boekje
18-03-2010
14:57
Pagina 1
Een plan en wat dan Betoog ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van Westerlengte
PETE R PAUL WITS E N
boekje
18-03-2010
14:57
Pagina 2
© Peter Paul Witsen, 2010 Uitgave: WE STE RLE N GTE
Johan van Hasseltweg 2-d4 1022 wv Amsterdam www.westerlengte.nl
boekje
18-03-2010
14:57
Pagina 1
een plan en wat dan
W
esterlengte is gevestigd op een
rein is organisch gegroeid, een eigenschap die
bedrijventerrein. De buurman
dezer dagen bij woonwijken een aanbeveling
maakt katalysatoren voor de
is, maar op bedrijventerreinen doorgaans als
petrochemische industrie. De
oorzaak van de treurnis wordt aangemerkt.
achterbuurman repareert klassieke Mercedessen. Het is zo’n terrein waar automobilisten
Het organische ontwikkelingsproces weer-
veel te hard rijden, waar oude en nieuwe
spiegelt zich niet alleen in de aanblik, maar
bedrijfspanden elkaar zonder herkenbare
ook in het vastgoed. Bij een weinig planmatige
samenhang afwisselen en waar bij mooi weer
groei horen schommelingen in het aanbod. De
metalen geluiden ontsnappen uit openstaande
creatieve economie floreert in Amsterdam en
loodsdeuren.
in die kringen zingt Noord al een aantal jaren rond. Het gevolg is een hausse aan kleinscha-
Westerlengte is gevestigd in een blauw kan-
lige bedrijfsruimten. Pand Noord, Kaap Noord,
toorgebouw in Amsterdam. Het staat aan het
Voorwaarts en andere verzamelgebouwen
IJ, met de moderne herenhuizen van het Java-
schieten uit de grond. De markt beent het niet
eiland in het uitzicht. Een schilderes exposeert
bij. Lang niet alle panden zijn goed bezet en
op de begane grond. Elders in het kantoor
ook het blauwe kantoorgebouw waar Wester-
worden badpakken ontworpen en opera’s
lengte zetelt, is nog lang niet uitverhuurd.
voorbereid. Tussen het blauwe kantoorgebouw van zzdp Architecten en het grijze water van
Pech voor de eigenaar, een branchevreemd-
het IJ bevinden zich een musicaltheater en een
gaande woningcorporatie. Pech voor Broodje
trendy restaurant.
Van Hasselt, zonder frituur maar met warme ballen gehakt, dat niet voldoende klandizie wist te vinden. En pech voor de planologen van
het hamerstraatgebied, heet het hier. De nieuwe economie van creatieve
de stad, die moeten aanzien dat de leegstand in
ondernemers mengt zich tussen de traditio-
de kansen voor erkende ontwikkelingsgebie-
nele handel en productie. Nieuwe onderne-
den in Noord zien afnemen en die moeten toe-
mers die zich niet alleen door een industrieel
zien hoe de schaarse ruimte toch weer weinig
verleden laten inspireren, zoals zovele creatie-
efficiënt wordt benut.
bedrijfs- en kantoorpanden verder oploopt, die
ven in herbestemde fabriekscomplexen, maar ook door een levende industrie. Ondernemers
Plannen maken is een vak, met als eerste les en
die hun panden door gecertificeerde architec-
belangrijkste wijsheid dat de werkelijkheid
ten laten ontwerpen, zoals de streetwearfirma
anders uitpakt dan het plan beoogt. In de jaren
schuin aan de overkant, met het kantoor in een
tachtig leerden planologiestudenten aan de
zware betonnen bovenbouw boven de maga-
Universiteit van Amsterdam zich hierdoor niet
zijn- en productieruimte achter een gevel van
te laten frustreren. Economische en technolo-
hout. Verder is er niet veel gepland of getekend
gische ontwikkelingen, culturele voorkeuren
aan het Hamerstraatgebied. Het bedrijventer-
en demografische schommelingen hebben
1
boekje
18-03-2010
14:57
Pagina 2
een plan en wat dan
minstens zoveel invloed op de ruimtelijke ont-
overgelaten aan de ontwerpende disciplines,
wikkeling als een planologisch plan, maar zijn
die werken vanuit een technische en culturele
nooit volledig te doorgronden en voorspellen.
belangstelling, maar waar al te vaak de wan-
Plannen brengen bovendien een eigen dyna-
hoopskreet om een ‘sterke opdrachtgever’
miek op gang, die niet altijd uitmondt in de
klinkt – een bewijs van een blinde vlek voor de
kwaliteit die het plan voorstaat. Een plan mag
ontwikkelingsdimensie van het werk. Het
succesvol heten als het intelligent genoeg is
heeft de eigen kennisinfrastructuur laten ver-
om onzekerheden op te kunnen vangen en
drogen. De planologie heeft in een paar jaar
voldoende beweging op gang weet te brengen,
tijd de naam gekregen van een machteloze en
in de gewenste richting.
verbureaucratiseerde discipline.
Op een vak dat zich noodgedwongen tevreden
De decentralisatie die tussen 2002 en 2008
moet stellen met een relatief beperkt doel-
plaatsvond in de ruimtelijke ordening, is ach-
bereik, rust een zware bewijslast. Het resultaat
teraf een non-innovatie geweest. Niet omdat
is niet goed zichtbaar, het draagvlak voor de
de decentralisatie onnodig was of averechts
werkzaamheden daarom kwetsbaar. De beoe-
heeft gewerkt, maar omdat er te weinig voor in
fenaars van zo’n vak moeten scherp blijven
de plaats is gekomen. Te gemakkelijk worden
analyseren en vernieuwen, ze moeten hun
ongelukkige ruimtelijke keuzes toegeschreven
werk overtuigend kunnen verantwoorden en
aan de decentralisatie en incompetente, in
voortdurend kunnen aanpassen aan verande-
zichzelf gekeerde provincies en gemeenten.
rende omstandigheden. Decentrale overheden zijn onderworpen aan De planologie is daar de afgelopen tien, twin-
ruimtelijke mechanismen waar zij zelf nauwe-
tig jaar niet in geslaagd. Het vak is blijven vast-
lijks vat op hebben. Die hebben te maken met
houden aan bezwerende planconcepten, in een
waardeontwikkeling, met investeringsvoor-
tijd die vraagt om een massieve kennisbasis en
waarden, met de sociologie van de ruimte – de
een onweerlegbare urgentie. Het heeft zich
wijze waarop mensen reageren op hun omge-
verschanst in het publieke domein, in een tijd
ving. Ze hebben te maken met juridische
die een toenemende private en particuliere
marges die worden uitgevaardigd lang voordat
betrokkenheid bij de leefomgeving laat zien.
er een bevredigend planologisch antwoord
Het heeft het initiatief in de visievorming
voorhanden is. Gemeenten, de grote steden uitgezonderd, hebben niet de omvang om zelf substantieel aan kennisontwikkeling te doen of om kennis over de volle breedte van de
mooiste gebouw – 15 mei 2007 – Ergün Erkoçu is niet de bekendste bekende Nederlander
ruimtelijke ontwikkeling actueel te houden.
die voor Trouw zijn ‘mooiste gebouw van Nederland’ mocht nomineren. Maar zijn argumentatie
Gemeenten kunnen een groeiende leegstand
is wel het overtuigendst. ‘Gebouwen die conflicterende groepen weten te binden’, die vindt hij het
onder binnenstadswinkels oplossen als de oor-
mooist. Hij komt tot de eigengereide keuze voor het Baekelandplein in Eindhoven en de El Islam-
zaak in parkeerproblemen ligt, of in een ver-
moskee in Den Haag, waar anderen doorgaans putten uit de geijkte architectuurcanon. En die
vuilde openbare ruimte, of in een overschot
bestaat bijna alleen uit autonome meesterwerken die hun omgeving domineren.
2
boekje
18-03-2010
14:57
Pagina 3
een plan en wat dan
badplaats ontwikkeling – 2 augustus 2007 – De zomer is een mooie tijd om plannen
aan te kleine winkelpanden. Maar in het
te presenteren voor het toerisme aan de Noordzeekust. Hoek van Holland wil ‘evenementenbad-
onoverzichtelijke slagveld van webwinkels,
plaats nummer 1’ worden, zo mogelijk van heel Europa, en enkele weken geleden presenteerde
geklimatiseerde shoppingmalls en grillig
Den Haag een herstructureringsplan voor Scheveningen-Haven. Hoek van Holland loopt zichzelf
consumentenvertrouwen is het moeilijker
voorbij met trendy voorzieningen en mega-attracties die zelfs Engelsen tot een bezoek per ferry
opereren. Dan kiest een gemeentebestuur al
moeten verleiden. De wat ingedommelde badplaats moet een internationale toeristische enclave
gauw eieren voor het geld en volgt het de
worden, met het strand als trekker. Scheveningen heeft die strategie berouwvol achter zich gelaten
bezwerende woorden van projectontwikke-
en is op zoek naar middelen om het badplaatstoerisme te verbinden met de stad en de visserij.
laars of ondernemers.
Culinaire aspiraties tonen het verschil: Scheveningen hoopt op visrestaurants achter de haven, met verse Noordzeevis als hoofdschotel. Hoek van Holland droomt van oester- en sushibars.
Zo mag van individuele gemeenten evenmin worden verwacht dat ze de milieutechnische en financiële belemmeringen bij binnenstedelijk bouwen op eigen houtje oplossen, dat ze
een informeel netwerk van vakgenoten in
zelf onderzoeken langs welke lijnen de bin-
verschillende posities.
ding van bewoners met hun omgeving verloopt, dat ze het schaalvergrotingsproces in de
Het kabinet koos voor een andere oplossings-
landbouw een halt toeroepen, enzovoort.
richting: die van de juridisering. In januari 2010 zond minister Cramer de AMvB Ruimte
Planologie, het vak van ruimtelijke plannen
(een Algemene Maatregel van Bestuur) voor
maken, hoort over dit soort vragen te gaan.
advies naar de Raad van State. Zij wilde daar-
Vragen naar de feitelijke ontwikkelingen
mee hardere regels voor de ruimtelijke ont-
achter de ruimtelijke ingreep, naar de dyna-
wikkeling instellen. Maar de regels zien alleen
miek die een plan losmaakt. Misschien nog wel
toe op de uitkomst van een planologisch
meer dan vroeger. Dat komt het duidelijkst
proces: de locatiekeuze. Ze grijpen niet in op
naar voren in de aanpak van de achterstands-
de mechanismen achter de ruimtelijke ont-
wijken. Ruimtelijke ingrepen hebben als enkel-
wikkeling. Het risico neemt verder toe dat
voudige oplossing afgedaan. ‘Stenen stapelen’,
gemeenten hun toevlucht moeten nemen in
is dat gaan heten. Nieuwbouw en renovatie in
keuzen die zij zelf niet als optimaal beoorde-
deze wijken zijn pas geslaagd, als ze bijdragen
len, ook niet in bovengemeentelijk perspec-
aan het sociale en economische perspectief
tief, maar die de enige uitweg bieden in het
voor de bewoners en de mate waarin zij zich
nauwe korset van wat kan en wat nog mag.
met hun wijk kunnen identificeren. De decentralisatie kan alsnog succes hebben
welstandsvrij – 21 augustus 2007 – nrc Handelsblad constateerde verleden week dat
als deze vragen niet bij de 431 afzonderlijke
welstandsvrij bouwen ook in de Haagse villawijk Vroondaal geen opzienbarende architectuur
gemeenten worden gelegd, maar als er een
heeft opgeleverd. Geen wonder. Mensen wijken niet graag van elkaar af. Behalve misschien in
netwerk van planologen is waarin daarover
Amsterdam, waar het Steigereiland op IJburg wel een vrolijke potpourri van kleuren en vormen
wordt nagedacht en gecommuniceerd. Dat
laat zien. Het is een hardnekkig misverstand dat welstandsvrij bouwen Nederland mooier zou
kan een formeel netwerk zijn, maar liever nog
moeten maken. Het moet Nederland gelukkiger maken. Door een minder kunstmatige leefomgeving te creëren, en bewoners de kans te geven om zich daarmee te identificeren.
3
boekje
18-03-2010
14:57
Pagina 4
een plan en wat dan
poëzie – 9 juni 2008 – De planologie mag zich verheugen in de warme belangstelling van de culturele elite. Na de Maand van de Filosofie over de stad, gaat nu Poetry International over stad
misschien beter elders zoeken, zo opent de
en land. Bij de filosofen bleek het misverstand te leven dat beleidsmakers de macht hebben om te
website van Op Zeezand. Een sterke identifica-
bepalen hoe de stad eruit ziet. Zou dat bij de dichters anders zijn? Bram Vermeulen op een bordje
tie met de noeste werkomgeving draagt bij aan
in de Beemster: Wat een geweldig misverstand / Welk een onvermogen van bestaan / Zelf kan hij
de waardeontwikkeling van het Hamerstraat-
niet veranderen / Dus past hij zijn omgeving aan.
gebied, die gaandeweg ook in de architectuur tot uiting komt. De gebouwen zijn relatief autonoom. De nieuwbouw staat vrij en de oude panden op de voormalige kanaaloevers zijn in een onoverzichtelijk patroon tegen
het blauwe kantoorgebouw staat op een plek waar vijftien jaar geleden nog water stroomde.
elkaar aan gebouwd. De bebouwing vertoont
Met de teloorgang van de scheepsbouw in
heidsgeest en ondernemerszin uit die elders
Amsterdam-Noord, verloor het Johan van
in de stad moeilijk te vinden is.
slechts een geringe verwantschap in sfeer en materiaal, en straalt juist daardoor een vrij-
Hasseltkanaal zijn bruikbaarheid. Eind jaren tachtig, net voordat het oppervlaktewater in de
De noordelijke IJ-oever is op eigen kracht,
stad dankzij de klimaatverandering een heel
vanuit de luwte, in het vizier gekomen. Onder-
nieuwe betekenis kreeg, besloot het stadsdeel
nemend Amsterdam kreeg zo de gelegenheid
het kanaal te dempen. Er zijn grote hoeveel-
om de ruimte naar zijn hand te zetten. Die luxe
heden zeezand in geplempt. De verroeste
is niet overal aanwezig. De meeste ontwikke-
bolders staan er nog, langs het rommelige
lingslocaties worden in één adem gebouwd,
parkeerterrein achter het gebouw, authentie-
planmatig, zodra er genoeg afnemers gevon-
ker dan de op bolders geïnspireerde anti-
den zijn. Net opgeleverd staat de nieuwbouw
parkeerpaaltjes aan de nieuwe Johan van
er in de frisse openbare ruimte flonkerend bij.
Hasseltweg. Een hydrografische ingenieurs-
De gemeente haalt haar bouwprogramma’s, de
bureau in zijn oude loods vormt een echo van
ontwikkelaar haalt zijn rendement en daarna
het maritieme verleden.
kan de waarde van het resultaat eigenlijk alleen nog maar afnemen. Tot de prijs zodanig
Het hydrografische ingenieursbureau verhuist
laag is, dat het vastgoed meegaat in een gentri-
binnenkort naar de drooggelegde grond van
ficationproces van jonge bewoners of onder-
het voormalige kanaal. Daar is het vrolijke,
nemers met een neus voor kansen, maar
postmoderne bedrijfsverzamelgebouw ‘Op
zonder veel kapitaal.
Zeezand’ in aanbouw. De gevel is een zorgvuldig samengestelde lappendeken van hout,
De enigen die een wijk of buurt waardevast
beton, glas en het in deze straat veel voor-
kunnen houden, zijn de gebruikers. Bewoners
komende golvend metaal. Als u een werk-
en ondernemers spannen zich voor hun omge-
omgeving zoekt waar ze liever op skippyballen
ving in, als zij ermee bezig kunnen zijn en als
dan op bureaustoelen zitten, dan kunt u
zij haar enigszins naar de hand kunnen zetten.
4
boekje
18-03-2010
14:58
Pagina 5
De naoorlogse ruimtelijke ordening laat dat
ders en gedeputeerden die vanwege financiële
nauwelijks toe. Planologen en ontwerpers
debacles moesten opstappen. Maar zodra het
leggen de ruimte klaar om ervan te kunnen
risicodragend kapitaal voor een gebiedsont-
genieten, en van het publiek wordt niets
wikkeling geheel van beheerders en gebrui-
anders verwacht. Honderd jaar emancipatie en
kers van het gebied komt, vrezen bestuurders
educatie heeft blijkbaar willoze, lijdzame con-
de grip op het ontwikkelingsproces te verlie-
sumenten opgeleverd. Woorden van die strek-
zen. Tegenover risico staat tenslotte zeggen-
king zijn afkomstig van Adri Duivesteijn, die
schap. De fixatie in gebiedsontwikkeling ligt
als wethouder van Almere daarin weigerde
daardoor bijna altijd op het verleidelijke beeld
mee te gaan. Hij schuwde het experiment niet,
van de ontwerper, niet op de kansen voor een
daagde zijn medewerkers, adviseurs en ont-
duurzaam florerende omgeving. Het financiële
wikkelaars uit om met nieuwe concepten van
risico van de projectontwikkelaar is gekoppeld
particulier opdrachtgeverschap te komen.
aan het moment van oplevering. Dat is ook het moment van afrekening.
Met de toekomstige wijk Hout Noord liet hij woningcorporaties zoeken naar methoden om
Risicovol geïnvesteerd kapitaal prikkelt om
sociale duurzaamheid te creëren; om bewo-
waardevast te ontwikkelen. Om de openbare
ners blijvend bij hun woonomgeving te
ruimte bij te houden, om eisen te stellen aan de
betrekken1. Veel corporaties, ook het win-
architectonische kwaliteit van nieuwbouw, om
nende Ymere, speelden de kaarten van de
het gebied niet in één keer dicht te plannen. In
waardeontwikkeling van het vastgoed en de
landen als Zweden en België zijn gebiedsge-
openbare ruimte. Middelen die voortkomen
richte ontwikkelingsmaatschappijen actief die
uit de toegenomen waarde, zouden deels in de
een financiële verantwoordelijkheid combine-
wijk zelf geherinvesteerd moeten worden en
ren met de verantwoordelijkheid voor de ste-
deels ten goede moeten komen aan mee-inves-
denbouwkundige kwaliteit, met de gemeente
terende bewoners. De meeste corporaties
in een controlerende rol, bijvoorbeeld in een
knoopten daar in één adem de noodzaak aan
Raad van Commissarissen.2 In Nederland komt
vast om de wijk flexibel in te richten. Waarde-
de ontwikkelingscombinatie voor het Hart van
vastheid veronderstelt een wijk die verschui-
Zuid in Hengelo daar dichtbij. Maar goed
vende sociale, culturele en economische voor-
gebruik is het zeker niet. Een grotere inter-
keuren kan opvangen, een eigenschap die de al
nationale oriëntatie kan die gewoonte door-
te planmatig aangelegde uitbreidingen van de
breken. Ook die moet voortkomen uit een
laatste vijftig jaar node missen. In de praktijk blijkt de huiver om de gebaande
holland-dorp – 9 april 2009 – Treurig nieuws uit China. Het Centraal Station
paden te verlaten groot. Gemeenten zijn
van Amsterdam, het stadhuis van Gouda en drie Sneeker Waterpoorten worden afgebroken.
zelden geneigd om zelf risicovol te investeren.
Dat meldt Het Parool. Hetzelfde lot treft alle andere replica’s in het Holland-Dorp in
Begrijpelijk, gezien de hoeveelheid wethou-
Shenyang, zeven jaar na de bouw. De ontwikkelaar zou belastingen hebben ontdoken en gefraudeerd hebben met grondtransacties. Bouwgrond wordt weer weiland, op gezag van de Chinese autoriteiten. Holland-Dorp blijkt zeer onhollands.
5
boekje
18-03-2010
14:58
Pagina 6
een plan en wat dan
hechte vakgemeenschap van planningsspecia-
Parool-artikel keer op keer sceptisch toont over
listen, niet uit het versplinterde kennisveld van
de groeicijfers van de zeehavens in de regio
gemeenten en provincies.
Amsterdam. Ook omdat het besluit schijnbaar is genomen zonder zicht op de ruimtelijke consequenties, op de bewegingen die zo’n
af en toe koerst er een oceaanstomer op het blauwe kantoorgebouw af. Metershoge cruiseboten leggen
investering in gang zet. Grotere schepen bren-
aan op de tegenoverliggende oever, bij de
moet plek voor zijn. In de planologische docu-
Passengers Terminal, en moeten een draai op
menten van het kabinet Balkenende-IV is geen
het IJ maken om de boeg weer richting Noord-
aanwijzing te vinden dat een grotere haven-
zee te wenden. De cruisevaart is een van de
capaciteit bij Amsterdam prioriteit verdient.
argumenten waarmee de gemeente Amster-
De betekenis van de Amsterdamse regio in de
dam de noodzaak van een nieuwe zeesluis bij
nationale hoofdstructuur is een andere. Die
IJmuiden verdedigt. Niet het belangrijkste,
heeft te maken met financiële dienstverlening
want nu al hebben de schepen een maatvoe-
en creatieve bedrijvigheid, en met Schiphol,
ring die zich kan meten met de bouwblokken
dat als mainport hoger wordt aangeslagen.
gen grotere ladingen, die gelost, opgeslagen, verwerkt en afgevoerd moeten worden. Daar
op het Java-eiland naast de terminal. Het belangrijkste argument is de groei van de zee-
De Amsterdamse haven noch de zeesluis
haven. In november maakte minister Eurlings
maakt deel uit van het investeringspro-
bekend dat de planfase voor de zeesluis van
gramma Randstad Urgent. Volgens de struc-
start gaat. ‘Dat betekent in normaal Neder-
tuurvisie Randstad 2040 kan de haven zich
lands dat die nieuwe sluis er gaat komen’,
verder ontwikkelen, maar de tekst is beschei-
legde hij voor de zekerheid uit in Het Parool.3
den in omvang en toonzetting, en de zeesluis
Dat is goed voor de haven van Amsterdam,
blijft onbenoemd.4 Van de uitvoeringsalliantie
want zo kunnen er grotere schepen aanmeren
voor de havens mag gezien de samenstelling
en stijgen de kansen op een hernieuwd
(twee havenbedrijven en het ministerie van
gebruik van de verlaten containerterminal.
Verkeer en Waterstaat) geen nuancering van het ruimtelijk-economische belang worden
Tegenover deze ferme daadkracht staat plano-
verwacht. In de ruimtelijke hoofdstructuur
logisch opportunisme. Niet alleen omdat het
zoals die uit de rijksdocumenten spreekt, is
Centraal Planbureau zich volgens datzelfde
het landschap tussen Haarlem en Amsterdam belangrijk als groene bufferzone tussen de twee stedelijke gebieden en ligt er een zwaar cultuurhistorisch belang in de vorm van het
maakbaarheid – 3 november 2009 – Dankzij de natuurontwikkeling bij IJburg is het aantal
werelderfgoed Stelling van Amsterdam.
ringslangen enorm toegenomen. Dat blijkt uit een onderzoeksrapport van de gemeente Amsterdam.
Verderop ligt Schiphol, de luchthaven die zo
Natuur blijkt inderdaad maakbaar. Amper een week later komt het bericht dat Blauwestad in
ongelukkig midden in een metropoolregio
Groningen afstevent op een debacle. Het laatste bouwbedrijf heeft zich teruggetrokken en er zijn pas 180 van de 1500 kavels verkocht. Mensen blijken minder stuurbaar dan ringslangen.
6
boekje
18-03-2010
14:58
Pagina 7
een plan en wat dan
woekeren – 2 februari 2010 – ‘Woekeren met Ruimte’ is een even luchthartig als schrijnend
ligt. Schiphol figureert wel in de hoogste
boek over de inrichting van Nederland in de afgelopen twintig jaar. Journalist Noud Köper inter-
hiërarchie van rijksbeleid, maar moet voort-
viewde tientallen sleutelfiguren en laat ze elkaar vrolijk tegenspreken, niet zelden over de eigen
durend nieuwe konijnen tevoorschijn toveren
onmacht. Bestuurders klagen over gebrek aan leiderschap, ontwerpers over gebrek aan schoon-
om door te kunnen groeien zonder naar zee of
heid. Pijnlijk is de afwezigheid van planologen. Ieder beleidsveld heeft zijn eigen deskundigen,
naar het buitenland te hoeven verhuizen.
maar Köper vond blijkbaar niet één planologisch kopstuk dat de gang van zaken met gezag kan verklaren, en dat met diepgaandere oplossingen komt dan een holle roep om meer regie.
Het formuleren en interpreteren van een visie op de ruimtelijke hoofdstructuur is een wezenlijk onderdeel van iedere planologie, ook op nationaal niveau. De klassieke volgorde
De visie wint dan aan urgentie, een winst die
is om eerst een visie te formuleren, en vervol-
verzilverd kan worden in een herkenbaar
gens te proberen om alle krachten die inwer-
programma van uitvoeringsprioriteiten.
ken op de ruimtelijke ontwikkeling naar de hand te zetten. Die werkwijze is niet meer
Achter het toekomstbeeld voor het Marker-
adequaat. De gang van zaken rond de zeesluis
meer en IJmeer uit 2009 schuilt bijvoorbeeld
laat dat zien. De rijksoverheid zelf blijkt de
een grote hoeveelheid grondig onderzoek, in
ruimtelijke hoofdstructuur in de Nota Ruimte
het bijzonder naar de ecologische, waterhuis-
en de structuurvisie Randstad 2040 te ervaren
houdkundige en juridische ontwikkelingen en
als weinig dwingend. Hoewel de hoeveelheid
urgenties. Die kennisbasis bepaalt de onont-
achterliggende kennis overweldigend is (zie
koombaarheid van de gepresenteerde beleids-
de serie pdf’s die van de vrom-site te down-
voorstellen. Het Ruimtelijk Plan Regio Rotter-
loaden is), spreekt er uit de nota’s geen onver-
dam (RR2020) uit 2005 mondde uit in ‘tien
mijdelijkheid.
punten voor de regio Rotterdam’. De essentie van het hele plan paste daardoor in een bin-
Organisaties of particulieren omarmen een
nenzak of handtas, letterlijk in de vorm van
visie niet alleen omdat deze behartigenswaard
een vouwblad, en wie er veel mee te maken
is. Tegenover elke visie staat een andere en
heeft kan de tien punten moeiteloos uit het
mensen weten die te vinden ook. Of ze formu-
hoofd opdreunen. Panorama Krayenhoff, het
leren hun eigen visie, als opleiding en organi-
ontwikkelingsperspectief voor de Nieuwe
satiegraad dat toelaten. Het vertrekpunt bij het
Hollandse Waterlinie uit 2004, bevatte zeven
formuleren van een ruimtelijke visie moeten
‘projectenveloppen’, geadresseerd aan decen-
de drijvende krachten achter de ruimtelijke
trale overheden. Programmatische prioriteiten
ontwikkeling zijn: de richting waarin de
werden daarin gebiedsgericht uitgesplitst en
wooncultuur zich ontwikkelt, de manier
hanteerbaar gemaakt.5 Partijen die nodig zijn
waarop mensen en dieren zich bewegen door
bij de uitwerking en uitvoering, hebben tij-
stad en land, oorzaken van achteruitgang,
dens de voorbereiding kunnen meegroeien
investeringsstrategieën van marktpartners,
met en bijdragen aan de gedachtevorming.
enzovoort.
Uitvoeringsstrategieën als deze zetten in op
7
boekje
18-03-2010
14:58
Pagina 8
het losmaken van de gewenste beweging,
Het gevolg is een genadeloos teruggevallen
meer dan op de letterlijke realisatie van de
politieke prioriteit, zeker op rijksniveau, en
beleidsvoorstellen.
een afbrokkelende vakgemeenschap van planologen die hun heil in flankerende professies
Het rijk schuift in Randstad 2040 sleutelpro-
zoeken. Het gevolg is ook een oppervlakkig
jecten naar voren, gedefinieerd als een ‘uiterst
debat over verrommeling met oppervlakkige
selectief aantal substantiële projecten met een
conclusies, waarin planologen nauwelijks aan-
grote nationale betekenis, internationale uit-
wezig zijn, laat staan de verlossende woorden
straling in ruimtelijk-fysieke én functionele
uitbrengen. En op termijn zal het gevolg een
zin en een integraal karakter, in aansluiting op
verder gefragmenteerde ruimtelijke ontwikke-
de opgaven, leidende principes en keuzes in
ling zijn, waarbij de spanningen tussen con-
deze visie’.6 Het trekt er vervolgens jaren voor
flicterende belangen onnodig hoog oplopen en
uit om te bepalen welke projecten dat dan zijn.
waarbij onvoldoende efficiënt en flexibel
Die aanpak ontkent de urgentie en kan model
wordt omgesprongen met de schaarse ruimte.
staan voor de luchtigheid die de hele ruimte-
Een nieuwe tijd, met nieuwe verhoudingen,
lijke ordening, ten onrechte, relativeert.
vraagt om een andere benadering van het vak. Om een nieuwe planologie.
noten 1 Westerlengte verzorgde het secretariaat van de beoordelingscommissie voor Almere Hout Noord (2009). 2 Lees bijvoorbeeld www.oostendewerft.be en www.alvstranden.com (te vertalen via Google). 3 Het Parool 27-11-2009, ‘Tweede zeesluis IJmuiden gaat komen’, www.parool.nl. 4 ‘De Amsterdamse haven heeft zich de laatste vijftien jaar ontwikkeld tot de vijfde haven van Europa. De haven kan zich verder ontwikkelen als een belangrijke (logistieke) hub en pijler voor de economie en de werkgelegenheid in de noordelijke haven van de wereld vormen’ (sic). Structuurvisie Randstad 2040 (sept. 2008), blz 49. 5 Westerlengte was bij de drie genoemde plannen betrokken. Al deze plannen zijn opgesteld in opdracht van een samenwerkingsverband bestaande uit twee of meer overheden en, in geval van Markermeer-IJmeer, maatschappelijke organisaties. 6 Structuurvisie Randstad 2040 (sept. 2008), blz 125. 7 Lezing minister Winsemius van vrom tijdens een Groene Hart-manifestatie op het Kasteel van Woerden, 17 februari 2007.
‘niemand doet iets verkeerd en toch krijgen we het niet voor elkaar’, zo vatte Pieter Winsemius als
Een planologie die inzicht verschaft in de
interim-minister van vrom in 2007 de
uitvoering. Gewild en ongewild.
ontwikkeling van het Groene Hart samen.7
Een planologie die zich buigt over waarde-
Hij had het ook over heel Nederland kunnen
ontwikkeling, financieel en cultureel, en zich
zeggen. De planologie, die zich dat moet aan-
afvraagt hoe mensen met hun omgeving bezig
trekken, heeft onvoldoende innovatiekracht
willen en kunnen zijn.
getoond. Alle aandacht gaat uit naar het esthe-
Een planologie die werkt met op feiten en
tische resultaat van ruimtelijke ingrepen.
urgenties leunende visies en uitnodigende
De kreet Mooi Nederland, beleidsprioriteit
uitvoeringsprogramma’s.
van vrom, getuigt daarvan. De weerbarstige
Een planologie die aanwezig is.
dynamiek die een plan teweeg brengt. Bij de voorbereiding, bij de vaststelling en bij de
processen die schuil gaan achter de zichtbare kwaliteit of het gebrek daaraan, raken onder-
Daarmee kan de planologie zich als vakgebied
gesneeuwd. En daarmee ook de wijze waarop
en als vakgemeenschap weer oprichten.
deze beïnvloed kunnen worden.
Nederland heeft daar behoefte aan.
De citaten in dit boekje zijn afkomstig van het ‘Nieuwslog’ op www.westerlengte.nl
8
boekje
18-03-2010
14:58
Pagina 9
WESTE RLE N GTE
heeft sinds 2000 opdrachten uitgevoerd voor:
•
de Tweede Kamer der Staten-Generaal;
•
de ministeries van lnv, ocw en vrom;
•
de provincies Flevoland, Gelderland en Zuid-Holland;
•
de projectorganisaties voor Belvedere, het Groene Hart, de Nieuwe Hollandse Waterlinie, rom-Rijnmond, Ruimtelijk Plan Regio Rotterdam 2020 en de Stedenbaan;
•
het Stadsgewest Haaglanden, de Stadsregio Rotterdam en de Stadsregio Arnhem-Nijmegen kan;
•
de gemeenten Almere, Beemster, De Ronde Venen, Haarlem, Nieuwegein, Rotterdam, Venlo, Vlaardingen en Zeewolde;
•
de deelgemeente Prins Alexander (Rotterdam);
•
het nirov en de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning;
•
de stichtingen Lijn in Landschap, Innovatie Veenkoloniën, Eo Wijers, Proeftuin Twente en Jaarboek Landschapsarchitectuur en Stedenbouw;
•
de bureaus Arcadis, bvr adviseurs, Gerrichhauzen & Partners, Investeren in Ruimte en t no Inro;
•
uitgeverijen Blauwdruk en Trancity; cultureel centrum lux Nijmegen en de Hogeschool Rotterdam.
boekje
18-03-2010
14:58
Pagina 10
Westerlengte tekst en advies voor ruimte en beleid is de freelance-praktijk van Peter Paul Witsen. Als planoloog adviseert hij over ruimtelijke strategievorming en schrijft hij planologische beleidsdocumenten, meestal in combinatie. Als vakjournalist publiceert hij over ruimtelijke ordening, stedenbouw en landschapsontwikkeling. Ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van Westerlengte, in het voorjaar van 2010, betoogt hij in deze eigen uitgave dat de innovatiekracht van de planologie als vakgebied in deze periode tekort is geschoten. Gevolg is een ver teruggevallen politieke prioriteit, zeker op rijksniveau, en een ondergeschikte positie in het publieke debat. Inzicht in wat een plan in gang zet, gevoel voor financiële en culturele waardeontwikkeling, een stevig fundament van feiten en urgenties. Daarmee kan de planologie de maatschappelijke belangstelling terugwinnen en recht doen aan haar eigen, onverminderde relevantie.
W E
S T
E
R L
tekst en advies voor ruimte en beleid
E
N
G
T
E
