Een rugzak gevuld met cultuur

Een rugzak gevuld met cultuur



Inhoudsopgave Inleiding

4

1

8

Cultuureducatie binnen de opleidingen

1.1 De context

9

1.2 Doelstellingen en visies van de opleidingen

11

1.3 Cultuureducatie in het curriculum

16

1.4 De spelers

18

1.5 Conclusie

25

2

De Pabo en het culturele veld

2.1 De Pabo als partner

28 29

2.2 Contacten en uitwisseling via netwerken

37

2.3 Op de werkvloer: de studenten

46

2.4 De onderwijspraktijk

67

3

Kunst, erfgoed en cultuureducatie

84

4

Drie oud-studenten aan het woord

90

5

Verdieping Cultuureducatie in de opleidingen tot 2010

98

Nabeschouwing

106

Adressen

110

Fotoverklaring

115

Inleiding Steeds meer studenten in de lerarenopleiding basisonderwijs verwerven competenties op het terrein van cultuureducatie. Cultuur, erfgoed en kunst, daar draait het om sinds in 2001 het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap financiële middelen ter beschikking stelde om cultuureducatie te verankeren in het curriculum van de opleiding. Wat opleidingen zo aantrekkelijk vonden aan het project Cultuur en School – Pabo’s was dat ze binnen de gegeven kaders een eigen uitvoeringsplan mochten opstellen. Dat heeft geleid tot een enorme diversiteit in strategie en inhoudelijke accenten. Die rijkdom is na te lezen in de publicatie Een rugzak gevuld met cultuur die nu voor u ligt en is te danken aan de inzet van alle mensen die in de opleidingen bij het project betrokken zijn geweest. Een compliment voor die inzet is op zijn plaats!

Een rugzak gevuld met cultuur is niet alleen een terugblik. De informatie is ook bedoeld om vooruit te kijken. Welke ervaringen hebben opleidingen opgedaan, samen met docenten, studenten, medewerkers van culturele instellingen, leerkrachten en kinderen? En welke lessen zijn daaruit te trekken voor de toekomst? Het gaat erom kinderen de kans te geven te ontdekken wat cultuur, erfgoed en kunst voor hen kunnen betekenen. Hen bewust te maken van hun eigen mogelijkheden en verlangens en van de culturele verworvenheden van de maatschappij waarin zij leven. Om als kind te ontdekken welke culturele of kunstzinnige activiteiten je leuk vindt om te doen, welke activiteiten tot je verbeelding spreken, je anders leren kijken, je ontroeren, aangrijpen. Ook voor (aanstaande) leerkrachten geldt dat culturele activiteiten tot de verbeelding moeten spreken, hen moeten raken in het hart. Pas dan kun je als leerkracht kinderen die kansen bieden. De opleiding daagt je als leerkracht uit om je rugzak te vullen met cultuur. En dat kan op veel verschillende manieren, zo blijkt uit de projectjaren die nu achter ons liggen. Er is in deze publicatie voor gekozen om de resultaten niet per opleiding te ordenen. De ervaringsgegevens zijn ingedeeld in thema’s en onderwerpen die op dit moment volop in de opleidingen spelen. In ‘Cultuureducatie binnen de opleidingen’ wordt beschreven hoe ver de Pabo’s zijn met de implementatie van cultuureducatie in het curriculum en wie daarbij de belangrijkste spelers zijn. ‘De Pabo en het culturele veld’ biedt een inspirerend overzicht van de vele vormen waarin opleidingen en studenten samenwerken met culturele instellingen en basisscholen. ‘Kunst, erfgoed en cultuureducatie’ schetst de dilemma’s en de kansen die de invalshoek van cultuureducatie oplevert voor vakoverstijgende samenhang en samenwerking. Drie oud-studenten verwoorden vervolgens hun ervaringen en hun visie op cultuureducatie in de dagelijkse lespraktijk van de basisschool. Daarna lichten twee leden van de stuurgroep van het project Verdieping Cultuureducatie in lerarenopleidingen 2006-2009 de plannen toe rond cultuureducatie en de opleidingen voor leerkracht basisonderwijs in de komende jaren. In het nawoord wordt ingegaan op de soms precaire positie van de cultuurcoördinatoren binnen de Pabo’s. Tot slot biedt een overzicht van alle aan het project deelnemende opleidingen en personen de mogelijkheid contact met hen op te nemen voor nadere informatie en samenwerking. Basis voor Een rugzak gevuld met cultuur vormt de verslaglegging rond cultuureducatie vanuit de opleidingen rond de zomer van 2006 en de afsluitende gesprekken die met

4


Cultuurnetwerk Nederland

5

de coördinatoren zijn gevoerd in najaar 2006. Achttien opleidingen participeerden vol-

rein van de kunsten zaakvakken is. Cultuureducatie kan in alle vak- en vormingsgebie-

ledig in het project, zeven opleidingen richtten zich specifiek op de mogelijkheden voor

den in meerdere of mindere mate worden ingezet om interessant en levensecht leren

samenwerking met het culturele veld. De journalistieke weergave van alle bevindingen

mogelijk te maken. Ook in deze richting is voor cultuureducatie nog de nodige winst te

levert een caleidoscopisch beeld op, waaraan hier en daar gedachten ter overweging

boeken.

zijn toegevoegd. Het kan managementleden, curriculumontwikkelaars, vakdocenten en

De vraagtekens die hier en daar in deze publicatie worden gezet, zijn bedoeld om het

stagebegeleiders helpen om het opleidingsonderwijs nog beter in te richten en daarbij

gesprek met elkaar aan te gaan over wat de inhoud van cultuureducatie zou kunnen en

de culturele omgeving en het basisonderwijs actief te betrekken. En het kan culturele

moeten zijn en wat dat betekent voor het opleiden van leerkrachten, die cultuureduca-

instellingen en kunstenaars inspireren en handvatten bieden om opleidingen en stu-

tie op alle mogelijke manieren kunnen inzetten in het basisonderwijs.

denten te betrekken bij hun cultuureducatie-aanbod voor het basisonderwijs. In aanvulling op Een rugzak gevuld met cultuur zullen de concrete resultaten van de opleidingen

Wij hopen dat Een rugzak gevuld met cultuur een bijdrage kan leveren aan die discussie.

in de loop van 2007 te vinden zijn op www.cultuurplein.nl.

Opleidingen zullen de komende jaren samen met basisscholen en culturele instellingen verder werken aan waar het feitelijk om gaat: kinderen de kans geven zich breed te

Met een rugzak gevuld met cultuur voel je je als leerkracht zekerder om cultuur over te

oriënteren op het terrein van cultuur, erfgoed en kunst. En kinderen interessant, span-

dragen; je bent immers cultuurdrager én cultuuroverdrager. Zeker als cultuuroverdrager

nend onderwijs bieden dat de leerkracht met veel plezier kan geven. Alleen zo kunnen

moet je over specifieke competenties beschikken. Welke dat zijn is afhankelijk van diver-

de talenten waarover kinderen van nature beschikken volledig tot ontwikkeling komen.

se factoren, van de intensiteit waarmee je straks in het basisonderwijs aan cultuureducatie wilt werken, tot de onderwijsvisie van de basisschool waar je straks werkt. Want uit alle ervaringen tot nu toe blijkt dat de kwaliteit van cultuureducatie staat of valt

Paul Vogelezang

met de visie van de school. Daar zijn steeds meer scholen actief mee bezig en studenten

Projectleider Verbreding Cultuur en School – Pabo’s

blijken daar in de praktijk interessante bijdragen aan te leveren. Leerkrachten in opleiding kunnen zich met Een rugzak gevuld met cultuur een beeld vormen van hun mogelijkheden als student en straks als leerkracht. Voor de opleidingen is Een rugzak gevuld met cultuur bedoeld als inspiratiebron om cultuureducatie een eigen plek te geven in het opleidingsonderwijs, dat volop aan veranderingen onderhevig is. Daarvoor krijgen de opleidingen gezamenlijk tot en met 2009 nog extra financiële middelen van het ministerie van OCW. Bij al die veranderingen waarmee opleidingen te maken hebben, kun je soms vraagtekens zetten. Je voelt bijvoorbeeld hier en daar de spanning tussen de ambachtelijkheid van bepaalde kunstzinnige activiteiten en het denken vanuit SBL-competenties. Soms wordt erfgoededucatie louter geïnterpreteerd als omgevingsonderwijs, waarmee erfgoededucatie tekort wordt gedaan. De zoektocht naar mogelijkheden om de kennisbasis op het terrein van cultuureducatie voor studenten te definiëren, is pas begonnen. In die richting is nog veel werk te verrichten. Een rugzak gevuld met cultuur laat ook zien dat cultuureducatie niet het exclusieve ter-

6



7

1 Cultuureducatie binnen de opleidingen De implementatie van cultuureducatie binnen de achttien opleidingen leraar basisonderwijs die deelnamen aan het project Verbreding Cultuur en School – Pabo’s heeft een grote rijkdom aan casuïstiek opgeleverd.

1.1 DE CONTEXT _

Cultuureducatie is in het overgrote deel van de opleidingen duidelijk op de kaart gezet. De invoering ervan is op alle niveaus binnen de opleiding zichtbaar: in nieuw beleid, nieuwe onderwijspraktijken, nieuwe samenwerkingsverbanden, zowel intern als extern, nieuw beschreven leerroutes, modules en projectproducten op studentniveau. KOERSEN OP MEESTERSCHAP De genoemde resultaten zijn niet los te zien van ingrijpende veranderingsprocessen, die zich in alle beroepsopleidingen leraar basisonderwijs voordoen. Die veranderingsprocessen zijn te herleiden tot het ‘kwaliteitsvraagstuk’: het streven om inhoud en niveau van de opleiding te verhogen en het imago te verbeteren. In 2004 bracht de expertgroep van lerarenopleidingen primair onderwijs daarom de nota Koersen op Meesterschap uit.1 Deze nota beschrijft twee met elkaar samenhangende ontwikkelingen: het kwaliteitvraagstuk van de lerarenopleidingen en de herpositionering van de partners in opleiden en professionaliseren. De experts pleiten voor een fundamenteel herontwerp van de opleidingen in het perspectief van competentiegericht en zelfregulerend leren en ‘een loopbaan lang leren’, met partnerschap in opleiden tussen hogescholen en basisscholen als uitgangspunt. Samen verantwoordelijkheid dragen voor de doorlopende professionalisering vergt een landelijk ontwikkelde set van standaarden, die in regionale of andere samenwerkingsverbanden dienen te worden gerealiseerd. Waar staan de opleidingen nu concreet voor? •

Competentiegericht, meer zelfregulerend en flexibel opleiden en beoordelen;

•

Samen opleiden met de basisschool, partnerschap in regionaal verankerde conve-

•

Kwaliteitsversterking van de opleiding, zowel initieel als in nascholing, met daarbin-

nanten, concreet vormgeven aan werkplekleren, duale leertrajecten en dergelijke; nen aandacht voor de kennisbasis van de leraar, aan de hand van de Hbo-kernkwalificaties2 en de Dublin-descriptoren3. DOELSTELLINGEN CULTUUR EN SCHOOL – PABO’S In de context van deze veranderingen met verstrekkende consequenties voltrok zich het project Verbreding Cultuur en School – Pabo’s, waarin de achttien opleidingen zich verbonden met de twee centrale projectdoelstellingen:

8



9

•

Overdracht van werkwijzen en ervaringen uit de pilot-Pabo’s naar de overige opleidingen in

•

Nederland;4

Stimuleren dat de Pabo’s onderzoeken welke rol zij als opleidingsinstituut in regionale en lokale netwerken primair onderwijs kunnen spelen.

1.2 DOELSTELLINGEN EN VISIES VAN DE OPLEIDINGEN _

Pabo’s verwoorden het wezenlijke belang van cultuureducatie op geheel eigen wijze en geven daar op verschillende manieren vorm aan. Wat ze bindt is een brede kijk op cultuureducatie, een brede aanpak met externe partijen en het verankeren van doelstel-

Vertaald naar de doelstellingen van de afzonderlijke Pabo’s betekende dit dat zij een uit-

lingen en visies in beoogd onderwijsgedrag.

voeringsplan maakten voor het ontwikkelen en implementeren van cultuureducatie in hun curriculum en de mogelijkheden verkenden of uitbreidden tot samenwerking met culturele instellingen in hun omgeving.5

BREDE KIJK Getuige de vooraf geformuleerde doelstellingen hechten de Pabo’s veel gewicht aan cultuureducatie. Zij kiezen bovendien voor een brede kijk op cultuureducatie. Zo beschouwt

HET PROJECT ALS VLIEGWIEL EN AANJAGER

Pabo Arnhem van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (Pabo Arnhem) cultuuredu-

De grote hoeveelheid documentatie en de inspirerende voorbeelden die het project

catie als ‘een manier van leren’. Belangrijke elementen in dat leerproces zijn dan ‘kijken,

heeft opgeleverd, getuigen van de vele vormen van aanpak en uitwerking die moge-

waarnemen en betekenis geven’. De Pabo van Fontys Hogescholen in Tilburg (Fontys

lijk bleken. Tegelijkertijd geven veel van de deelnemende Pabo’s aan dat het project

Pabo Tilburg) wil dat haar studenten zicht krijgen op cultuureducatie met het oog op

Verbreding Cultuur en School – Pabo’s krachtig heeft doorgewerkt op het proces van

de brede ontwikkeling van kinderen. De Pabo van de Hogeschool Domstad in Utrecht

verandering en vernieuwing in brede zin. De bevlogenheid van de direct betrokkenen

(Pabo Domstad) ziet de student als betrokken lid van de samenleving, die op de hoogte

en de inspiratie die het project opleverde hebben positief uitgewerkt voor de docen-

moet zijn van cultuur in brede zin, culturele kwesties betekenis kan geven en sociaal

tenteams in het proces van vernieuwing. Dat wordt door diverse Pabo’s zelfs expliciet

vaardig is om over eigen en andermans cultureel erfgoed te communiceren. De Pabo

verwoord: ‘Het project kwam op het juiste moment!’

van de Marnix Academie P.C. Hogeschool Utrecht (Pabo Marnix Academie) beschikt over een omvangrijk visiestuk met als titel Vitale Beelden. Daarin wordt uitdrukkelijk inge-

DE KRACHT VAN CULTUUREDUCATIE

gaan op cultuurdrager zijn, op de huidige culturele constellatie en op ‘verbeelden’ als

De implementatie van cultuureducatie heeft het nodige teweeggebracht binnen de

een belangrijke kwaliteit. Op de Pabo van de Hogeschool Rotterdam (Pabo HRO) is het

opleidingen. Cultuureducatie representeert, zo blijkt:

dragende principe de ‘verbeelding’. ‘Verbeelding helpt mensen om zich in te leven in het

•

Een wezenlijk belang voor de opleiding in brede zin;

andere, de ander. Verbeelding vinden we bij uitstek terug in de wereld van de kunsten:

•

Een inhoud en betekenis die grote betrokkenheid bij de deelnemers genereren;

kunst is een product van de verbeelding. Kunst is in feite een fundamentele levensbe-

•

Een aanpak die samenwerking met externe partners bevordert en stimuleert;

hoefte van ieder mens.’ Ook de Pabo van de Pedagogische Hogeschool De Kempel in

•

Een leergebied waarbinnen nieuwe vormen van leren gestimuleerd worden, zoals

Helmond (Pabo De Kempel) kiest voor een brede en integrale kijk op cultuureducatie

competentiegericht leren, werkplekgestuurd leren en vraaggericht/gestuurd leren;

door het begrip in alle competentiebeschrijvingen terug te laten keren. De wijze waarop

•

Een vormingsgebied dat vakgebieden binnen de opleiding bij elkaar brengt en daar-

deze Pabo het belang van cultuureducatie verwoordt geeft het grote belang aan, dat

mee een verrijking is van diezelfde vakgebieden.

men aan cultuureducatie hecht. Bovendien overstijgt de geformuleerde intentie het schoolse en het tijdelijke karakter van ‘leren’: ‘We willen dit bereiken door studenten en leerlingen in aanraking te brengen met authentieke cultuuruitingen, waardoor prikkeling en verwondering opgeroepen wordt. Prikkeling en verwondering als bronnen voor inspiratie voor de zoektocht naar de betekenis van cultuur voor het eigen bestaan.’ Deze formulering is in feite van toepassing voor alle aan het project deelnemende Pabo’s.

10



11

Wanneer je kinderen kunt raken, stijgen ze boven zichzelf uit

Cultuur InZicht,7 als kader te gaan gebruiken. Pabo EHvA noemt expliciet studentenrol-

BREDE AANPAK Een tweede aspect dat onmiddellijk samenhangt met de brede kijk op cultuureducatie

len, die nader ingevuld en vertaald worden in competenties:

is dat in de doelstellingen van de opleidingen wordt ingezet op een brede aanpak met

•

De student is ontvanger/belever ten aanzien van kunst en cultuur;

extern betrokkenen. Het geeft aan dat cultuureducatie niet slechts een toevallig nieuw

•

De student is een helper/organisator met betrekking tot kunsten culturele activi-

onderwerp is, maar dat men erkent dat cultuureducatie vraagt om een brede participatie

teiten;

van alle betrokkenen. Bij de Pabo van Hogeschool Edith Stein/Onderwijscentrum Twente

•

De student is een educatief/kritisch medewerker;

in Hengelo (Pabo Edith Stein) is de visievorming daarom tot stand gekomen in samen-

•

De student is een vertaler naar de basisschoolpraktijk.

spraak met basisscholen en instellingen. De Pabo van Windesheim School of Education in Zwolle (Pabo Windesheim) raadpleegt bij de ontwikkeling van modules derdejaarsstu-

Op Pabo Domstad werkt men met beroepsrollen. In de nieuwe competentiegerichte

denten. De Katholieke Pabo Zwolle (Pabo KPZ) ziet een verzorgingscircuit op het gebied

opleiding is de leraar als cultuurdrager en cultuuroverdrager als een van de vijf beroeps-

van kunst en cultuur. De Pabo van Hogeschool Helicon in Zeist (Pabo Helicon) streeft

rollen toegevoegd. Pabo Groenewoud van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen

ernaar een netwerk met kunsten cultuurinstellingen op te bouwen. De Pabo van de

(Pabo Groenewoud) en de Fontys Pabo in Tilburg werken met cultuureducatie-indica-

Educatieve Hogeschool van Amsterdam (Pabo EHvA) formuleert het weer anders: deze

toren, waarop studenten zich kunnen richten en waaraan ze moeten voldoen. De stu-

Pabo wil ‘inspiratiebron’ zijn en zo bijdragen aan de ontmoetingen tussen studenten en

denten op de Tilburgse Pabo maken daarbij een portfolio, waarmee ze aan het einde van

culturele instellingen. Verschillende Pabo’s benadrukken bovendien dat partnerschap

de studieperiode moeten aantonen dat zij voldoen aan de indicatoren cultuureducatie.

niet alleen geven is, maar ook ontvangen. De Pabo van School of Education INHOLLAND

Overigens hebben veel opleidingen vergelijkbare portfolio’s.

in Rotterdam (Pabo INHOLLAND Rotterdam) en ook de Pedagogische Academie van Hanzehogeschool Groningen (PA Hanzehogeschool) benadrukken daarbij het belang om op basis van een structurele samenwerking te komen tot een win-winsituatie.

COMPETENTIES VERGEN INDICATOREN Voor alle duidelijkheid: competenties en indicatoren zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De praktijk laat echter het volgende zien: het merendeel van de Pabo’s heeft

BORGING VAN KWALITEIT

gekozen voor de SBL-competenties. De daarmee samenhangende competentiebeschrij-

Een derde aspect is dat het overgrote deel van de deelnemende Pabo’s met zorg visies

vingen zijn zeer algemeen en slechts ogenschijnlijk operationeel. Een tweede stap die

en doelstellingen heeft verankerd in beoogd onderwijsgedrag, veelal geformuleerd in

Pabo’s al spoedig namen was het formuleren van precompetenties: eigenlijk een ver-

SBL-competenties.6

kaveling van de competenties naar de verschillende fasen van de opleiding, maar nog

Deze zijn voor alle bij cultuureducatie betrokken partijen een nut-

tig hulpmiddel voor het delen van verantwoordelijkheid en het bereiken van beoogd

altijd erg algemeen.

onderwijsgedrag: voor de opleidingen en de studenten, maar ook voor de instellingen

Het samenstellen van indicatoren geeft aan dat er werkenderwijs zeer concrete

en de basisscholen.

onderwijspraktijken en concreet bijbehorend onderwijsgedrag worden beschreven, te

Pabo De Kempel, Pabo Edith Stein, Pabo Marnix Academie en Pabo KPZ hebben ervoor

beschouwen als ijkpunten voor opleider en student, die ook gehanteerd kunnen worden

gekozen om cultuureducatie in de competentiebeschrijvingen op te nemen. De Pabo van

om aan elkaar duidelijk te maken dat een (pre)competentie ook werkelijk is behaald.

de Fontys Hogescholen in Eindhoven (Fontys Pabo Eindhoven) noemt als belangrijkste

De opleidingen die werken met de competenties en daaraan gerelateerd indicatoren

peilers in het vernieuwde curriculum: betekenisvol leren voor de student, inbreng van

cultuureducatie hebben een belangrijke stap voorwaarts gezet. Die opleiders laten zien

de student, verbinding theorie en praktijk en reflecterend leren. Daarvoor zijn onder-

dat ze concreet zicht en greep hebben op de ontwikkeling van onderwijsgedrag inzake

wijsleerarrangementen ontworpen waarin suggesties worden gedaan voor activiteiten

cultuureducatie.

met kunsteducatie en erfgoed in de stageschool. Bovendien bestaat het voornemen om de cultuurcompetenties zoals die beschreven staan in het lesboek voor cultuureducatie

14



15

1.3 CULTUUREDUCATIE IN HET CURRICULUM _

geïntensiveerde samenwerking met de externe instellingen en kunstenaars. Ook vond men elkaar op basis van een gedeelde vakoverstijgende opleidingsvisie op cultuureducatie.

De brede kijk, de brede aanpak en de borging van kwaliteit op doelstellingenniveau roepen de vraag op hoe al die doelstellingen en visies op cultuureducatie doorwerken in de

VERHEVIGDE SAMENWERKING

opzet van de verschillende curricula. Hoewel er een grote diversiteit aan lokale praktij-

De Pabo van Iselinge Hogeschool in Doetinchem (Pabo Iselinge) bijvoorbeeld startte

ken te signaleren is, komen er wel een aantal gemene delers bovendrijven.

een intern scholingstraject om de kunstvakken te integreren. Op basis daarvan is voor tweedejaarsstudenten de module Binnenste Buiten ontwikkeld, waar de kunstvakken in

BASISKENNIS

samenhang worden aangeboden. Kunstenaars en coördinatoren uit het culturele veld

Een belangrijk deel van de opleidingen hecht eraan om in de eerste fase van de oplei-

hebben vanaf de start deze module mee helpen ontwikkelen. Ook op de Hogeschool

ding een stevige kennisbasis aan te brengen. Daarmee kiest men ervoor om de ontwik-

Amsterdam i.s.m. IPABO Amsterdam/Alkmaar in Almere (Pabo Almere) is verhevigde

keling van cultuurdrager naar cultuuroverdrager in een voorwaardelijk proces te zetten.

samenwerking tot stand gekomen tussen de verschillende afzonderlijke ‘domeinvakken’

Pabo Groenewoud en Pabo De Kempel hechten aan gedegen vakkennis. Ook op de Pabo

handvaardigheid, drama, muziek, schrijven en logopedie. Eenmaal in de drie weken is er

KPZ en de PA Hanzehogeschool kiest men voor een stevige kennisbasis aan het begin

overleg, met uitdrukkelijk aandacht voor de eindeisen van de vakken. De docenten van

van de opleiding. Op Pabo Helicon is er traditiegetrouw een rijk aanbodsgericht curricu-

de betrokken vakken hanteren daar waar mogelijk hetzelfde jargon en verwijzen tijdens

lum. Pabo EHvA spreekt van een leerlijn Kunst en Cultuureducatie: een actieve en recep-

de colleges naar elkaar.

tieve kunsten cultuurlijn voor alle studenten. In deze voorbeelden ligt het vergaren van

Op Pabo De Kempel worden de verschillende leerroutes als het ware bijeengehouden

basiskennis vooral in de beginjaren van de opleiding.

door het werken met leer- en kennisobjecten. Op PA Hanzehogeschool wordt de heldere opleidingslijn aangestuurd door de brede vakgroep, waarin de verschillende disciplines

COMPETENTIES EN INDICATOREN Een belangrijk deel van de opleidingen maakt duidelijk – ook op curriculumniveau – dat

in toenemende mate succesvol met elkaar opereren, steeds meer belangen kunnen delen en daarmee gezichtsbepalend zijn voor cultuureducatie op deze Pabo.

borging van kwaliteit hoog in het vaandel staat. Het verankeren van cultuureducatie in de SBL-competenties, het werken met cultuurindicatoren en beroepssituaties en

GEDEELDE VISIE

het hanteren van een specifiek toetsbeleid zijn daar mooie voorbeelden van. Zo kop-

Op diverse Pabo’s vonden docenten elkaar op basis van een gezamenlijke, vakoverstij-

pelt Pabo Edith Stein cultuureducatie aan beroepssituaties, waarbij de SBL-competen-

gende opleidingsvisie op het gebied van cultuureducatie. Zo is op Pabo Marnix Academie

ties ‘samenwerken met de omgeving, vakinhoud en didactiek’ worden genoemd. Op de

onder invloed van het nieuwe curriculum een samenwerking tot stand gekomen in een

Pabo van de Gereformeerde Hogeschool Zwolle (Pabo GHZ) is men trots op een goed

cluster Kunstzinnige Oriëntatie. Afstemming van didactiek is daarvan het eerste gevolg.

uitgewerkt toetsbeleid op basis waarvan een duidelijk beeld wordt verkregen van het

Centraal in die didactiek staat het ‘betekenis geven’. Pabo Groenewoud ziet cultuuredu-

‘culturele competentieniveau’ van de studenten. Pabo Fontys Tilburg, Pabo Groenewoud

catie als een verticale lijn door alle vakken heen, vanuit de gedachte dat cultuureducatie

en Pabo Marnix Academie hanteren cultuureducatie-indicatoren, waaraan de student in

een goede aanjager kan zijn om studenten en basisschoolleerlingen te motiveren voor

de major- en minorfase moet voldoen.

kennis in het algemeen. Op Pabo Edith Stein heeft men gekozen voor een concentrische opbouw van de leerstof, zodat de gekozen opleidingsaspecten van cultuureducatie in

INTERNE SAMENHANG

alle fasen van de opleiding voorkomen.

De brede kijk en aanpak hebben ten slotte een positief effect gehad op de interne samenhang binnen het nieuwe curriculum. Die samenhang kwam tot stand door een verhevigde samenwerking tussen de verschillende vakdisciplines, de ontluikende of

16



17

1.4 DE SPELERS _

Maar ook andere vormen van sturing en managen bleken effectief. Zo vinden docenten

Bij de implementatie van cultuureducatie in het curriculum van de Pabo zijn de belang-

van de Fontys Pabo Tilburg desgewenst altijd een luisterend oor: ‘Je kunt altijd bij het

rijkste spelers: het management, de cultuurcoördinator en de student. Binnen dit ver-

management terecht met een goed verhaal.’ Bij Pabo HRO schaarde het management

nieuwingsproces hebben ze verschillende rollen en hanteren ze verschillende strate-

zich van harte achter de gekozen visie: ‘persoonlijke ontwikkeling, kracht van de ver-

gieën.

beelding en leren openstaan’. Op Pabo Marnix Academie heeft het management vooral

Ruimte geven op vele manieren

ingezet op draagvlak: via gemeenschappelijke ontwikkelweken zijn alle collega’s van DE ROL VAN HET MANAGEMENT

meet af aan betrokken geweest bij de stappen in het innovatieproces. Studenten en

Het management kan fundamenteel bijdragen aan het creëren van draagvlak voor

beroepenveld zijn via raadplegingen geconsulteerd. Ook bij de Pabo Almere heeft het

cultuureducatie. De rol van het management is cruciaal in welk implementatieproces

management ruimte gegeven voor concrete stappen: het afgelopen studiejaar is daar

dan ook: het management heeft een speciale verantwoordelijkheid in het maken van

gestart met twee interne studiedagen met als thema ‘Verbinding’, en aanvullende ses-

beleidskeuzes, in het ruimte geven aan nieuw initiatief, in sturing op en facilitering van

sies tijdens datzelfde jaar. Het management van Pabo De Kempel en Pabo GHZ investe-

activiteiten binnen de opleiding en naar de externe partners.

ren concreet in scholing en structurele toekenning van uren. De coördinatoren van Pabo

Bij de meeste deelnemende Pabo’s heeft het management met instemming gerea-

EHvA dragen eveneens actief hun steentje bij aan de borging van draagvlak: ‘We streven

geerd op de keuze voor cultuureducatie. Die instemming heeft het mogelijk gemaakt

ernaar docenten onafhankelijk te maken in hun begeleiding, door het archiveren van

dat direct betrokkenen – de cultuurcoördinator en collega’s – binnen de opleidingen de

documenten en ervoor te zorgen dat de uren cultuureducatie op het taakplaatje van

implementatie ter hand konden nemen. Het ligt voor de hand: betrokken management

alle docenten staan. Bovendien proberen we te bevorderen dat de docenten vanuit hun

genereert betrokken collega’s. Management dat slechts formeel faciliteert, trekt een

persoonlijke fascinatie bij cultuureducatie betrokken zijn en blijven.’

zware wissel op de spankracht en motivatie van de direct betrokkenen. In dit spectrum DE CULTUURCOÖRDINATOR

van uitersten spelen de managementteams op de diverse Pabo’s een wisselende rol.

De coördinatoren op de betrokken Pabo’s hanteren verschillende strategieën om het Eigen passie behouden

belang van cultuureducatie uit te dragen en te verspreiden onder collega’s en studen-

Management dat zich focust op het mee opbouwen van partnerschap blijkt ook in het

ten. Uit de verslagen en gesprekken die met hen zijn gevoerd, blijken zij zonder uitzon-

kader van cultuureducatie krachtig en kansrijk te opereren, zowel voor de intern betrok-

dering uitermate bevlogen en gedreven. Het zijn mensen met een missie, die bezig zijn

kenen als de extern deelnemende partners: de basisscholen en instellingen. Dat is bij-

een belangrijke positie te verwerven binnen de opleiding. Het behoeft geen toelichting

voorbeeld het geval bij de PA Hanzehogeschool, waar het management cultuureducatie

dat de cultuurcoördinatoren sterk afhankelijk zijn van de positionering van het manage-

heeft opgenomen in het strategische beleidsplan. ‘Het is een proces van planmatig wer-

ment op het gebied van cultuureducatie en van de stand van zaken rond de lopende

ken en verbindingen leggen, waarbij iedere betrokkene zijn eigen passie heeft en wenst

onderwijsvernieuwingen.

te behouden. Als in het primair onderwijs cultuureducatie vanzelfsprekend wordt, dieCultuureducatie in het curriculum: een driedeling

nen we daarop in te spelen. De ontwikkeling kan uit de basisschool zelf komen, maar kan eveneens worden opgeroepen door de opleiding, die duidelijker dan voorheen moet

Bij de deelnemende Pabo’s zijn drie manieren te onderscheiden waarop cultuureducatie

laten zien wat ze in huis heeft. Opleidingen moeten zich in die zin meer als kenniscen-

in het brede opleidingscurriculum is verankerd:

trum profileren.’ •

Cultuureducatie heeft een geïsoleerde plek in het curriculum. In die gevallen is cultuureducatie een zaak van de coördinator zelf. Er is dan sprake van een

18



19

toevallige en informele olievlekwerking als het gaat om de effecten van cultuur-

gisch belang aangeeft: ‘Cultuureducatie is voor alle drie de locaties ook gezichtsbepa-

educatie.

lend naar de buitenwacht.’ Pabo Almere geeft het belang van mondigheid en helderheid aan: het levert herkenning en erkenning op. Ook Pabo Edith Stein en Pabo Groenewoud

•

Cultuureducatie is vervat in de SBL-competenties. In deze gevallen is er een structu-

geven aan hoe belangrijk en ook hoe lastig het is om helder te zijn in de begripsbepaling

reel verband met het brede curriculum en daarmee met de algemene beroepsvaar-

en definiëring.

digheden. De coördinatoren hebben hier houvast aan en kunnen stappen in het proces rechtvaardigen, uitleggen en legitimeren. De Pabo bekent zo kleur door formeel

DE STUDENT

inhoud te geven aan de competenties en daarin eigen accenten te leggen. Diverse

In het veranderende curriculum – meer werkplekgestuurd en vraaggericht – is de stu-

Pabo’s hebben deze stap al genomen.

dent een belangrijke speler in het opbouwen van ‘nieuwe praktijken’. Hij (meestal zij) is een belangrijke schakel in het netwerk van opleiding, basisschool en culturele instelling.

•

Cultuureducatie is opgenomen in het beroepsbeeld. In deze gevallen hebben Pabo’s

Hij speelt daardoor in het proces van implementatie een bijzondere rol. Liever gezegd,

de meest duidelijke keuze gemaakt. Juist een helder geformuleerd uitstroomprofiel,

de student speelt in het proces verschillende rollen, en dat maakt zijn positie uitzonder-

waarin ook de beroepsrol bij cultuureducatie is vastgelegd, geeft cultuureducatie

lijk, en cruciaal.

als nieuw fenomeen de noodzakelijke kansen om te groeien tot een volwaardig en niet weg te denken curriculumonderdeel.

Student van gisteren De student van gisteren was nog op een eenduidige wijze verbonden met een vast-

Positie en werkwijze coördinatoren

staand kenniscurriculum-voor-jaren. Het betekende dat de student een relatief pas-

Naast deze driedeling in posities is het interessant om – weliswaar caleidoscopisch

sieve rol speelde in zijn kennisontwikkeling binnen de beroepsopleiding. Bij dit beeld

– kennis te nemen van de positie en werkwijzen van verschillende coördinatoren.

hoort ook een scherpe scheiding in taken en verantwoordelijkheden tussen opleiding

Beeldend verwoorden de beide coördinatoren van Pabo van de EHvA hun werkwijze: ‘Een

en basisschool: de opleiding bracht kennis en inzicht aan, de basisschool verzorgde de

totaal nieuw gebied met kaplaarzen betreden.’ Of zoals de coördinator van de Pabo van

praktijk, het waren veelal twee gescheiden werelden.

de School of Education INHOLLAND Haarlem (Pabo INHOLLAND Haarlem) zegt: ‘Omdat ik ben wie ik ben, krijg ik veel voor elkaar.’

20

Student van vandaag

Bij sommige Pabo’s is het werk van de coördinator verdeeld over meer collega’s of opge-

In de opleiding van vandaag speelt de student een actieve en participerende rol. Zo zijn

nomen in een breder samenwerkingsverband. Op Pabo HRO is er een hecht duo, dat op

opleiding en basisschool in de beleving van de student een twee-eenheid, waarbinnen

basis van een heldere taakverdeling de interne en externe zaken behartigt. Ook op de

hij voortdurend pendelt tussen theorie en praktijk, voor zover die twee werelden nog

Pabo van de Avans Hogeschool in Breda (Pabo Breda) heeft een duo als taak cultuuredu-

strikt te (onder)scheiden zijn. De student leert te leren, leert begrijpen dat ontwikkeling

catie op de agenda te krijgen en te houden.

een leven lang duurt en dat hijzelf daar richting aan dient te geven en er medeverant-

Zowel op Pabo Marnix Academie als Pabo GHZ is er sprake van een werkgroep. Op de

woordelijk voor is.

eerstgenoemde opleiding is de situatie welhaast ideaal: het college van bestuur, het

Zo zien we in de verschillende praktijken van de opleidingen de student zijn eigen

opleidingsmanagement en drie opleidingsdocenten, ieder met een specifieke taak,

keuzes maken, waarbij hij inspeelt op vragen van basisscholen en opleiding, educatief

maken er deel van uit.

materiaal ontwerpen, contact leggen met instellingen, kunstenaars aanspreken en

Op Pabo INHOLLAND Rotterdam, Pabo Groenewoud en Fontys Pabo Tilburg wordt het

leren begrijpen, les geven op basisscholen en daar ook gesprekspartner zijn voor col-

belang van samenwerken, verhelderen van belangen en overtuigen sterk benadrukt,

lega’s op de werkvloer. Deze nieuwe rollen, die elkaar afwisselen, maken de student tot

terwijl Pabo De Eekhorst van Hogeschool Drenthe (Pabo De Eekhorst) ook een strate-

een belangrijke speler in het implementatieproces.



21

Hij (meestal zij) is een belangrijke schakel in het netwerk van opleiding, basisschool en culturele instelling

De opleidingen De opleidingen spelen op verschillende manieren in op dat nieuwe scala aan rollen van de student. In vrijwel elke opleiding zijn er binnen het curriculum mogelijkheden om op

1.5 CONCLUSIE TROTS OP RESULTATEN

zoek te gaan naar vragen van basisscholen en instellingen. Zo worden de studenten op

Vrijwel alle opleidingen geven aan dat ze trots zijn op en optimistisch gestemd over het-

Pabo HRO uitgenodigd om educatief materiaal te ontwikkelen in samenwerking met

geen er is bereikt. Heel positief is men met name over de gerealiseerde verankering van

de instellingen en ontwerpen ze voor de basisschool een kunstproject. Op Pabo Almere

cultuureducatie binnen het curriculum, over het groeiende draagvlak bij management

kunnen studenten in de laatste fase van hun studie kiezen voor zogenoemde presta-

en collega’s en de verbeterende relatie met instellingen en basisscholen. Zoals gezegd

ties, waarbij de student een actieve rol speelt in de cyclus ‘onderzoek, praktijk en evalu-

spelen management, coördinatoren en studenten een cruciale rol in dit proces van ver-

atie’. Op de drie Pabo’s van Hogeschool Drenthe (in Emmen, Assen en Meppel) is een

spreiding en implementatie. Diezelfde spelers zijn tevens op verschillende wijzen ver-

vakkenlijn voor tweedejaarsstudenten ontwikkeld waarbij studenten nauw betrokken

bonden met de extern betrokkenen, de basisscholen en de instellingen. De zo gevormde

worden bij de inrichting van de workshops. Studenten wordt via interviews gevraagd

‘trias’ omsluit het grote opleidingsgebied dat we het extern curriculum noemen.

welke cultuureducatieve of vakinhoudelijke terreinen zij verder willen verkennen. Soms zijn dat onderwerpen voor alle studenten, soms zijn dat keuzeonderwerpen. Zowel door

LEREN IN VERWONDERING

de inhoud van de module Cultuur draag je met je mee, door de werkwijze (veel buiten

Het extern curriculum omvat een grote diversiteit aan praktijken, die we zowel op de

het schoolgebouw werken) als de opzet van de workshops zijn de studenten erg enthou-

basisscholen als binnen de instellingen aantreffen. Het zijn de levendige praktijken,

siast geraakt, en is het niveau van werken gestegen.

waarbinnen confrontaties worden aangegaan met kunsten cultuuruitingen in brede

Fontys Pabo Eindhoven wijst op een cultuuromslag vanuit de basisscholen: ‘Sommige

zin, waar vorming plaatsvindt tussen kunstenaars, leerkrachten basisonderwijs en jong-

basisscholen beginnen het idee te krijgen dat studenten activiteiten kunnen uitpro-

volwassenen (studenten) en niet op de laatste plaats kinderen van de basisschool. Het

beren die waardevol zijn voor de school.’ Studenten krijgen in deze laatste zienswijze

zijn de werkplekken, die niet meer plaatsgebonden zijn zoals de vroegere stages, die

ruimte om zich te leren profileren als een van de spelers in het implementatieproces.

uitsluitend in de klas plaatsvonden, maar daar gesitueerd zijn waar ‘leren in verwondering’ kan plaatsvinden. Het is juist in de verbondenheid van het extern curriculum met

Startbekwaam

het opleidingsgebonden curriculum dat het ‘nieuwe leren’ in optima forma gestalte kan

Een paar opleidingen kiezen voor een minor ‘interne cultuurcoördinator’ (ICC). Twee

krijgen. Het is juist ook in die verbondenheid dat cultuureducatie kansrijk wordt en haar

Pabo’s hebben de mogelijkheid om hun studenten te certificeren in het kader van de

volle betekenis krijgt.

landelijk ontwikkelde ICC-cursus.8 Het kost de deelnemende Pabo’s soms echter moeite om een minor cultuureducatie van de grond te krijgen, omdat er andere vakgebieden

CRUCIALE ROL VOOR DE STUDENT

zijn die ook om voorrang vragen: techniek en bewegingsonderwijs. Dit gebeurt niet

In vrijwel iedere opleiding die deelnam aan het project Verbreding Cultuur en School –

alleen vanuit de opleiding. Ook studenten geven aan liever voor bewegingsonderwijs te

Pabo’s speelt de student een cruciale rol. Het is de student die de verbinding legt tussen

kiezen omdat dat een bevoegdheid oplevert die in de toekomst meer kans biedt op een

het intern en extern curriculum. En naarmate de verantwoordelijkheid van de student

arbeidsplaats.

voor zijn eigen beroepsontwikkeling groter wordt – dat is met name binnen de meer vraaggestuurde en vraaggerichte curricula – wordt zijn positie in die verbinding belangrijker. Per opleiding wisselt de mate van toegekende participatie in de ontwikkeling van curricula en daarmee ook de verleende verantwoordelijkheid. Opleidingen zullen ongetwijfeld de komende jaren blijven nadenken over de rol en verantwoordelijkheid van studenten, en dat niet alleen als het gaat om cultuureducatie.

24



25

SAMEN OPLEIDEN

leraar moet voldoen, en worden per Pabo vertaald naar gedragsindicatoren per opleidings-

Deze laatste vaststelling is niet zonder consequenties voor de eerstverantwoordelijken

fase.

in dit ingewikkelde maar boeiende proces: management, opleiders en andere verant-

7

woordelijken in de instellingen zullen uit hun bastion moeten komen om elkaar te ont-

8

moeten, van elkaar te leren, verantwoordelijkheden te delen en samen rijke en nieuwe

Uitgave van ThiemeMeulenhoff, voorzien in april 2007. Zie voor meer informatie http://www.cultuurplein.nl/po/nascholing/internecoord/internecoord

werkpraktijken moeten opbouwen, opdat studenten en kinderen kansen krijgen om te leren, zich verder te ontwikkelen. Overeenkomsten, conventanten en certificering dienen de processen te borgen naar consistentie in duurzaamheid en kwaliteit. Het is daarom noodzakelijk dat cultuureducatie geen zaak blijft van enkelingen, van de groep te geïsoleerd opererende cultuurcoördinatoren. Cultuureducatie wordt aanzienlijk kansrijker in het breder spectrum van ‘samen opleiden’ wanneer cultuureducatie op enigerlei wijze structureel verbonden wordt met de gegeven SBL-competenties of, sterker nog, wordt opgenomen in het specifieke beroepsbeeld van de opleidingen.

NOTEN 1

Landelijk Overleg Lerarenopleidingen Basisonderwijs (2004). Koersen op meesterschap. Herontwerp, partnerschap en kwaliteitsborging. Dit document is te downloaden via http:// www.paboweb.nl/uploads/Koersen_op_Meesterschap.pdf

2

Commissie Accreditatie Hoger Onderwijs (2001). Prikkelen, presteren, profileren. De Hbo-kernkwalificaties zijn opgenomen in Koersen op meesterschap en fungeren voor de hbo-bachelor als doelstellingen voor de opleidingen.

3

Zie voor de tekst http://www.minocw.nl/documenten/dublin-descriptoren-beschrijving20060608.pdf De Dublin-descriptoren zijn algemene beschrijvingen voor het eindniveau van de eerste, tweede en derde cyclus in het hoger onderwijs, in Nederland voor de graden van Bachelor, Master en Doctor.

4

Projectteam Pilot Cultuur en School – Pabo’s (2004). Cultuur aan de basis. Drie jaar Cultuur en School – Pabo’s. Deze publicatie is te downloaden via de link http://www.cultuurnetwerk.org/ publicaties/pdf/cultuur_ad_basis.pdf

5

Naast deze achttien pabo’s hebben zeven pabo’s uitsluitend deelgenomen met doelstelling b.

6

Zie voor het overzicht http://www.lerarenweb.nl/bekwaamheid/matrix.swf SBL staat voor Samenwerkingsorgaan Beroepskwaliteit Leraren en ander onderwijspersoneel. De zeven zogenoemde ‘SBL-competenties’ zijn beschrijvingen van gedrag waaraan een bekwame

26



27

2 De Pabo en het culturele veld Cultuureducatie zoals de projectgroep Cultuur en School die voorstaat, impliceert samenwerking tussen opleiding, basisscholen, kunstenaars en culturele instellingen met als sleutelwoord partnerschap. De contacten tussen Pabo’s en culturele instellingen zijn de afgelopen jaren duidelijk toegenomen.

2.1 DE PABO ALS PARTNER _

De manieren waarop de samenwerking verloopt, verschillen sterk. Er zijn netwerken op opleidingsniveau met instellingen, gemeenten en onderwijsbegeleidingsdiensten, naast directe, persoonlijke contacten tussen docenten en educatief medewerkers van culturele instellingen. Alle Pabo’s hebben de eerste fase van contacten leggen achter de rug. Het project Cultuur en School – Pabo’s heeft behartigenswaardige inzichten opgeleverd over succesvol samenwerken. NIEUW ONDERWIJS De recente onderwijsontwikkelingen in de lerarenopleidingen zijn voor culturele instellingen en kunstenaars niet altijd gemakkelijk te volgen. Zij kunnen op twee manieren te maken krijgen met dezelfde Pabo. Enerzijds kan een docent of cultuurcoördinator hun vragen een bijdrage te leveren aan het onderwijsprogramma, in de vorm van lezingen, presentaties, voorstellingen, workshops en het bieden van stageplaatsen. Anderzijds sturen docenten hun studenten aan om zelf contacten te leggen met culturele instellingen in het kader van opdrachten die ze voor en met hun stagescholen moeten uitvoeren. Deze studenten moeten zich daarbij volgens de nieuwe bachelorstructuur allerlei competenties eigen maken. Met de te behalen competenties als richtlijn wordt de student zich bewust van zijn eigen leerproces en leert hij daar sturing aan te geven. De nadruk ligt daardoor vanuit de opleiding zowel op het leerproces als op een leerproduct. Op hun beurt werken culturele instellingen bij voorkeur productgericht, met als resultaat lesmateriaal voor of educatieve begeleiding van basisschoolleerlingen. WIN-WINSITUATIE Wil cultuureducatie een structurele plaats krijgen in het curriculum, dan vereist dat een langetermijnvisie en beleidsmatige afspraken op managementniveau. Of de samenwerking tussen Pabo en instellingen tot stand komt en hoe die samenwerking vervolgens verloopt, is evenzeer afhankelijk van persoonlijke contacten tussen de organiserende docenten en de medewerkers van de instellingen die bij de activiteiten van de studenten betrokken zijn. Cruciaal daarbij is in hoeverre opleiders en medewerkers van culturele instellingen openstaan voor het zoeken naar de wederzijdse belangen bij samenwerking. Die moet voor beide partijen meerwaarde opleveren: ‘Er moet sprake zijn van een win-winsituatie.’ Wanneer die niet vooraf duidelijk is, komt de concrete invulling en uitvoering van de samenwerking op het niveau van de studenten niet goed van de grond.

28



29

VERSCHILLENDE BELANGEN

HELDERE AFSPRAKEN

Een dergelijke win-winsituatie is niet vanzelfsprekend. Er zijn cultuurverschillen tussen

Goede afspraken maken is in elk geval erg belangrijk, leert de ervaring. ‘De eerste con-

beide sectoren en de betrokkenen kennen vaak niet elkaars prioriteiten, werkwijzen en

tacten zijn altijd heel leuk en vol ideeën. Maar concrete afspraken bleven vaak nog uit.’

codes. Voor opleidingen staat het leerproces van de student uiteindelijk voorop, voor de

De coördinator van Pabo INHOLLAND Haarlem is inmiddels duidelijker in wat ze van

culturele instelling de kwaliteit van de diensten en producten die de studenten leveren

instellingen vraagt en wat ze hun te bieden heeft. Door samen te werken maakt een

binnen hun educatieve aanbod. Pabo’s geven doorgaans een hogere prioriteit aan de

Pabo zich afhankelijk van een externe instelling. Daardoor hangt het slagen van een

didactische en onderwijsinhoudelijke kwaliteit van de bijdrage van de studenten, met

onderwijsprogramma mede af van deze instelling. Als afspraken niet goed worden

name tijdens de stages. De eerste prioriteit van culturele instellingen ligt bij publieks-

nagekomen, kan dat tot problemen leiden. Iets waar Pabo INHOLLAND Rotterdam wel-

bereik.

eens tegenaan is gelopen: acteurs kwamen bij een themadag cultuureducatie op de

Een win-winsituatie ontstaat alleen dan wanneer enerzijds de culturele instelling ruim-

Pabo anderhalf uur te laat, het museum waar studenten een bezoek zouden brengen

te biedt voor het door de opleiding gewenste leerproces van de student, en anderzijds

liet hen aan hun lot over. De coördinator wil daarom meer rechtstreeks contact met

docenten en studenten tegemoet kunnen komen aan de verwachtingen en wensen

die mensen in de instellingen die betrokken zijn bij de activiteiten met en voor studen-

van de instellingen. Dat leerproces betreft niet alleen het ontwikkelen van educatieve

ten. Ook de coördinator van Pabo Groenewoud onderstreept dit punt: ‘Goede afspraken

producten of het leveren van educatieve ondersteuning. Studenten kunnen pas cultuur

maken is heel belangrijk. Zoals: óf de student maakt één goede les, óf hij ontwikkelt

overdragen aan leerlingen als ze zelf cultuurdrager zijn. De culturele sector kan aan

basismateriaal dat de instelling zelf verder ontwikkelt.’ Dit om te voorkomen dat het

beide rollen een waardevolle bijdrage leveren.

uiteindelijke materiaal niet van voldoende kwaliteit is, en de Pabo-docent alsnog aan het werk moet gaan.

GEMEENSCHAPPELIJK BELANG De samenwerking tussen culturele instellingen en Pabo’s blijkt de meeste synergie op

Structurele afspraken in convenant

te leveren als beide partijen elkaar vinden in hun gemeenschappelijke belang: de ont-

Sommige Pabo’s maken inmiddels ook structurele afspraken met culturele instellingen.

wikkeling en toerusting van de kinderen van de basisschool. ‘Als wij contact zoeken met

In Breda bijvoorbeeld heeft Pabo Breda in januari 2006 een intentieverklaring tot struc-

een instelling moeten we de nadruk leggen op dat gemeenschappelijke belang,’ aldus

turele samenwerking ondertekend met Theater Artemis, Erfgoedhuis Noord-Brabant

de coördinator van Pabo Almere.

en De Ontdekking, een samenwerkingsverband van tien culturele instellingen in Breda.

Studenten zijn nog niet volleerd. Consequentie hiervan is dat instellingen over voldoen-

Bekrachtiging van de samenwerking met een convenant op opleidings- en instellings-

de menskracht moeten beschikken om studenten te kunnen begeleiden. Als ze hen als

niveau komt op steeds meer Pabo’s voor.

gratis werkkrachten gaan zien, loopt het al snel fout, is de ervaring van Pabo EHvA. ‘Een paar jaar geleden werd ons gevraagd studenten in te zetten als rondleiders bij een ten-

FINANCIËLE DREMPELS

toonstelling. De organisatie vanuit de culturele instelling verliep moeizaam en er ging

Culturele instellingen betrekken bij de opleiding stelt ook financiële eisen aan een Pabo.

veel mis. Roosters veranderden voortdurend, de administratie werd niet goed bijgehou-

Tot en met schooljaar 2005 kregen Pabo’s speciale vouchers voor het bezoek van hun

den en er waren telkens wisselende projectleiders. De betrokken docent en studenten

studenten aan culturele instellingen. Omdat veel Pabo’s de vouchers niet besteedden,

hebben de problemen zo goed mogelijk opgevangen en (onbetaald!) werk geleverd,

boog het ministerie van OCW deze regeling vanaf schooljaar 2005-2006 om naar een

maar kregen bij de evaluatie de zwarte piet toegespeeld. Een negatieve ervaring en niet

eenmalige Stimuleringsmaatregel Cultuureducatie met als sleutelbegrip partnerschap

voor herhaling vatbaar.’

met instellingen en basisonderwijs. Het is nu aan de Pabo’s zelf om voor bezoek aan of gebruik maken van diensten van culturele instellingen middelen te reserveren of met creatieve oplossingen te komen.

30



31

Door samen te werken met een instelling kan ik mijn studenten aanbieden wat mij als vakdocent niet meer lukt

Het denken aan financiële aspecten bij samenwerking met externe partners was voor

Mede om de uitgaven binnen de perken te houden kiest deze Pabo ervoor kunstenaars

veel betrokken docenten nieuw. ‘We hebben daardoor een beter beeld gekregen van de

workshops te laten geven op hun eigen werkplek: choreografen, acteurs, regisseurs,

belangen van de instellingen: zij moeten immers ook hun broek ophouden,’ aldus de

enzovoorts. ’s Middags nemen de studenten deel aan enkele workshops, die per work-

coördinator van Pabo De Kempel. ‘En wij zelf moeten evenzeer onze eigen financiële

shop zo’n 150 euro kosten, ’s avonds bezoeken ze de voorstelling van diezelfde makers.

mogelijkheden duidelijk voor ogen houden, ofwel: het beschikbare budget.’

Daarvoor bedingt de Pabo groepskortingen. De kosten voor de workshops en de groepskortingen worden betaald door de Pabo.

Aangepaste tarieven

Confrontaties met beeldende kunst worden georganiseerd in samenwerking met het

Sommige instellingen, met name provinciale instellingen met een bemiddelende taak

Centrum voor Beeldende Kunst (CBK) Rotterdam: de studenten gaan op atelierbezoek

op het gebied van kunstzinnige vorming,1 rekenen commerciële tarieven voor hun dien-

en maken stadswandelingen langs kunst in de openbare ruimte. CBK en Pabo hebben

sten. Dat maakt samenwerken minder aantrekkelijk. Vanwege de financiële drempels

hierover afspraken gemaakt op basis van een convenant en delen de kosten: het CBK is

voor de Pabo’s passen veel instellingen niet alleen hun educatieve programma aan de

immers verantwoordelijk voor de honoraria van kunstenaars uit de stad Rotterdam.

wensen van de opleiding aan, maar ook hun tarieven. Tenzij ze extra kosten maken, bijvoorbeeld vanwege het inhuren van workshopdocenten. Ook het bestellen van educatief materiaal van een instelling, als lesmateriaal voor studenten, kost doorgaans geld.

PERSONELE KOSTEN Naast allerlei directe kosten in de samenwerking met culturele instellingen spelen ook personeelskosten een rol. Het leggen en onderhouden van contacten met cultu-

Entreeprijzen grootste kostenpost

rele instellingen en kunstenaars kost vaak meer tijd dan voorzien. Net als het eerderge-

De grootste kostenpost voor Pabo’s vormen de entreeprijzen. Vooral het afnemen van

noemde financiële beheer vergt ook dit van de docenten nieuwe competenties. Voor de

voorstellingen bij een theater blijft daardoor lastig. ‘Een voorstelling kost gauw 1.200

interne coördinatie en de doelstellingen op het gebied van cultuurcoördinatie binnen

euro. Er zijn 120 eerstejaars. Bij een zaalcapaciteit van 50 personen betekent dit dat de

het curriculum is een paar uur per week voldoende, is de ervaring van de meeste cul-

Pabo de voorstelling drie of toch minstens twee keer moet afnemen. Een uitgave van

tuurcoördinatoren de afgelopen jaren. Maar voor alle andere taken die de coördinator

2.400 euro voor een voorstelling is binnen de Pabo niet te verkopen,’ waarschuwt de

moet uitvoeren, zoals het aangaan van relaties met culturele instellingen en de onder-

coördinator van Pabo INHOLLAND Rotterdam. ‘Een oplossing is try-outs, die zijn gratis,

steuning van studenten, zou zeker nog een halve dag per week beschikbaar moeten zijn.

maar lastig in te plannen vanwege de roosters van de studenten.’ Pabo Arnhem laat de

Zeker als het zorggebied van de Pabo, met basisscholen en instellingen waar studenten

studenten daarom al aan het begin van het jaar weten wat de te maken entreekosten

stage lopen, groot is. Een coördinator moet eigenlijk een dag per week aan cultuuredu-

zijn, net als het benodigde bedrag om boeken aan te schaffen, en geeft het advies om

catie kunnen besteden.

een Cultureel Jongeren Paspoort (CJP) te nemen. KUNST EN ERFGOED IN DE OMGEVING Workshops door de makers, kosten delen

34

De Pabo kan de kosten van entree en educatief materiaal van instellingen beperken door

Voor Pabo’s die de eerdergenoemde vouchers wel succesvol wisten in te zetten in

studenten te stimuleren gebruik te maken van kunst en erfgoed in de omgeving van de

hun onderwijsprogramma, zoals Pabo HRO, was de afschaffing ervan een aderlating.

stageschool. Ook al omdat de stageschool vaak geen geld beschikbaar kan of wil stellen

Kunstconfrontaties en daarmee instellingenbezoek door de studenten heeft op deze

voor entreekosten. Zo organiseren alle derdejaarsstudenten van Pabo Breda excursies voor

Pabo de hoogste prioriteit. De Pabo heeft inmiddels nauwe relaties aangeknoopt met

medestudenten en voor hun stageklas die variëren van een bezoek aan een oude bakker,

achttien culturele instellingen in Rotterdam, waarmee afspraken zijn gemaakt over

met aandacht voor allerlei ambachtelijke aspecten, tot een bezoek aan een kerk.

bezoek door studenten: over de tijden, zodat de bezoeken binnen hun lesrooster vallen,

Ook een studente van Fontys Pabo Tilburg liet zien dat cultuureducatie op de basisschool

en over de financiën.

niet per se veel hoeft te kosten. Zij organiseerde een dag waarbij ze met de kinderen uit



35

haar stageklas een lokale kunstenaar bezocht die zich kosteloos voor deze leerlingen

opleidingen als de instellingen. In vergelijkbare projecten gericht op lokale samenwer-

wilde inzetten. En ze informeerde hierover de plaatselijke krant. Het leverde de kunste-

kingsverbanden tussen onderwijs en culturele instellingen blijkt dit vaak een kwestie

naar niet alleen veel enthousiaste reacties op van de kinderen, maar ook aandacht in de

van lange adem en permanent onderhoud.2

pers. DRIE SCENARIO’S In de vele voorbeelden van samenwerking tussen culturele instellingen en de opleidingen die aan het project Verbreding Cultuur en School – Pabo’s deelnemen, zijn drie scenario’s te onderscheiden.

2.2 CONTACTEN EN UITWISSELING VIA NETWERKEN _

Gestimuleerd door het project Cultuur en School – Pabo’s zoeken steeds meer opleidingen toenadering tot lokale of regionale netwerken op het gebied van cultuureducatie. Zij bieden een ingang tot culturele instellingen, maar ook tot de basisscholen en het

1.

De Pabo benadert de culturele instelling uitsluitend vanuit het eigen perspectief: ze

lokale en provinciale beleid. Bemiddelende instellingen op het gebied van cultuureduca-

nodigt deze uit voor informatiemarkten, voorstellingen, workshops en gastcolleges

tie spelen daarbij een belangrijke rol.

als onderdeel van het lesprogramma.

De manier waarop de cultuureducatieve netwerken zijn georganiseerd verschilt per provincie en per stad. In sommige gevallen bestaat het netwerk alleen uit samenwerkende

2. De Pabo zet onderdelen van het eigen opleidingsprogramma uit bij de culturele

culturele instellingen, in andere gevallen uit zowel culturele instellingen als vertegen-

instelling. Zoals het onderzoeken van het educatieve aanbod van een culturele

woordiging van het primair onderwijs.

instelling en het ontwikkelen van educatief materiaal voor bezoek van basisschool-

De lokale omstandigheden, de specifieke onderwijssituatie van de Pabo én de mate

leerlingen aan deze instelling.

waarin individuele docenten inspiratie zoeken buiten de opleidingsmuren zijn daarbij bepalend voor de manier waarop een Pabo betrokken is bij bestaande netwerken.

3. De Pabo gaat uit van de verschillen in expertise van opleiding en culturele instelling en geeft die van de instelling een plek binnen de opleiding. De opleiding beschikt

ELK NETWERK IS UNIEK

daarbij over de onderwijskundige, pedagogische en didactische knowhow en de

Dat levert telkens weer unieke situaties op. Om er een paar te noemen: een van de

kennis van het basisonderwijs, terwijl de culturele instelling de rol krijgt van pleit-

docenten van Pabo Emmen van Hogeschool Drenthe, werkt tevens bij Kunststation C in

bezorger voor kunst en cultuur. Dit levert een win-winsituatie op.

Groningen, en ‘dat maakt de lijnen kort’. Arnhem kent het CEPO: een netwerk van basisscholen, Edu-Art advies en begeleiding in cultuureducatie, onderwijsbegeleidingdienst

LANGE ADEM EN PERMANENT ONDERHOUD

36

Marant, de gemeente Arnhem en Pabo Arnhem van de Hogeschool van Arnhem en

Hoe ziet zo’n win-winsituatie er concreet uit? Dat is niet makkelijk in één zin aan te

Nijmegen. Pabo Groenewoud van dezelfde hogeschool neemt deel aan het Nijmeegse

geven. De beschrijving hierboven geeft het al aan: de verschillen in cultuur tussen instel-

overleg tussen Edu-Art, Centrum voor de Kunsten De Lindenberg en basisscholen.

lingen en opleidingen, de uiteenlopende belangen van opleidingen en de (ook nog eens

Pabo Breda werkt samen met De Ontdekking, een netwerk gevormd door de gemeente

onderling sterk van elkaar verschillende) instellingen en de wederzijdse verwachtingen

Breda, het Centrum voor Kunstzinnige Vorming, theater De Nieuwe Veste en de basis-

en mogelijkheden maken het sturen op partnerschap of het realiseren van draagvlak

scholen, ten behoeve van een projectweek voor alle tweedejaarsstudenten.

tot een ingewikkeld proces.

Soms ontstaat een netwerk doordat de Pabo een aantal culturele instellingen om de

Hieronder zal duidelijk worden dat er zeer veel kansen zijn en dat deze ook tot suc-

tafel brengt voor overleg over hun mogelijke bijdrage aan het curriculum, zoals gebeur-

cesvolle initiatieven en resultaten kunnen leiden. Het bestendigen van relaties die lei-

de bij Fontys Pabo Tilburg. De coördinatoren van Pabo EHvA zijn gestart vanuit bestaan-

den tot een duurzaam partnerschap vergt een behoorlijke tijdsinvestering van zowel de

de contacten van enkele vakdocenten. Die bleken al in een netwerk te zitten van de



37

educatieve diensten van een aantal grote culturele instellingen in Amsterdam: AMOVE

en techniek). ‘Deze site zal een rol spelen in het nieuwe studielandschap, als de Pabo is

(Amsterdams Overleg Educatie). Inmiddels heeft deze Pabo ook contact met een soort-

verhuisd naar een verbouwd kantorenpand in Zuid-Oost. Via de site kunnen studenten

gelijk netwerk op het gebied van muziek: AMUZE, afkorting voor Amsterdamse Muziek

de producten waar ze trots op zijn presenteren aan elkaar, aan culturele instellingen én

Educatie. Ontwikkeling van producten als aanvulling op het Pabo-curriculum is een van

aan basisscholen.’

de agendapunten, evenals mogelijkheden voor studentenbezoek en stages.

Er is al een eerste aanzet van de site, op eigen initiatief ontwikkeld door een docent van

Als de rechtstreekse contacten tussen betrokken docenten en instellingen al ruim-

Oriëntatie op jezelf en de wereld. Pabo EHvA neemt deze site over en maakt hem breder,

schoots tot daadwerkelijke activiteiten hebben geleid is de behoefte aan deelname aan

ook op het gebied van cultuureducatie. Dit vanwege het beroepsbeeld van de opleiding,

een netwerk minder groot, zoals bij Pabo INHOLLAND Haarlem. ‘Onze contacten zijn

waarin communicatiemogelijkheden tussen student en stad en aandacht voor kunst en

direct ontstaan uit de behoefte vanuit het curriculum, de themaweken, nascholing en

cultuur, levensbeschouwing en wereldoriëntatie expliciet worden benoemd. Als de ont-

het creëren van een inspirerend cultureel klimaat.’ Toch wil ook deze Pabo blijven deel-

wikkelingen volgens plan zijn verlopen, is de site in maart 2007 in de lucht gegaan.

nemen aan de netwerkbijeenkomsten in de regio. Om contacten en ideeën op te doen

‘Deze ontwikkeling is gestimuleerd door de deelname van de Pabo aan het project

en op de hoogte te blijven van politieke en beleidsmatige ontwikkelingen op het gebied

Verbreding Cultuur en School – Pabo’s’, aldus de betrokken coördinator. ‘Onze recente

van cultuureducatie.

contacten met AMOVE, AMUZE en MOCCA vormen een uitstekende basis voor het leggen van externe contacten. Het gaat ons daarbij om de driehoekconstructie van oplei-

NIET ALLEEN HALEN, OOK BRENGEN

ding, de stad Amsterdam en de basisscholen.’ Het idee van een gezamenlijk loket voor

Voor opleidingen valt er het nodige te halen bij de netwerken. Op hun beurt hebben

culturele instellingen en scholen leeft op meer plaatsen in Nederland, maar niet eerder

ze ook veel te bieden: didactische en onderwijskundige expertise, inzet van studenten

is het ontstaan op initiatief van een Pabo.5

en via deze studenten een andere ingang bij de basisscholen. Netwerkpartners weten Pabo’s steeds vaker te vinden. ‘De onderwijsbegeleidingsdienst in Groningen (ABCG)

GEZAMENLIJKE VISIEVORMING

heeft ons gevraagd deel te nemen aan het project Erfgoed à la Carte,’ vertelt de coör-

Uniek is de situatie eveneens in Rotterdam. Aan het begin van schooljaar 2005-2006

dinator van PA Hanzehogeschool3. Pabo Edith Stein maakt als adviseur deel uit van de

vond in het Centrum voor Beeldende Kunst (CBK) Rotterdam een studiebijeenkomst

Kunstcommissie in Hengelo en van het Kunsteducatie Platform in Almelo. Hierin parti-

plaats voor de kunstpartners van Pabo HRO. Het CBK bood toen de publicatie Ruimte

ciperen de drie zuilen voor het primair onderwijs, de plaatselijke instellingen voor kunst

voor verwondering en verbeelding aan, geschreven door Pabo-manager Els Alberts en

en erfgoed en de gemeente.

CBK-directeur Ton de Vos.6 Vervolgens werd aan de hand van stellingen doorgepraat

In Amsterdam werden de Pabo’s halverwege 2006 uitgenodigd voor een zogeheten

over de positie van kunsteducatie in het onderwijs. Doel: gezamenlijke visievorming

‘ambtswoninggesprek’ onder leiding van de wethouder Cultuur. Naar aanleiding daar-

richting basisscholen. Wegens groot succes startte het volgende schooljaar wederom

van ontstond uitwisseling tussen Pabo EHvA en MOCCA (Match Onderwijs Cultuur

met een bijeenkomst van culturele partners en kunstmentoren.

Centrum Amsterdam, de opvolger van Kunstweb). Deze staat sterk in het teken van

Het boekje Ruimte voor verwondering en verbeelding is ook voor de andere Pabo’s die

onderzoek en versterking van de samenwerkingsverbanden met basisscholen en de

deelnemen aan het project Cultuur en School – Pabo’s zeer inspirerend geweest, getui-

ontwikkeling van de minor

cultuureducatie. 4

ge de opmerkingen hierover in de evaluatiegesprekken en werkbijeenkomsten in het kader van het project.

GEZAMENLIJK DIGITAAL PLATFORM Een unieke ontwikkeling doet zich momenteel voor in Amsterdam. Hier zijn vanuit Pabo

38

MET GEMEENTE EN PROVINCIE

EHvA plannen ontstaan voor een digitaal interactief platform voor opleiding, basisscho-

De Pabo van Christelijke Hogeschool Driestar educatief in Gouda (Pabo Driestar) heeft

len en Amsterdamse instellingen voor kunst en wetenschap (in het bijzonder natuur

weer een heel eigen netwerk, met daarin een eigen rol. Deze Pabo heeft in 2005 via



39

de educatieve medewerker en de directeur van het Museum Catharina Gasthuis con-

Pabo De Kempel bijvoorbeeld gesprekken met de coördinatoren van Pabo Edith Stein en

tact gelegd met de koepelorganisatie van de gesubsidieerde culturele instellingen van

Pabo Iselinge, die beide al in de eerdere fase van het project hadden meegedaan. ‘Het

Gouda, de zogenoemde C9. In overleg met de directie van de muziekschool en van de

raadplegen van externe deskundigen heeft absoluut zin,’ geeft de Helmondse coördina-

Werkschuit in Gouda heeft de Pabo in november 2005 een minisymposium belegd.

tor aan. ‘Het gaat allemaal pas echt leven als je tegenover iemand zit die weet waar je

Alle basisscholen waren uitgenodigd, en bijna allemaal hadden ze vertegenwoordigers

als Pabo tegenaanloopt.’

gestuurd. Ook de provincie was uitgenodigd. De culturele instellingen presenteerden zich in workshops aan de vijfentwintig basis-

Culturele kennismakingspas

scholen. Deze kregen eveneens een format voor een cultuurplan aangereikt, dat ze voor

Ook in Zwolle hebben de coördinatoren van Pabo Windesheim, Pabo KPZ en Pabo

de tweede bijeenkomst, in november 2006, konden schrijven en indienen. De Pabo bood

GHZ de handen ineengeslagen. Ze organiseren samen met het Zwolse Centrum voor

de scholen directe begeleiding aan om te komen tot implementatie en verbetering van

de Kunsten De Muzerie een kennismakingsdag voor alle tweedejaarsstudenten. Vorig

hun eigen plan.

schooljaar bestond die onder andere uit een bezoek aan de voorstelling Orpheus van

De provincie heeft de Pabo inmiddels verzocht om het hele ‘Groene hart van Holland’

Frank Groothof, dit schooljaar stond Kylian4kids op het programma.

erbij te betrekken. Omdat de betrokken partijen geen ervaring hebben met deze schaal,

Daarnaast werken de Pabo’s en De Muzerie aan de ontwikkeling van een cultuurken-

beraden ze zich nog over de aanpak.

nismakingspas, waarmee studenten in Zwolle hun culturele omgeving leren kennen. De coördinator van Pabo GHZ: ‘Alle culturele instellingen, inclusief een instelling als

ONDERLING SAMENWERKENDE PABO’S EN DOCENTEN

de Verhalenboot, een drijvend vestzaktheater zoals dat er vroeger was, worden hierin

Ook tussen de Pabo’s onderling is sprake van diverse samenwerkingsverbanden op het

betrokken en zijn enthousiast. Het wordt een kennismakingspas met laagdrempelige

gebied van cultuureducatie. Vanaf het moment dat Pabo INHOLLAND Rotterdam aan het

entree voor Pabo-studenten, gekoppeld aan informatie over de culturele instellingen en

project Verbreding Cultuur en School – Pabo’s ging meedoen, trad de coördinator niet

cultuurbeleving in Zwolle.’

alleen op voor deze opleidingslocatie, maar ook voor de andere drie INHOLLAND-Pabo’s in Zuid-Holland: Dordrecht, Den Haag en Oegstgeest. Samenwerking met deze en met de

Overleg met vakgenoten

drie Noord-Hollandse INHOLLAND-Pabo’s bestaat vooral uit uitwisselen van expertise.

Naast dit soort samenwerking in het kader van cultuureducatie hebben vakdocenten

Pabo Groenewoud in Nijmegen en Pabo Arnhem maken beide deel uit van de Hogeschool

van oudsher contact met hun collega’s van andere Pabo’s via aparte vakverenigingen en

van Arnhem en Nijmegen. Beide Pabo’s hebben een eigen onderwijsprogramma, maar

zijn er directe contacten. Onderwerp van gesprek is dan doorgaans het eigen vakgebied.

werken veel samen. Eind 2006 waren er vergevorderde plannen voor de invulling van

De recente onderwijsvernieuwingen, maar ook cultuureducatie en de samenwerking

een gezamenlijke minor cultuureducatie.

met culturele instellingen staan soms op gespannen voet met de aandacht voor het eigen vak. De vrees leeft dat er naast de beoogde synergie ook negatieve bijeffecten zijn.

Expertise uitwisselen

40

Als bij cultuureducatie te sterk de nadruk komt te liggen op de student als intermediair

Zeven monosectorale Pabo’s vormen samen Interactum, Educatieve Federatie van

tussen de basisschoolleerlingen en de culturele instellingen, vrezen vooral kunstvakdo-

Lerarenopleidingen: Pabo KPZ in Zwolle, Pabo Domstad en Pabo Marnix Academie, beide

centen voor het einde van het tijdperk van ambachtelijke toerusting van de studenten

in Utrecht, Pabo Edith Stein in Hengelo, Pabo Iselinge in Doetinchem, de Pabo van de

op het gebied van kunst en cultuur. Het idee dat bij cultuureducatie verdieping in het

Hogeschool IPABO Amsterdam/Alkmaar (IPABO Amsterdam) en Pabo De Kempel in

kunstvak zelf nodig blijft, wordt ook door anderen gedeeld, getuige een van de aanbeve-

Helmond. Binnen Interactum wordt intensief samengewerkt, niet alleen op het gebied

ling van de Onderwijsraad en de Raad voor Cultuur in hun gezamenlijke advies van april

van curriculumontwikkeling, maar ook op het gebied van cultuureducatie.

2006: ‘De raden vinden het bovendien wenselijk dat alle pabostudenten in ten minste

Vanwege het project Verbreding Cultuur en School – Pabo’s voerde de coördinator van

één kunstvak afstuderen.’7



41

Kunst is in feite een fundamentele levensbehoefte van ieder mens

STRATEGISCHE PARTNERS: INTERMEDIAIRS

instellingen zijn en hoe verschillend ze met educatie omgaan,’ zegt de coördinator van

De meeste Pabo’s gaan allianties aan met culturele instellingen die een belangrijke rol

Pabo Arnhem.

spelen binnen de netwerken. Vaak zijn dat steunfunctie-instellingen. Deze hebben van-

In Tilburg en Eindhoven is wel een productieve samenwerking tot stand gekomen tus-

uit de provincie of gemeente als taak te bemiddelen tussen scholen en instellingen, en

sen de bemiddelende instelling en de Pabo. Midden 2006 volgden drie Pabo-docenten

vormen daardoor voor Pabo’s een strategische partner. Ten eerste omdat Pabo’s met en

van de Fontys Pabo Tilburg bij Cultuur in School Tilburg (CiST) de Train de trainers-cursus,

via deze instellingen contacten willen opbouwen met culturele instellingen en met de

waardoor ze bevoegd zijn studenten te certificeren. Deze moeten in hun afstudeerwerk

basisscholen. Ten tweede zoeken ze deskundigheidsbevordering van Pabo-docenten en

aantonen dat ze aan de vereisten voldoen en een intensief differentiatietraject cultuur-

-studenten op het gebied van cultuureducatie in het basisonderwijs.

educatie hebben gevolgd. Al eerder dat jaar namen twee docenten van Fontys Pabo

De deskundigheidsbevordering gebeurt in veel steden al langer, de contactfunctie is

Eindhoven namens de onderwijsbegeleidingsdienst DOBA deel aan de trainersoplei-

tamelijk nieuw. Zo informeert Kunstencentrum Helmond Pabo De Kempel sinds 2006

ding om de cursus ICC te mogen uitvoeren. ‘Dat gaf een nieuwe impuls voor netwerken

over het totale aanbod van het Kunstencentrum op de basisscholen, zodat studen-

en samenwerken. In 2006-2007 gaat in Eindhoven een cursus ICC van start in samen-

ten die op die scholen stage lopen kunnen achterhalen wat er op hun school gebeurt

werking met Cultuurstation, en in Veghel in samenwerking met het Instituut Pieter

op het gebied van cultuureducatie. Ze mogen gratis deelnemen aan activiteiten die

Brueghel,’ vertelt de Eindhovense coördinator. Ook is er contact gelegd met kartrekkers

het Kunstencentrum daar organiseert. De Stichting voor Kunstzinnige Vorming in

van cultuureducatie op enkele basisscholen uit de regio, om hen te informeren over de

Rotterdam (SKVR) biedt aan studenten mee te laten lopen met dramadocenten in het

mogelijkheid studenten bij hun innovatie te betrekken.

primair onderwijs.

In Drenthe gaven eind 2006 studenten de aanleiding tot contact tussen Pabo en bemid-

De deskundigheidsbevordering gebeurt op diverse manieren. Steunfunctie-instellin-

delende instelling over de ICC-cursus. Zij maakten op hun stageschool in Groningen

gen geven op veel Pabo’s hoorcolleges en workshops, aan studenten en docenten. Soms

samen met het team een beleidsplan cultuureducatie. ‘Dat is het terrein van Kunststation

mogen studenten er tegen gereduceerd bedrag cursussen volgen die bestemd zijn voor

C, daarom hebben we contact opgenomen.’ Eind 2006 vonden ook de eerste gesprekken

leerkrachten uit het basisonderwijs. Bijvoorbeeld een cursus over het aanbod en het

plaats tussen het ABC, de Amsterdamse onderwijsbegeleidingsdienst, en Pabo EHvA,

functioneren van steunfuncties, zoals bij het CKV Almere.

om het aanbod van de minor cultuureducatie en de ICC- cursus op elkaar af te stemmen. Als deze lijn zich doorzet, zullen de aanbieders van de ICC-cursus en de Pabo’s elkaar op

STRIJD OF SYNERGIE VANWEGE ICC-CURSUS

den duur steeds vaker weten te vinden.

Een cursus die pas sinds 2006 wordt gegeven is die voor het landelijke scholingsproject tot Interne Cultuur Coördinator (ICC). De ICC-cursus is voor Pabo’s om twee rede-

44

CONCURRERENDE TAAKSTELLINGEN

nen interessant: als lesstof in de minor cultuureducatie en als nascholing. In sommige

Sommige intermediaire instellingen lijken de Pabo’s als concurrent te zien. Zo verklaren

provincies ontvangen de steunfunctie-instellingen van de provincie subsidie om deze

enkele Pabo’s de afhoudende opstelling wanneer ze gezamenlijk deelnemen aan een

cursus aan te bieden. Nogal wat Pabo’s voelen zich daardoor buitenspel geplaatst. Zij

netwerk of project. Dit geldt alleen voor bemiddelende instellingen met taken op het

hadden de cursus graag zelf gegeven, of een gezamenlijk aanbod verzorgd, waarbij de

gebied van kunstzinnige vorming. Deze verzorgen vaak ook lesaanbod op de basisscho-

Pabo de cursus op pedagogisch en didactisch gebied zou versterken. ‘De INHOLLAND

len en bieden nascholing en begeleiding aan de leerkrachten.

Academy8 waarin alle post-HBO activiteiten gebundeld worden aangeboden, wilde

Intermediairs op het gebied van erfgoed hebben vooral een adviserende rol en hebben

de ICC-cursus aanbieden, het plan voor nascholing was al klaar. Maar de provincie

het stimuleren van kennismaking met culturele instellingen als opdracht. ‘Erg goed ver-

heeft ervoor gekozen de steunpunten per cursist te subsidiëren,’ vertelt de Haarlemse

loopt de samenwerking met het Museaal Historisch Perspectief (MHP), bij de organisa-

INHOLLAND-coördinator. Bij deze Pabo is de cursus overigens wel als lesstof opgeno-

tie van een Rondje Erfgoed,’ benadrukt de Haarlemse Pabo-coördinator. ‘Daarin maken

men in een module. ‘De ICC-cursus gaf een goed beeld van hoe verschillend culturele

de studenten kennis met diverse erfgoedinstellingen. Dat is ook de doelstelling van het



45

MHP, dus die heeft alle belang bij de organisatie van zo’n week.’ Erfgoedhuis Noord-

met culturele bagage. Pabo’s zetten hun samenwerking met culturele instellingen

Brabant wilde zelfs meer medewerking verlenen dan de Brabantse Pabo’s in 2006 aan-

dan in om studenten bewust te maken van hun cultuurdragerschap door presentaties,

konden.

lezingen, hoorcolleges en workshops. Maar ook om het culturele klimaat op de Pabo te bevorderen, door middel van bijvoorbeeld concerten, tentoonstellingen en lezingen.

PABO ALS WEGBEREIDER

Bij de student als cultuuroverdrager willen de opleidingen hun studenten leren hoe ze

Zoals uit de voorbeelden blijkt maken de meeste Pabo’s inmiddels deel uit van de

straks de culturele omgeving in hun onderwijs kunnen betrekken. Daarbij gaat het niet

bestaande cultuureducatieve netwerken. De Pabo’s ambiëren echter niet een voortrek-

alleen om het didactische handelen, maar ook om het ontwerpen van educatief mate-

kersrol binnen een netwerk. De eerste verantwoordelijkheid van de opleiding is haar

riaal voor cultuureducatie. En om het in de stageklas (leren) gebruik (te) maken van het

investering in de student. In het ‘oude’, aanbodsgerichte curriculum is de samenwer-

door instellingen en makers ontworpen educatief materiaal. Bijna de helft van de Pabo’s

king volledig in handen van de opleidingsdocenten. In het vernieuwde, op competenties

laat studenten een (vaak korte) stage lopen bij een culturele instelling.

gerichte en vraaggestuurde onderwijs ligt het initiatief veel meer bij de student en spe-

Het ligt voor de hand om tijdens de eerste Pabo-jaren in te zetten op de student als

len de wensen van de stageschool een grote rol.

cultuurdrager en pas in de latere studiejaren op de student als cultuuroverdrager. Een

Omdat de student minder wordt aangestuurd vanuit de Pabo, is het van belang dat

aantal aan het project deelnemende Pabo’s geeft echter aan dat beginnen met het

de culturele partners op de hoogte zijn van wat zich binnen de opleiding en de stage-

tweede – de cultuuroverdrager – de studenten meer motiveert. Vanuit het meer vraag-

scholen afspeelt. Dat is alleen mogelijk bij actieve participatie van de opleidingen in

gestuurde onderwijs leeft immers de gedachte dat de studenten vanuit de praktijk van

cultuureducatieve netwerken. Contact maken is daarbij niet het grootste probleem, de

de basisschool, op basis van reflectie, zelf nieuwe leerdoelen formuleren. Hoe eerder ze

bestendiging daarvan vraagt de meeste inzet en knowhow. Al behoeft de hedendaagse

zich bewust worden van de mogelijkheden van cultuureducatie op de basisschool, hoe

student geen gespreid bedje, vanwege de vele cultuurverschillen tussen opleidingen en

eerder bij studenten vraag ontstaat naar kennis en vaardigheden op dit gebied. In deze

instellingen blijft de rol van de opleiding als wegbereider van belang.

situatie gaan cultuuroverdracht en het vullen van de rugzak dus hand in hand. SCALA AAN INSTELLINGEN EN KUNSTENAARS

2.3 OP DE WERKVLOER: DE STUDENTEN _

Musea, archieven, centra voor beeldende kunst, voor natuureducatie en historische cen-

Pabo-studenten zijn de leerkrachten van de toekomst. Zij kunnen kinderen als geen

een architectuurinstituut, bibliotheken, historische verenigingen, de kunstuitleen, de

ander in aanraking brengen met de wereld van kunst en cultuur. Mits ze daar zelf ook

VVV, kunstvakopleidingen en niet te vergeten kunstenaars: ze komen allemaal voor in

kennis mee hebben gemaakt en affiniteit mee hebben opgebouwd. Dat gebeurt op vele

het rijtje van samenwerkingspartners op het gebied van cultuureducatie. Van klinkende

manieren, blijkt na vijf jaar Cultuur en School – Pabo’s.

namen zoals het Concertgebouw en het Wereldmuseum tot kunstenaars in de wijk en

tra, theaters, theater- en dansgezelschappen, muziekgebouwen, een filmcomplex en

verhalenvertellers: een bijlage met alle betrokken partijen uit het culturele veld zou een CULTUURDRAGER EN CULTUUROVERDRAGER

46

prachtige lijst opleveren. En dan is er nog het erfgoed in de omgeving dat studenten

Bij hun deelname aan het project Cultuur en School – Pabo’s hebben de meeste Pabo’s

en Pabo’s als bron voor cultuureducatie inzetten: monumenten, historische gebouwen,

ingezet op aandacht voor cultuureducatie gedurende alle studiejaren.9 Dus zowel in

landschappelijke elementen enzovoorts.

de majorfase (het algemene deel in de eerste twee tot drie jaar) als in de minorfase

De manier waarop studenten via en door de instellingen en kunstenaars met kunst en

(waarin de student zich specialiseert). De Pabo’s maken daarbij onderscheid tussen de

cultuur in aanraking komen, varieert navenant. Diverse factoren spelen daarbij een rol

student als cultuurdrager en de student als cultuuroverdrager.

en beïnvloeden elkaar ook onderling: de aansturing door de Pabo, de vraag vanuit de

Bij de student als cultuurdrager gaat het om ‘het vullen van de rugzak’ van de student

culturele instellingen en de stagescholen, en de nieuwsgierigheid en ambities van de



47

studenten zelf. Ter illustratie worden per soort culturele partner enkele aansprekende

schoolse course Uit de Kunst kunnen derdejaarsstudenten alleen op basis van selectie

voorbeelden gegeven, met de nadruk op de rol van de student.

meedoen, na sollicitatie. Het museum kan daardoor rekenen op gemotiveerde studenten, en studenten weten op hun beurt vooraf wat er van hen wordt verwacht.

MUSEA Alle Pabo’s werken samen met een of meer musea in hun omgeving. Soms gaat het om

Deeltijdstudenten springen eruit

een museum op grotere afstand, zoals in het geval van Pabo Domstad, waarvan alle der-

Het zijn met name de deeltijdstudenten die tot prachtige resultaten komen, geven

dejaarsstudenten drie à vier weken met kinderen aan een theatervoorstelling werken

diverse coördinatoren aan. Zo heeft een wat oudere studente van Fontys Pabo Tilburg

bij het Techniekmuseum in Delft. Ook een bezoek aan grote musea zoals het Nemo, het

op eigen initiatief bij het differentiatietraject cultuureducatie met haar stageklas een

Rijksmuseum en het Tropenmuseum in Amsterdam staan op het programma van diver-

project uitgeprobeerd dat al was ontwikkeld door de afdeling educatie van het Kröller

se Pabo’s elders in het land. Maar de meeste samenwerking vindt toch vooral plaats

Müller Museum in Otterlo. Dit leverde zowel de studente als het museum leerzame

binnen de eigen stad of regio. Museum De Fundatie in Zwolle bijvoorbeeld ontvangt

informatie op.

studenten van alledrie de Pabo’s in Zwolle: van Pabo Windesheim, Pabo KPZ en Pabo GHZ. Met studenten van Windesheim heeft het museum een leskist samengesteld, die

Museumweekend met studenten

ze kunnen lenen en gebruiken in de klas.

Hetzelfde Kröller Müller Museum werkt sinds drie jaar structureel samen met docen-

Met Pabo KPZ werkt de Fundatie zelfs op contractuele basis samen. Sinds 2006 bezoe-

ten beeldende vakken van Pabo Arnhem, bij een keuzevak dat geheel is gewijd aan dit

ken derdejaarsstudenten dit museum met hun stageklas. Voorafgaand maken zij een

museum. Deze samenwerking heeft langzaamaan een vaste vorm gekregen. In het eer-

lesbrief en lesmateriaal. Het onderwerp is vrij, maar moet passen binnen het thema

ste jaar ontwikkelde het museum het concept voor een activiteit tijdens het museum-

van de Fundatie: verzamelen. Op de stageschool wordt een bezoek voorbereid, op de

weekend, waar Pabo-studenten een actieve rol in hadden: een mysterietocht door

Fundatie begeleiden de studenten het bezoek. De door hen ontwikkelde lesbrief met

museum en beeldentuin waarbij leerlingen de pleger moesten vinden van een fictieve

bijbehorend educatief materiaal blijft achter op de Fundatie, zodat ook andere scholen

misdaad. Studenten voerden het idee op locatie uit, zij verdiepten zich vooraf in een

het materiaal kunnen gebruiken. Bij dit alles worden de studenten begeleid vanuit de

kunstwerk en gaven de kinderen bij hun verwerking ieder een aanwijzing over de mis-

Fundatie. Het werk van de basisschoolleerlingen en eventueel ook dat van studenten

dadiger. Het was een groot succes.

wordt vervolgens tentoongesteld in het museum. De studenten ronden hun profilering

Het jaar daarna werd het concept op verzoek van Pabo en studenten bedacht door

af binnen het museum, hun resultaten worden gepresenteerd aan alle derdejaarsstu-

de studenten zelf, maar dat bleek voor alle betrokken veel meer werk op te leveren.

denten. Met dit project werken studenten aan diverse competenties: het samenwerken

Studenten voelen zich prettiger bij het invullen van een deel van een programma dan bij

met collega’s, met culturele instellingen buiten de Pabo en het versterken van de vak-

het opzetten van het hele programma, was de conclusie. In 2006 is daarom het concept

competenties tekenen en handvaardigheid.

weer ontwikkeld door het museum. ‘We kunnen goed merken dat het inmiddels een apart keuzevak is op de Pabo,’ vertelt de medewerker educatie van het museum. ‘Toen

Alleen na sollicitatie

dat nog niet zo was, hadden studenten vaak te weinig kennis om een goede invulling

De inzet van studenten bij de tentoonstelling Professor van Giffen en het geheim van de

te kunnen geven.’ Het keuzevak Beeldende Vorming is ingevuld met informatie over het

Wierden was in 2006 zo succesvol, dat het Groninger Museum en de PA Hanzehogeschool

Kröller Müller en wat je met kinderen in dit museum kan doen. In het verlengde van dit

hebben besloten de samenwerking te continueren. Het museum heeft een eigen educa-

vak organiseren de Pabo-studenten het museumweekend. ‘Het liep vorig jaar op rolle-

tieve dienst. Drie museumdocenten begeleiden de studenten in het omwerken van het

tjes, zowel museum als Pabo was enorm blij met het resultaat.’

museumaanbod naar leerstof. Studenten gaan vervolgens naar hun basisschool, werken daar met opdrachten en bezoeken met de kinderen het museum. Aan deze buiten-

48



49

Behoeften vanuit het onderwijs

cultuureducatie aan de slag te gaan. Het Utrechts Archief participeert namelijk in het

Pabo EHvA in Amsterdam is vol lof over de open opstelling van musea als het Stedelijk

project Museum voor de Klas, waarin basisschoolleerlingen uit de omgeving van de stad

Museum en het Filmmuseum. Bij een bijeenkomst van het netwerk AMOVE vroegen

Utrecht het depot kunnen bezichtigen. Daarbij ontdekken de kinderen aan de hand van

deze de Pabo expliciet wat Pabo-studenten en leerkrachten basisonderwijs nodig heb-

foto’s en kaarten dat niet alleen de stad, maar ook hun school en straat de afgelopen

ben om basisschoolleerlingen het museum binnen te halen. ‘Zij blijken daarmee dus

eeuw aan verandering onderhevig zijn geweest. Het archief betrekt de Pabo-studenten

niet meer primair uit te gaan van hun eigen collectieaanbod, maar van de vraag vanuit

bij de praktische opzet en invulling van exposities en rondleidingen aan leerlingen van

het onderwijs. Dat biedt een goed vertrekpunt voor samenwerking met ons als oplei-

de bovenbouw van de basisschool.

ding.’ Leerkracht als ‘verhaaldrager’ Inhoudelijke aansluiting

In Zwolle werkt Pabo GHZ samen met het Historisch Centrum Overijssel (HCO). Sinds

Culturele instellingen betrekken bij het onderwijsprogramma is echter niet voor elke

2006 is educatie een belangrijk speerpunt voor dit archief van zowel de gemeente

Pabo even vanzelfsprekend. Zo bleek het voor Pabo Helicon in Zeist niet eenvoudig om

Zwolle als de provincie Overijssel. Pabo en HCO hebben in februari 2007 voor alle der-

een brug te slaan tussen de specifieke benadering van het kunstonderwijs van deze

dejaarsstudenten een studiedag georganiseerd over de Tweede Wereldoorlog, om hen

Pabo op antroposofische grondslag en de culturele instellingen. Omdat de nadruk ligt

te leren hoe ze als toekomstige leerkracht de herinnering aan de oorlog levend kun-

op de eigen ontwikkeling van de studenten, zoekt deze Pabo samenwerking vanuit

nen houden, ook als er straks geen oorlogsoverlevenden meer zijn.10 Vervolgens verzor-

de inhoud van het curriculum, in aansluiting bij het vormingsgebied kunstvakken. De

gen de studenten tijdens hun stage geschiedenislessen rond dit thema. ‘Op die manier

inhoud, de collectie, vormt de eerste aanleiding om contact te zoeken. De kunstuitingen

wordt de leerkracht de verhaaldrager van de toekomst.’

en het gedachtegoed van De Stijl blijken goed aan te sluiten bij de inhoudelijke invalshoek van Pabo Helicon. In januari 2007 kregen alle studenten daarom voor het eerst een

CENTRA VOOR NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIE

rondleiding in het Mondriaanhuis in Amersfoort. Bedoeling is dat zij ook zelf rondleidin-

Docenten van onderwerpen als geschiedenis, aardrijkskunde, wereldoriëntatie en omge-

gen gaan geven aan basisschoolleerlingen.

vingsonderwijs werken geregeld samen met instellingen op het gebied van natuur- en milieu-educatie. Zo lopen studenten van Pabo Groenewoud stage bij de SOM, Stichting

ARCHIEVEN

voor Onderwijs- en Milieuprojecten in Nijmegen. Ze doen daarbij ervaring op met vraag-

Diverse Pabo’s noemen het plaatselijke archief als belangrijke partner. Bij Fontys Pabo

gestuurd omgevingsonderwijs door rondleidingen te verzorgen en educatief materiaal

Tilburg bijvoorbeeld geven medewerkers van het Regionaal Archief elk jaar hoorcolleges

te ontwikkelen.

aan derde- en vierdejaarsstudenten. Ze vertellen dan over hun eigen instelling en over

De gemeentelijke dienst Natuur- en Milieu Communicatie in Utrecht heeft in het

het belang van cultuureducatie in het algemeen.

Griftpark een educatief centrum, een educatieve tuin en een stadsboerderij. Hiervoor wil zij derde- en vierdejaarsstudenten van de Pabo Marnix Academie betrekken in het

Erfgoed binnen omgevingsonderwijs

ontwerpen, samenstellen en uitvoeren van lesprogramma’s, fotopresentaties en andere

Een ander voorbeeld van structurele samenwerking is die tussen het Utrechts Archief

educatieve projecten, waarin naast natuuronderwijs specifieke aandacht aan aardrijks-

en de Pabo Marnix Academie. Het Archief biedt de docenten jaarlijks een rondleiding

kunde en geschiedenis moet worden besteed.

waarin het zichzelf en zijn mogelijkheden presenteert. Voor studenten geeft het Archief in de context van omgevingsonderwijs een korte training waarin ze kennismaken met

50

LOKAAL ERFGOED

de organisatie en relevante informatie leren zoeken voor de invulling van hun project.

Studenten kiezen steeds meer zelf de culturele instelling of het erfgoed waar ze hun

Bovendien biedt het Archief studenten in de minorfase de mogelijkheid concreet met

onderwijs in de basisschool mee willen voeden. Dat leidt ertoe dat niet alleen de gro-



51

Waarnemen, herkennen, verklaren en waarderen leiden uiteindelijk tot ‘begrijpend kijken’

tere instellingen met een taak op het gebied van educatie bij het primair onderwijs

steunfunctie georganiseerd ‘rondje kunst en cultuur’ langs diverse culturele instellin-

worden betrokken, maar ook kleinere erfgoedinstellingen in de omgeving van de sta-

gen in de omgeving van de Pabo. In de meeste gevallen bekijken ze een voorstelling en

geschool. Een mooi voorbeeld hiervan is het molenproject in Asten. Vanwege het vijf-

krijgen ze een ‘kijkje achter de schermen’: een rondleiding en gesprek in het gebouw.

honderdjarig bestaan van deze molen hebben tien vol- en deeltijdstudenten van Pabo

Ook bespreken ze het aanbod voor kinderen. Het derde jaar van Pabo Groenewoud in

De Kempel begin 2006 een interactieve cd-rom ontwikkeld, in samenwerking met de

Nijmegen start met een theaterweek, waarin de studenten volop van het theateraan-

Molenstichting Asten. Deze cd-rom werd met ingang van schooljaar 2006-2007 aange-

bod kunnen genieten.

boden aan alle Astense basisscholen. Voor onderwijs met en over erfgoed is samenwerking met een instelling overigens niet

THEATERGEZELSCHAPPEN

altijd noodzakelijk. In de omgeving van de school is immers al allerlei erfgoed kosteloos

Vaker dan theaters en schouwburgen leveren de gezelschappen die erin spelen als

beschikbaar: een oude brug, een monumentaal pand, een historisch plein, het schoolge-

makers de educatieve diensten aan Pabo’s en basisscholen. Gezelschappen verwelko-

bouw zelf, enzovoort.

men de specifieke inbreng van Pabo-studenten en de reacties van leerlingen uit het

Ook lokale kunstenaars laten zich vaak inspireren door lokaal erfgoed. Tijdens de

basisonderwijs. Ze ervaren de gesprekken met de studenten als verfrissend en interes-

culturele week van de Fontys Pabo Tilburg bezochten studenten in 2006 een atelier

sant.

in een oude brandweerkazerne. De betreffende kunstenares vertelde hun niet alleen over haar kunstenaarschap, maar betrok ook de kazerne in haar verhaal. Zij raakte zo

In elkaars keuken kijken

enthousiast over het studentenbezoek dat ze het programma, dat ze in samenspraak

De vierdejaarsstudenten van Pabo EHvA konden tot nu toe als vakverdieping meewer-

met de Pabo-docent voor de studenten had gemaakt, nu ook gaat aanbieden aan de

ken aan de Educatieve Theaterproductie. Ze doorlopen daarbij het proces van het maken

basisscholen.

en uitvoeren van een zelfgemaakte theaterproductie. In ontwikkeling is het werken vanuit een bestaande toneeltekst voor jeugdtheater, met de expertise van jeugdthea-

HISTORISCHE VERENIGINGEN

tergroep Huis a/d Amstel en Toneelgroep Amsterdam. Dit speelt zich af in kortere tijd,

Op veel plaatsen in Nederland bloeit het verenigingsleven van mensen met een grote

is complexer door de samenwerking met de theatergroepen, maar heeft hetzelfde eind-

passie voor het lokale of regionale verleden.11 Ze organiseren lezingen en excursies, doen

doel. Studenten worden pedagogisch begeleid door de opleiding en halen het artistieke

onderzoek en geven soms een tijdschrift of nieuwsbrief uit. Een aantal verenigingen

deel bij de theatergroepen. Hoe dit voor studenten werkt, zal in de praktijk moeten blij-

heeft relaties met het onderwijs. Ze geven rondleidingen, bezoeken scholen en vertellen

ken. Ook is spannend hoe deze samenwerking voor de opleiding zal uitpakken. ‘Want de

over de geschiedenis. Sommige verenigingen hebben een beperkte collectie die ze mee

vakdocenten moeten nu ook een kijkje in de eigen keuken geven,’ zegt de coördinator

kunnen nemen naar de school, en zijn daarin flexibeler dan musea.

van Pabo EHvA.

De bij Cultuur en School – Pabo’s betrokken docenten noemen in dit verband alleen de Historische Vereniging Haerlem. Een medewerkster van deze vereniging gaat tijdens de

Werken vanuit verbeeldingskracht

jaarlijkse Themaweek Wereldoriëntatie en Erfgoed van Pabo INHOLLAND Haarlem in

Een ander voorbeeld is de samenwerking met theatergezelschap Het Filiaal in Utrecht.

gesprek met tweedejaarsstudenten, na een inleiding over wat de vereniging betekent

Hier werkten in juni 2006 zo’n twintig studenten van Pabo Domstad een week lang

voor het basisonderwijs.

mee aan een groot project rondom beeldende kunst, theater en techniek voor Utrechtse basisscholen, dat werd uitgevoerd bij jeugdtheaterhuis De Berenkuil in Utrecht. Al

THEATERS EN SCHOUWBURGEN

54

doende werden de Pabo-studenten zich meer bewust van de waarde van receptieve

Theaters en schouwburgen spelen vooral een rol bij de kennismaking van studenten

vormen van kunst. Ook ervoeren ze aan den lijve hoe het is om vanuit verbeeldings-

met kunst en culturele instellingen. Dat gebeurt tijdens een door de opleiding en (soms)

kracht en creatieve processen met kinderen te werken. ‘Door samen te werken met een



55

instelling als Het Filiaal kan ik mijn studenten aanbieden wat mij als vakdocent niet

DANSGEZELSCHAPPEN

meer lukt, en daar ben ik ze ontzettend dankbaar voor!’ benadrukt de coördinator van

Ook dansgezelschappen dragen hun steentje bij aan het basisonderwijs en de Pabo’s. In

Pabo Domstad. Op hun beurt konden de Pabo-studenten op pedagogisch en didactisch

Arnhem is Introdans al 35 jaar actief. Jaarlijks organiseert het gezelschap docenten- en

gebied een steentje bijdragen. Kortom, een verrijkend project voor alle betrokkenen, dat

Pabo-dagen, waarop het zijn educatieve aanpak voor het voetlicht brengt. Daarbij kun-

jaarlijks zal worden herhaald.

nen Pabo-studenten kennismaken met het repertoire en de werkwijze van Introdans en een trainingsles, een repetitie en een voorstelling bijwonen, waardoor ze een beeld

Theater leren kijken

krijgen van de inhoud van het dansvak. Via een lezing en een videopresentatie krijgen ze

Ook Groningen kent een ‘schoolvoorbeeld’ van samenwerking tussen theatergezelschap

informatie over het educatieve aanbod van Introdans en tips hoe ze hun leerlingen met

en Pabo. Meerdere Pabo’s zelfs. Jeugdtheatergezelschap De Citadel werkt in 2006 met

dans vertrouwd kunnen maken. Pabo Groenewoud in Nijmegen is enthousiast over de

de voorstelling Wat nu, Roodkapje? Roodkapje, wat nu? samen met drie Pabo’s uit het

samenwerking met Introdans. ‘De inhoudelijk-didactische bijdrage wordt verzorgd door

Noorden: in Emmen, Groningen en Assen. ‘Deze samenwerking is voor ons van zeer

studenten van de dansvakopleiding, de pedagogisch-didactische door onze studenten.’

groot belang,’ vermeldt de site van het gezelschap. Na afloop van de voorstelling op de basisschool gaan de acteurs in op maat aangeboden programma’s samen met de

Twee uur lang zweten

studenten in gesprek over theater en kunsteducatie. ‘Het is immers belangrijk dat niet

In Rotterdam geeft het Scapino Ballet ’s middags workshops voor eerstejaarsstudenten

alleen de kinderen, maar ook de leerkrachten theater leren kijken.’

van de Pabo HRO, waarin de confrontatie met de kunstenaars centraal staat. Studenten krijgen inzicht in wat dans inhoudt: ‘Vooral hard werken, zweten, twee uur lang.’ De coör-

Meer dan een leuk uitje

dinator van Pabo HRO licht toe: ‘Ze gaan samen met een choreograaf aan het werk in de

Theatergezelschap Artemis in Den Bosch noemt dezelfde redenen voor samenwerking

studio’s, waarbij de studenten zelf dansen. Ook benaderen ze een dansvoorstelling vanuit

met Pabo’s: docenten warm maken voor wat theater is. ‘Docenten kunnen kinderen hier

de theorie: waar kun je op letten, hoe is de voorstelling opgebouwd, hoe zit een choreo-

dan veel beter in meenemen,’ aldus de educatief medewerkster van het gezelschap, die

grafie in elkaar, welke bijdrage leveren licht en decor? De workshop bereidt hen voor op de

overigens zelf ook docente beeldende vakken en cultuureducatie is aan Pabo Breda. Het

voorstelling die ze die avond gaan zien. En ze krijgen een rondleiding door het gebouw.’

gezelschap zocht een paar jaar geleden iemand die goed zicht heeft op het basisonderwijs, en ‘contacten aanhalen met de Pabo’s’ werd in de vacature expliciet genoemd. ‘Het

Studenten laten genieten en inspireren

gezelschap maakt voorstellingen voor het basisonderwijs, maar wel met een specifiek

De studenten van Pabo INHOLLAND Rotterdam maken sinds januari 2007 actief ken-

artistiek doel. Soms willen basisscholen niet meer dan een leuk uitje, maar het gaat

nis met dansgezelschap De Meekers. Doel hiervan is hen te laten genieten van de

bij cultuureducatie om meer dan dat. We willen dat kinderen geraakt worden, en soms

voorstelling en zich te laten inspireren voor lessen dans met kinderen. De reflec-

mag het ook wel even slikken zijn.’

ties op de voorstelling vinden plaats in de lessen dans op de Pabo. Bij de keuze

Studenten van zowel Pabo Breda als Fontys Pabo Den Bosch wonen repetities bij en leren

waren beschikbaarheid en onderwerp van de voorstelling bepalend: de coördinator

hoe een voorstelling tot stand komt. Na afloop bespreken ze de opbouw en inhoud van

zoekt naar samenhang met het thema dat in die periode centraal staat op de Pabo.

de voorstelling met de regisseur en de spelers. Ook opvattingen over educatie bij voorstellingen en het concrete materiaal komen aan bod. Het bijwonen van de repetities

56

MUZIEKGEBOUWEN EN MUZIEKGROEPEN

is voor de Pabo’s gratis. Studenten worden in overleg uitgenodigd om ’s avonds tegen

Voor muziekgebouwen geldt hetzelfde als voor theaters en schouwburgen. Studenten

speciaal tarief naar de voorstelling te komen. Afhankelijk van de nog beschikbare lestijd

bezoeken een concert, individueel of in opleidingsverband, vaak inclusief rondleiding. Ze

krijgen studenten vanuit de Pabo de opdracht om de voorstelling te vertalen in educa-

bestuderen het lesmateriaal van de instelling en onderzoeken de mogelijkheden van de

tief materiaal voor het basisonderwijs, ondersteund door de educatief medewerker.

instelling voor onderwijs op de basisschool.



57

Parallellen met dirigent en orkest

hier voor het eerst een keuzemodule voor derdejaars ontwikkeld, samen met het Louis

De coördinator van Pabo EHvA roemt de kwaliteit van de samenwerking met het

Hartlooper Complex in Utrecht. Studenten krijgen daarbij les van een Nederlandse

Amsterdamse Concertgebouw. Studenten maken er een workshop mee zoals twee

kinderfilmregisseur en worden begeleid bij het maken van een lesprogramma voor de

musici die aan basisschoolleerlingen aanbieden. De studenten krijgen een inleiding van

basisschool. Er ligt nu een prachtige opzet voor samenwerking, inclusief subsidie van de

een orkestlid, wonen een repetitie bij en reflecteren op het repetitieproces. Daarbij wor-

gemeente Utrecht om de filmmaker te kunnen inhuren en de ruimtes te gebruiken.

den allerlei parallellen getrokken tussen dirigent en leerkracht, en het orkest en de klas. ‘Bijzonder leerzaam en inspirerend!’

BIBLIOTHEKEN Bibliotheken worden door de meeste Pabo’s als partner genoemd. Leesbevordering is

Kinderen tekst en muziek laten ontwerpen

een belangrijk aandachtspunt op de basisscholen, en als toekomstige leerkracht moe-

In het cursusjaar 2004-2005 werkte Pabo Edith Stein in Hengelo nauw samen met

ten studenten weten hoe ze hun leerlingen wegwijs kunnen maken in de bibliotheek.

muziekgroep Quasimodo. Derdejaarsstudenten van deze Pabo participeren jaarlijks in

Veel scholen nemen leesbevorderende projecten en leskisten af en bezoeken de biblio-

een educatief cultuurproject dat door basisscholen wordt opgezet of ingekocht bij de

theek met een klas. Bibliotheken zijn daarmee al vanzelfsprekend partner in onderwijs.

diverse culturele instellingen, zoals Centrum voor de Kunsten Concordia in Enschede of

Sinds 2005 ambieert een deel van de bibliotheken een bemiddelende rol tussen scholen

vergelijkbare instellingen in Hengelo en Almelo. ‘Participeren houdt in: actief meedoen

en instellingen.12 Bij werkbijeenkomsten van het project Verbreding Cultuur en School

in de voorbereiding, uitvoering en evaluatie. Ook worden aspecten als plaats in het cur-

– Pabo’s is hier aandacht aan besteed. Maar tot nu toe lijkt de samenwerking met bibli-

riculum van de basisschool en zaken als kerndoelen en startbekwaamheden aan de orde

otheken zich nog steeds te beperken tot rondleidingen aan studenten over de mogelijk-

gesteld. Van het geheel leveren de studenten een verslag in.’

heden van de bibliotheek voor basisscholen.

Docenten en muziekgroep Quasimodo bepaalden vooraf samen hoe de studenten een rol kunnen spelen in deze projecten, die erop waren gericht kinderen tekst en muziek te

CENTRA VOOR BEELDENDE KUNST

laten ontwerpen. De projecten werden voorbereid in de basisschool. Daarin assisteer-

Centra voor beeldende kunst werken op diverse manieren samen met Pabo’s. Al eer-

den studenten de leerkrachten bij de lessen en workshops of ontwierpen ze lesbrieven.

der is de samenwerking tussen CBK en de Pabo HRO in Rotterdam genoemd, gericht

Elk project werd afgesloten met een voorstelling voor de deelnemende scholen, waarin

op visievorming, met culturele instellingen en basisscholen in Rotterdam. In Groningen

de ontworpen teksten en liedjes werden verwerkt.

zijn er contacten tussen Pabo en CBK gelegd en is een plan in de maak om samen een atelierroute te ontwikkelen voor studenten.

FILMHUIZEN EN BIOSCOPEN Film is favoriet als cultureel uitje bij het vak Culturele en Kunstzinnige Vorming (CKV)

58

Overdraagbare ontwerpen

op de middelbare school. Dit vak is sinds 1998 verplicht in de tweede fase van havo en

Een ander inspirerend voorbeeld vormt de samenwerking tussen CBK De Krabbedans

vwo en sinds schooljaar 2003-2004 ook voor het derde en vierde jaar van het vmbo.

in Eindhoven, Instituut Pieter Brueghel in Veghel en beide lesplaatsen van Fontys Pabo

Daardoor hebben veel Pabo-studenten al enige ervaring met het kijken naar en reflecte-

Eindhoven.

ren op culturele uitingen, en zeker met filmbezoek.

In dit jaarlijkse project werken leerlingen en leerkrachten van basisscholen en Pabo-stu-

Filmbezoek komt veelvuldig voor bij basisscholen. Veel scholen maken daarbij gebruik

denten samen met kunstenaars en culturele instellingen, met als doel de wereld van

van lesmateriaal dat is ontwikkeld door het Nederlands Instituut voor Filmeducatie:

de kunst dichterbij te brengen. Derdejaarsstudenten uit Eindhoven en Veghel krijgen

Klassefilm. Dit landelijke educatieve filmprogramma voor het primair onderwijs is

een introductiebijeenkomst bij De Krabbedans of Pieter Brueghel. Vervolgens beden-

gericht op leerlingen van 6 tot 12 jaar. Van de Pabo’s vermeldt echter alleen Domstad

ken de studenten een thema. De instelling selecteert kunstenaars die rond dit thema

in Utrecht specifieke aandacht voor film in de context van cultuureducatie. In 2006 is

werken. Deze kunstenaars presenteren hun werk aan een coach: een professionele



59

kunstkenner die in aanwezigheid van de studenten het werk met hen bespreekt. De

Dansacademie: ‘Als je zo’n bezoek wilt laten slagen kost dat heel veel voorberei-

studenten onderzoeken hoe ze het werk, het thema en de kunstenaars kunnen inzetten

ding, zowel van de Dansacademie als van de Pabo. Het moet namelijk wel zin-

als leeromgeving voor kinderen. Ze maken een educatief ontwerp dat overdraagbaar is

nig zijn voor Pabo-studenten die voor het eerst naar een kunstvakopleiding gaan.’

aan leerkrachten. Vervolgens voeren Eindhovense studenten het Veghelse project uit op hun stagescholen en Veghelse studenten het Eindhovense project. Ze checken daarmee

Exposities in het gebouw

de overdraagbaarheid. Tegelijkertijd is er sprake van interregionale uitwisseling tussen

Kruisbestuiving tussen Pabo-studenten en studenten van academies voor beeldende

kunstenaars. De studenten worden bij de culturele instellingen begeleid door de educa-

kunst vindt tot nu toe voornamelijk plaats via het werk van de kunstvakstudenten. In

tief medewerker. Bij De Krabbedans is dit een oud-student van Fontys Pabo Eindhoven

Arnhem hangt werk van kunstacademiestudenten in de ruimte waar studenten pauze-

die is afgestudeerd op een kunsteducatieproject. En dat vergemakkelijkt ontegenzeg-

ren, lunchen en studeren. Bij dit werk worden de intenties van de maker en de effecten

gelijk de samenwerking.

op de kinderen toegelicht, in tekst en met foto’s. In het gebouw van PA Hanzehogeschool in Groningen hangen foto’s gemaakt door kunstacademiestudenten. ‘De foto’s tonen

KUNSTVAKOPLEIDINGEN

onze doelgroep: de kinderen.’

‘Een uitwisseling tussen kunstvakopleidingen en Pabo’s biedt studenten van beide opleidingen voordelen. Studenten van kunstvakdocentenopleidingen kan bijvoorbeeld

Afstemming voor minor

gevraagd worden les te geven over hun kunstdiscipline, terwijl Pabo-studenten hun

De kunstvakopleidingen van de Fontys Hogeschool voor de Kunsten in Tilburg deden in

collega’s kunnen informeren over de praktijk van een groepsleerkracht. Wanneer stu-

2006 gezamenlijk van zich spreken: de dansacademie, het conservatorium, de drama-

denten van beide opleidingen samen lesideeën ontwikkelen, profiteren zij van elkaars

academie, de academie voor beeldende vorming en de academie voor bouwkunde. Ze

expertise.’ Zo schrijven de Onderwijsraad en de Raad voor Cultuur in hun belangrijke,

bieden sinds vorig jaar gezamenlijk een minor Kunst en Cultuur aan voor alle studenten

gezamenlijke advies Onderwijs in Cultuur in april 2006.13

van de Fontysopleidingen, inclusief de Pabo. Maar voor de studenten van de kunstvakopleiding was de minor in 2006 te vaag, voor Pabo-studenten was de minor nog te weinig

Kennismaken met het kunstvak

toegespitst op het basisonderwijs. ‘Zij kiezen hier nu nog niet voor, omdat de link met de

Op diverse deelnemende Pabo’s wordt samengewerkt met kunstvakopleidingen.

schoolpraktijk nog niet duidelijk is. Studenten stemmen de keuze van hun minors heel

Zo meldt de coördinator van Pabo Arnhem dat alle tweedejaarsstudenten tijdens de

bewust af op de mogelijkheden ervan voor hun toekomstige beroepspraktijk,’ aldus de

Cultuurweek onder andere de Dansacademie van ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten

waarnemend coördinator van Fontys Pabo Tilburg.

bezoeken. Ze krijgen er een rondleiding en zien en leren hoe studenten zich het dansvak door hard trainen eigen maken. Ook bezoeken ze het Conservatorium en wonen er een

KUNSTENAARS

lunchconcert bij dat gegeven wordt door enkele conservatoriumstudenten. De centrale

Pabo’s zoeken inspiratie bij en via culturele instellingen, maar ook rechtstreeks bij de

vraag voor de Arnhemse studenten tijdens de Cultuurweek is hoe ze de culturele instel-

kunstenaars zelf. Bij Pabo INHOLLAND Haarlem bijvoorbeeld krijgen alle studenten

lingen kunnen inzetten voor hun lessen op de basisschool.

halverwege het eerste jaar de opdracht om zich te verdiepen in de drijfveren van kunstenaars. Zeventig kunstenaars staan de studenten te woord, allemaal uitgenodigd

De ‘dansvonk’ beleven

60

via rechtstreekse contacten van de coördinator en haar collega’s. ‘Je kunt kunstwerken

Om studenten van de Rotterdamse Pabo INHOLLAND ‘de dansvonk’ te laten bele-

bekijken, lezen, beluisteren en er wat van vinden, maar om te weten wat ze betekenen

ven, organiseert de Dansacademie van Codarts Hogeschool voor de Kunsten sinds

moet je meer weten,’ luidt de uitleg aan de studenten. ‘Je kunt jezelf de volgende vragen

februari 2007 lessen Dans voor Pabo-studenten. Hieraan zijn verschillende over-

stellen: Welke (artistieke) keuzes heeft de kunstenaar gemaakt? Waarom deze keuzes?

leggen voorafgegaan tussen de Pabo-coördinator en de betrokken docent van de

Wat wilde de kunstenaar vertellen? Waarom ziet het kunstwerk er zo uit en niet anders?



61

Bij de student als cultuurdrager gaat het om ‘het vullen van de rugzak’ van de student met culturele bagage

Waarom klinkt het zo? Hoe is het kunstwerk tot stand gekomen? Enzovoorts. Dat zijn

Afstudeercadeaus voor studenten

heel persoonlijke vragen en het is dus bijzonder, dat deze kunstenaars jullie willen ont-

Pabo GH in Zwolle heeft inmiddels een netwerk van kunstenaars aan zich gebonden. ‘De

vangen.’

exposities van werk van christenkunstenaars die we al vijf jaar organiseren zijn opgenomen in het cultuuraanbod van verschillende modulen. En jaarlijks wordt bij de diplo-

Beroepskunstenaars in de klas Individuele kunstenaars bij het opleidingstraject betrekken, zoals met name in Haarlem

ma-uitreiking aan onze studenten een kunstenaar gevraagd om een klein kunstwerk in oplage te vervaardigen als afstudeercadeau voor de studenten.’

gebeurt, is een inspirerende maar ook arbeidsintensieve klus. Er zijn ook organisaties die een bemiddelende rol hebben in het rechtstreekse contact tussen kunstenaars als

STAGES BIJ CULTURELE INSTELLINGEN

makers en Pabo-studenten. In Utrecht bijvoorbeeld participeert Pabo Marnix Academie

De plek waar Pabo-studenten vanzelfsprekend stage lopen is de basisschool. Door de

samen met het Utrechts Centrum voor de Kunsten (UCK) in het project ‘De kunst van

recente onderwijsontwikkelingen is meer nadruk komen te liggen op het samen oplei-

het beleven en ontmoeten: multiculturele identiteit in het basisonderwijs’. In dit project

den op andere werkplekken buiten de Pabo, in authentieke leersituaties. Bij domeinen

worden beroepskunstenaars14 in de klas ondersteund door Pabo-docenten en -studenten.

als Kunstzinnige oriëntatie en Oriëntatie op jezelf en de wereld zijn daardoor ook culturele instellingen een welkome partner. Tijdens een van de werkbijeenkomsten van

Waar kunst en onderwijs over gaan

Cultuur en School – Pabo’s is uitvoerig gesproken over de vele mogelijkheden die er in

Een ander voorbeeld is de Fontys Pabo Eindhoven, die inmiddels structureel met kun-

de praktijk zijn, aan de hand van de ervaringen per Pabo en een inspiratielijst die voor

stenaars samenwerkt via het TAC: het Temporary Art Centre in Eindhoven. In 2004-2005

het vak CKV vmbo is gemaakt.15 Dat stages cultuureducatie op uiteenlopende manieren

en 2005-2006 nam een groep derdejaarsstudenten samen met deze kunstenaars deel

kunnen worden ingevuld, blijkt ook uit de vele voorbeelden van studentenactiviteiten

aan het project Kunst in Zicht! Doel: kunstenaars en studenten met elkaar laten ken-

bij de culturele instellingen die hiervoor zijn genoemd.

nismaken en aan elkaar laten verduidelijken waar kunst over gaat en waar onderwijs over gaat. Dit leidde tot een bezoek aan het Van Abbemuseum onder leiding van de

Leerervaringen gewenst

kunstenaars, een dag met kunstzinnige activiteiten op het TAC en een activiteit op de

Bijna de helft van de Pabo’s laat studenten stage lopen bij culturele instellingen. Vaak

stageschool in samenwerking met de kunstenaars. In 2006-2007 is het project wegens

korte stages, van een dag of twee, waarin de student meekijkt met de medewerker edu-

succes uitgebreid naar alle eerstejaars.

catie. Instellingen moeten daar wel het grotere belang van inzien, want dit soort stages kost doorgaans meer tijd dan dat ze aan producten of diensten oplevert. Wel kunnen

Kunstenaars uit de wijk op school

studenten (en op de achtergrond hun docenten) de instellingen ondersteuning bieden

In Utrecht bemiddelt ook Stichting Het Wilde Westen tussen kunstenaars en basisscho-

bij het ontwikkelen en uittesten van lesbrieven en rondleidingen. Ook kunnen ze tijdens

len. Alle tweedejaarsstudenten van Pabo Domstad bezoeken een kunstenaar in de wijk

dit soort tweedaagse meekijkstages allerlei handen spandiensten verrichten. ‘Maar

Oog in Al, vlak bij de Pabo. Ze voeren een gesprek en vertalen dat naar een kunstles, die

de studenten moeten daarbij goede leerervaringen kunnen opdoen. Enveloppen vullen

ze op een van de scholen in de wijk geven. Elke school in deze wijk krijgt zo in drie dagen

met educatief materiaal, zoals laatst een instelling een student liet doen, valt niet onder

drie verschillende studenten, die ieder een les geven over een kunstenaar uit de eigen

de gewenste leerervaringen,’ waarschuwt de Nijmeegse coördinator. Veel medewerkers

wijk. Tijdens de lessen staan vooral het beschouwen van het kunstwerk en het praten

educatie hebben zelf onderwijservaring of een onderwijsopleiding, en ervaring met

over het kunstwerk centraal, maar ook het verwerken komt aan bod. Ter afsluiting van

groepen. Dat bevordert de wederzijdse afstemming.

de lessen wordt het werk van zowel de kunstenaars als de leerlingen tentoongesteld, in een ‘TenToonstellingsTenT’ op het terrein van Het Wilde Westen. Pabo-studenten vullen deze tentoonstelling aan met rondleidingen en interviews.

64


Roosters leggen beperkingen op Ook de organisatie van stages binnen de Pabo’s zelf is een aandachtspunt in de samen-


65

werking met culturele instellingen. Stages worden op de meeste Pabo’s geregeld

projectperiode,’ bevestigt de coördinator van Pabo INHOLLAND Haarlem.

via een aparte afdeling of een projectbureau stages, met aparte stagebegeleiders.

Zoals in Groningen al gebeurt, moeten de studenten in Haarlem dan gaan solliciteren

Stageplekken, studenten, begeleiders en het lesrooster van de Pabo aan elkaar koppelen

voor stageplekken. ‘Dat maakt het voor hen veel serieuzer. En de Pabo kan dan vraag

is op zich al een immense klus. Als de contacten met culturele instellingen gaandeweg

en aanbod beter op elkaar afstemmen.’ Inmiddels heeft de coördinator 22 stageplekken

het studiejaar worden gelegd, moeten stages echter op kortere termijn kunnen worden

weten te organiseren bij 19 culturele instellingen, verspreid over Noord- en Zuid-Holland.

geregeld. Inzet van studenten vergt voor de meeste Pabo’s een langer begeleidings- en

Halverwege januari 2007 presenteerden deze instellingen zich aan de geïnteresseerde

beslissingsproces. Ook willen instellingen nogal eens liefst het hele jaar door een aantal

studenten, als stageplek, maar ook als gastspreker in de klas, voor het ontwikkelen van

studenten, en dat is niet altijd mogelijk. Kortom: al in een vroeg stadium is duidelijkheid

lesmateriaal. Bij de minors zal niet alleen de vraag vanuit de instellingen, maar nog

nodig over de concrete mogelijkheden van de inzet van studenten in de samenwerking

meer die vanuit de basisscholen bepalend zijn voor de leeractiviteiten van de student.

met culturele instellingen. BANDBREEDTE VOOR CULTUUREDUCATIE Evaluatie en contact

Wat in de uitvoerige beschrijving van ervaringen vooral opvalt is de bonte diversiteit

Andere aandachtspunten zijn evaluatie van de stage en continuïteit in het contact tus-

van het aanbod op het terrein van kunsten erfgoededucatie. Cultuureducatie heeft

sen docent en stageplek. Zeker nu de Pabo’s nog midden in de onderwijsvernieuwingen

vele gezichten. Nu het voor de student aankomt op zelfsturing en eigen initiatief, is het

zitten, blijft tijdgebrek de docenten opbreken. ‘We zouden de culturele instelling meer

voor de opleiding raadzaam de bandbreedte van cultuureducatie vast te stellen.16 Dat

feedback willen geven na afloop van de stage dan nu vaak gebeurt,’ merkt de Nijmeegse

kan bijvoorbeeld via het portfolio,17 afhankelijk van de rol die een student tijdens de

coördinator op. Ook continuïteit in het contact is nodig. ‘Dit contact vindt idealiter

opleiding op zich neemt. Ontwikkelt de student zich als cultuurdrager, dan kunnen de

plaats bij het begin en bij het einde van de stage. De docent moet aanwezig zijn bij de

eisen gesteld aan het portfolio sturend zijn in de keuze van het te consumeren culturele

presentatie van de student bij de instelling, en ter plekke evalueren.’

aanbod. Dat gebeurt al jaren op bijvoorbeeld de Pabo KPZ in Zwolle, waar de studenten in de

Marktverkenning door studenten

loop van hun studie allerlei culturele activiteiten moeten meemaken. Zij doen daar in

Bij culturele instellingen wordt overigens het effect merkbaar van alle recente aan-

hun portfolio systematisch verslag van. Enkele van die activiteiten worden aangeboden

dacht voor cultuureducatie op scholen. Zij stellen zich opener op voor de vraag van-

door de opleiding, de andere onderneemt de student zelf, onderbouwd in zijn portfolio.

uit het onderwijs. Al eerder is het voorbeeld genoemd van het Stedelijk Museum en

Voor de cultuuroverdragende student kan het portfolio sturend zijn bij het inzetten van

het Filmmuseum in Amsterdam, die Pabo EHvA de vraag voorleggen welke bijdrage zij

(al dan niet zelf ontwikkeld) cultuureducatief aanbod.

kunnen leveren voor basisscholen en studenten. Een ander voorbeeld is de vraag van het Cultureel Centrum Vincent van Gogh in Zundert aan Pabo Breda in 2006: het centrum wilde weten wat zijn rol zou kunnen zijn in cultuureducatie aan de scholen in de regio. Twee derdejaarsstudenten hebben hier als stage binnen de differentiatiemodule Cultuureducatie onderzoek naar gedaan.

2.4 DE ONDERWIJSPRAKTIJK _

Niet alleen op de Pabo’s, ook op de basisscholen is cultuureducatie volop in beweging. Onder andere door de nieuwe kerndoelen en de Stimuleringsregeling Versterking

Nieuwe impuls bij start minors

Cultuureducatie Primair Onderwijs. De Pabo’s en de basisscholen ontmoeten elkaar op

Stages bij culturele instellingen zullen een nieuwe impuls krijgen wanneer de minors

het gebied van cultuureducatie tot nu toe vooral via de studenten en via het nascho-

Cultuureducatie van start gaan. Bij meer dan de helft van de Pabo’s is zo’n minor gere-

lingsaanbod.

aliseerd of in ontwikkeling. ‘Stageplekken in de minor vormen het doel van de volgende

66



67

scholen hun cultuurbeleid schriftelijk vast en werken scholen meer met elkaar samen.22

NIEUWE KERNDOELEN EN CULTUUREDUCATIE Cultuureducatie is geen ‘vak’, waardoor het in het onderwijs een onduidelijke sta-

Ook de coördinatoren van de Pabo’s maken melding van verschillen tussen basisscholen

tus heeft.18 De invoering van het vak CKV (Culturele en Kunstzinnige Vorming) in het

die gebruik maken van de CEPO-gelden en de scholen die dat niet doen.

voortgezet onderwijs in 1997 is een grote stimulans geweest om cultuureducatie op

Scholen blijken echter vooral te overleggen met andere basisscholen en met gemeente-

de schoolagenda te krijgen. Basisscholen kennen geen CKV, maar worden geacht invul-

lijke instellingen voor kunsteducatie. De Pabo bungelt nog zo goed als achteraan in het

ling aan cultuureducatie te geven. Hoe, is basisscholen lang niet altijd duidelijk. Toch

rijtje van mogelijke partners op het gebied van cultuureducatie.23 Dat verklaart mede

zien scholen steeds meer het belang van cultuureducatie en ontwikkelen zij beleid voor

waarom de relatie tussen Pabo en basisscholen op het gebied van cultuureducatie cen-

cultuureducatie.

traal staat in de volgende fase van het project Cultuur en School – Pabo’s, onder de titel

De invoering van nieuwe kerndoelen19 in 2006 heeft extra ruimte gegeven voor cultuur-

Verdieping Cultuureducatie in Opleidingen Leraar Basisonderwijs, en met een looptijd

educatie. Het aantal kerndoelen is beperkt van 115 tot 58. Er zijn dus minder vaste regels,

tot en met 2009.

waardoor scholen meer vrijheid krijgen. Dat betekent dat scholen onderling meer van elkaar zullen gaan verschillen en nog meer een eigen identiteit zullen krijgen. De kern-

CULTURELE CANON

doelen zijn, naast die voor de vakken Nederlands, Engels, rekenen/wiskunde, ingedeeld

Een andere recente ontwikkeling waarmee zowel basisscholen als culturele instellingen

in leergebieden. Zo bestaat het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld uit ‘mens en

te maken krijgen, is de lancering van de Canon van Nederland in oktober 2006, ruim na

samenleving’ (sociale oriëntatie/ burgerschap), ‘natuur en techniek’ (biologie en tech-

afsluiting van het project Cultuur en School – Pabo’s in juni van dat jaar. Welke conse-

niek), ‘ruimte’ (aardrijkskunde) en ‘tijd’ (geschiedenis). Het doel is meer samenhang tus-

quenties de ‘canondiscussie’ heeft voor cultuureducatie is nog niet uitgekristalliseerd,

sen de vakken te bevorderen. In de leergebieden Kunstzinnige oriëntatie en Oriëntatie

maar feit is dat zowel scholen (en daarmee ook de opleidingen) als de instellingen wor-

op jezelf en de wereld is een belangrijke plaats weggelegd voor

cultuureducatie.20

den aangespoord om samen te werken. Ook krijgen de lerarenopleidingen als aanbeveling hun studenten meer vakinhoudelijke kennis bij te brengen. Canonvoorzitter Frits

STIMULERINGSREGELING CULTUUREDUCATIE BASISSCHOLEN Culturele activiteiten in het primair onderwijs worden momenteel gestimuleerd door een aantal

68

regelingen. 21

De belangrijkste daarvan is de regeling Versterking

van Oostrom riep de culturele sector in december 2006 expliciet op om ook wat aan de canon te doen. Steeds meer instellingen zijn inmiddels bezig met het oppakken van initiatieven op basis van het rapport, met het onderwijs als belangrijke doelgroep.24

Cultuureducatie in het Primair Onderwijs (CEPO). Sinds 2004 ontvangen deelnemende

De onlangs ingevoerde ‘tijdvakken van De Rooij’ bij het vak geschiedenis lijken een voor

scholen 10,90 euro per leerling van het ministerie van OCW. In het schooljaar 2004-2005

de hand liggend aanknopingspunt te bieden om de brug te slaan tussen canon en

hebben 712 scholen gebruikgemaakt van de subsidieregeling. In het schooljaar 2005-

basisscholen. Deze tien tijdvakken van de commissie-De Rooij25 zijn bedoeld om de leer-

2006 kwamen daar 2.178 scholen bij. In schooljaar 2006-2007 maakt een ruime meer-

lingen door het gebruik van iconen meer grip te geven op de chronologie in de geschie-

derheid van de basisscholen gebruik van de regeling. De regeling duurt nog tot 2008.

denis. De Rooij werkt echter vanuit het perspectief van de Europese geschiedenis, Van

De bedoeling van de regeling is dat scholen een visie op cultuureducatie ontwikkelen en

Oostrom hanteert het Nederlandse perspectief. Daardoor is het niet eenvoudig om van

die vertalen in een programma van activiteiten op het gebied van cultuur en erfgoed.

de tijdvakken in de canon te komen, en omgekeerd. Op veel punten sporen die twee

Samenwerking met culturele instellingen, andere scholen, gemeente en provincie ver-

historische lijnen niet met elkaar.26 Bovendien blijft de invalshoek van de kunsten in

vult daarbij een belangrijke rol.

beide gevallen onderbelicht. Het is een uitdaging met interessante mogelijkheden voor

Onderzoek naar de effecten laat zien dat de regeling op de deelnemende scholen

de culturele sector en het onderwijs de komende tijd.

vruchten afwerpt. Het aantal culturele activiteiten neemt toe, er is meer aandacht voor

Binnen het project Verbreding Cultuur en School – Pabo’s tot juni 2006, de periode van

het actief creatief bezig zijn door leerlingen en meer scholen werken vakoverstijgend.

dit verslag, was de relatie tussen cultuureducatie en de culturele canon zoals al opge-

Daarnaast is het aantal scholen met een cultuurcoördinator toegenomen, leggen meer

merkt nog geen onderwerp van gesprek. Dat zal ongetwijfeld veranderen, zeker gezien



69

de specifieke aanbeveling van de commissie-Van Oostrom aan de opleidingen. Deze zul-

welk effect. De basisscholen op hun beurt stellen – op enkele uitzonderingen na – (nog)

len zich niet onbetuigd laten.

geen directe vragen aan opleidingen, wel aan de studenten.

Dat blijkt bijvoorbeeld al uit het initiatief van Pabo Leiden van Hogeschool Leiden om als eerste opleiding de handschoen op te pakken. Vlak na de presentatie van de canon vond

Veel stagescholen via eerste- en tweedejaarsstudenten

hier in november 2006 de Cultuurdag plaats, die werd geopend met een inleiding van

Al direct vanaf het eerste Pabo-jaar komen de studenten ook op de basisscholen in aan-

Hubert Slings, commissielid van de Canon van Nederland. De hierop volgende panel-

raking met cultuureducatie. Op de meeste Pabo’s voeren de studenten in hun eerste en

discussie met verschillende genodigden en een zaal vol studenten spitste zich toe op

tweede studiejaar activiteiten op het gebied van cultuureducatie uit op hun reguliere

cultureel erfgoed en geschiedenisonderwijs.

stagescholen. Dat betekent dat alle stagescholen van deze Pabo’s in enige mate bij het project betrokken zijn. Uitgaande van 150 tot 200 eerstejaars per Pabo zijn dat er veel!

LEERKRACHTEN MET ENORME INZET EN GEESTDRIFT

Deze activiteiten bestaan vooral uit het opstellen van een culturele kaart, het voorberei-

Op de basisscholen zelf vindt intussen al een grote variëteit aan inspirerende kunstzin-

den en begeleiden van cultuurbezoek en het in kaart brengen van de visie van de school

nige en cultuureducatieve activiteiten plaats. Vaak ook in samenwerking met culturele

op het gebied van cultuureducatie. Het ‘vullen van de rugzak’ van de student met cultu-

instellingen en kunstenaars, binnen en buiten de school. Dat bleek onlangs nog bij de

rele bagage is daarbij de belangrijkste doelstelling.

uitreiking van de Cultuur Primair Prijs, op 13 december 2006. Vakoverstijgend en projectmatig werken, adaptief onderwijs, samenwerking met de culturele sector, in het bijzonder professionele kunstenaars; talentontwikkeling bij leerlingen, kunst en erfgoed

In het derde en vierde studiejaar staat bij verreweg de meeste Pabo’s de student als

in de omgeving: alle elementen die spelen bij cultuureducatie binnen Cultuur en School

cultuuroverdrager centraal, en zijn de belangrijkste doelen vanuit de Pabo het didac-

– Pabo’s komen ook in het primair onderwijs aan

bod.27 ‘Uit

de maar liefst 326 ingezon-

tisch handelen en het leren ontwerpen van educatief materiaal. Het aantal basisscholen

den projecten, activiteiten en tips spreekt een enorme inzet en geestdrift van gemoti-

waar Pabo-studenten in hun derde en vierde jaar cultuureducatieve activiteiten onder-

veerde leerkrachten,’ aldus de jury.

nemen, schommelt per Pabo tussen de twintig tot veertig binnen een differentiatie- of

De eerste prijs werd gewonnen door basisschool De Driestar in Alkmaar, met een pro-

profieltaak of de minor Cultuureducatie.

ject waar Pabo Alkmaar van de Hogeschool IPABO bij was betrokken. Ook bij een ande-

In Groningen bijvoorbeeld hebben 28 basisscholen zeer intensief gewerkt met stu-

re prijswinnaar, basisschool Op de hoeksteen in Hasselt, was een Pabo betrokken. De

denten aan de vormgeving van cultuureducatie. ‘De vorm van deze taken is op maat

school heeft voor het winnende Rembrandt-project onder andere gebruik gemaakt van

geweest en daarmee zeer divers,’ licht de Groningse cultuurcoördinator toe. Een van de

de expertise van studenten van Pabo GH in Zwolle. Ook heeft de school op advies van

uitgevoerde taken, waarbij een culturele instelling de opdrachtgever is geweest, had

een Pabo-studente de methode Uit de kunst aangeschaft en cultuureducatie geïnte-

zelfs bereik naar meerdere basisscholen. Deze taak is door de opleiding voorgedragen

greerd in het bestaande aanbod.

voor de Hannie Schaft-prijs.

STUDENTEN DOEN VEEL

70

Gerichte contacten bij derde- en vierdejaarsstudenten

SAMEN OPLEIDEN MET BASISSCHOLEN

De vele voorbeelden die hierboven de revue zijn gepasseerd geven al een indruk van

Tot enkele jaren geleden leidde de Pabo de student grotendeels autonoom op. De

de relatie tussen studenten, basisscholen en culturele instellingen. In de fase van het

laatste jaren worden basisscholen echter steeds meer betrokken bij het opleiden van

project Cultuur en School – Pabo’s waarover hier verslag wordt gedaan hebben de deel-

studenten. Doel is leren en werken, theorie en praktijk, hand in hand te laten gaan.

nemende opleidingen over het algemeen nog geen specifieke doelstellingen geformu-

Bijgevolg formuleren basisscholen vaker eigen, werkplekgestuurde vragen en geven

leerd op het niveau van het basisonderwijs. Bijna alle coördinatoren geven aan voor hun

de meeste Pabo’s geen specifieke stageopdrachten meer mee aan de derde- en vierde-

gevoel te weinig zicht te hebben op wat er op de basisscholen concreet gebeurt en met

jaarsstudenten. De onderzoeks- en ontwikkeltaken die horen bij de stages voor derde-



71

Om cultuureducatie handen en voeten te geven is een passievolle houding voorwaarde

en vierdejaars worden vanuit de stagescholen opgezet, in samenspraak met de studen-

gebruikt, en voeren dit ook uit met hun stageklas. De Pabo beoordeelt de resultaten van

ten. De student wordt tijdens zo’n stage idealiter begeleid door zowel een begeleider

de student alleen na evaluatie en goedkeuring van de betrokken leerkracht.

vanuit de basisschool als van de Pabo. De vraag vanuit de basisscholen is echter niet altijd gemakkelijk te formuleren. Bovendien staat cultuureducatie in de praktijk van de

Lokale kunstmenu’s

basisschool niet altijd op de eerste plaats. Pabo’s die bewust kiezen voor samen oplei-

In de schoolpraktijk ontdekken studenten eveneens dat scholen steeds vaker gebruik-

den en voor cultuureducatie, gaan daarom steeds vaker met de basisscholen rond de

maken van het lokale kunstmenu, aangeboden door de plaatselijke of regionale steun-

tafel zitten.

functie-instelling. Dat pakt niet onverdeeld positief uit voor de studenten, merkt de coördinator van Pabo INHOLLAND Rotterdam. ‘Cultuureducatie blijft op die scholen

Selectief samenwerken

beperkt tot incidentele activiteiten, inspirerende begeleiding voor inbedding in de

Ook zoeken Pabo’s steeds meer samenwerking met een selecte groep basisscholen.

school ontbreekt dan meestal.’

Daarmee worden dan specifieke afspraken gemaakt. Pabo De Eekhorst in Assen bijvoorbeeld werkt intensief samen met zeven scholen. Het projectbureau stage van Pabo

BELANGRIJKSTE STAP IS CONTACT LEGGEN

Groenewoud in Nijmegen heeft contacten met stichtingsbesturen van scholen. Een van

Contacten met kunstinstellingen lopen in eerste instantie voornamelijk via de docen-

deze besturen heeft inmiddels aangegeven dat cultuureducatie komend studiejaar een

ten, die met erfgoedinstellingen via de studenten zelf. Dat beeld komt naar voren uit

belangrijk speerpunt is. Studenten kunnen op de betreffende basisscholen een bijdrage

de vele genoemde activiteiten van studenten met de leerlingen van hun stageschool bij

leveren aan diverse projecten cultuureducatie.

culturele instellingen. Een voorbeeld is de in het ‘oude’ curriculum geldende situatie bij

Pabo INHOLLAND Rotterdam werkt inmiddels structureel samen op het gebied van cul-

Pabo Breda. Derdejaarsstudenten die de differentiatiemodule Cultuureducatie volgen,

tuureducatie met TOM-school (Teamonderwijs Op Maat) De Marimba in Spijkenisse, in

werken aan zowel productieve als receptieve activiteiten. Dat varieert van een excur-

het kader van actief leren. Deze basisschool werkt vanuit de theorie van de meervou-

sie organiseren of bijwonen met de stageschool in een instelling, tot een beeldenroute

dige intelligentie en is bereid tot samenwerking voor stages. Ook Pabo Edith Stein in

uitzetten en lopen in de stad. De activiteiten bij de betrokken kunstinstellingen komen

Hengelo is aangehaakt bij netwerken van basisscholen in haar omgeving: het netwerk

tot stand door de contacten van de betrokken kunstvakdocenten. Daarnaast volgen alle

van kunstmagneetscholen en het netwerk van scholen die betrokken zijn bij de pilot cul-

derdejaars de thematische module Vakoverstijgend Onderwijs, waarin naast geschie-

tuureducatie in de gemeente Tubbergen, verenigd in de Tubbergse Onderwijs Federatie.

denis, omgevingsonderwijs en techniek ook cultureel erfgoed een rol speelt. Ze krijgen daarbij de opdracht om zelf contact te leggen met erfgoedinstellingen in de buurt van

Formele afspraken ‘Lastig blijft

74

de kwetsbare positie van de LIO’er binnen de basisschool.28 Een

hun stageschool, en excursies te organiseren voor hun medestudenten. team mobi-

Ook in Tilburg zoeken de derdejaarsstudenten zelf uit welke culturele instellingen ze

liseren voor je ideeën op beleidsmatig niveau is niet eenvoudig vanuit de positie van de

met hun stageklas bezoeken. Dit vanwege de casus Cultuureducatie in de differenti-

novice,’ waarschuwt de coördinator van de PA Hanzehogeschool in Groningen. Ook is

atie in het derde jaar. Studenten doen hierbij de meest uiteenlopende dingen, van het

het niet eenvoudig om het proces op de school vanuit de opleiding aan te sturen.

maken van een compleet leerplan Cultuureducatie voor de stageschool tot het uitzoe-

Pabo HRO in Rotterdam heeft dit probleem ondervangen door de betrokken leerkrach-

ken van subsidiemogelijkheden en het bezoeken van instellingen. Die bezoeken aan cul-

ten expliciet bij het werk van de student te betrekken. Door persoonlijk contact en via

turele instellingen kiezen de studenten uit het aanbod van CisT en op basis van wat er al

een formele brief, ondertekend door de directeur van de Pabo, worden de mentoren op

gebeurt in of op vraag van hun stageschool.

de stagescholen aangesproken als partners in opleiding. Deze Pabo heeft een modu-

Nu studenten binnen het vernieuwde Pabo-onderwijs hun leerproces steeds meer zelf

le cultuureducatie ontwikkeld voor alle leerjaren. Derdejaarsstudenten werken een

aansturen, verschuiven ook de doelstellingen van de Pabo’s in het samenwerken met

kunstproject uit voor de stageklas waarbij de culturele omgeving van de school wordt

culturele instellingen van het niveau van docenten naar dat van de studenten. ‘In onze



75

module Cultureel Erfgoed willen we studenten stimuleren zelf contacten te leggen met

Twee voorbeelden. In 2005 is een voorscholing geweest met de directeur en de aspirant-

culturele instellingen en hun culturele ervaring om te zetten naar lessen in de basis-

cultuurcoördinator. Het doel was om het gehele team in het jaar 2006-2007 te scholen

school,’ zegt de coördinator van Pabo Domstad in Utrecht.

in cultuureducatie in combinatie met adaptief leren, en daarbij het curriculum aan te passen.

NASCHOLING

Een ander voorbeeld van een scholingstraject waaraan ook Pabo-studenten hun steen-

Waren het in de eerste jaren van het project Cultuur en School – Pabo’s dus vooral de

tje hebben bijgedragen vond plaats in Veenendaal. Daar is in 2005 een voorscholing

docenten die de brug sloegen naar de culturele sector, in de toekomst zullen studenten

geweest met een cultuurcommissie van de Calvijnschool. Deze heeft een cultuurplan

hier een steeds belangrijker rol in spelen. Maar de inbreng van de docenten blijft van

geschreven, waaruit een scholingstraject is voortgekomen met drie thema’s die voor

belang. Zij houden de rol van aanjagers en zij blijven verantwoordelijk voor de studen-

de school regionaal van betekenis zijn. Het zijn projecten die reeds door studenten en

ten. Er moet voor worden gewaakt het helemaal aan de studenten over te laten.

andere scholen waren ontworpen en die met hun instemming mogen worden gebruikt:

Zo denken de meeste coördinatoren cultuureducatie van de Pabo’s erover. Dat blijkt uit

De tuinen bij het kasteel Renswoude (groep 5-6), eerder uitgevoerd in Renswoude; Een

de vele inspanningen die ze zich getroosten. Een aantal Pabo’s heeft bijvoorbeeld bij-

jachthuis voor Willem (paleis ’t Loo), groep 7, eerder uitgevoerd in Teuge (bij Apeldoorn);

eenkomsten georganiseerd met stagementoren en interne cultuurcoördinatoren om

en Market Garden, groep 8, eerder uitgevoerd in Oldebroek.

cultuureducatie bij hen op de kaart te zetten. Ook bezoeken coördinatoren de kunstNascholing steeds meer vraaggestuurd

mentoren en directies van basisscholen om de vragen op het gebied van cultuureducatie in kaart te brengen. Niet alleen met het oog op de inzet van studenten, maar ook

De nascholingsmarkt wordt steeds meer vraaggestuurd. Dat blijkt uit de vragen van

vanwege het peilen van de behoefte aan nascholing.

basisscholen aan Pabo’s: er is vaker sprake van advisering dan van scholing. Zoals eerder opgemerkt betreffen verzoeken om advisering door de Pabo’s soms studenten. Een

Scholingsaanbod cultuureducatie

school heeft Pabo Groenewoud in Nijmegen bijvoorbeeld gevraagd een paar studen-

Drie Pabo’s hebben cultuureducatie inmiddels opgenomen in het post-HBO, al of niet

ten een nulmeting op de school te laten doen, met behulp van de ICC-cursus. ‘Scholen

in samenwerking met een onderwijsbegeleidingsdienst: Fontys Pabo Eindhoven, Pabo

zijn blij met de cursus, maar vinden het lastig die handvatten te gebruiken voor goede

Driestar in Gouda en Pabo Edith Stein in Hengelo. Dit zijn alledrie Pabo’s met veel erva-

activiteiten. Ze waarderen de inzet van studenten op het gebied van beleids- en visie-

ring op het gebied van cultuureducatie en samenwerken met culturele instellingen.

ontwikkeling en hun didactische expertise,’ is de ervaring van de Nijmeegse coördina-

Fontys Pabo Eindhoven biedt in beide lesplaatsen (Eindhoven en Veghel) nascholing

tor.

met de ICC-cursus. Aan de cursus, die voor het eerst in 2006-2007 plaatsvindt in samen-

Incidenteel benaderen basisscholen de docenten rechtstreeks met verzoeken om advies

werking met Cultuurstation, nemen zowel leerkrachten als medewerkers van culturele

en begeleiding op het gebied van cultuureducatie. Zoals basisschool De Horst en de Jan

instellingen deel. Bij Pabo Edith Stein in Hengelo heeft de post-HBO-opleiding zich tot

Nieuwenhuizenschool in Eindhoven, waar Fontys Pabo Eindhoven in 2005-2006 vanuit

nu toe voornamelijk gericht op de nascholing van kunstcoördinatoren. Een nascho-

de onderwijsbegeleidingsdienst DOBA van Fontys Hogescholen de visievorming rond

lingsmodule gericht op erfgoededucatie wordt als wenselijk genoemd. Pabo Driestar in

cultuureducatie begeleidde.

Gouda heeft zich vanwege het project expliciet tot doel gesteld een nascholingsvraag te genereren. De betrokken coördinator kijkt met tevredenheid terug op het project: ‘Er zijn nieuwe scholingstrajecten van start gegaan.’

BELANGSTELLING STUDENT VOOR CULTUUREDUCATIE Basisscholen, culturele instellingen en Pabo’s: in alledrie de betrokken sectoren dragen mensen kunst en cultuur en daarmee cultuureducatie een warm hart toe. Maar hoe zit

Zowel voor- als nascholing Het aanbod van Pabo Driestar in Gouda betreft overigens zowel voor- als nascholing.

76


dat bij onze leerkrachten van de toekomst? Zij die de liefde voor cultuur dagelijks bij kinderen uit alle geledingen van de samenleving kunnen aanwakkeren?


77

De bevindingen binnen de Pabo’s hierover zijn niet eensluidend. Bij sommige Pabo’s

tie een duidelijke plaats heeft gekregen in het curriculum van de opleiding en dat men

heeft cultuureducatie te duchten van de aandacht voor bewegingsonderwijs, nu hier-

erin is geslaagd samenwerking met (een aantal) culturele instellingen te verwezenlij-

voor sinds 2006 een aparte lesbevoegdheid nodig is. Daarnaast onderschrijven alle

ken. En veel Pabo’s zijn blij verrast door de resultaten die studenten laten zien. Studenten

Pabo’s het belang van de vorming van student als cultuurdrager: ‘Wij zien niet zozeer

zijn zich bewuster geworden van hun eigen cultuurdragerschap en van de waarde van

knelpunten bij de basisscholen of de culturele instellingen, maar verwachten die meer

cultuureducatie in het basisonderwijs. Ze hebben een rugzak gevuld met cultuur.

bij de studenten zelf. Die moeten eerst ontvankelijk worden voor kunst en cultuur en de mogelijkheden van culturele instellingen.’ Om die reden confronteert een ‘entertrainer’ studenten van Pabo De Kempel in Helmond aan het begin van hun tweede jaar op ludie-

NOTEN

ke wijze met hun eigen (vaak negatieve) vooroordelen over kunst en cultuur. ‘Hij weet bij hen de fascinatie op gang te brengen waar wij als docenten nog flink de vruchten

1

van kunnen plukken bij onze eigen lessen.’ Tegelijkertijd vermelden diverse Pabo’s dat ze studenten vanwege te grote belangstel-

2

ling hebben moeten weigeren. ‘Dit jaar volgen 22 voltijds en 20 deeltijdstudenten de

Bureau ART, Zant, P. van der (2005). In de kaart gekeken 1 Eerste thematische rapportage over de vijftien deelprojecten Erfgoed à la Carte in opdracht van Erfgoed Actueel. Pagina 4, 5 en 6. De rap-

differentiatie cultuureducatie,’ vertelt de coördinator van Fontys Pabo Tilburg. ‘Er zijn veel meer studenten die dat willen, maar er zijn niet genoeg docenten om meer dan dat

Zie voor de samenwerking tussen de Pabo’s en de zogenoemde steunfunctie-instellingen ook pag. 45.

portage is te downloaden via de link www.bureau-art.nl/publicaties/cultureel_erfgoed_9.doc 3

aantal studenten te begeleiden.’

Erfgoed à la Carte is een landelijk stimuleringsproject van Erfgoed Actueel dat cultureel erfgoed een vaste plaats in het primair onderwijs geeft. Zie www.erfgoedactueel.nl

4

Diverse hogescholen bieden vanaf 2007 of 2008 een minor cultuureducatie aan, van 30 ECTS

De student als cultuuroverdrager gaat een stap verder dan de student als cultuurdrager.

tot kleinere specialisaties cultuureducatie van bijvoorbeeld 7,5 ECTS (European Credit Transfer

In het eerder aangehaalde rapport over de Canon van Nederland spreekt commissie-

System). In Nederland is de definitie van ECTS-punt geïmplementeerd als: 1 ECTS-punt komt

voorzitter Frits van Oostrom met bezorgdheid over ‘leraren en hun bagage’. Hij vraagt zich af of onze leraren voldoende zijn gekwalificeerd voor onderwijs over de canon: ‘Men

overeen met een studielast van 28 uur uitgaande van een studieduur van 42 weken à 40 uur. 5

Bijvoorbeeld in Amersfoort, op initiatief van de gemeente door Scholen in de Kunst en de

moet zulk onderwijs bij voorkeur geven vanuit een surplus.’ Met andere woorden: bij de

Openbare Bibliotheek, en de vele recent opgerichte ‘marktplaatsen’ voor cultuureducatie in

bagage die nodig is voor cultuuroverdracht is een flinke dosis vakinhoudelijke kennis

Noord-Brabant. Zie ook de op 1 november 2006 gelanceerde site www.cultuurmatch.nl , een

onontbeerlijk.

digitale ontmoetingsplaats voor culturele instellingen en basisscholen in de stad Utrecht, door

De docenten van de opleidingen zullen zijn stelling onderschrijven. Regelmatig hebben

het Utrechts Centrum voor de Kunsten.

zij de afgelopen jaren tijdens de werkbijeenkomsten rond Cultuur en School – Pabo’s

6

hun zorg geuit over de mate waarin het vakinhoudelijke onderwijs onder druk is komen te staan. Van Oostroms uitspraak vormt voor de opleidingen ontegenzeglijk een uitdaging om het voor cultuuroverdracht en daarmee cultuureducatie benodigde surplus te

Alberts, E. & Vos, T. de (2005). Ruimte voor verbeelding en verwondering. Algemene grondslagen voor kunsteducatie met een uitwerking voor het samenwerkingsproject van de Pabo Rotterdam HR en het CBK Rotterdam. Rotterdam: Centrum voor Beeldende Kunst.

7

realiseren binnen het op competenties gerichte onderwijs. Alleen dan kan de student

Raad voor Cultuur & Onderwijsraad (2006). Onderwijs in Cultuur. Versterking van cultuureducatie in primair en voortgezet onderwijs. Den Haag: Raad voor Cultuur/Onderwijsraad. p. 10.

zich ook werkelijk ontwikkelen tot cultuuroverdrager.

8

Tegelijkertijd biedt het competentiegerichte onderwijs ook nieuwe mogelijkheden voor

9

cultuureducatie en cultuuroverdracht. Dat laten de resultaten van vijf jaar Cultuur en

10 Zowel het Utrechts Archief als het HCO participeert in het project ‘Raak de juiste snaar’ van

School – Pabo’s duidelijk zien. Alle coördinatoren zijn trots op het feit dat cultuureduca-

het ministerie van VWS, waaraan vier Pabo’s meedoen. De gelijknamige notitie uit begin 2006,

De INHOLLAND Academy is onderdeel van Hogeschool INHOLLAND en verzorgt post-HBO-cursussen en nascholing.

78


Zie hierover het vorige hoofdstuk, pag 16.


79

waarin toenmalig staatssecretaris Ross-Van Dorp het herdenkingsbeleid voor de periode 20062010 uitlegt, is expliciet op het onderwijs gericht. 11 12 13 14

Voor een overzicht van alle verenigingen per plaats en provincie zie www.archieven.nl

26 Bron Hiske Land, telefoongesprek 11 januari 2007, zie ook haar bijdrage hierover in Oud Nieuws, tijdschrift voor cultureel erfgoed en educatie, maart 2007. 27 Het juryrapport en beeldmateriaal van de prijswinnaars is te zien op www.cultuurplein.nl/po/

Zie: Westerveld, J. (2005). Allianties: de openbare bibliotheek als schakel tussen onderwijs en cul-

praktijk/praktijkbeschrijvingen/winnaarscpp Ook zijn er veel kunsten erfgoedprojecten te

tuur. Den Haag: Vereniging van Openbare Bibliotheken.

zien op het projectloket van cultuurplein, http://www.cultuurplein.nl/ci/praktijk/projectloket

Raad voor Cultuur & Onderwijsraad (2006). Onderwijs in Cultuur. Versterking van cultuureduca-

28 Leraar in Opleiding (LIO): een vaak betaalde praktijkstage door vierdejaarsstudenten, ofwel

tie in primair en voortgezet onderwijs. Den Haag: Raad voor Cultuur/Onderwijsraad. p. 44.

als werknemer op basis van een leerarbeidsovereenkomst, ofwel als stagiair op basis van een

Beroepskunstenaars in de Klas is de naam van een landelijk netwerk van instellingen die kun-

stagecontract. In het eerste geval is sinds 2001 toegestaan dat de LIO’er zelfstandig onderwijs

stenaars opleiden als leerkracht en waar scholen ‘bik-kunstenaars’ en hun projecten kunnen

geeft. Zie voor meer informatie www.aob.nl

afnemen. Zie www.beroepskunstenaarsindeklas.nl 15

Zie www.cultuurplein.nl/vo/praktijk/praktijkbeschrijvingen

16 In de volgende projectfase, van 2006 tot 2009, gaan de opleidingen concreet aan de slag in ontwikkelgroepen om de inhoud en bandbreedte van cultuureducatie te bepalen. Zie hierover meer op pag. 98. (hoofdstuk 5) 17

In zijn portfolio legt de student de relatie tussen zijn ontwikkeling en de door de opleiding gevraagde beroepscompetenties. Hij krijgt hierdoor zicht op zijn leerproces en kan op basis daarvan verdere studiekeuzes maken. Via het portfolio krijgt ook de begeleider zicht op het leerproces van de student en kan hij zijn begeleiding hierop afstemmen.

18 In het rapport Onderwijs in Cultuur (zie noot 7) van de Onderwijsraad en de Raad voor Cultuur is een zeer lezenswaardig hoofdstuk gewijd aan de praktijk van cultuureducatie in het onderwijs, waarbij de nadruk ligt op de knelpunten (pp. 30 t/m 38). 19 Zie voor de nieuwe kerndoelen http://www.cultuurplein.nl/po/beleidenregelingen/kerndoelen/kerndoelen2006 20 Cultuureducatie omvat zowel kunsten als erfgoed. Ten aanzien van erfgoed zijn de nieuwe kerndoelen niet helemaal eenduidig. Erfgoed wordt namelijk genoemd in kerndoel 56 bij het leergebied Kunstzinnige oriëntatie, maar wordt vervolgens toegelicht bij de karakteristiek van het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld. 21

Zie www.cultuurplein.nl/po/beleidenregelingen

22 Vegt, A.L. van der & Hoogeveen, K. (2006). Cultuur in beweging. Monitor versterking cultuureducatie in het primair onderwijs 2005-2006. Utrecht: Sardes. 23 Idem, pag. 64. 24 Zie voor de Canon van Nederland www.entoen.nu De oproep aan de culturele sector is te vinden op www.boekman.nl 25 Zie: http://histoforum.digischool.nl/tijdvakken/tientijdvakken.htm

80



81

Nu het voor de student aankomt op zelfsturing en eigen initiatief, is het voor de opleiding raadzaam de bandbreedte van cultuureducatie vast te stellen

3 Kunst, erfgoed en cultuureducatie Pabo-studenten doorlopen tijdens hun studie een kleurrijke schakering aan culturele activiteiten, zowel op het gebied van de kunsten als van het erfgoed. Het project Cultuur en School – Pabo’s kent al sinds de start in 2001 een ‘kunstenstroom’ en een ‘erfgoedstroom’. De twee betrokken instellingen, Cultuurnetwerk Nederland en Erfgoed Actueel, begeleidden ieder de ‘eigen’ Pabo’s. Al die tijd werd over de begrippen kunst, erfgoed en cultuureducatie discussie gevoerd, en soms ook vermeden.

Bij de start van de vierde fase in 2004 werd het onderwerp opnieuw actueel. Ten eerste omdat zeven Pabo’s nu een ‘stroomwisseling’ doormaakten: van kunstenstroom naar erfgoed of andersom. Zij wilden de al opgedane expertise verder aanvullen en uitbouwen. Ten tweede omdat deze en ook een aantal nieuw deelnemende Pabo’s zowel de kunstals de zaakvakken bij het project wilden betrekken. Ze wilden kunst en erfgoed niet los van elkaar zien, maar juist in samenhang. De projectorganisatie juichte het nastreven van samenhang tussen kunsten erfgoededucatie van harte toe. Wat kwam ervan terecht?

_

SAMENHANG BEGINT MET SAMENWERKEN

Het onderwerp stond op de agenda bij de startbijeenkomst van de vierde fase in november 2004. De discussie was levendig, maar leidde niet tot klinkende conclusies, laat staan eensluidende definities.1 Na twee jaar blijkt de nagestreefde integratie van kunsten en erfgoed op verschillende manieren en soms helemaal niet van de grond te komen. Bij sommige Pabo’s ontstaat samenhang in de praktijk, zoals bij Pabo EHvA in Amsterdam. Docenten kwamen er gaandeweg achter dat een bezoek aan het Amsterdams Historisch Museum en het Tropenmuseum zowel bij de module Kunstzinnige oriëntatie in het eerste jaar als de module Oriëntatie op jezelf en de wereld in het tweede jaar plaats zou vinden. Naar aanleiding daarvan hadden de docenten van beide modules behoefte aan een doorgaande lijn. Ook bij de Fontys Pabo Tilburg bleken studenten zowel vanuit de kunstvakken als de mensen maatschappijvakken excursies te maken naar culturele instellingen. ‘De docent geschiedenis is inmiddels aangehaakt bij de overleggen over cultuureducatie, nu kunnen we verder werken aan samenhang.’ Bij Pabo Breda is de gewenste samenhang nog niet van de grond gekomen, hoewel deze Pabo al drie jaar meedraait met het project en binnen de kunstenstroom een duidelijke voorbeeldfunctie heeft. ‘De afgelopen fase viel samen met ingrijpende onderwijsveranderingen, daardoor is de samenwerking inhoudelijk noch organisatorisch tot stand gekomen.’

_

VERSCHOVEN PRIORITEITEN

Er zijn ook Pabo’s die de prioriteit hebben gelegd bij samenhang binnen de kunstvakken. Pabo Iselinge in Doetinchem koos aanvankelijk voor integratie van de zaakvakken

84



85

en beeldend, maar na reorganisatie op managementniveau besloot men alsnog dat het

het soms alleen als erfgoed wordt opgevat’. Ditzelfde doet zich buiten de Pabo’s voor.

hiervoor te vroeg was en is de koers verlegd naar integratie van de kunstvakken. Dat

De Kunstconnectie stelde in reactie op het advies Onderwijs in Cultuur, juni 2006: ‘We

heeft geleid tot een module Kunst in Samenhang, die de basis vormt voor een door-

constateren dat kunsten cultuureducatie vaak als één geheel behandeld worden,

gaande leerlijn kunsteducatie.

benoemd in het verzamelbegrip cultuureducatie. We benadrukken dat kunsteducatie

De PA Hanzehogeschool Groningen koos er juist voor de kunstvakken in het verplichte

een eigen autonome waarde heeft en eigen doelstellingen kent. Het is ons inziens beter

deel afzonderlijk aan te bieden, vanuit het oogpunt van de vakspecifieke competen-

te spreken over kunsteducatie en erfgoededucatie. Het containerbegrip cultuureducatie

ties en de beoogde kwaliteit. ‘De vakdocenten neigden ertoe om binnen hun eigen vak-

verdoezelt te zeer de werksoorten daarbinnen.’2

gebied te blijven. Daarom hebben we de cultuureducatie-course Uit de kunst ontwik-

De coördinator van Pabo Edith Stein in Hengelo is juist erg blij met de term cultuur-

keld. Studenten werken hierin vanuit meerdere disciplines, in samenhang met ict en

educatie. ‘Cultuureducatie is inmiddels bekend, de noemer erfgoededucatie leeft niet

erfgoed.’ Aangestuurd door een opdracht leggen studenten vaak zelf het verband tus-

binnen onze Pabo.’3 Ook op Pabo Breda spreken de docenten van de zaakvakken eerder

sen kunst en erfgoed. Bij Pabo Groenewoud in Nijmegen gebeurde dat met behulp van

over omgevingsonderwijs. Cultureel erfgoed wordt hier vooral ingezet om studenten de

de profielopdracht Cultuureducatie, waarbij de studenten een culturele kaart maken

mogelijkheden van de omgeving voor het geschiedenis- en aardrijkskundeonderwijs te

met kijkopdrachten rond erfgoed.

laten onderzoeken. Erfgoed biedt hun concrete handvatten voor onderwijs dat zich richt

Studenten van Pabo EHvA in Amsterdam kwamen nogal eens met het verhaal dat er

op het ontwikkelen van tijdsbesef en een beeld van het verleden.

in de buurt van hun stageschool buiten de stad geen kunstinstellingen te vinden zouden zijn. Zij kregen daarom als opdracht een culturele kaart te maken van de omgeving van de stageschool, en hadden aanvankelijk grote moeite de culturele waarde van die omgeving te ontdekken. Ze letten uit zichzelf niet op de historische en culturele waarde van bijvoorbeeld bruggetjes, hekken en gevelstenen. Belangrijke les van deze ervaring is

_

STUDIEBOEK CULTUUR INZICHT

Het begrip cultuureducatie zal een nieuwe impuls krijgen door de nieuwe kerndoelen

dat studenten eerst moeten leren kijken, leren waarnemen, of het nu gaat om kunst of

en door het in april 2007 te verschijnen boek Cultuur InZicht, waaraan diverse bij het

om erfgoed. Dat is in feite zelfs de kern van erfgoeddidactiek: waarnemen, herkennen,

project betrokken Pabo-docenten als auteur een bijdrage hebben geleverd. Met dit boek

verklaren en waarderen leiden uiteindelijk tot ‘begrijpend kijken’.

kunnen studenten de competenties verwerven die nodig zijn om cultuureducatie op een inspirerende en deskundige manier te verzorgen. Basis voor cultuureducatie vormt

_

ONDER DE VLAG VAN CULTUUREDUCATIE

kerndoel 56 bij het leergebied Kunstzinnige oriëntatie: ‘De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.’ Ten aanzien van erfgoed zijn de nieuwe kerndoelen echter niet helemaal eenduidig.

In de praktijk spreken kunstvakdocenten veelal over kunsten cultuureducatie en docen-

Erfgoed wordt weliswaar genoemd in kerndoel 56, maar wordt vervolgens toegelicht

ten van de zaakvakken over cultuur- en erfgoededucatie, of vaker nog: omgevingsonder-

bij de karakteristiek van het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld. Valkuil is dat

wijs. Al zijn er op alle opleidingen veel activiteiten op zowel het gebied van kunstals

docenten van de kunstvakken en die van de zaakvakken erfgoed ieder vanuit het eigen

erfgoededucatie, de samenhang komt in de praktijk toch vooral tot stand op die Pabo’s

leergebied blijven inzetten, en daarmee de vanuit het perspectief van cultuureducatie

waar dat onder de vlag van cultuureducatie gebeurt. Niet voor niets verwacht men op

gewenste synergie tussen beide benaderingen mislopen.

Pabo Breda alsnog tot samenhang te komen bij het ontwikkelen van de minor cultuureducatie. Maar de praktijk is weerbarstig. De coördinator van Pabo INHOLLAND Rotterdam spreekt liever over kunsteducatie ‘omdat cultuureducatie een verhullend begrip is, waardoor

86



87

_

HANDVAT VOOR VERNIEUWING

Ondanks alle discussie heeft de term cultuureducatie vaste voet aan de grond gekregen binnen de opleidingen. Mede dankzij het project: de Pabo’s die in de vierde fase zijn ingestapt, hebben achteraf te kennen gegeven dat het project precies op het goede moment kwam. Het project en de insteek van cultuureducatie boden hun handvatten om mee te gaan in de vernieuwingen. Als de stofwolken rondom de onderwijsvernieuwingen zijn neergedaald zal meer zicht ontstaan op wat elke opleiding verstaat onder cultuureducatie en welk effect deze term heeft op de al dan niet gewenste inhoudelijke samenhang, op de Pabo’s en in de onderwijspraktijk op de basisscholen.

NOTEN 1

De Unesco heeft in 2002 definities geformuleerd voor cultuur en cultuureducatie. Zie voor deze en meer definities http://www.cultuurnetwerk.nl/indexdef.htm

2

Reactie De Kunstconnectie op advies Onderwijs in Cultuur, Brief aan Maria van der Hoeven en Medy van der Laan, 6 juni 2006.

3

Een hulpmiddel voor visievorming op het gebied van erfgoededucatie, inclusief praktische uitwerkingen, biedt het Europese, overkoepelende project HEREDUC (HERitage EDUCation). Het hierbij horende handboek voor leerkrachten, een database met Europese praktijkvoorbeelden en vele nationale en internationale links voor erfgoededucatie zijn te vinden op www.hereduc.net

88



89

4 Drie oud-studenten aan het woord De invoering van cultuureducatie is, zoals beschreven, op alle niveaus binnen de deelnemende opleidingen zichtbaar geworden. De effecten van nieuw beleid, nieuwe onderwijspraktijken en samenwerkingsverbanden worden langzamerhand eveneens zichtbaar in de praktijk van het basisonderwijs.

De eerste lichtingen studenten van de Pabo’s die al langer aan het project Cultuur en School – Pabo’s deelnemen, staan inmiddels voor de klas. Drie van hen zijn gevraagd naar hun ervaringen en hun visie op cultuureducatie in de dagelijkse lespraktijk van de basisschool.

_

INTRODUCTIE

Renée Landsheer-van Dillen, Marion Kreemer en Jette Kersjes staan nog aan het begin van hun onderwijsloopbaan. Met enthousiasme spreken ze over wat hun Pabo-opleiding hun heeft meegegeven: een brede kijk op cultuur, het vermogen om hierover op een eigen wijze kennis, vaardigheden en inhoud op te bouwen, en niet op de laatste plaats een onorthodoxe visie op leren en de ontwikkeling van kinderen. Bovendien blijken ze erin te slagen om cultuureducatie op de agenda van hun school te plaatsen. De geïnterviewde leerkrachten vertonen in hun rol en positie een grote gelijkenis met die van de cultuurcoördinator binnen de opleidingen. Ook deze drie leerkrachten zijn mensen met een missie, die ze – ieder op haar eigen wijze – gepassioneerd verwoorden, uitdragen en vormgeven.

RENÉE LANDSHEER-VAN DILLEN:

‘EIGEN ENTHOUSIASME IS DE MOTOR WAARMEE IK KINDEREN WEET MEE TE

_

VOEREN.’

Tijdens haar studie aan Pabo Groenewoud in Nijmegen volgde Renée de differentiatie Kunst en cultuur. In Rosmalen realiseerde ze samen met studiegenoot Marion Kreemer het project ‘Kunst op de Stoep’. Renée: ‘De wijk bestond 25 jaar. We wilden daarom voor de wijk iets kunstzinnigs doen. Ook een andere basisschool in die wijk bedacht een eigen invulling. Samen met een mozaïekkunstenares uit Den Bosch hebben we met de kinderen van de basisschool een unieke serie mozaïektegels gemaakt, waardoor een kunstzinnig traject ontstond op wandelpaden in de wijk, tussen de twee scholen.’ De creatieve talenten van Renée bleven niet onopgemerkt. Onmiddellijk na haar afstuderen (deeltijd) aan Pabo Groenewoud in Nijmegen januari 2005 startte zij haar onderwijsloopbaan op de Theresiaschool in Berlicum: een school die sterk in beweging is, wat haar onmiddellijk aansprak. Ze begon in verschillende groepen tegelijk: in groep 3, 4, en 8.

90



91

Een projectmatige aanpak verhoogt de betrokkenheid van de kinderen bij kunst en cultuur enorm

MARION KREEMER:

Renée, zelf afkomstig uit een kunstzinnig milieu – ‘ik heb het met de paplepel meegekregen’ – vertelt bevlogen over cultuureducatie: ‘Kunst en cultuur geven zoveel: ik pro-

‘EEN PROJECTMATIGE AANPAK VERHOOGT DE BETROKKENHEID VAN DE KINDEREN

beer kinderen een positieve levenshouding mee te geven. Kunst kan kinderen helpen

BIJ KUNST EN CULTUUR ENORM.’

de wereld op een andere wijze te leren zien. Kinderen op een onbevangen wijze leren ontdekken: dat werkt niet met de schoolse benadering van “fout of goed”, maar vraagt

94

_

Na een goud- en zilversmidopleiding koos Marion Kreemer voor een deeltijdopleiding

om ruimte voor een eigen kijk en benadering. Het leggen van verbanden en passievol

aan Pabo Groenewoud in Nijmegen, die ze in januari 2004 afrondde. Ze volgde de diffe-

genieten van wat kunst en cultuur te bieden hebben is een levenshouding die ik graag

rentiatie Kunst en cultuur en samen met studiegenoot Renée Landsheer-van Dillen rea-

aan kinderen voorhoud en met ze wil delen’.

liseerde ze het al genoemde project ‘Kunst op de Stoep’ in Rosmalen. Marion: ‘Bijzonder

Renée noemt de verbinding tussen kunst en cultureel erfgoed een van de belangrijke

aan dit project waren de ruimte en de steun die we van alle kanten kregen om dit moza-

inzichten die ze opdeed tijdens haar studie aan de Pabo. ‘Kunst verbinden met cultureel

iekenproject van de grond te krijgen. Support en steun is heel belangrijk bij dit soort

erfgoed is voor mij vanzelfsprekend, er liggen zoveel mogelijkheden om verbanden te leg-

initiatieven, die doorgaans niet hoog op de agenda staan.’

gen. De manier waarop Picasso bijvoorbeeld delen van het menselijk gezicht in een nieuw

Tijdens haar eindstage kwam ze terecht op de Willibrordusschool in Esch (Noord-

concept samenbrengt, roept vragen op bij kinderen en prikkelt hen. Door hen hierover te

Brabant). Na haar studie kon ze daar meteen aan de slag in de combinatie 3/4. Marion:

laten nadenken, leren, voelen en begrijpen kinderen dat er veel verschillende “zienswij-

‘Het is leuk werk, iedere dag is anders. Ik geniet van het enthousiasme en de betrokken-

zen” bestaan. Het werk van Picasso is ook aanleiding om zelf te werken, zelf te schilderen,

heid van de kinderen.’

te tekenen en te ervaren. En ik leg het verband uit tussen Picasso’s werk en de Spaanse

Op de Willibrordusschool, een dorpsschool met ongeveer driehonderd leerlingen, zijn

traditie van stierenvechten, als ingang naar een les over het Spaanse erfgoed. Zo komen

twee vakleerkrachten toegevoegd aan het team. De leerkracht handvaardigheid werkt

oriëntatie op kunst, cultuur en cultureel erfgoed op een logische manier samen.’

vanaf groep 5 en de vakleerkracht muziek bezoekt alle groepen. Marion: ‘Naast deze toe-

De Theresiaschool maakt regelmatig gebruik van het aanbod aan culturele activitei-

gevoegde waarde is er op school een commissie Kunst en cultuur, waar ook de beide

ten en diensten van het Brabants Instituut voor School en Kunst (BISK), gevestigd in

vakleerkrachten en ikzelf deel van uitmaken. De commissie is ambitieus en heeft die

Helmond. Deze instelling biedt een programma waar een basisschool zelf keuzes uit

ambities neergelegd in een plan. Zo’n plan is echt nodig om cultuureducatie hier op

kan maken. De gelden van de Stimuleringsregeling Cultuureducatie Primair Onderwijs

school op de agenda te zetten en te houden.’

worden met name hieraan besteed. Ook kijkt Renée uit naar de start van het nieuwe

In het plan van de commissie is de belangrijkste doelstelling ‘dat zoveel mogelijk leerlin-

Jheronimus Bosch Art Centrum in maart 2007, dat eveneens een cultureel aanbod gaat

gen geïnteresseerd en gefascineerd raken door de kunsten en het culturele erfgoed. Als

verzorgen. Daarnaast beschikt zij over een eigen netwerk van kunstenaars die ze kan

school willen we er daarom naar streven dat ieder kind, onder schooltijd, per schooljaar

vragen voor een bijdrage binnen de school.

met verschillende kunst- of cultuuruitingen in aanraking komt en zo in zijn/haar hele

Op de Theresiaschool is er al de nodige betrokkenheid bij kunst en cultuur. Onlangs

schoolcarrière met alle kunstdisciplines kennismaakt.’

is een nieuwe methode tekenen en handvaardigheid geïmplementeerd. Renée heeft

Er zijn in het plan tal van ideeën te vinden om die doelstelling ook handen en voeten

ook hier een eigen inbreng in gevonden: ze maakt aanvullende tekenlessen. Ten slotte

te geven: KIS-projecten (Kunst In School), de thematische crea-dag, kunstprojecten met

onderzoekt ze in samenspraak met collega’s mogelijkheden om het muziekonderwijs

afsluitende exposities voor ouders waarbij ook kunstenaars zijn betrokken, musical en

van de school op een hoger plan brengen.

minimusicals, een keer in de vijf jaar een groot project dat wordt verzorgd door een

Renée: ‘ Cultuureducatie is niet weg te denken uit het basisonderwijs. Om cultuureducatie

extern bedrijf, eventueel gecombineerd met Willibrordusdag.

handen en voeten te geven is een passievolle houding voorwaarde. Je moet de bereidheid

Maar ook projecten op het gebied van cultureel erfgoed hebben een plek gekregen:

en het enthousiasme hebben om zelf te onderzoeken, materiaal te vinden en te ontwer-

excursies naar kerk, molen, boer en gilde. Een opa- en omadag: oudere mensen vertel-

pen. Eigen enthousiasme is de motor waarmee ik kinderen weet mee te voeren.

len over vroeger, laten oude ambachten zien. Het inschakelen van mensen uit het dorp



95

is dan mede de insteek om dit soort projecten op te zetten. Daarnaast maakt de school

den er ook de nodige verbindingen naar kunsteducatie gelegd, onder andere door het

gebruik van het programma-aanbod van BISK. Op basis van een begroting worden de

maken van een musical naar aanleiding van de tentoonstelling.

gelden van de Stimuleringsregeling Cultuureducatie Primair Onderwijs aan boven-

Jette: ‘Tijdens mijn master heb ik geleerd wat cultuureducatie kan inhouden. Mij spreekt

staande initiatieven besteed.

“cultuur in brede zin” erg aan. Cultuur is met zoveel verweven! Groepen mensen hebben

Marion vindt haar rol als cultuurcoördinator niet eenvoudig. ‘Tijdens mijn studie op de

een “cultuur”, een cultuur van omgang, maar ook een taalcultuur. Het mooie ervan is

Pabo werd het me al meegegeven: je moet je er hard voor maken! Je moet echt laten

dat je vanuit die brede opvatting ook verbanden kunt leggen met cultuur met een grote

zien dat cultuureducatie een wezenlijk belang dient. Tijdens mijn differentiatie Kunst

“C” en met kunst. Wanneer je deze weg bewandelt, kun je kunst heel dicht bij mensen,

en Cultuur, maar ook in het werken met de kinderen is me duidelijk geworden dat cul-

bij kinderen brengen. Kunst en cultuur moet geen afstand scheppen, maar verbinding

tuureducatie een enorm breed gebied beslaat. Een projectmatige aanpak verhoogt

genereren.’

de betrokkenheid van de kinderen bij kunst en cultuur enorm. Daarnaast vind ik het

Jette vervolgt: ‘Tijdens mijn stage en het werken aan de cultuurkaart kreeg ik in de gaten

belangrijk dat kinderen zich werkelijk leren uiten, op hun eigen wijze, leren in inter-

hoe je onderwijs rond cultuur moet opzetten. Wanneer je leert zien wat er allemaal in

actie met elkaar te werken, hun emoties leren zien en daarmee leren om te gaan.’ Ook

de directe omgeving van de school te vinden is, dan krijg je daar gaandeweg lesideeën

verankering noemt zij belangrijk. ‘Een commissie Kunst en cultuur is een noodzakelijk

over. Deze lesideeën kun je weer uitwerken naar onderwijs waarin je goed verbanden

platform voor planvorming en planning. Zo krijgt cultuureducatie een eigen gezicht op

kunt leggen. Dan wordt ook duidelijk welke instellingen en mensen je bij zo’n project

onze school.’

kunt betrekken.’

Marion tot slot: ‘ Ik vind dat cultuureducatie zowel op de opleiding als de basisschool

Vanuit de school bestaat er geen structurele relatie met ondersteunende cultu-

een volwaardige plek moet krijgen. De Pabo moet studenten daar nadrukkelijk voor

rele instellingen. De gelden van de Stimuleringsregeling liggen centraal bij de grote

interesseren. Ik denk ook dat je met cultuur “iets moet hebben”, dat je er feeling voor

Scholenvereniging, waarvan de Triangel deel uitmaakt. Deze gelden zijn overigens op

moet hebben. Wanneer je dat als student niet van huis uit hebt meegekregen, ligt er

basis van activiteiten opvraagbaar. Zo maakt de school gebruik van een provinciaal aan-

juist voor de opleidingen een belangrijke taak.’

bod vanuit de stichting Kunst & Cultuur Drenthe, die een map verzorgt waarin contactgegevens van instellingen te vinden zijn en allerlei lesideeën.

JETTE KERSJES:

_

Ook doet de school mee aan het provinciale Kunstmenu, dat een gevarieerd aanbod heeft. Dat kan een film zijn, een voorstelling of het werk van een kunstenaar. De school

‘KUNST EN CULTUUR MOET GEEN AFSTAND SCHEPPEN, MAAR VERBINDING

werkt daarnaast incidenteel samen met het Drents Museum. Leerlingen van groep 8

GENEREREN.’

halen om de twee maanden een schilderij van de kunstuitleen naar de school. Zo’n schilderij vormt aanleiding voor kunstbeschouwing en vervolgens verwerken de kinderen

Jette Kersjes studeerde in januari 2004 af als leerkracht basisonderwijs. Ze volgde daar-

deze lessen op kunstzinnige wijze.

voor de T.O.P-opleiding (Tweejarige Opleiding Pabo) aan Pabo De Eekhorst in Assen.

Jette tot slot: ‘Cultuur moet aansluiten bij de belevingswereld van de kinderen. Die bele-

Bovendien rondde ze daar in diezelfde tijd een master cultuureducatie af. Op dit moment

vingswereld is een belangrijk vertrekpunt. Van daaruit wil ik toewerken naar een “ande-

is Jette werkzaam op de christelijke Basisschool de Triangel in Emmer-Compascuum.

re cultuur”, dat is een andere – en vooral bredere – kijk op de wereld waarin we leven. Die

Jette realiseerde tijdens haar masterstudie het project ‘Over het Veen’. Ze maakte onder

manier van leren is niet gebonden aan losse schoolvakken, maar dient vakoverstijgend

andere een culturele kaart waarin ze het betreffende gebied in al zijn facetten in histo-

te worden aangeboden. En juist op het gebied van kunst en cultuur is buiten de school

risch perspectief in kaart bracht. Samen met haar leerlingen organiseerde ze vervolgens

zo veel te vinden. Wanneer je kinderen kunt raken, en dat is mijn insteek, dan stijgen ze

op school een tentoonstelling met verhalen en foto’s van ouderen en materialen die

boven zichzelf uit, een fantastische opdracht en een geweldige ervaring.’

gebruikt werden bij het turfsteken in deze streek. In een later, schoolbreed project wer-

96



97

5 Verdieping Cultuureducatie in de opleidingen tot 2010 Cultuureducatie krijgt ook de komende jaren alle aandacht op de lerarenopleidingen basisonderwijs. In netwerkbijeenkomsten en ontwikkelgroepen geven de opleidingen gezamenlijk nadere invulling aan de inhoud van cultuureducatie.

Het project Verdieping Cultuureducatie in Lerarenopleidingen Basisonderwijs 20062009 wordt op hoofdlijnen begeleid door een stuurgroep. Twee leden van deze stuurgroep zijn voorzitter Frank Rokebrand, tevens voorzitter van het Landelijk Overleg Lerarenopleidingen Basisonderwijs en Ivanna Heijboer, vierdejaars deeltijdstudent aan Pabo HRO in Rotterdam. Zij reageren op de ontwikkelingen rond cultuureducatie op de Pabo’s in de afgelopen projectfase en blikken vooruit.

_

INNOVATIEVE KRACHT VAN CULTUUREDUCATIE

Frank Rokebrand is enthousiast over de ontwikkelingen rond cultuureducatie bij de opleidingen. ‘Niet alleen vanwege de grote hoeveelheid initiatieven en activiteiten, maar ook door de inhoud ervan. Er is in korte tijd veel gebeurd en uit de verslaglegging spreekt groot enthousiasme. Lang niet altijd leiden landelijke projecten gericht op innovatie ook werkelijk tot nieuw beleid. De opleidingen zetten gezamenlijk het beeld neer dat daar bij cultuureducatie wel degelijk sprake van is, zowel binnen het opleidingsprogramma, als wat betreft de relatie met externe partijen.’ Volgens Rokebrand kiezen Pabo’s er nu bewust voor een rol te spelen op het gebied van cultuureducatie en daarbij structurele relaties aan te gaan met basisscholen en culturele instellingen. Rokebrand: ‘Kijk, het contact tussen de opleiding en het museum is natuurlijk al zo oud als de Pabo zelf. Maar dat soort contacten was altijd gekoppeld aan individuele personen, niet gebaseerd op beleidskeuzes, gedragen door het management, zoals nu op steeds meer Pabo’s gebeurt. Wat me daarbij opvalt is hoe belangrijk het is of het management alleen faciliteert of ook werkelijk betrokken is. Een onderwerp als cultuureducatie is daar bij uitstek gevoelig voor.’

_

ICC-CURSUS BINNEN DE OPLEIDINGEN

Ivanna Heijboer let binnen de stuurgroep vooral op wat cultuureducatie betekent voor de student. Ze heeft zich in haar opleiding op dit gebied gespecialiseerd en loopt nu haar vierdejaarsstage bij basisschool ’t Landje in Rotterdam. Ook heeft ze haar ICC-certificaat1 behaald bij de SKVR Rotterdam, buiten de Pabo om. ‘Als student kom ik verschillende dingen tegen die in de volgende projectfase kunnen worden aangepakt. Om te beginnen bij de ICC-cursus: die is gericht op educatief medewerkers van instellingen en

98



99

op mensen die al op een school werken. Het als basisschool ontwikkelen van een visie op cultuureducatie krijgt vooral aandacht. Maar er valt zoveel meer te zeggen dan nu in de cursus gebeurt, zeker vergeleken bij wat ik via de Pabo al had geleerd en gedaan.

_

VAN VERBREDING NAAR VERDIEPING

Waar bestaat het project nu concreet uit, de komende jaren? Rokebrand: ‘De belang-

Ik ben er daarom een groot voorstander van om de ICC-cursus binnen de opleiding te

rijkste doelen van Cultuur en School – Pabo’s blijven vanzelfsprekend overeind. Dat is

brengen, met daarbij aandacht voor vragen als: Welke rol wil je straks vervullen? Hoe

ten eerste de culturele bewustwording van de student, ten tweede de verankering van

krijg je je team enthousiast? Welke inhoud streef je na? Hoe kan je geldstromen vinden

cultuureducatie in het curriculum van de opleiding en ten derde samenwerking tussen

en benutten? De competenties die we als student al hanteren om onze persoonlijke

opleiding, culturele instellingen, kunstenaars en basisscholen. Maar in de volgende pro-

ontwikkeling en bijbehorende actieplannen te bepalen, zijn een uitstekend handvat om

jectfase, die loopt van 2006 tot en met 2009, verschuift de nadruk van verbreding naar

de ICC-cursus voor aankomende leerkrachten veel interessanter te maken.’

verdieping. Van kennis delen door zo veel mogelijk Pabo’s naar inhoudelijk invulling geven aan cultuureducatie in de opleiding. Alle opleidingen worden uitgenodigd om

_

DOORSTROMEN NAAR ANDERE OPLEIDINGEN

deel te nemen aan het project, in ieder geval aan de netwerkbijeenkomsten. Daarnaast gaan opleidingen gericht aan de slag in ontwikkelgroepen.’ ACTIVITEITEN 2006-2009

Wat Heijboer opvalt is dat er heel veel gebeurt bij alle opleidingen, maar op telkens heel andere manieren. Dat levert landelijk gezien grote verschillen op. Ook ontbreken enkele

Netwerkbijeenkomsten voor alle opleidingen

regio’s nog. ‘In de komende jaren willen we ook die Pabo’s bij het project betrekken,’ zegt

1

Landelijke netwerkbijeenkomsten

Rokebrand. ‘Cultuureducatie leent zich er bij uitstek voor om je als opleiding een positie

2

Uitwisseling Vlaanderen-Nederland

te verwerven binnen je regio. Zeker als de opleiding zich richt op onderwijs met en over ONTWIKKELGROEPEN, GERICHTE DEELNAME OPLEIDINGEN

het lokale culturele erfgoed heeft dat een meerwaarde voor de basisscholen in de eigen regio.’

3

Cultuurmonitor

Rokebrand is zich er echter van bewust dat opleidingen ervoor kunnen kiezen zich op

4

Toepasbaar maken cursus Interne Cultuurcoördinator in regulier programma opleiding

andere gebieden dan cultuureducatie te profileren. ‘Dat is ook goed. Maar studenten die

5

Basisinhoud cultuureducatie, geldend voor alle studenten

een cultuurprofiel ambiëren, zullen dan eveneens keuzes maken. Dan moet er binnen de

6

Verdiepingsinhoud cultuureducatie, geldend voor beperkt aantal studenten

opleidingen wel de flexibiliteit zijn om over te kunnen stappen naar een andere Pabo op het moment dat een student zich wil specialiseren. Dit is een aandachtspunt voor ons als stuurgroep.’ Die aandacht gaat verder dan alleen de lerarenopleiding basisonderwijs. Heijboer: ‘De Pabo leidt op tot bachelor. De opleiding tot master valt buiten de Pabo. Studenten die

_

EXPERTISE EN ERVARINGEN UITWISSELEN

‘Het uitwisselen van kennis en ervaringen blijft de basis voor de ontwikkelingen rond

zich verder willen verdiepen op het gebied van kunst en cultuur of pedagogische en

cultuureducatie bij de Pabo’s,’ aldus Rokebrand. ‘In landelijke netwerkbijeenkomsten is

didactische aspecten van cultuureducatie moeten kunnen doorstromen naar hogescho-

voor de in totaal 34 opleidingen alle ruimte voor het uitwisselen van informatie. En voor

len of universiteiten waar dat mogelijk is. Dit soort verdieping is eveneens een aan-

presentatie van de producten, diensten, modules enzovoort die binnen de opleidingen

dachtspunt binnen de stuurgroep. Ook vanwege de mogelijkheden tot professionalise-

worden aangeboden.’

ring op het gebied van cultuureducatie voor al ervaren leerkrachten.’

Het project zal zich ook niet meer beperken tot alleen Nederlandse opleidingen. Rokebrand: ‘Ook de Vlaamse opleidingen hebben veel te bieden op het gebied van cultuureducatie. Daarom vinden er de komende jaren eveneens uitwisselingsdagen

100



101

Studenten krijgen inzicht in wat dans inhoudt: ‘Vooral hard werken, zweten, twee uur lang’

plaats tussen Nederlandse en Vlaamse opleidingen, afwisselend in Rotterdam en in Antwerpen.’

_

SAMEN OPLEIDEN MET BASISSCHOLEN

Voor de opleidingen zijn basisscholen die actief zijn op het gebied van cultuureduca-

_

tie een interessante partner. Rokebrand: ‘Opleidingen kunnen niet meer volstaan met

ONTWIKKELGROEPEN

alleen boeken en excursies in het curriculum. Bij toekenning van de ontwikkelbudgetten voor cultuureducatie is daarom een van de voorwaarden dat de opleiding aantoonbaar

Tijdens de netwerkbijeenkomsten zal uitgebreid aandacht worden besteed aan het

samenwerkt met basisscholen en culturele instellingen. Dat vereist de nodige tijd en

werk van de ontwikkelgroepen. In vier groepen zullen de opleidingen gezamenlijk een

organisatietalent.’

nadere invulling geven aan de gewenste kwaliteit en inhoud van cultuureducatie op

Bij opleidingen die succesvol zijn in hun innovatieve streven op het gebied van cultuur-

de Pabo’s. De ontwikkelgroep Basisinhoud Cultuureducatie brengt in kaart over welke

educatie neemt de overleglast steeds meer toe, realiseert Rokebrand zich. ‘Dat maakt

concrete ervaringen, kennis, vaardigheden en attitude alle studenten minimaal moe-

het samenwerken en samen opleiden lastiger, niet alleen voor de opleidingsdocenten,

ten beschikken voordat zij de opleiding verlaten. De ontwikkelgroep Verdiepingsinhoud

maar ook voor de leerkrachten op de scholen. In de budgetten is daarom ruimte opge-

Cultuureducatie buigt zich over de vraag welke cultuureducatieve inhouden passen bij

nomen om ook basisscholen en culturele instellingen een financiële tegemoetkoming

een verdieping voor die studenten die meer willen op het terrein van cultuureducatie.

te bieden zodat leerkrachten en educatief medewerkers actief kunnen participeren in

De derde ontwikkelgroep zal de cursus Interne Cultuurcoördinator (ICC) omwerken naar

het ontwikkelwerk.’

modellen die kunnen worden ingezet in de opleidingen. Dit omdat steeds meer opleidingen de cursus willen inzetten en het bijbehorende certificaat willen kunnen verstrekken. Een opleidingenbrede aanpak heeft een extra voordeel: meer landelijke erkenning voor dit certificaat. Ivanna Heijboer verwacht vooral veel van de ontwikkelgroep die zich gaat bezighouden

_

AFSPRAKEN OP MANAGEMENTNIVEAU VEREIST

Studenten, basisscholen en culturele instellingen: al deze partijen participeren in toe-

met de Cultuurmonitor. ‘Dat wordt een instrument waarmee opleidingen zelf kunnen

nemende mate in het opleidingstraject van de toekomstige leerkracht. Daar komen

bepalen waar ze staan met cultuureducatie, en waar ze naartoe willen, rekening hou-

nieuwe verantwoordelijkheden bij kijken. Rokebrand: ‘Cultuureducatie op de Pabo moet

dend met de kerndoelen en de zeven SBL-competenties.’2

daarom niet langer afhankelijk zijn van het enthousiasme van individuele docenten, en

Dit idee leefde al binnen de opleidingen. Heijboer: ‘De Pabo’s van vier hogescholen heb-

evenmin van een student of groepje studenten. Je moet beleidskwesties niet afhan-

ben begin 2006 al de koppen bij elkaar gestoken om hiervoor iets te ontwikkelen. Zij

kelijk maken van het toeval. Beleidskeuzes en afspraken op managementniveau, zodat

zullen samen de Ontwikkelgroep Cultuurmonitor vormen. Dat zijn de Hogeschool van

partners elkaars lusten en lasten kennen – dat is de komende jaren vooral van belang.

Arnhem en Nijmegen, Hanzehogeschool Groningen, School of Education INHOLLAND

En natuurlijk: de student speelt een cruciale rol bij dit alles.’

Haarlem en Hogeschool Rotterdam.’ Het gaat niet om een dwingend model, benadrukt Heijboer. ‘Zo’n Cultuurmonitor kan tot meer samenhang leiden in cultuureducatie op de verschillende opleidingen. Je kunt

NOTEN

het vergelijken met de functie die de drie scenario’s uit Har(t)d voor Cultuur hebben voor het primair

onderwijs.3

Net als voor basisscholen is het voor Pabo’s belangrijk te

bepalen wat ze willen, wat er past bij de identiteit van de opleiding.’

104


1

Zie over dit landelijke opleidingsprogramma tot Intern Cultuur Coördinator (ICC) pag. 44.

2

Zie hierover noot 2 pag. 26.

3

Taakgroep Cultuureducatie in Primair Onderwijs (2003). Hart(d) voor cultuur! Eindrapport.


105

Nabeschouwing Aantrekken en afstoten. Dat proces is onder water voelbaar bij cultuureducatie op de Pabo´s, meent Cees Thissen. Hij is lid van het projectteam Verbreding Cultuur en School – Pabo’s, vakdocent muziek aan Pabo Leiden en daarnaast musicus en componist. ‘Onderwijs is erop gericht de wereld uit te leggen, het vertrekpunt van de makers van kunst is juist dat kunst niet uit te leggen is, want dat leidt tot ontmythologisering van hun werk.’ Thissen vraagt aandacht voor de dubbele positie waarin de cultuurcoördinatoren, veelal kunstvakdocenten, zich daardoor bevinden. Hij doet dat aan de hand van het werk van Marten Toonder.

_

DE KUNST VAN HET DROMEN – EEN WAARSCHUWING

‘Wie de boeken van Marten Toonder kent, weet wie Heer Bommel is, Joost en Tom Poes. In die verhalen wordt van tijd tot tijd ook een andere illustere figuur opgevoerd, namelijk de kunstenaar Terpen Tijn. Deze schilder vertoeft regelmatig rond slot Bommelstein, de burgerlijke verblijfplaats van Heer Bommel. Altijd is Terpen Tijn in de weer in een decor van een sneeuwlandschap: het vriest er dan dat het kraakt. Met stramme vingers, gehuld in de bekende halve handschoentjes maakt hij zijn abstracten terwijl een ijzige wind door zijn kiel vol gaten blaast. Dan komt Heer Bommel naar buiten en zegt: “Waarde vriend, kom toch binnen. Ik zal Joost vragen een kop warme anijsmelk te maken, dan kun je je warmen bij het open haardvuur.” Terpen Tijn gaat er nooit op in, op dat verzoek. Bovendien heeft hij een duidelijk oordeel over Heer Bommel: Bommel is een man met een te klein denkraam en dat soort mensen dien je te vermijden. Dan zie je de schilder de duisternis in hollen met de ezel op de rug. Tekenen en schilderen betekent niet alleen leren kijken naar wat er is, maar zichtbaar maken van het schier onvoorstelbare. Muziek maken is niet het reproduceren van het hoorbare of een academische ordeningsoefening van klankaspecten, maar het hoorbaar maken van het verborgene. Drama is niet naspelen van feitelijk menselijk gedrag, maar herscheppen van het onderhuidse, verborgen in menselijke existenties. Tegelijkertijd schreeuwt de kunstenaar om bevestiging van buitenaf, een oor, om herkenning en erkenning, om Heer Bommel, om anijsmelk en warmte. Toch holt hij ten slotte de duisternis in, omdat kunst, zoals Terpen Tijn het roept en schreeuwt, alleen maar kan bestaan “als het vibreert”. Het warme Bommelstein doodt iedere vibratie, iedere creativiteit: het is een burcht van te veel antwoorden en te weinig vragen. Cultuurcoördinatoren zijn docenten die ieder op hun eigen wijze geloven in wat volgens hen de essentie van hun vak is: het ontwikkelen van verbeeldingkracht bij studenten, bij kinderen. En in de bijdrage daarvan aan ons aan veranderingen onderhevige curriculum. De kunstvakken moeten mijns inziens gaan over de kunst van het dromen. In de brochure Kennis ten behoeve van arbeid in 2010 zijn toekomstscenario’s beschreven ten behoeve van het landelijke kennisdebat. ‘Om de wereld vorm te geven vanuit het handelen zijn drie vaardigheden essentieel. Ten eerste het vermogen de realiteit zoals hij is, onbevangen, dus zonder hem mooier of minder mooi te willen maken, te kunnen

106



107

waarnemen en als uitgangspunt te nemen voor het eigen handelen. Ten tweede het vermogen dromen te hebben. Ten derde het vermogen de spanning tussen deze twee werelden vast te kunnen houden en in handelen om te zetten. De kunst van het dromen blijkt van deze drie het moeilijkst.’ Dromers, kunstenaars en filosofen worden lang niet altijd opgemerkt in onderwijsorganisaties. Dat komt doordat onderwijsmensen zich het liefst verlaten op de realiteit zoals die is en zich onvoldoende bewust zijn van opgelegde en zelfopgelegde beperkingen. Dromers en kunstenaars kunnen die ban doorbreken en ons verbinden met het ‘onmogelijke’, ‘het visioen’ of noem het wat bescheidener: de inspiratie die iedere organisatie een eigen gezicht geeft. Daarvoor is niet alleen ijver, plichtsbesef en arbeid nodig, maar ook creativiteit, intuïtie, onbevangenheid en moed. Kunst moet opboksen tegen een wereld die haar nodig heeft, maar vaak niet begrijpt. Een wereld die lijkt op Bommelstein: een wereld van veel feitelijkheden, hoofdwerk, veel antwoorden en weinig vragen. Kunst is ook ‘loslaten’ en je inlaten met het onvoorspelbare, met avontuur, met reizen zonder een vooraf uitgestippeld traject, soms zelfs zonder treinkaartje. Scholen en instellingen moeten ervoor waken zich niet te gretig te richten op gemeenschappelijke belangen en eindresultaten. Scholen en instellingen die die bijzondere ontmoeting in schoolse doelen imiteren, bouwen van meet af aan de vervreemding in. Het gaat dan over kunst die niet meer vibreert en daarmee ophoudt te bestaan: Terpen Tijn kiest voor de warmte en veiligheid van Bommelstein. Het wordt zijn dood. Kunst en kunstenaars verzetten zich hiertegen en lopen door al die onbegrepenheid liever de kou in, het donker, het onbestemde tegemoet. Heer Bommel en Bommelstein kunnen niet zonder Terpen Tijn. En zou de kunstenaar bestaan zonder dat burgerlijk bastion? Een paradoxale symbiose. Kunst en cultuureducatie kunnen nooit voor honderd procent gekoppeld worden aan een schools of educatief programma. De creatieve geest onderwerpen aan welke onderwijsideologie dan ook betekent haar doden: de nar die koning wordt is zijn kracht kwijt. Wanneer dat laatste gebeurt, ontkracht dat de betekenis van kunst en cultuureducatie fundamenteel. De zorg om hier behoedzaam en met respect mee om te gaan is wellicht de belangrijkste focus van alle betrokkenen in dit proces.

108



109

Adressen

1017 CA Amsterdam

Postbus 2009

Contactpersonen:

020 427 08 80

1000 CA Amsterdam

Niekje van de Lavoir,

www.erfgoedactueel.nl

020 599 56 11

[email protected]

Projectleider:

Contactpersonen:

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en

Cees Hageman

Paula Roos, [email protected]

Avans Hogeschool

Wetenschap

[email protected]

Ronald Hueskens, [email protected]

Pabo Breda

Project Cultuur en School

Teamlid:

Hogeschool van Amsterdam ism

4800 RA Breda

Postbus 16375

Annemoon van Hemel

Hogeschool IPABO Amsterdam/Alkmaar

076 525 05 00

OPDRACHTGEVER

Jan Veen, [email protected]

Directie Kunsten, IPC 3300

Postbus 90116

Pabo Almere

2500 BJ Den Haag KUNSTEDUCATIE ALGEHELE COÖRDINATIE PROJECT

Landdroststraat 2

Contactpersonen:

1315 RG Almere

Karen Leenaerts, [email protected]

036 548 83 55

Roy van Eert, [email protected]

Cultuurnetwerk Nederland Cultuurnetwerk Nederland

Postbus 61

Contactpersonen:

Iselinge Hogeschool

Postbus 61

3500 AB Utrecht

Melanie Scheepers,

Pabo Iselinge

3500 AB Utrecht

030 236 12 00

[email protected]

Postbus 277

030 236 12 00

www.cultuurnetwerk.nl

Pim de Kort, [email protected]

7000 AG Doetinchem

www.cultuurnetwerk.nl

www.cultuurnetwerk.org

www.cultuurplein.nl Projectleider:

Projectleider:

Pabo Arnhem

Contactpersonen:

Paul Vogelezang

Postbus 2086

Karin Kotte, [email protected]

[email protected]

6802 CB Arnhem

Eric Besselink, [email protected]

Paul Vogelezang, senior advies en begeleiding [email protected] Projectsecretariaat:

026 369 16 00 Teamleden:

Contactpersoon:

Hogeschool Drenthe

Annemoon van Hemel

Ina Boersma, [email protected]

Pabo De Eekhorst

Cees Thissen

Kirsten Vogd

ERFGOEDEDUCATIE

110

0314 37 41 41 Hogeschool van Arnhem en Nijmegen

www.cultuurnetwerk.org

Postbus 2080 Hogeschool van Arnhem en Nijmegen

7801 CB Emmen

Pabo Groenewoud

059 185 31 00

DEELNEMENDE HOGESCHOLEN

Groenewoudseweg 1

DOELSTELLING A EN B

6525 TM Nijmegen

Contactpersonen:

024 323 37 78

Romke Visser, [email protected]

Stichting Erfgoed Nederland

Educatieve Hogeschool van Amsterdam

Hanny van Schijndel,

Herengracht 474

Lerarenopleiding basisonderwijs

[email protected]



111

School of Education INHOLLAND Haarlem

Contactpersonen:

[email protected]

8000 GA Zwolle

Pabo Haarlem

Sjef Schmiermann,

Carla Bellers, [email protected]

038 425 55 42

Postbus 558

[email protected]

2003 RN Haarlem

Sanne Schoenmakers,

Marnix Academie P.C. Hogeschool

Contactpersonen:

023 541 24 12

[email protected]

Pabo Marnix Academie

Ludie Gootjes, [email protected]

Postbus 85002

Kees van Loon, [email protected]

Contactpersoon:

Hogeschool Edith Stein/

3508 AA Utrecht

Rolien Eikelenboom,

Onderwijscentrum Twente

030 275 34 00

[email protected]

Pabo Edith Stein

DEELNEMENDE HOGESCHOLEN

Postbus 568

Contactpersoon:

School of Education INHOLLAND Rotterdam

7550 AN Hengelo

Petra van der Veer, [email protected]

Pabo Rotterdam

074 851 61 00

Postbus 23145

DOELSTELLING B Hogeschool IPABO Amsterdam/Alkmaar

Hogeschool Helicon

IPABO Amsterdam

3001 KC Rotterdam

Contactpersonen:

Pabo Helicon

Postbus 90506

010 439 96 00

Paul Stuit, [email protected]

Socrateslaan 22-A

1006 BM Amsterdam

Ben Blanken, [email protected]

3707 GL Zeist

020 613 70 79

Contactpersoon:

030 693 79 00

Etje Heijdanus-de Boer,

Fontys Hogescholen

[email protected]

Fontys Pabo Tilburg

Contactpersoon:

Prof. Goossenslaan 1-04

Robert Feickens, [email protected]

Pedagogische Academie Hanzehogeschool

5022 DM Tilburg

Groningen

0877 87 47 51

PA Hanzehogeschool

Contactpersoon: Vacature Christelijke Hogeschool Ede Windesheim School of Education

Pabo Ede

Lerarenopleiding basisonderwijs

Postbus 80

Postbus 3109

Contactpersonen:

Postbus 10090

6710 BB Ede

9701 DC Groningen

Ria Swaans, [email protected]

8000 GB Zwolle

0318 69 63 00

050 595 35 55

Lieke IJzermans, [email protected]

038 469 91 51 Contactpersoon:

Contactpersoon:

Hogeschool Domstad

Contactpersonen:

Elsje Huij, [email protected]

Pabo Domstad

Lieuwe Noordam,

Postbus 2511

[email protected]

Fontys Hogescholen

Pedagogische Hogeschool De Kempel

3500 GM Utrecht

Bob Molenaar, [email protected]

Fontys Pabo Eindhoven

Pabo De Kempel

030 292 77 77

Deurneseweg 11

112

Cees Pelgrim, [email protected]

Postbus 347 Gereformeerde Hogeschool

5600 AH Eindhoven 0877 87 80 11

5709 AH Helmond

Contactpersonen:

Pabo GHZ

0492 51 44 00

Mech Benjaminsen,

Postbus 10030



113

Contactpersoon:

Katholieke Pabo Zwolle

Erni van Aerts, [email protected]

Pabo KPZ Ten Oeverstraat 68

Fotoverklaring

Christelijke Hogeschool Driestar educatief

8012 EW Zwolle

De eerste overzichtspublicatie van het project Cultuur en School – Pabo ’s werd geïllu-

Pabo Driestar

038 421 74 25

streerd met een fotorapportage rond erfgoed. Bij deze tweede publicatie ligt de nadruk

Postbus 368

op de kunsten. Eind januari 2007 heeft fotograaf Jochem Jurgens een rondgang gemaakt

2800 AJ Gouda

Contactpersonen:

0182 54 03 33

Mieke Tielens, [email protected] Johan Koers, [email protected]

langs diverse Pabo’s waar studenten op dat moment cultureel actief waren. Op Pabo Arnhem van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen werden in de week van

Contactpersoon:

22 tot en met 26 januari 2007 tweedejaarsstudenten ondergedompeld in een cultuur-

Jan Veldman,

week. Daarbij werkte de Pabo samen met ’t Hoofdkwartier, centrum voor creatieve

[email protected]

LANDELIJKE WEBSITE

media, ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten en het Museum voor Moderne Kunst Arnhem. De week startte met een uitgebreide inleiding. Vervolgens werkten de studenten elke

Hogeschool Leiden

Op www.cultuurplein.nl is meer informa-

dag intensief in workshops aan dans, mode, theater, muziek en foto/film. Dat resulteer-

Pabo Leiden

tie te vinden over het project en de deel-

de in presentaties op vrijdag in het auditorium van de hogeschool. De activiteiten wer-

Postbus 382

nemers. Verder is het een verzamelpunt

den afgewisseld met lunchpauzeconcerten in het Conservatorium: klassieke muziek en

2300 AJ Leiden

van de resultaten en producten die de

een fusion- en latin-ensemble, rondleidingen in het gebouw van ArtEZ Hogeschool voor

071 518 87 20

deelnemende opleidingen hebben gele-

de Kunsten, waar ze onder andere studenten aan het werk zagen en een rondleiding in

verd. Ook is te lezen hoe hogescholen

het museum voor Moderne Kunst Arnhem.

Contactpersoon:

verder werken aan Verdieping cultuur-

Claartje van Tongeren,

educatie in opleidingen leraar basison-

Op de Pabo van de School of Education INHOLLAND Haarlem werkten de tweedejaars

[email protected]

derwijs, financieel mogelijk gemaakt door

studenten vanaf 29 januari 2007 aan een themaweek Kunst, waarin zij onder andere

het ministerie van Onderwijs, Cultuur en

hun opdrachten in het kader van ‘cultuurdrager/cultuuroverdrager zijn’ aan elkaar pre-

Wetenschap.

senteerden. Ze keken eerst samen met twee groepen 5 van een basisschool naar een

Hogeschool Rotterdam Pabo HRO

theatervoorstelling op de hogeschool. Vervolgens werkten de studenten in workshops

Postbus 25035

met als thema ‘passie voor kunst’ aan poëzie, muziek, drama, dans en beeldende vor-

3001 HA Rotterdam

ming. Ook presenteerden de studenten hun culturele kaart en hun tussenproducten

010 241 44 26

van de kunstkoffer, waar ze het hele jaar aan werken.

Contactpersonen:

Ook op de Pabo School of Education INHOLLAND Rotterdam en op de Pabo van

Jildou Zandstra, [email protected]

Hogeschool Rotterdam zijn foto’s gemaakt van culturele activiteiten van studenten en

Els Alberts, [email protected]

kinderen. Uit die serie is in deze publicatie één foto opgenomen, omdat die zo goed laat zien waar het onder andere om gaat: kleuters die vol overgave aan het werk zijn.

114



115

COLOFON Een rugzak gevuld met cultuur is een uitgave van het projectteam Verbreding Cultuur en School – Pabo’s. Redactie Annemoon van Hemel, Cees Thissen, Paul Vogelezang Bijdragen: Vera Bergman, Cees Hageman Tekstredactie: Tonny van Winssen Vormgeving ankerxstrijbos, Utrecht Fotografie Jochem Jurgens, Amsterdam Druk Libertas Grafische Communicatie, Bunnik Oplage 3000 exemplaren © Cultuurnetwerk Nederland / Stichting Erfgoed Nederland, april 2007 De teksten uit deze publicatie zijn te downloaden via www.cultuurplein.nl/ho en mogen worden gebruikt worden onder correcte vermelding van de bron. Melding van gebruik wordt op prijs gesteld en kan digitaal via [email protected]. ISBN 978-90-6997-444-6

Een rugzak gevuld met cultuur

Recommend Documents