag 5 Cycloïdische ruimte Tuschinski Hollandse bevolkingsregister 6 Zuidertoren Synagogencomplex Schouwburg 7 Bibliotheek Joods Historisch 8 Oostertoren Museum Dokwerker Russensjoel 9 Coelostaat Apotheek De Castro 10 Waarneemdak Handwerkers 11 Bastion vriendenkring 12 Kazemat Diamantbeurs Joodse Invalide 11
10
12
13 Macht en gezag
Putten
Rijswijk ’s-Gravenzande
Oostvoorne
12 Levensbeschouwing
Hulshorst
Naarden Huizen Hinderdam Ankeveen Laren Nederhorst den Berg Vreeland ’s-Graveland Baarn
Nieuwersluis
Oegstgeest Wassenaar
Loosduinen
Vecht
Lisse Noordwijk-Binnen
Nigtevecht Abcoude
Noordwijkerhout
aanlegsteiger
Amsterdam-Centrum 3 Het ammoniakgehalte in het gas werd verminderd in scrubbers, waarna het naar zuiveringskisten ging. 4 Het gezuiverde gas ging voor opslag naar de gashouder. 5 Regulateurs pasten de druk aan. Het gas kon daarna door een buizenstelsel de stad in.
Leuvenum
Weesp
Ouderkerk aan de Amstel
Hillegom
Den Haag
Haarlemmerweg werd het gas met behulp van pompen 2 In het machinehuis naar de condensatoren gestuurd. Steenkoolteer en water condenseerden. Vervolgens ging het mengsel door een exhausterpomp en een teerscheider.
Het verbrandt dan niet maar er komt ruw gas vrij. Als bijproduct ontstaat cokes. Halfweg Het gas is vermengd met onder andere teer, ammoniak,
Willem II Quick 1890 Amsterdam Muiden Heemstede cyaan- en zwavelverbindingen. 1896 Bennebroek 1890 Amstel
Zand
Quick 1888 1888 Steenkool werd in gesloten cilinders verhit tot 1200 °C. GVC 1886
ingenieurswoning
5 regulateurshuis
11 Zorg
1892 Haarlemmertrekvaart
Ring A10
Velsen
Langs de Vecht Langs de Wegh der Weegen (Utrecht-Amersfoort)
marktplein (ontmoetingsplek)
congressen 3 3 zuiveringshal oost openbare verlichting (reparatie en opslag lantarenpalen door GEB)
10 Verdediging
zuiveringshal west bijeenkomsten, diners, bedrijfspresentaties, catwalkshows
Buitenhuizen Langs de Amstel
8 Verkeer en vervoer oostelijk westelijk meterhuisje machine- meterhuisje (gasdrukmeters) gebouw (gasdrukmeters) vergaderketelhuis 2 ruimte presentaties, De Straat diners
9 Nutsvoorzieningen Pazzanistraat
gashouder
1885
Arnhem
5
TVERENIG OR
oostelijke bazenwoning
Utile Dulci 1875
A PI OL YM
Gouda Olympia 1898
HERCUL ES
Concordia 1895
Delft
Quick 1896
G IN
Koninklijke HBS H.C & V.V. 1893 (HVV) 1883
7 HetHandel Park
speeltuin
westelijke bazenwoning
UD
beeldentuin Enschede
Apeldoorn
Het Plein
korfbalveld
Gosschalklaan
NKLIJKE KONI
Robur et Velocitas 1887
ketelhuis Deventer ammoniak
4
ketelhuis
OPGER. 1 OKT 1893
Zwolsche Athletische Club
EST. 2010
ASC 1892
diverse ruimtes beurzen, transformatorbedrijfspresentaties huis evenementen Klönneplein sfeergashouder bijeenkomsten
AM ND VEE 94 v.v. 18
Haren
Leeuwarden
189 0
manifestatieterrein
ladderhuis
v.v. Veendam 1894
LAC Frisia 1894 s Sparta rgu
4 De kalkovens werden gevuld met turf en schelpen in lagen (van ongeveer 40 cm) tot de hoogte van de loopbruggen. Het verbrandingsproces kon beginnen.
administratiekantoor
Be Quick 1887 1887
kinderboerderij
7
12
Domtoren UTRECHT Sterrenwacht Sonnenborgh
19 Erfgoed per stad 20 Registers
Joods Lyceum
Synagoge Talmoed Thoraschool
Woonhuis / weeshuis School / leerhuis
NOORDHOFF ATLASPRODUCTIES WWW.BOSATLAS.NL NOORDHOFF ATLASPRODUCTIES Verenigingsgebouw
Gerard Dou-synagoge
Diamantslijperij, -beurs Markt
Bioscoop
Monument Samuel Sarphati
Diamantslijperij Asscher
Monument / plaquette
WWW.BOSATLAS.NL
Ziekenhuis / apotheek
Bestel bij uw boekhandel
258913
