eXpertisecentrum voor Industrie, Onderwijs en Samenleving
Departement Sociaal-Agogisch Werk Optie: Maatschappelijk Werk
Een muis is geen dier. Project @LAS: computergebruik van senioren in de wijk Schoonbeek. Door Inge Claesen
Eindwerk aangeboden tot het bekomen van het diploma van maatschappelijk assistent
Hasselt Academiejaar 2005 – 2006 Departement Sociaal-Agogisch Werk Vildersstraat 5 – 3500 Hasselt – Telefoon 011 85 95 71 – Fax 011 85 95 86 Website www.xios.be
0
1
eXpertisecentrum voor Industrie, Onderwijs en Samenleving
Departement Sociaal-Agogisch Werk Optie: Maatschappelijk Werk
Een muis is geen dier. Project @LAS: computergebruik van senioren in de wijk Schoonbeek. Door Inge Claesen
Eindwerk aangeboden tot het bekomen van het diploma van maatschappelijk assistent
Hasselt Academiejaar 2005 – 2006 Departement Sociaal-Agogisch Werk Vildersstraat 5 – 3500 Hasselt – Telefoon 011 85 95 71 – Fax 011 85 95 86 Website www.xios.be
2
Inhoudsopgave Woord vooraf…………………………………………………………………………………6 Lijst van afkortingen…………………………………………………………………………7 Inleiding……………………………………………………………………………………….8
THEORETISCH GEDEELTE…………………………………………………..9 Hoofdstuk 1: De computer belangrijker dan de koelkast?...........................10 1
De computer als ‘Man van het jaar 1983’ (Time Magazine)....................................10
2
De ideologie van de technologie: het BOOM-scenario ............................................11
3
Mouse patatoes en sociale armoede: het DOOM-scenario.......................................13
4
De BOOM van het pc-bezit en -gebruik in België ...................................................14
5
Besluit .......................................................................................................................18
Hoofdstuk 2: De digitale kloof ..........................................................................19 1
‘Digital haves’ en ‘digital have-nots'........................................................................19
2
Dimensies van de digitale kloof ...............................................................................19
3
2.1
Kennismaken ....................................................................................................19
2.2
Toegang tot computers en het Internet .............................................................20
2.3
De vaardigheden om van ICT gebruik te maken verwerven ............................21
2.4
Het deel uitmaken van sociale netwerken ........................................................23
2.5
Een ander, beter gebruik van ICT.....................................................................23
2.6
Schematisch overzicht ......................................................................................24
Initiatieven van de Belgische overheid tegen de digitale kloof……………………25 3.1
Internet voor iedereen tegen 2010 ....................................................................26
3.2
Ginette, de peeceefobie campagne ...................................................................26
3.3
Uitbreiding van de openbare computerruimtes (OCR).....................................27
3.4
Sociaal Internettarief.........................................................................................27
4
Mogelijke verbeterpunten.........................................................................................28
5
Besluit .......................................................................................................................29
3
Hoofdstuk 3: Surfende senioren .......................................................................31 1
De ouderen van tegenwoordig ..................................................................................31
2
Ouderen en het digitale tijdperk ...............................................................................32 2.1
Knowledge........................................................................................................32
2.2
Persuasion .........................................................................................................33
2.3
Decision ............................................................................................................33
2.4
Implementation .................................................................................................33
2.5
Confirmation.....................................................................................................34
3
Ouderen en toegang tot computers en het Internet ...................................................34
4
Ouderen en gebruik van het Internet ........................................................................35
5
De digitale kloof en ouderen?...................................................................................35
6
De BOOM-denkers over ICT-gebruik door ouderen................................................36
7
6.1
Contact met de buitenwereld ............................................................................36
6.2
Hobby’s en vrije tijd .........................................................................................37
6.3
Dagelijkse benodigdheden................................................................................37
6.4
Aankopen van kledij en apparatuur ..................................................................37
6.5
Diensten ............................................................................................................38
6.5
Reizen en overwinteren ....................................................................................38
Ouderen als digitale drenkelingen, het DOOM-denkersscenario .............................39 7.1
Ouderen hoeven niet deel te nemen..................................................................39
7.2
Ouderen kunnen niet deelnemen ......................................................................40
7.3
Ouderen willen niet deelnemen ........................................................................40
7.4
Ouderen mogen niet deelnemen .......................................................................40
8
Wat denken de senioren zelf? ...................................................................................41
9
Besluit .......................................................................................................................43
PRAKTISCH GEDEELTE...…………………………………………………………………….45
Hoofdstuk 1: Het onderzoeksproces ................................................................46 1
De Onderzoeksopzet.................................................................................................46 1.1
De probleemstelling..........................................................................................46
1.2
Een samengestelde onderzoeksvraag................................................................46
4
1.3
De doelstellingen ..............................................................................................47
1.4
Motivering van het (onderzoeks)onderwerp.....................................................47
2
Het onderzoeksonderwerp ........................................................................................48 2.1
De onderzoekseenheden ...................................................................................48
2.2
De waarnemingsmethode..................................................................................49
3
De drie fases van het eigenlijke onderzoeksproces ..................................................49 3.1
De voorbereidingsfase ......................................................................................49
3.2
De onderzoeksfase ............................................................................................50
3.3
De verwerkingsfase ..........................................................................................51
Hoofdstuk 2: Onderzoeksanalyse Wie zijn de beroepsinactieve 50-plussers die deelnemen aan een computercursus? ... 52 1
Inleiding....................................................................................................................52
2
De ouderen binnen computerproject @LAS ............................................................52 2.1
Leeftijd..............................................................................................................52
2.2
Geslacht ............................................................................................................53
2.3
Scholingsniveau en beroepsverleden ................................................................54
2.4
Burgerlijke staat................................................................................................55
3
Toestand voor– en na de aanvang van het project ....................................................56
4
Motieven voor het computergebruik ........................................................................59
5
Maatschappelijke druk..............................................................................................61
6
Ouderen en de digitale kloof.....................................................................................64
7
Initiatieven van de overheid......................................................................................68
8
Besluit .......................................................................................................................71
Algemeen besluit .....................................................................................................................74
Bibliografie ..............................................................................................................................76
Bijlagen Bijlage 1:
Tabel Bezit en gebruik van pc, e-mail en Internet – per geslacht (2002)
Bijlage 2:
Enquête
5
Woord vooraf Bij deze gelegenheid wil ik mijn dank richten tot alle personen die mij geholpen hebben met het tot stand brengen van dit eindwerk. Ik bedank mijn vriend, ouders en vriendinnen voor de onaflatende steun en motiverende woorden. Ook wil ik mijn stagementor Karel Bollen bedanken omdat ik altijd met vragen bij hem terecht kon. Tevens wil ik mijn collega’s van het Jeugdhuis in Bilzen bedanken voor de aangename stageperiode. Vervolgens wil ik mijn stagebegeleider Bart Broos bedanken voor zijn tijd, het geduld en de begeleiding die ik van hem heb mogen ontvangen. Tenslotte wil ik alle cursisten van project @LAS Schoonbeek bedanken voor hun deelname aan het project en de aangename lesmomenten.
Afbeelding: Beginnercursisten van Project @LAS Schoonbeek tijdens hun eerste lessenreeks.
6
Lijst van gebruikte afkortingen ICT
Informatie- en Communicatietechnologie
IBM
International Bussiness Machines Corporation
Pc
Personal computer
ARPA-net
(Defence) Advanced Research Projects Agency Network
TNS/NIPO
Marketing informatiegroep Taylor, Nelson Sofres / Nederlands Instituut voor de Publieke Opinie en het Marktonderzoek
MSN
Microsoft Network
IVI
Internet voor Iedereen
OCR
Openbare Computer Ruimte
GSM
Global System for Mobile Communication
OCMW
Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijnswerk
BV
Bekende Vlaming
Bv
Bijvoorbeeld
KBG
Kristelijke Beweging van Gepensioneerden
@LAS
@ Lokale Activering Schoonbeek
GPS
Global Possitioning System
RIMO
Regionaal Instituut voor Maatschappelijk Opbouwwerk
Tv
Televisie
DVD
Digital Versatile (Video) Disc
MP3
De afkorting MP3 staat voor MPEG-Layer 3 , waarbij MPEG op zijn beurt de afkorting is van Motion Pictures Group. MPEG is een organisatie die waakt over de standaarden voor gegevenscompressie bij digitale audio- en videobestanden.
iPod
Een draagbare MP3 speler die door Apple wordt gemaakt. Net als een walkman, maar dan voor MP3.
eBay
Grootste virtuele, elektronische veiling ter wereld.
7
Inleiding De ouderen in onze samenleving komen uit een tijd dat een muis een dier was, surfen een sport en klikken een verfoeilijke bezigheid. De technologische evolutie is erg groot geweest in korte tijd. Het digitale tijdperk is aangebroken. Maar niet alleen de tijden veranderen, ook de ouderen van vandaag zijn niet meer dezelfden als die van tien jaar geleden. We spreken van actieve vijftigplussers die mee gaan met hun tijd. De verbazing was groot toen de elf namen bekend gemaakt werden die zouden toegevoegd worden aan de lijst van honderd genomineerden tot Grootste Belg. Op deze alternatieve lijst stonden Belgen als Ambiorix, Leopold II en Jacky Ickx. Plots werden zij echter ingehaald door ene Pascal Vyncke, die vanuit het niets op nummer één stond. Pascal Vyncke is de oprichter van Seniorennet, een website enkel en alleen voor ouderen. Het geeft aan dat veel ouderen online vertegenwoordigd zijn. Wat Tom Boonen voor het wielrennen is, is Vyncke voor de bijdetijdse senioren. Tijdens mijn stage bij RIMO Bilzen stond ik in voor project @LAS, een computerproject ter bestrijding van de digitale kloof. Om een duidelijk beeld te krijgen van de computergeïnteresseerde ouderen, hun motieven, beleving en digitale toekomstbeeld werd bij hen een enquête afgenomen. Uiteindelijk werden de verschillende onderwerpen onderzocht, met als gevolg dat er een samengestelde onderzoeksvraag ontstond: ‘ Wie zijn de ouderen die deelnemen aan een initiatiecursus computergebruik en wat zijn hun motieven? Zien ze de computer als een handig hulpmiddel naar de toekomst toe en hoe ver reikt hun kennis over de nieuwe media? Kennen ze de overheidsinitiatieven rond de digitale kloof en wat vinden ze ervan?’
8
Theoretisch gedeelte
9
Hoofdstuk 1: De computer belangrijker dan de koelkast? 1 De
De computer als ‘Man van het jaar 1983’ (Time Magazine) voorbije
vijfentwintig
jaar
heeft
de
opkomst
van
de
informatie-
en
communicatietechnologie (ICT) onze samenleving radicaal veranderd. Het groeiende belang van de digitale media heeft de afgelopen jaren geleid tot andere vormen van tijdsbesteding en communicatie. Spelen op straat werd vervangen door het spelen van computerspelletjes. De gewone telefoon moest plaatsmaken voor de gsm en e-mail. De ontwikkelingen in de technologie laten zich moeilijk voorspellen, maar zeker is dat digitale vaardigheden een must zullen zijn voor jong en oud. Want sinds de bouw van de eerste moderne computer kort na de Tweede Wereldoorlog, is er veel veranderd. Een gewone computer die je tegenwoordig in de supermarkt kan kopen, heeft in zijn eentje meer rekenkracht dan alle computers ter wereld uit het jaar 1950 bij elkaar. Vanaf 1981 werd door IBM1 de massaverspreiding van homecomputers ingezet. Tien jaar later was er al geen kantoor meer denkbaar zonder computer. Vanaf de éénentwintigste eeuw is de computer zelfs niet meer weg te denken uit de meeste huisgezinnen. Er zijn ondertussen generaties opgegroeid met pc’s, spelcomputers en mobiele telefoons. In de komende tien jaar zal een generatie opstaan die de functies van deze apparaten vanzelfsprekend vindt en deze nog meer gaat integreren in het dagelijkse leven (VAN EEDEN, E., 2002 p. 8 - 9). Niet alleen de computer, maar ook het Internet, zoals wij dat tegenwoordig kennen, kende een hele evolutie. Tijdens de koude oorlog tussen de VS en de toenmalige Sovjet Unie, was de dreiging van een nucleaire aanval reëel voor de Amerikanen. Het Amerikaanse leger bezat computers over het hele land die elk bepaalde militaire informatie bezaten. Wanneer zulk een computer door een nucleaire aanval zou vernietigd worden, verdween ook de informatie, hetgeen de Amerikaanse defensie zwaar zou verzwakken.
1
IBM:
International Business Machines Corporation
10
De oplossing kwam er via ARPA-net2 in 1969, dat alle militaire computers met elkaar in verbinding bracht zodat informatie kon uitgewisseld worden. In de jaren ’70 werden vervolgens ook andere netwerken van grote bedrijven aan elkaar gekoppeld en zo ontstond wat wij nu het Internet noemen. In 1984 stopte het Amerikaanse leger haar samenwerking met ARPA, wat tot het volledig stilzetten ervan leidde. Maar het Internet was intussen een feit. In de jaren ’90 kende het een explosieve groei, aangezien ook kleinere bedrijven, scholen en particulieren er toegang toe kregen (GORIS, M., 2006, p. 3 - 7).
2
De ideologie van de technologie: het BOOM-scenario
Aan de evolutie komt nog steeds geen einde, wie kan zich tegenwoordig een leven voorstellen zonder ‘het Internet’, in wezen een utilitaire uitvinding. De voorstanders zijn er rotsvast van overtuigd dat de informatiesnelweg, die via het Internet geopend wordt, de verzekering is voor het krijgen van bijna ongelimiteerde informatie. Mensen kunnen dag en nacht kennis opdoen, maar ook winkelen, bankieren, contact houden met hun verre familie of vrienden... Ook stellen ze dat e-mail voor mensen met een Internetaansluiting meer laagdrempelig is dan telefoon of brief waardoor het sociale contact met de buitenwereld bevorderd zou worden. De wereld wordt een dorp, een ‘global village’, waarin iedereen met iedereen in contact kan komen (MOORTGAT, D., 2000, p.18; p. 24). Men spreekt over de ‘ideologie van de technologie’. Deze wordt vooral aangehangen door technofielen die geloven dat de technologische vernieuwing de hoorn des overvloed is die alle kwalen zal verhelpen. Ze gaan ervan uit dat het meest geavanceerde ook het beste is. Alles wat er eerder was is overbodig en inferieur. Wil je de welvaart vergroten dan moet je investeren in high-tech (GRAHAM, G., 2001, p. 18 - 28).
2
ARPA-net
(Defence) Advanced Research Projects Agency Network
11
Een hele buurt kan samen genieten van de nieuwe technologie, aldus de voorstanders. In Vlaanderen is er op het vlak van ‘effecten van Internettoegang voor de buurt’ nog weinig of geen onderzoek verricht. Een driejarige studie naar de effecten van Internet op het dagelijkse leven van Netville, een Canadese buitenwijk in de buurt van Toronto, kan als voorbeeld dienen. Van de reeks nieuw gebouwde woningen in Netville was iets meer dan de helft aangesloten op het Internet. Onderzoekers toonden aan dat collectieve acties op buurtniveau vergemakkelijkt werden door ICT. Zo waren er de acties die buurtbewoners hielden tegen de projectontwikkelaar die Netville gebouwd had. Voor hem waren klachten een steeds terugkerend probleem, maar hij maakte zich sterk in de overtuiging dat men er nooit in zou slagen meer dan twintig procent van de huiseigenaars te mobiliseren. Hij werd verrast door de snelle reacties van meer dan de helft van de stad die hun ongenoegen via e-mail hadden geuit. Maar daar hield het niet bij op. De bewoners gebruikten e-mail om de gebreken aan de huizen te bediscussiëren, op te roepen tot bijeenkomsten bij mensen thuis en een gezamenlijke strategie te bepalen. Zowel personen die op het Internet waren aangesloten als personen zonder Internet namen deel. De buurt leerde elkaar kennen en kwam dichter bij elkaar. ICT biedt dus de mogelijkheid tot het leggen van nieuwe contacten en het verstevigen van bestaande contacten tussen mensen in een buurt (HAUTEKEUR, G. 2005, p. 10 - 12). Het grootste onderzoeksbureau van Nederland, TNS/NIPO3 , kwam in november 2005 tot de conclusie dat de Nederlander niet meer zonder het Internet kan. De computer verdringt de ijskast en de tv als belangrijkste apparaat in het huishouden. Voor een slinkende minderheid is een leven zonder e-mail, Google of eBay nog denkbaar. De meerderheid gelooft dat het Internet het nieuwe land van de onbegrensde mogelijkheden is (EIJSVOGEL, R., De Standaard. 03/12/2005).
3
TNS/NIPO: Marketing informatiegroep Taylor, Nelson Sofres / Nederlands Instituut voor de Publieke Opinie en het Marktonderzoek
12
3
Mouse patatoes en sociale armoede: het DOOM-scenario
Maar niet iedereen is voorstander van de opmars van het digitale tijdperk. Toen op het einde van de negentiende eeuw de technologie zijn intrede deed in de textielwereld werd er heftig gereageerd door de kleermakers van toen. De luddieten4 sloegen machines stuk in de fabrieken omdat ze bang waren dat deze nieuwe instrumenten een einde zouden maken aan hun werk en hun bestaan. Op vergelijkbare wijze heeft de groei en ontwikkeling van de informatietechnologie, de laatste jaren, een technofobische reactie veroorzaakt. Het vasthouden aan oude methodes wordt verdedigd en er wordt afgegeven op de schadelijke effecten van de nieuwe. Tegenstanders van computers en Internet doen vaak voorspellingen over de verschrikkelijke gevolgen, bijvoorbeeld dat persoonlijke contacten niet meer oog in oog zullen gebeuren en dat het sociale isolement op de loer ligt. Maar het hoeft zelfs niet zo dramatisch. Voor een technofoob kan het al genoeg zijn om te betwijfelen of de nieuwe technologie werkelijk hogere baten met zich meebrengt (GRAHAM, G., 2001, p. 18 - 28). Sommigen voorspellen een doemscenario waarbij een samenleving gecreëerd wordt waarin niemand zijn buren nog kent. De vereenzaming van de samenleving zou een feit worden, met andere woorden: ook al kunnen we chatten met de hele wereld, ons sociale kapitaal zal dalen. De term sociaal kapitaal wordt hier gebruikt omdat het gaat om sociale netwerken die een specifieke waarde hebben voor de betrokkenen en de samenleving. Dit wil zeggen dat een persoon terecht kan bij familie, vrienden, buren… wanneer hij een probleem heeft. Via hen vindt hij de weg naar een oplossing die hij op zijn eentje niet vindt. Een persoon kan dus aan zijn rechten komen doordat hij ondersteund wordt door zijn omgeving. De netwerken rond personen zouden door het stijgende computergebruik afnemen waardoor de persoon alleen komt te staan (DEHAAN, J. en STEYAERT, J., 2003, p. 2 – 3).
4
Luddieten: Engelse protestbeweging die zich richt op het vernielen van machines; vermoedelijk was zij ook uit op het omverwerpen van de gevestigde orde. De Luddieten zorgen in de jaren 1811-1812 voor grote onrust. Ze worden met massale inzet van het leger verslagen. In 1812 gebruikt Engeland meer soldaten voor de strijd tegen de Luddieten dan voor de oorlog tegen Napoleon.
13
Tegenstanders van computer- en vooral Internetgebruik borduren verder op de stelling dat regelmatig televisie kijken ‘couch patatoes’ creëert. Dit zijn bewegingsarme en junkfoodetende tv-kijkers die zich afsluiten van ‘het echte bestaan’ en hun leven al zappend voor het televisietoestel doorbrengen. De online cultuur zou op zijn beurt ‘mouse patatoes’ voortbrengen: mensen die hun leven verspillen in cyberspace in plaats van een leven op te bouwen in de echte wereld. Tevens moet er volgens de tegenstanders aandacht besteed worden aan de lagere sociale klasse, ouderen en technisch minder onderlegden die geen toegang hebben tot de informatiesnelweg. Al te gemakkelijk wordt een hele groep mensen uitgesloten die niet van de nieuwe technologie kunnen genieten (DEHAAN, J. en STEYAERT, J., 2003, p. 4 – 5). Wanneer we naar de praktijk van de laatste jaren kijken merken we dat ons leven veranderd is. Zo kan je de krant op jouw maat bestellen en je kunt een auto kopen zonder de deur uit te komen. De digitale varianten kennen ongetwijfeld heel wat voordelen voor de consument. Toch moeten we kritisch blijven en ons afvragen of het digitale ons zoveel meerwaarde biedt. De digitale variant kan namelijk ook slechter scoren. We nemen het voorbeeld van de digitale krant. Deze wordt continu bijgewerkt en je kan zelf op voorhand aangeven welke onderwerpen je het meest interesseren, en die dus vooraan in jouw krant moeten staan. Zo kan het wel eens zijn dat je zeer belangrijke informatie uitsluit. Ook is de digitale versie (meestal) gebonden aan het stopcontact en de Internetaansluiting dus je neemt haar niet mee op de trein. Dat maakt dat ze minder gaat dienen als basis van conversatie met anderen. Daar komt dan nog eens bovenop dat je niet weet wat de anderen lezen want ook zij hebben hun digitale krant kunnen samenstellen. Het is dus niet altijd zo dat de digitale variant beter is, aldus de tegenstanders (HUIZINGH, E., 2001, p. 39 - 43).
4
De BOOM van het pc-bezit en -gebruik in België
Hoe je er ook tegenaan kijkt, het hele ICT-gamma kende de afgelopen jaren een boom. Binnen de ICT-producten voor huishoudens kon volgens het Federaal Planbureau in 1998 nog een onderscheid gemaakt worden tussen twee groepen. De eerste groep bezat een kleurentelevisie en video/DVD, terwijl de tweede groep bestond uit huishoudens met GSM, antwoordapparaat, pc en mensen die aangesloten waren op het Internet. De kleurentelevisie en video/DVD waren ICT-basisgoederen. Ze kwamen algemeen voor en konden niet als luxe 14
worden beschouwd. De overige goederen werden bestempeld als ICT-luxegoederen. Deze analyse is echter achterhaald. De GSM is tegenwoordig een erg trendy medium, wat ook blijkt uit de stijgende mobilofoni-dichtheid in België. Waar in juni 1999 slechts dertig procent van de totale Belgische bevolking een GSM bezat, was dat in 2003 meer dan vijfentachtig procent en de percentages blijven stijgen. Ook het computergebruik is grotendeels ingeburgerd. Momenteel beschikken ongeveer twee op drie Belgische gezinnen over een pc. Vierentachtig procent van deze toestellen is uitgerust met een Internetconnectie. Het onderscheid tussen basisgoederen en luxegoederen is achterhaald. GSM en Internet worden niet meer beschouwd als luxegoederen, het zijn nu basisgoederen (HAUTEKEUR, G., 2005, p.7 – 9). Een vrij illustratief voorbeeld van de inburgering van Internet als basisgoed is een echtscheidingszaak die een jaar geleden in de media kwam. Hier bedong een vader het chat–recht met zijn kinderen. Om de twee dagen mag de man via MSN Messenger communiceren met zijn kinderen. Op deze manier wil hij vermijden dat hij van de kinderen vervreemdt in de dagen dat de kinderen onder de hoede van hun moeder zijn (SWARTELE. K., Mondelinge bron, december 2005). In december 2004 waren er in België 4,2 miljoen personen van ouder dan 15 jaar die ‘regelmatig’ het Internet gebruikten. Dit wil zeggen dat de helft van de Belgische bevolking minstens één keer per maand het Internet gebruikte, thuis, op het werk of elders. Mannen hebben een lichte voorsprong op vrouwen. Vijfenvijftig procent van de Belgische Internetpopulatie is mannelijk, vijfenveertig vrouwelijk. Ten opzichte van november 2002 maakten de vrouwen heel wat van hun achterstand goed. Toen was het nog zevenenvijftig procent mannen ten opzichte van drieënveertig procent vrouwen. Vrouwen van 25 tot 34 jaar vormen de grootste gebruikersgroep. Met 624.000 personen zijn ze goed voor zestien procent van de totale Internetpopulatie. Dit is iets meer dan de mannen tussen 25 en 34 jaar die vijftien procent van de totale Internetbevolking uitmaken. We kunnen dus stellen dat het Internetpubliek aan het vervrouwelijken5 is. Mannen bezitten vaker een pc dan vrouwen. In 2002 verklaarde vijfenzestig procent van de mannelijke populatie thuis een computer te bezitten. Dit tegenover zesenvijftig procent van de vrouwen. Met andere woorden, de kans dat een man thuis een computer bezit is zestien procent groter dan dat een vrouw thuis een pc bezit.
5
Zie bijlage tabel: Bezit en gebruik van pc, e-mail en Internet – per geslacht (2002)
15
Er zijn ook erg weinig vrouwen die informatica studeren of die computersystemen ontwikkelen. Software wordt vanuit mannelijk perspectief geproduceerd en is dus misschien minder goed afgestemd op de vrouwelijke gebruikersgroep. Vrouwen gebruiken de computer minder, zijn minder aanwezig op het Internet en behoren vaker tot de groep van ‘lichte’ Internetgebruikers. Ze zoeken informatie op over persoonlijke verzorging, kinderen en gezin, recepten, kleding… De oorzaken hiervan zijn divers, volgens Laurence Claeys, sociologe en onderzoekster van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid aan de Universiteit Antwerpen. De voornaamste zijn tijdsbestedingspatronen, belangstelling, indeling van het dagelijkse leven, plaats van de pc in huis en tewerkstellingssectoren. Maar de onderzoekster meent dat de verschillen tussen mannen en vrouwen aan het afnemen zijn (CLAEYS, L. , 2003, p. 115). Verhoudingsgewijs brengen hoger opgeleiden thuis minder tijd door op het Internet dan laaggeschoolden. De gemiddelde Internetsessie van een hoog opgeleide duurt 1.10 uur tegenover 1.49 uur bij de lager opgeleiden. Mensen die postuniversitair onderwijs hebben genoten blijken het minst van al thuis te Internetten, gemiddeld 1.04 uur. Deze cijfers hebben betrekking op de regelmatige gebruikers die eerder beschreven werden. Ook op de werkplek wordt er heel wat afgesurft. Slechts vierendertig procent van de mensen is enkel gebruiker thuis of op een plaats buiten het werk. De gespendeerde tijd, uitgetrokken om te surfen op het Internet, gaat van minder dan 15 min per werkdag (negen procent van de werkenden), tot meer dan 4 uur per werkdag (zeven procent van de ondervraagden). We spreken hier over email checken en andere werkgerelateerde Internettoepassingen, maar ook over individueel ‘surfplezier’ (INSITES, 2005, p. 1 - 8).
Tabel: Samenstelling van de Belgische Internetpopulatie – naar leeftijd en geslacht Indeling per leeftijdsgroep
Man
Vrouw
Totaal
15-24 jaar
10%
12%
23%
25-34 jaar
15%
16%
31%
35-44 jaar
14%
8%
21%
45-54 jaar
9%
6%
15%
55-64 jaar
6%
2%
8%
65 jaar en meer
2%
1%
2%
TOTAAL
55%
45%
100%
(INSITES, 2005, p. 1 - 8)
16
Het is duidelijk dat de ouderen, en dan vooral de personen van vijfenzestig jaar en ouder, de kleinste groep vormen binnen de Belgische Internetpopulatie. Vooral de vrouwen zijn er erg zwak in vertegenwoordigd. Toch is er sprake van een inhaalbeweging. Ouderen vinden sneller hun weg naar de computer en zijn ook steeds vaker vragende partij om aan computerlessen te beginnen. Maar ze blijven een achtergestelde groep en dus één van de grote doelgroepen voor de steeds uitdijende computermarkt (INSITES, 2005, p. 1 - 8). Tot zover de ‘computerbezitters’. De mensen die thuis niet over een computer beschikken geven als reden dat ze geen computer nodig hebben, zich te oud voelen voor een computer of er simpelweg geen interesse in te hebben. Het Internet is dan ook nog steeds onbekend terrein voor een aanzienlijk deel van de bevolking. Een aanzienlijk deel van de Belgische bevolking geeft aan nog nooit een computer te hebben gebruikt. -
Terwijl 80% van de universitairen thuis toegang hebben tot het Internet, ‘surft’ slechts 17% van de personen zonder diploma thuis.
-
82% van de jongeren tussen 16 en 24 jaar gebruikt Internet, terwijl 87% van de 65plussers en 62% van de personen tussen de 55 en 65 jaar oud nooit Internet hebben gebruikt.
-
64% van de personen met een job hebben toegang tot het Internet thuis, tegenover 34% van de werklozen.
-
55% van de personen jonger dan 55 jaar gebruiken het Internet thuis. De tweede plaats voor gebruik is op school of op het werk.
Men kan stellen dat het Internet te zeer is afgesteld op de behoeftes en interesses van de relatief hoogopgeleide, ‘blanke’ man met een job, die vanaf jonge leeftijd te maken heeft gehad met ICT en geïnteresseerd is in het gebruik en de toepassingen ervan. (Nationaal Instituut voor Statistiek in het kader van de continue Enquête naar arbeidskrachten (EAK) gedurende het tweede trimester van 2005 en dit op een steekproef van 4000 personen, via www.statbel.fgov.be/)
17
5
Besluit
Het digitale tijdperk kent zijn voor- en tegenstanders. Langs de ene kant zijn er zij die zeggen dat de opkomst van de digitale media ervoor zal zorgen dat we allemaal geïsoleerde eenzaten worden. De andere zijde spreekt dan weer over een ongelooflijke uitbreiding van kennis en contacten via de oneindige mogelijkheden van het Internet. Waarschijnlijk ligt de waarheid ergens tussenin. De gewone krant zullen we nooit kunnen inruilen voor de digitale krant, al heeft deze zeker ook specifieke sterke punten. Zo kan nieuws op maat wel belangrijk zijn wanneer je een specifieke interesse hebt zoals een vakantiebestemming of bepaalde hobby’s. We kunnen er dus best voor zorgen dat we de voordelen van beide werelden combineren. Want wat je ook gelooft, het digitale tijdperk is gearriveerd, computergebruik en -bezit nemen toe. Momenteel wordt het Internet vooral gebruikt door de opgeleide, werkende, blanke man. Op termijn zal de computer door iedereen gebruikt worden. De ouderen zijn misschien een rijpe doelgroep die wacht om het Internet te ontdekken. Maar blijkbaar is dit minder voor de hand liggend want uit de cijfers6 blijkt dat de vijfenzestigplussers slechts voor twee procent vertegenwoordigd zijn wanneer het gaat om computergebruik. Ook de vijfenvijftig tot vierenzestigjarigen scoren laag (acht procent) We kunnen wanneer het gaat over ouderen en computer- en Internetgebruik spreken van een digitale kloof.
6
Tabel: ‘Samenstelling van de Belgische Internetpopulatie – naar leeftijd en geslacht’ (p. 16)
18
Hoofdstuk 2: De digitale kloof 1
‘Digital haves’ en ‘digital have-nots'
Er bestaan verschillende definities van de digitale kloof en van het niveau waarop deze zich situeert. Zo kan men denken aan de kloof op het niveau van geslacht, maatschappelijke categorie en onderwijsniveau. We zullen ons voor dit eindwerk richten op de digitale kloof die zich situeert op het vlak van leeftijd. Wanneer we naar de absolute cijfers voor pc- en Internetgebruik kijken, wordt de digitale kloof bij ouderen duidelijk. Ze zijn online zwak vertegenwoordigd. Het bestrijden van de digitale kloof is één van de uitdagingen voor de overheid in onze huidige samenleving. Men spreekt van ‘een nieuwe vorm van discriminatie’ of over ‘versterking van de al bestaande ongelijkheden’ wanneer men het heeft over computer- en Internetgebruik. We kunnen stellen dat het gaat om een onderscheid tussen ‘digital haves’ en ‘have-nots’: mensen die toegang hebben tot computers en het Internet en zij die, om financiële redenen, door gebrek aan opleiding of eenvoudigweg informatie, dat niet hebben. Naast de financiële of sociale uitsluiting waarvan velen het slachtoffer zijn, duikt er dus een nieuwe vorm van uitsluiting op, namelijk de uitsluiting inzake de toegang tot digitale informatie. Bovenop de sociale kloof komt er dus een digitale kloof (VANDENBROUCKE, F., toespraak 22/09/2005).
2
Dimensies van de digitale kloof
We kunnen verschillende dimensies onderscheiden binnen de digitale kloof. Binnen het kader van de thesis leken de theorieën van Steyaert, De Quidt en Hautekeur het meest bruikbaar. Deze werden dan ook gecombineerd om te komen tot de volgende onderverdeling.
2.1
Kennismaken
Om bezit en gebruik van computers aan te moedigen moet je de gebruiker eerst uitleggen wat hij ermee kan. De (actieve) ouderen moeten geïnformeerd worden over het bestaan van de
19
nieuwe media en men moet er hen kennis mee laten maken. De media spendeerde veel aandacht aan deze kennismaking. Zo doken het Internet en de computer steeds meer op in op ouderen gerichte weekbladen zoals ‘Libelle’ en in het informatiepamflet van de gezinsbond. Het bleef daarbij niet alleen bij het bekendmaken van Internet, op verschillende momenten werd ook aangeboden er gebruik van te maken en te testen. Er werden cd-roms weggegeven om een gratis e-mailaccount aan te maken en de Belgische overheid laste in november 2001 de Vlaamse ICT-seniorenweek in die specifiek gericht was op senioren. Ook de jongeren werden via het Internet en de scholen aangemoedigd om hun (groot)ouders online te helpen. Zo krijgen zij een duidelijk beeld van wat Internet inhoudt. Tegenwoordig kunnen de meeste senioren bij familie, een buur of vrienden terecht om te kijken wat het Internet kan. De focus zal dus hoe langer hoe meer verschuiven van kennismaking naar toegang en gebruik (STEYAERT, J., 2004, p. 38 - 44).
2.2
Toegang tot computers en het Internet
De digitale kloof moet aangepakt worden op verschillende terreinen. Wanneer we spreken over Internettoegang moeten we zeker de mentale drempels die zich stellen niet uit het oog verliezen. Achtergestelde groepen (senioren, werklozen, armen…) hebben vaak ten onrechte het idee dat ze te dom zijn om met een computer te leren werken, en laten daarom het geheel maar aan zich voorbij gaan. Onterecht vrezen ze dat hun gevoel van minderwaardigheid versterkt zal worden wanneer blijkt dat ze niet meekunnen in de computerles. Een buurthuis kan hier als vertrouwde plek dienen, als laagdrempelige locatie voor het aanbieden van computerlessen. Door de lessen en computers gratis of tegen betaling van een symbolisch bedrag aan te bieden sluit men niemand uit. Het gaat dus om het overwinnen van mentale drempels. Wanneer je op een laagdrempelige manier wil tewerk gaan, zijn er verschillende elementen van belang. Je begint met een ‘bottum-up’ aanpak, die gebaseerd is op de behoeften en voorstellen van de deelnemers. Je legt je oor te luisteren bij de deelnemers en vraagt hen wat zij graag hadden bijgeleerd (HAUTEKEUR, G., 2005, p. 10 - 12). Een voorbeeld van deze buurtgerichte aanpak is computerproject
@LAS
waar
buurtbewoners
in
het
Jeugdhuis
van
Schoonbeek
computerinitiatie kunnen volgen.
20
Om burgers toegang te geven tot nieuwe media worden op verschillende plaatsen publieke toegangsplekken georganiseerd. Deze kan je vergelijken met de gewone telefooncel: we gaan toegang aanbieden aan wie geen toegang heeft. Zo zijn er de openbare bibliotheken en de Internetkiosken op openbare plaatsen waar via Internetzuilen gratis Internet aangeboden wordt. Daarnaast zijn er ook commerciële toegangsplekken zoals cybercafés, al worden deze bijna uitsluitend door jongeren gebruikt. De publieke toegangsplekken kennen een matig succes en zijn niet specifiek gericht op ouderen. Dat is wel het geval wanneer men bijvoorbeeld toegangsplekken gaat creëren in rust- en verzorgingstehuizen (STEYAERT, J., 2004, p. 37 -40). Internet gaan gebruiken op een publieke plek is heel wat anders dan het gebruik in je eigen huis. Je kan er bijvoorbeeld moeilijk elektronisch bankieren omdat er elk moment iemand over je schouder kan meekijken. Ook is er meestal een tijdslimiet omdat er nog andere wachtenden staan aan te schuiven. Daarom wordt het thuisbezit van computers bij senioren gestimuleerd. Het basisidee is dat senioren die zelf geen computer kunnen betalen via een project een oude(re) pc in bruikleen krijgen waarop ze op het Internet kunnen surfen. Deze projecten staan nog in de kinderschoenen maar toch is er al veel vraag naar bij de senioren. De ondersteuning bij de aankoop is belangrijk. Senioren zetten vaak de stap niet om een computer aan te schaffen omdat ze angst hebben om bedot te worden door een promotie. (Klein)kinderen kunnen hier een helpende hand aanreiken en ook de verkopers van computers moeten extra aandacht besteden aan de informatie die ze doorgeven aan senioren. Zeker bij ondersteuning na verkoop is er een belangrijke rol weggelegd voor verkopers want de computer gebruiken is voor de senioren een waar avontuur en technologie is kwetsbaar. Bestanden gaan verloren en het ding wil niet doen wat het zou moeten doen of wat de gebruiker ervan verwacht. Dan kan een computerdeskundige hulp bieden door uitleg op maat te bieden en vooral zijn tijd te nemen om aan zijn oudere klant het computerprobleem uit te leggen (STEYAERT, J., 2004, p. 40 - 44).
2.3
De vaardigheden om van ICT gebruik te maken verwerven
Bij het surfen op het Internet komt heel wat behendigheid kijken. De veelzijdigheid van de computer en het Internet vertaalt zich in de complexiteit van de bediening. Voor het gebruik ervan vertrouwt men minder op zijn gevoel dan bij een telefoon. Men weet namelijk dat men
21
een uitgebreider pakket van vaardigheden nodig heeft, wil men de computer succesvol gebruiken. Hiervoor is er een waaier van boeken en cd-roms beschikbaar die afgestemd zijn op de verschillende doelgroepen. Belangrijk is dat er op maat gewerkt wordt. De senioren kunnen dan op eigen tempo en via de eigen interessesfeer computerkennis opdoen. Samen met andere senioren gaat men op digitale ontdekkingstocht door het onbekende. De computercursussen voor senioren schieten als paddenstoelen uit de grond en worden aangemoedigd door de Belgische overheid (STEYAERT, J., 2004, p. 38 - 44). Het is niet alleen belangrijk om digitale vaardigheden aan te leren, ook andere sociale vaardigheden kunnen eigen gemaakt worden. Werklozen kunnen bijvoorbeeld de kans krijgen werkervaring op te doen door als begeleider van een computeratelier op te treden. Belangrijk is dat er een aanpak wordt gehanteerd die gebaseerd is op de behoeften en voorstellen van de deelnemers. Ook moet het leerproces flexibel zijn zodat er rekening gehouden kan worden met de verschillende niveaus van sociale- en digitale vaardigheden (vertrouwen in zich zelf). Door het aanbieden van een aantrekkelijke leeromgeving leren cursisten zich creatief te uiten, en vertrouwen in zichzelf te (her)winnen (HAUTEKEUR, G., 2005, p. 10 - 12). Tenslotte moet er nog een laatste bedenking gemaakt worden wanneer het gaat om het verwerven van vaardigheden. Niet alle technologie zoals die verkocht wordt in de winkel, is geschikt voor ouderen. ICT-producten in het bijzonder worden ontwikkeld door jonge, vaardige developpers die niet stilstaan bij de diversiteit van vaardigheden van het doelpubliek. Het klassieke voorbeeld is hier de GSM met rode en groene knopjes om een gesprek aan te nemen en af te wijzen. Door kleurenblindheid kan acht procent van de bevolking het verschil tussen beide knoppen niet zien. Het zou handiger zijn aangepakt door voor een symbool te kiezen om te praten (bv. een wolkje), en een ander symbool om te stoppen (bv. een kruis). Ook bij computers kan de toegankelijkheid verhoogd worden door kleine gerichte ingrepen. Zo zou er op elke Internetpagina een mogelijkheid moeten zijn tot het aanpassen van de lettergrootte. Wanneer men de basisvaardigheden aan een oudere uitlegt moet men aandacht besteden aan de mogelijkheden om de muis trager te laten werken en de pictogrammen op het beeldscherm te vergroten. Voor ouderen is te tekst op het scherm vaak onleesbaar klein en lukt dubbelklikken op de normale snelheid niet meer. Door kleine aanpassingen aan de instellingen van de computer worden zulke problemen snel verholpen (STEYAERT, J., 2004, p. 38 - 44).
22
2.4
Het deel uitmaken van sociale netwerken
Het al dan niet hebben van sociale netwerken is de vierde factor in de strijd tegen de digitale kloof. De fysieke ontmoetingsplek is dus erg belangrijk. Mensen komen samen om computerles te volgen, leren anderen kennen en versterken zo hun buurtgevoel. Via het aanbieden van een Internetcafé in het buurthuis kunnen mensen op een ongedwongen manier kennis maken met het Internet en met mensen uit de buurt. Mensen met verschillende sociale achtergrond kunnen eveneens van elkaar leren en beiden iets winnen wanneer ze samen deelnemen aan een computerproject. Tijdens de computercursus kan er gewerkt worden aan het opstellen van een wijkkrant of website om het buurtgevoel te versterken. Zo zorgt men ervoor dat buurtgerichte aanpak en efficiënt computergebruik hand in hand gaan.
2.5
Een ander, beter gebruik van ICT
Tenslotte moet men ervoor zorgen dat er een maatschappelijke meerwaarde gecreëerd wordt door ICT anders te benutten. Dit is wellicht de grootste uitdaging met betrekking tot de digitale kloof. Wanneer de computer voor de gebruiker uiteindelijk enkel dient om spelletjes te spelen is het probleem van de digitale kloof er nog steeds. Wanneer men toegang heeft tot een computer, het Internet én men heeft de vaardigheden verworven om er mee om te springen, betekent dit nog niet dat men de computer efficiënt gebruikt. Wanneer we kijken naar de aanwending van de computer en Internet door bijvoorbeeld senioren of allochtonen wordt het ware gebruik duidelijk. Het is samen te vatten in de uitspraak: “Kansarmen gaan kansarm om met het Internet, kansrijken gaan kansrijk om met het Internet.” Empowerment, het versterken van de handelingscompetenties, is de sleutel om deze kloof te overbruggen. Het begrip ‘empowerment’ wordt in verband gebracht met zelfredzaamheid, competentie en eigenwaarde. Empowerment is het proces waarbij mensen of groepen meer invloed krijgen over gebeurtenissen en situaties die belangrijk zijn voor hen. Het komt er dus op neer dat mensen zelf de kracht gaan ontwikkelen om aan hun rechten te komen (HAUTEKEUR, G., 2005, p. 10 –12 en DE QUIDT, M., 2005, p. 23 - 26).
23
2.6
Schematisch overzicht
Onderstaand schema is een aanpassing van een schema dat oorspronkelijk gemaakt werd door Mark De Quidt 7. Het vat de verschillende dimensies van de digitale kloof samen en geeft weer dat empowerment gebruikt kan worden om de digitale kloof te dichten (DE QUIDT, M., 2005, p. 23 - 26). Empoweren / versterken 1. Instrumenteel niveau:
2. Groepsniveau:
* Kennismaken met de computer
* Deel uitmaken van sociale netwerken
* Toegang tot het Internet thuis
* Omgaan met elkaar in de OCR8
* Digitale vaardigheden verwerven
* Sociale vaardigheden verwerven
Bv.: leren omgaan met computer en rand-
Bv.: initiatielessen computergebruik
apparatuur, basispakket tekstverwerking,
aangeboden in buurt- en wijkcentra
Internet verkennen, e-mail initiatie
(Project @LAS Schoonbeek, Bilzen)
3. Nuttigheidsniveau: Eens je met het ding overweg kan, is het de bedoeling dat je het gaat gebruiken voor iets nuttigs Een ander en beter gebruik van ICT.
Bv.: e-government, nieuws of muziek verzamelen
4. Gebruiksnut: De online-diensten van het nuttigheidsniveau houden voordelen in voor de gebruiker. Het is de bedoeling het Internet te gaan gebruiken voor het ontwikkelen van eigen kansen, voor zelfontplooiing en het verhogen van de eigen bekwaamheid. Wanneer het effect van empowerment bereikt wordt kunnen digitale kansen de kloof versmallen en een reële toegevoegde waarde leveren. Een ander en beter gebruik = EMPOWERMENT Bv.: De gebruiker kan op elk uur van de dag elektronisch bankieren en hoeft geen verplaatsing meer te maken.
Ook de Belgische Staat gaat stimuleren en voor een deel empoweren omdat het bezit en gebruik van computers dagdagelijks zullen worden. Ze neemt een reeks initiatieven om de burger ertoe te overhalen de digitale stap te wagen.
7 8
Bezig met ICT en het opstarten van kennisdelende netwerken OCR: Openbare Computer Ruimte
24
3
Initiatieven van de Belgische overheid tegen de digitale kloof
Na de eerste wereldtop over de informatiemaatschappij van 2003 in Genève, verbond België zich ertoe een Nationaal Actieplan tegen de Digitale kloof goed te keuren. Er werden door de overheid verschillende initiatieven genomen om de digitale kloof te dichten. Niet iedereen in België heeft gelijke toegang tot computers en het Internet. Hier moet verandering in komen. De ministerraad van Oostende van 20 en 22 maart 2004 gaf de toenmalige9 Minister van Maatschappelijke Integratie, Marie Arena, de opdracht een actieplan op te stellen in samenwerking met de toenmalige Staatssecretaris voor Informatisering van de Staat, Peter Vanvelthoven. Dit Nationaal Plan, waarbij er samengewerkt wordt op federaal, regionaal en gemeenschapsniveau zal dienen om de strijd tegen de digitale kloof tegen te gaan. Het Plan richt zich op vier doelgroepen: kansarmen, ouderen, personen met een handicap en vrouwen. De ouderen worden hier uitgelicht omdat deze thesis voornamelijk om hen gaat. De ministers, Peter Vanvelthoven en Christian Dupont, stellen dat ouderen zich vaak moeilijk kunnen aanpassen aan de nieuwe informatietechnologieën. De grootste reden is volgens hen het gebrek aan informatie en opleiding. Ze gaan ervan uit dat Internet nochtans een rol kan spelen in het doorbreken van het isolement bij (actieve) ouderen. De doelstelling bestaat erin de digitale kloof met een derde te verminderen in de komende vijf jaar. Nu gebruiken ongeveer 4,5 miljoen Belgen het Internet tenminste één keer per maand. De ambitie van het Plan bestaat erin dat er elk jaar 500.000 Belgen bijkomen (VANVELTHOVEN, V., en DUPONT, C., 2005, p. 1 – 8 en FOD Financiën, 2006, infobrochure). Het Plan omvat 28 acties verdeeld over 3 krachtlijnen: sensibiliseren, opleiding en toegang. Allereerst wil men het grote publiek inlichten over de belangen van het Internet, het nut en de voordelen via campagnes in de traditionele media en dergelijke. Vervolgens wil men een opleiding waarborgen aan alle jongeren. Er zou een nultolerantie op het gebied van digitale kloof in scholen worden vooropgesteld en opleidingsstructuren rond ICT voor kansarmen worden in de hand gewerkt. Aan iedereen wordt een openbare toegang tot het Internet geboden dichtbij huis en Internetuitrusting en -aansluiting worden aantrekkelijker gemaakt. Tenslotte worden er computers ter beschikking gesteld aan verminderde prijs. 9
Tot oktober 2005 was Peter Vanvelthoven federaal Staatssecretaris, belast met de Informatisering van de Staat. Door verschuivingen binnen de federale regering werd Vanvelthoven gepromoveerd tot Minister van Werk en Informatisering. De huidige Minister van Maatschappelijke Integratie is Christian Dupont (sinds juli 2004).
25
Het project zal gedurende vijf jaar voortdurend geëvalueerd worden door een follow-up comité met vertegenwoordigers uit de verschillende regeringen. De regering heeft net een eerste enveloppe van 2,5 miljoen euro vrijgemaakt in het kader van de begroting 2006 voor de uitvoering van de federale maatregelen van het Plan. Ook de gemeenschappen en gewesten zullen deelnemen aan de inspanningen voor de maatregelen die onder hun bevoegdheid vallen (VANVELTHOVEN, V., en DUPONT, C., 2005, p. 1 – 8 en FOD Financiën, 2006, infobrochure).
3.1
Internet voor Iedereen tegen 2010 (IVI-plan)
Dit is een luik van het Nationale Plan, men gaat uit van de stelling dat de digitale kloof vooral ontstaat om materiële en financiële redenen. Om deze tegen te gaan zouden ‘Internet voor Iedereen’-pakketten te koop worden aangeboden. Mensen die een pakket aankopen krijgen een basisopleiding van minimum vier uren waarin ze leren werken met computer en Internet. Tegen een relatief beperkte kost wordt de apparatuur, de software, een Internetconnectie en de basisopleiding aangeboden. Er is eveneens een éénmalig belastingsvoordeel van 21%. Het doel is om mensen die, om financiële redenen of door angst voor het onbekende, de stap nog niet hebben gezet tot computergebruik aan te sporen. Vanaf woensdag 19 april 2006 lagen de eerste ‘IVI’ pakketten in de winkel. Aan € 850 voor een vaste computer (desktop) en € 990 voor een draagbare computer (laptop) wordt het ganse pakket van pc, Internetabonnement, installatie, basisopleiding en uiteindelijk belastingvoordeel aangeboden (VANVELTHOVEN, 2005, via http://belgium.be/eportal/ en Het Laatste Nieuws 26/04/2006).
3.2
Ginette, de peeceefobie campagne
Men ging ervan uit dat men het abstracte thema computer- en Internetveiligheid een gezicht moest geven zodat de gewone burger zich ermee zou kunnen identificeren. De bedoeling was mensen te wijzen op de gevaren van computer en Internet, en hun tegelijkertijd aan te geven dat ze geen angst moesten hebben van de computer. Via Ginette, het personage dat gezicht gaf aan de campagne, werd de mensen duidelijk gemaakt dat ze door enkele eenvoudige regels in acht te nemen, veilig met computers kunnen werken. Ginette is een huisvrouw uit de jaren ’50, iemand die denkt dat de computer haar zal ontvoeren en pijn zal doen. Op een ludieke toon en door slapstickachtige situaties uit te beelden wordt er benadrukt dat mensen geen 26
informaticadiploma nodig hebben om veilig met de computer te kunnen omgaan. In zeven zetten gaande van ‘beveiliging’ tot ‘waakzaamheid bij financiële transacties’ wordt het veilig computeren uitgelegd. De campagne was te zien tijdens de reclameblokken van één en Canvas, op het Internet en is ook verkrijgbaar in de vorm van het boekje: ‘Ginette. Hoe ik mijn peeceefobie overwon’ (FEDICT EDITIONS, via www.peeceefobie.be).
3.3
Uitbreiding van de openbare computerruimtes (OCR)
Dit zijn plaatsen waar men, zoals het woord al zegt, in het openbaar op het Internet kan surfen. Het initiatief dat de naam ‘Easy-e-space’ draagt, werd gelanceerd in het kader van het Nationaal Plan. In een eerste fase, wordt aan alle OCMW’s gevraagd of ze interesse hebben om mee te werken aan het project. De deelnemende OCMW’s krijgen gratis een pakket ter beschikking bestaande uit vijf computers die gemaakt zijn uit gerecycleerd materiaal en waarbij vrije software wordt gebruikt. Ook installatie, onderhoud, update van software, een helpdesk en de daaraan verbonden kosten, maken deel uit van het aanbod. Vervolgens worden alle gemeenten aangeschreven. De gemeente wordt enkel verzocht een geschikt lokaal te voorzien en een contactpersoon aan te duiden die zal instaan voor de praktische organisatie ervan (GEERTS, D., 2005 via http://www.davidgeerts.be).
3.4
Sociaal Internettarief
Begin 2007 zou er een sociaal Internettarief komen voor snelle Internetverbindingen. Huidig Minister voor Maatschappelijke Integratie Christian Dupont (PS) wil de prijs voor een maandabonnement met tien euro verlagen voor mensen met een laag inkomen. Het gaat dan bijvoorbeeld om werklozen in opleiding of leefloners met kinderen. Kinderen die thuis niet over Internet beschikken blijken op school hoe langer hoe meer benadeeld. Maar ook voor ouderen zou het sociaal Internettarief kunnen gelden. Wanneer zij van een laag pensioen genieten zullen ook zij in aanmerking komen voor de reductie van tien euro (KUM, Het Nieuwsblad, 16/02/2006).
27
4
Mogelijke verbeterpunten
In het Nationale Plan gaat de minister, Peter Vanvelthoven, ervan uit dat ouderen zich moeilijk kunnen aanpassen aan de nieuwe informatietechnologieën. De grootste reden is volgens hem het gebrek aan informatie en opleiding. Hiervoor wil hij dan ook zorgen. Hij ziet de toegang tot als iets noodzakelijks voor iedereen. Daarin gaat hij misschien wat te ver. De ouderen die er vandaag voor kiezen van het Internet weg te blijven hebben voorlopig nog genoeg alternatieven om het zonder te stellen. Het is nutteloos computers binnen te brengen in huizen wanneer de computer niet efficiënt of zelfs helemaal niet gebruikt zal worden. Het ‘IVI’-plan is dan ook goed in theorie. Het pakket van apparatuur, software en opleiding wil ervoor zorgen dat mensen binnen twee weken na aankoop startklaar zijn om het Internet te gaan verkennen. Toch kan je de vraag stellen of de vier basislessen die worden aangeboden voldoende zijn. Ervan uitgaande dat ouderen minder snel de digitale vaardigheden onder de knie hebben gaat voor hen de overgang nog te moeilijk zijn. Het is belangrijker ons te gaan richten op efficiënt computergebruik. Eveneens kan je de vraag stellen of € 850 of € 990 nog steeds geen smak geld is voor de beoogde doelgroep van mensen met een laag inkomen, een groep waar veel ouderen deel van uitmaken. Doordat iedereen een pakket kan aankopen bestaat de kans dat vooral bestaande Internetgebruikers verleid worden om hun oude model in te ruilen of een tweede computer te kopen voor zoon of dochter. De campagne gaat dan aan zijn doel voorbij (VANDENABEELE, N., ZDNet, 18/04/2006). De huidige beleidsmaatregelen zijn er voorlopig vooral op gericht om zoveel mogelijk mensen online te krijgen. Het probleem is echter groter dan dat want hoe meer mensen er online gaan, hoe groter de achterstand wordt voor zij die achterblijven. Correct en efficiënt computergebruik is dus de boodschap (FEDERAAL PLANBUREAU, 2004, p. 41 – 42). De Ginette-campagne speelde in op het thema van correct computergebruik door aandacht te besteden aan computerangst. Via verschillende stappen leert men veilig met de computer te werken. Maar deze campagne bereikte haar doelgroep niet. Ze werd uitgezonden op de openbare zenders (vooral Canvas) en ze was te raadplegen via het Internet. Het computerloze doelpubliek van kansarmen, ouderen, laagopgeleiden… kiest vaker voor de commerciële zenders. Zo lopen ze de promotiefilmpjes mis. Beter zou zijn de campagne ook via de commerciële zenders bekend te maken omdat men dan een breder publiek bereikt. 28
Het debat rond de digitale kloof richt zich nogal sterk op de toegang tot computers en het Internet. Het aantal Openbare Computerruimtes moet worden uitgebreid zodat iedereen toegang heeft tot computers en Internet. Ook het sociale Internettarief zorgt voor extra toegang doordat er verwacht wordt dat mensen erdoor sneller de stap zetten om een computer mét Internet in huis te halen. Men kan zich hierbij bedenkingen maken. Op veel plaatsen zijn computers en Internet reeds gratis beschikbaar. Denk maar aan de bibliotheken en via openbare Internetkiosken. Belangrijker dan de toegang zijn de digitale inhouden en diensten en het gebruik ervan. Dit wil zeggen: bezit iemand de vaardigheden om informatie te zoeken en is die informatie wel kwaliteitsvol? Met andere woorden, maakt iedereen optimaal gebruik van de talrijke initiatieven die er zijn op vlak van ontspanning (computerspelletjes), cultuur (muziek beluisteren, kunst bekijken via het Internet), interactie (gebruik van email en chat), egovernment (elektronische identiteitskaart) en die via de nieuwe communicatie-netwerken mogelijk worden (VANDENBROUCKE, F., toespraak 22/09/2005).
5
Besluit
Wanneer men spreekt over de digitale kloof, dan gaat het niet alleen over toegang en gebruik maar ook over het beschikken over bepaalde vaardigheden. Dan blijkt dat het voor ouderen moeilijker is om deel te nemen aan het digitale tijdperk, maar zeker niet onmogelijk. We kunnen besluiten dat de groep computergeïnteresseerde ouderen erg klein maar groeiend is. Er moet meestal wel een duwtje in de rug gegeven worden door familie of kennissen alvorens men voor de computer gaat zitten. Eens dat gebeurd is staan de ouderen echter snel open voor de digitale verleiding omdat ze merken dat er voordelen mee gepaard gaan. Toch is er nog een lange weg af te leggen om Internetgebruik bij ouderen volledig ingeburgerd te maken. Tenslotte moet de diepte van de digitale kloof bij ouderen genuanceerd worden. Senioren zijn een achtergestelde groep om twee redenen. De cognitieve en motorieke vaardigheden nemen af met het ouder worden. Bovendien zitten we met twee ‘technologiegeneraties’. Aan de ene kant zijn er de jongere mensen die gewoon zijn met de computer en het Internet te werken via school, werk en thuismilieu. Daarnaast heb je de personen geboren voor 1950 die een grotere achterstand vertonen tijdens uitvoering van computertaken.
29
Er is dus een leeftijdseffect en een generatieaffect. Het tweede effect zal door verloop van tijd uit zichzelf verdwijnen zodat enkel het leeftijdseffect overblijft en de achterstand van senioren zal automatisch minder groot zijn. Voorlopig zijn de alternatieven (bankieren aan het loket, een reis boeken via een reisbureau…) nog voldoende aanwezig om de ouderen, die niet willen deelnemen, met rust te laten. Voor de computergeïnteresseerde senioren moet er voldoende opleiding en bijsturing zijn. Op deze ‘surfende senioren’ gaan we dieper in, in het volgende hoofdstuk (DE HAAN, J. 2004, p. 28-29).
30
Hoofdstuk 3: Surfende senioren 1
De ouderen van tegenwoordig
De senioren van nu zijn niet dezelfden als die van twintig jaar geleden. We spreken van ‘actieve vijftigplussers’ die met hun (brug)pensioen aan hun tweede jeugd beginnen. In de huidige samenleving kennen we met betrekking tot deze studie twee ontwikkelingen: vergrijzing enerzijds en de opkomst van de informatiemaatschappij anderzijds. België zal door deze trends in de komende decennia een ander aanzicht krijgen. Het straatbeeld zal erg vergrijzen, in 2040 zal meer dan twintig procent van de Belgische bevolking 65 jaar of ouder zijn. Zoals bekend liggen de oorzaken van vergrijzing in de stijgende levensverwachting en het op leeftijd komen van de naoorlogse babyboomgeneratie gecombineerd met een ontgroening aan de basis. Dit stelt de samenleving voor een aantal uitdagingen in verband met pensioenen en gezondheidszorg. Toch is het beeld niet uitsluitend negatief. Senioren staan meer dan vroeger open voor verandering. Ze willen nog wat van hun oude dag maken, zijn zich bewust van de tijd en hebben een groter netwerk dan de senioren van twintig jaar terug. Ze zijn niet bang om zich op late leeftijd bij te scholen en hebben een ruime interesse die verder reikt dan de kookclub en de kleinkinderen. Ook op het vlak van computerkennis zijn velen van hen bereid een cursus te volgen en zich te bekeren tot het digitale tijdperk. Het stereotype van bejaarden die de hele dag met pantoffels aan achter de kachel zitten of met breiwerk in de weer zijn is hoe langer hoe meer achterhaald. De meesten zijn erg actief en willen weten wat er te koop is in de wereld. Het zijn geen bejaarden, het zijn senioren. Dat is iets heel anders. De mei ‘68ers komen er aan en zullen de eerste ‘technologische generatie’ zijn. Zij hebben vaak tijdens hun beroepsloopbaan al met computers moeten werken en zijn dus vertrouwd met de digitale technologie. Het proces van generatiewisseling maakt dat het proces van digitale verspreiding versnelt en versterkt wordt (KLUMPER, O., DE HAAN, J., en STEYAERT, J., 2004, p. 1- 4).
31
2
Ouderen en het digitale tijdperk
Surfen is een activiteit voor jongeren. Dat geldt voor de sportieve inspanning én voor de digitale variant. Jongeren weten met veel gemak hun weg te vinden in beide werelden. Zowel in toegang als in het gebruik van computers zijn de jongere generaties koploper zoals bleek in het eerste hoofdstuk. De ouderen kijken van op afstand toe, maar meer en meer wagen ook zij de stap van traditioneel naar digitaal. Bij het nemen van deze stap moeten ouderen enkele mentale drempels overwinnen. We gebruiken de theorie van ontwikkelingspsycholoog Carl Rogers om na te gaan welke deze drempels zijn. Volgens Rogers zijn er vijf fasen te onderscheiden. Ook al hebben we de dimensies van de digitale kloof reeds besproken, wanneer we deze concreet toepassen op de ouderen ziet men een specifieke ontwikkeling. Zo is het dichten van de digitale kloof vaak moeilijker dan bij de andere doelgroepen, en wordt ook het gegeven van empowerment moeilijker doordat de ouderen makkelijker afhaken. Voor hen is het Internetgebruik namelijk minder noodzakelijk dan voor de andere doelgroepen. Om deze reden werden de verschillende fasen van Rogers10 in deze thesis opgenomen. Met andere woorden, welke mentale fasen en stappen moeten al dan niet door de senioren doorlopen worden wanneer het gaat om het overbruggen van de digitale kloof?
2.1
Knowledge
In deze fase hoort de oudere voor het eerst over het Internet. Dit gebeurt via de media en via persoonlijke contacten. Op televisie hoort met over het Internet en ook de geschreven pers is een informatiebron. De echte registratie komt echter pas wanneer er persoonlijke contacten aan te pas komen. Kinderen en kleinkinderen hebben een computer en de ouderen kijken al eens over de schouder mee of horen erover praten. Het beeld dat de ouderen van het Internet hebben is dan meestal niet volledig. Ze hebben zoon of dochter foto’s zien verzenden of ze hebben gehoord dat de kleindochter haar oude speelgoed via eBay verkocht, maar verder weten ze er weinig van.
10
De vijf fasen van C. Rogers worden besproken in DUIMEL, M. en KLUMPER, O, 2004, p. 73 – 87.
32
2.2
Persuasion
De oudere wordt in deze fase overhaald om het Internet te gaan gebruiken. Het voordeel dat het Internet kan opleveren speelt hier een rol. Ze merken bijvoorbeeld dat ze in contact kunnen blijven met hun kleinzoon die een wereldreis maakt door met hem te e-mailen of te chatten. Een tweede factor kan zijn of Internet bij de leefwereld van de persoon past of niet. Velen van de ouderen geven toe dat als ze jonger waren geweest, ze de stap nog wel zouden zetten maar nu zien ze computers als iets ‘van de jeugd’, waar ze zelf te oud voor zijn. Ouderen kunnen eveneens afgeremd worden om de stap te zetten door de complexiteit van de computer. Toch hebben veel ouderen door dat het Internet een steeds grotere plaats in het leven inneemt. Vroeger konden ze bijvoorbeeld via de telefoon vragen stellen bij een radioprogramma, maar doordat veel telefoonnummers veranderd zijn in een e-mailadres kan dat nu niet meer. Dit alles maakt dat ze sneller de digitale stap zetten.
2.3
Decision
In deze fase besluit men de computer te verwerpen of te proberen. Soms schamen de ouderen zich voor hun gebrek aan vaardigheden, en haken ze af. Sommigen van hen zien het nut er niet van in en vinden dat de alternatieven nog steeds voldoen. Ze hebben een krant, een encyclopedie en een telefoon en vinden dat genoeg. Velen van hen voelen zich te oud om er nog aan te beginnen of vrezen dat de computer de gezelligheid nog meer in de weg zal staan zoals ze dat gezien hebben bij de komst van de televisie. Geen enkele oudere begint uit zichzelf aan Internet. Ze starten pas na een duwtje in de rug. Dat kan één van de kinderen zijn of iemand van het rusthuis. De beslissing hangt dus eerder af van de stimulatie van hun omgeving.
2.4
Implementation
Wanneer men uiteindelijk de eerste stappen op het Internet neemt blijken deze minder moeilijk dan gedacht. De e-mail blijkt een groot voordeel te hebben ten opzichte van het schrijven van brieven. Gewoon schrijven lukt vaak niet meer en dan kan een toetsenbord uitkomst bieden. Ouderen maken enkel gebruik van een selectief gekozen aantal bewerkingen via Internet die passen in hun interessesfeer of hetgeen hen is voorgedaan.
33
2.5
Confirmation
De uiteindelijke beslissing om er mee bezig te blijven hangt af van het feit of ze de computer als een zinvolle tijdsbesteding gaan zien of niet. Een gepensioneerde die graag in de tuin werkt zit in de winter vaak voor de tv. Door zijn nieuwe hobby heeft hij een alternatieve tijdsinvulling. Deze persoon zal sneller de stap zetten tot de aanschaf van een computer. Meestal zorgen de kinderen voor een ‘afdankertje’ omdat de ouderen zich te oud voelen om nog veel te investeren. Alles hangt af van het feit of de ouderen de motivatie hebben om gebruik te maken van de nieuwe technologie. Belangrijk is dat ze er geen angst voor hebben en dat ze de vaardigheden verwerven om succesvol met de computer om te gaan. De beschikbaarheid van een computer speelt hier ook een belangrijke rol. Uiteindelijk moeten we kijken naar het daadwerkelijke gebruik en of dit zinvol is. Het spreekt voor zich dat wanneer een oudere de computer enkel gebruikt om spelletjes te spelen, er nog steeds sprake is van een probleem. Het is belangrijk om in gedachten te houden dat ICT op dit moment nog steeds erg complex, duur en snel veranderend is. De ouderen nemen reeds deel maar wanneer het in de toekomst eenvoudiger en goedkoper kan, zullen ouderen ongetwijfeld sneller geneigd zijn om de stap te zetten (KLUMPER, O., DE HAAN, J., en STEYAERT, J., 2004, p. 3- 5).
3
Ouderen en toegang tot computers en het Internet
Uit de cijfers van het eerste hoofdstuk blijk dat 82% van de jongeren tussen 16 en 24 jaar Internet gebruikt, terwijl 87% van de 65-plussers en 62% van de personen tussen de 55 en 65 jaar oud het Internet nooit hebben gebruikt. De ouderen maken dus maar een erg klein deel uit van de Belgische Internetpopulatie. Thuis bezitten ouderen veelal geen computer en ze doen niet gemakkelijk de moeite om elders gebruik te maken van computerfaciliteiten. Dit heeft te maken met een soort angst voor het onbekende en vaak ook met knoppenangst. Er is een soort van mentale barrière om tot aanschaf van een computer over te gaan. Ze voelen zich buitenstaanders wanneer het over computers gaat en computers lijken te ingewikkeld om een poging tot begrijpen te doen. De angst en gebrek aan durf leeft het sterkst bij de 65-plusser maar is ook sterk aanwezig bij de 50/64 jarigen (DE HAAN, J., 2004, p. 28).
34
4
Ouderen en gebruik van het Internet
Motivatie bepaalt of de ouderen een computer aanschaffen of juist niet. Maar eens de computer is aangekocht bepalen de digitale vaardigheden, en het gebrek daarvan, of de oudere op een efficiënte manier met de computer en het Internet om kan gaan. Ouderen schatten zichzelf over het algemeen minder vaardig in dan jongeren. Dit geldt zowel voor basisvaardigheden zoals tekstverwerking, als voor meer complexe toepassingen zoals het Internet. Ouderen leren het meest door zelf dingen op de computer te proberen maar ze maken wel meer gebruik van de formele leerwegen, net door hun knoppenangst. Ze hebben vaker angst om iets fout te doen en de computer als het ware te laten ‘ontploffen’. Ze zullen vaker een computercursus volgen of een informaticahandboek raadplegen. Ook buren en familie kunnen dienen als digitale ondersteuningsbron maar het experimenteren met de computer blijft het belangrijkst (DE HAAN, J., 2004, p. 27).
5
De digitale kloof en ouderen?
De meeste ouderen zijn vooral onder de categorie van digibeten thuis te brengen. Ze zijn als het ware compleet analfabeet op computergebied. Ze kunnen geen muismat onderscheiden van een modem en vinden al het gedoe met computers niet nodig. Ze komen uit een tijd waar mensen ’s avonds samenkwamen om spelletjes te spelen in plaats van alleen naar een scherm te zitten turen. Maar berichten uit de media geven aan dat niet alle ouderen zo afkerig staan tegenover de digitale toepassingen, als we zouden vermoeden. Voor de computersector zijn de senioren een ontdekte rijpe doelgroep die bestookt wordt met eigen software, boeken en websites. Ze hebben meer vrije tijd dan wie dan ook en storten zich vaak met plezier op de computer. De digitale generatiekloof is dus niet onvermijdelijk. Ouderen hebben het over het algemeen moeilijker om zich aan te passen aan de nieuwe technologieën maar het is niet onmogelijk. Volgens professor Leirman11 kunnen mensen tot de leeftijd van 75 dezelfde leerresultaten halen als jongeren, alleen moet het leerproces wat trager verlopen.
11
KU Leuven, sociale pedagogiek en erevoorzitter SeniorWeb Vlaanderen
35
Er moet voor de ouderen meer ondersteuning zijn en het aangename moet aan het nuttige gekoppeld worden. Er is volgens hem een grote groep Internetgeïnteresseerde senioren. Ze willen bijblijven, zich geestelijk blijven ontwikkelen en ze genieten van het bijleren. De professor merkt op dat er wel nog hinderpalen zijn. Zo moet de toegang tot computers goedkoper worden en de toestellen gebruiksvriendelijker. De leerstof moet aansluiten bij de leefwereld van de senioren en er moet voldoende opleiding aangeboden worden. Deze moet aangepast zijn aan de sfeer en het tempo van de senioren (YSEBAERT, T., De Standaard, 20/10/2005).
6
De BOOM-denkers over ICT-gebruik door ouderen
De media brengen ICT vooral in verband met jongeren maar er zijn verschillende redenen
12
om ouderen aan te zetten tot computergebruik. Het Internet wordt door hen weinig gebruikt maar kan zoveel toevoegen aan hun leven, aldus de boomdenkers.
6.1
Contact met de buitenwereld
Via het Internet kunnen de ouderen in contact blijven met verre familie en vrienden. Ze kunnen e-mail verzenden en ontvangen, chatten en live-gesprekken voeren via Skype of Msn Messenger. In de tijd van vereenzaming is het erg belangrijk er voor te zorgen dat ouderen zoveel mogelijk contact met de buitenwereld blijven behouden. De computer(les) kan zorgen voor
een
nieuw
gespreksonderwerp
met
de
eigen
kinderen
of
met
andere
computergeïnteresseerden. Ouderen blijven via het Internet niet alleen in contact en op de hoogte van de laatste nieuwtjes van hun familie en vrienden. Ze blijven ook bij op het vlak van nieuws en actualiteit. Ze kunnen online de krant lezen of een nieuwsbericht beluisteren en op de hoogte blijven van de laatste roddels in BV-land.
12
Voor het geven van de voorbeelden bij het BOOMscenario werd gebruik gemaakt van het werk van: KOK, L.,
BLOKZIJL, S. en HARTOG, R., 2001, p. 1 – 4.
36
6.2
Hobby’s en vrije tijd
Verschillende verenigingen voor senioren hebben hun eigen website. Ouderen kunnen op het Internet informatie verzamelen over hun favoriete zanger, huisdieren… Maar ook de invulling van hun vrije tijd wordt anders. Waar men vroeger uitsluitend voor de televisie zat heeft men er met het Internet een extra ontspanningsmogelijkheid bij. Er zijn de computer-initiatielessen waar men nieuwe mensen leert kennen en misschien zelfs nieuwe vrienden maakt. Wanneer men de cursus succesvol beëindigd heeft kan de computer dienen als alternatieve tijdsinvulling. Een klein deel van de computergeïnteresseerde senioren gaat zelfs verder en besluit zelf computerles te gaan geven aan andere ouderen.
6.3
Dagelijkse benodigdheden
Meer en meer supermarktketens bieden hun diensten online aan. Klanten vullen hun digitale karretje en rekenen af aan een digitale kassa. Ze kunnen hun boodschappen dan in de supermarkt in hun buurt of op een verzamelpunt gaan afhalen. Maar sommige ketens gaan nog verder en hebben een thuisleveringsdienst die de boodschappen tot aan de voordeur brengt. Dit is in het bijzonder erg handig voor ouderen die moeilijk te been zijn. Vaak zijn zij afhankelijk van familie of vriendelijke buren om aan hun wekelijkse boodschappen te komen. Voor deze mensen kan het dus erg nuttig zijn de digitale vaardigheden onder de knie te krijgen. Voorstanders van de informatisering van ouderen geven het online boodschappen doen dan ook als één van de redenen om door de computer langer zelfstandig te kunnen blijven leven.
6.4
Aankopen van kledij en apparatuur
Niet enkel de grote supermarktketens spelen handig in op het digitaal winkelen. Tegenwoordig is zowat alles wat je in een gewone winkel kan kopen, te verkrijgen via het Internet en je vindt Internetshops die de spullen tot aan je deur brengen. Niet alleen de gewone winkels die via het Internet een graantje proberen mee te pikken zijn een groeiende business. De online handelsplaatsen, waar men (tweedehands) spullen kan aanbieden en aankopen, zijn erg populair. De bekendste hiervan is eBay, de oprichters vertellen dat ouderen
37
hun dienst meer en meer leren kennen. Vooral bij de verzamelaars van oude munten en postzegels is eBay erg in trek. Ouderen hoeven niet meer naar beurzen of rommelmarkten om eigen spullen te verkopen of er nieuwe aan te kopen. Dit maakt dat ze hun hobby langer kunnen uitoefenen en voor vervoer niet meer afhankelijk moeten zijn van anderen, aldus de voorstanders.
6.5
Diensten
Verzekeringen, ziekenhuizen, banken… allen hebben ze een digitale variant. De klant kan hier informatie opzoeken en voor een groot deel gebruik maken van de diensten die geboden worden in de ‘normale wereld’. Vooral het Internetbankieren is erg populair. Alle bankverrichtingen kunnen via een erg veilige Internetaccount gaan waardoor de oudere het huis niet meer hoeft buiten te komen. Banken bieden speciale cursussen aan om vijftigplussers aan te zetten tot Internetbankieren omdat de functies aan het loket langzaam aan verminderen. De meeste grote verzekeringen bieden hun diensten online aan. Schadeclaims en advies kunnen via het Internet aangevraagd en verkregen worden. Bij sommige verzekeringsmaatschappijen kan men online een extra verzekeringspolis aanvragen. Tenslotte zijn ook de meeste ziekenhuizen digitaal vertegenwoordigd. Patiënten en bezoekers kunnen er terecht voor de raadpleginguren, bezoekuren en een overzicht van de verschillende diensten en artsen. Vaak kunnen ze via e-mail bij de ombudsdienst van het ziekenhuis terecht wanneer ze klachten of suggesties hebben. Dit is vooraal handig voor mensen voor wie die de gewone ombudsdienst een te hoge drempel heeft.
6.5
Reizen en overwinteren
Steeds meer ouderen brengen een groot deel van hun oude dag door in het zuiden. Op het Internet vinden ze een uitgebreid gamma van informatie over allerhande bestemmingen en accommodaties. Maar hier stopt het niet mee. Verschillende mensen schreven zelf hun eigen overwinterervaringen neer op een eigen website. De ouderen kunnen zo uit eerste hand vernemen hoe het dagelijkse leven in een bepaalde stad er uit ziet. Ze worden op de hoogte gebracht van de kleine dingen die ze op de reisbureaus niet horen en die enkel mensen met ervaring hen kunnen vertellen. Zo kunnen ze uitzoeken of er in de buurt veel Belgen
38
verblijven, of de Spaanse kruidenier ook producten verkoopt die zij gewoon zijn te gebruiken en of er een dokter in de buurt is die (een beetje) Nederlands spreekt. Verschillende websites bieden forums aan om zoveel mogelijk ouderen hun ervaringen te laten neertypen en vaak kan er ook over het overwinteren gechat worden. Via het Internet is het mogelijk om een verblijf en vlucht te boeken zonder naar het reisbureau te gaan. De reisdocumenten worden opgestuurd of er wordt zelfs volledig digitaal geboekt via een bevestigingsmail. De oudere hoeft zich voor de rest geen zorgen te maken.
7
Ouderen als digitale drenkelingen, het DOOM-denkersscenario
Er zijn verschillende vormen van uitsluiting die ervoor zorgen dat ouderen niet deelnemen aan het digitale tijdperk. Deze kunnen vanuit de oudere zelf komen of kunnen aangegeven worden door de maatschappij. De vormen van uitsluiting zijn op te delen in vier 13 categorieën.
7.1
Ouderen hoeven niet deel te nemen
Dit is een vorm van uitsluiting die kan ontstaan wanneer de omgeving geen eisen meer stelt aan ouderen. De ouderen worden als het ware ontslaan van de verplichting om maatschappelijk en betekenisvol aanwezig te zijn. Men gaat er dan van uit dat met het verstrijken van leeftijd er minder belang moet worden gehecht aan maatschappelijk actief zijn en maatschappelijke functies. Deze rollen worden afgestaan aan de jongere mensen en het kunnen van de ouderen staat niet ter discussie. Men gelooft eigenlijk wel dat de ouderen het zouden kunnen maar men streeft er niet naar deze kennis te gebruiken.
13
De vier categoriën van uitsluiting komen uit: FRISSEN, V. en TE MOLDER, H., 1998, p. 150 – 154.
39
7.2
Ouderen kunnen niet deelnemen
Hier gaat men uit van het feit dat ouderen niet meer opgewassen zijn tegen de omgevingsdruk. Verklaring hiervoor zou zijn dat de omgevingsdruk is toegenomen en dat de competenties met het ouder worden verminderen. Het stereotype beeld van de oudere als ziekelijk, langzaam en minder productief is hier het voorbeeld. De vaardigheden die de persoon heeft zijn verouderd en het aanleren van nieuwe vaardigheden is bijna niet meer mogelijk door zijn individuele beperkingen.
7.3
Ouderen willen niet deelnemen
Hier speelt de ontwikkeling van de omgeving geen rol maar het kunnen en de wil om te kunnen worden in twijfel getrokken. Het verouderingsproces zou er toe leiden dat de ouderen zich automatisch terugtrekken uit de samenleving. Ze doen dan het eerst afstand van de maatschappelijk complexere terreinen die ver van hun leefwereld afstaan. De computer en het Internet hebben ze nooit van kort bij meegemaakt en ze willen er ook niet meer mee beginnen.
7.4
Ouderen mogen niet deelnemen
Dit is een erg duidelijk opgelegde vorm van uitsluiting. Hier is de omgeving op een bepaalde manier ontwikkeld waardoor de drempels voor deelname door ouderen erg hoog liggen. Ouderen kunnen ongeacht hun leergierigheid en kunnen nog uitgesloten worden. Een voorbeeld hiervan waren de ouderen die enkele jaren geleden op pensioen werden gestuurd omdat ze volgens hun werkgevers ‘te oud’ waren om nog te starten met computerkennis op te doen.
40
8
Wat denken de senioren zelf?
Voor- en tegenstanders ten spijt, wat willen de senioren nu zelf? De praktijk vertelt ons dat de ICT-markt voor senioren aan het groeien is. De babyboomers voegen zich bij de huidige groep van senioren en er wordt verwacht dat het Internetgebruik onder senioren in Europa voor zestig procent zal toenemen in de komende zes jaar (KUBITSCHE, L., 2002, p. 1 – 4 ). In het begin van het jaar werd er in rusthuis Jacobus aan de Motten in Tongeren een computerlokaal geopend. Senioren konden er computerlessen krijgen. Veertig van de honderddrieënveertig gasten van dit OCMW-rustoord toonden belangstelling. Ze wilden de computer vooral leren gebruiken om met hun (klein)kinderen te communiceren via e-mail, en deel te nemen aan spelletjes. De opstelling van de computers is aangepast aan de specifieke noden. Er is genoeg bewegingsruimte rond de tafels en de tafels staan op een hoogte die ook rolstoelgebruikers toelaat aan de lessen deel te nemen (VT, De Standaard, 25/01/2005). Uit onderzoek van KBC Bank rond elektronisch betaalverkeer bleek dat achtentwintig procent van de 55- tot 75 jarigen wel eens op het Internet vertoeft, hiervan doet drieëntachtig procent dat dagelijks. Voor overschrijvingen kiezen de senioren voor de bankautomaat (zevenentwintig procent), maar ook zeventien procent gebruikt hiervoor de computer. Ondanks de drempels (gevoel onveiligheid en technische achterstand) was de sterkste groei bij het elektronisch bankieren te noteren bij de 55-plussers. Elektronisch bankieren is dus zeker populair bij de senioren (KLD, De Standaard, 27/11/2003). In Brussel nam de KBG (Kristelijke Beweging van Gepensioneerden) het initiatief tot een cybertearoom voor gepensioneerden. Hier kunnen ze samen, gratis en gezellig surfen op het Internet. Het is de bedoeling dat de gepensioneerden samen met leeftijdsgenoten aan de slag gaan. Wanneer ze iets niet weten kunnen ze het vragen aan één van de senioren met meer ervaring op het Internet. De eerste bezoekers waren vooral geïnteresseerd in het plannen van reizen, tekstverwerking en vooral het ontdekken van het Internet (BEEL, V., De Standaard, 11/06/2003). Dit zijn slechts enkele voorbeelden die de kranten haalden in de afgelopen 3 jaar. Het bewijst dat ouderen bereid zijn de inspanning te leveren aan het digitale tijdperk deel te nemen als ze een duwtje in de rug krijgen van rusthuis, familie of omgeving. Ook het groeiende succes van seniorenwebsites geeft aan dat senioren nieuwsgierig zijn.
41
Een goed voorbeeld van een website specifiek voor senioren is Seniorennet. Alles begon met de veertienjarige Pascal Vyncke die een vraag kreeg van zijn oma. Ze had gehoord dat je op het Internet werkelijk alles kon vinden en vroeg of hij voor haar iets kon opzoeken over haar pensioen. Hij probeerde maar kon haar vraag niet meteen beantwoorden. Hij was op dat moment net van plan een nieuwe website op te richten en het idee voor Seniorennet was geboren. Hij ging als een razende informatie opzoeken die senioren kan interesseren. Hij schreef en telefoneerde naar ministeries, gezondheidsinstellingen en banken met vragen als: hoeveel bedraagt een pensioen, hoe kun je online bankieren, wat zijn de eerste symptomen van Alzheimer. Hij ondervond dat er veel informatie aanwezig was op het Internet, maar dat deze erg moeilijk te vinden was. Hij verzamelde al de informatie op één toegankelijke plek en Seniorennet was een feit. Ondertussen heeft hij al meer dan twintigduizend pagina’s informatie verzameld en de site groeit nog steeds. Met zijn 4.500 tot 5.000 bezoekers per dag is het de meest populaire site voor ouderen in België. In het jaar 2000 werd hij zelfs ‘Website van het jaar 2000’. Vyncke schreef ook een bestseller, over hoe senioren op het Internet geraken. Er zijn heel veel computerboeken op de markt, maar weinig boeken waar ouderen iets aan hadden volgens Vyncke. Veel van die boeken vragen namelijk veel voorkennis. Er waren wel computerboeken voor senioren, maar dit waren eigenlijk boeken geschreven voor jongeren en vervolgens in een andere kaft gestoken. Vyncke legt in zijn boek alles erg duidelijk en vooral uitgebreid uit. Zijn boek telt ongeveer 500 pagina’s en diverse aspecten van het Internet worden uitgelegd, zowel voor beginners als voor gevorderden. Inmiddels is het boek aan zijn negende druk toe (via www.seniorennet.be). Maar Seniorennet is niet een op zichzelf staand verhaal. Ondertussen zijn er talrijke sites gericht op de doelgroep van senioren. Er zijn acht grote Belgische en Nederlandse seniorensites. Via deze sites kan de oudere op zoek naar een plaatsje in een rusthuis, er worden activiteiten voor ouderen op aangekondigd en je vind er nieuws van de overheid en nieuws van Europa in verband met ouderen. De rubriek Literatuur vermeldt vaak boeken over en voor ouderen.
42
9
Besluit
Boom- en doomscenario’s ten spijt, de realiteit is genuanceerder. Sommigen stellen dat de recente aandacht voor het overbruggen van de digitale kloof bij ouderen enkel bedoeld is om een nieuwe markt aan te boren voor consumptiebedrijven. Toch is er voor de verkleining van de digitale kloof bij ouderen iets te zeggen. Niet-bezit en niet-gebruik van de computer zou voor ouderen kunnen gaan betekenen dat hun deelname in de maatschappij bemoeilijkt wordt. Zolang je als oudere voor je boeken terecht kan in de boekenwinkel is er bijvoorbeeld geen probleem. Maar wat als de boeken plots veel goedkoper worden wanneer je ze bestelt via het Internet, of wanneer de keuze veel uitgebreider is? Hetzelfde geldt voor de banken. Zolang men aan het loket dezelfde dienstverlening kan krijgen als via het Internet is het voor ouderen niet nodig zich het elektronisch bankieren eigen te maken. De realiteit is echter dat de loketfuncties meer en meer beperkt worden en dat men zo veel mogelijk wordt aangezet gebruik te maken van de nieuwe technologieën omdat deze goedkoper zijn voor de producent. Sommige Internetspaarrekeningen bieden nu al hogere renten dan de normale en enkel op Internet vind je de meest recente zoekertjes voor het kopen van en huis of van een tweedehandse auto (STEYAERT, J., 2004, p. 34 – 35). Maar niet enkel voor commerciële doeleinden kan computerkennis voor ouderen nuttig zijn. Ook de overheid wordt geïnformatiseerd. Ze biedt elektronische dienstverlening aan via elektronische portalen zoals het Internet. E-government verandert de dienstverlening in positieve zin. Ze gebeurt sneller doordat de gebruiker zich niet meer hoeft te verplaatsen en er geen sprake meer is van wachttijden. Ze is ook gebruiksvriendelijker doordat de gebruiker 24u op 24u, 7 dagen op 7 toegang heeft tot de overheid (VANDERSMISSEN, J., 2005-2006, p. 3 – 13). Een voorbeeld van e-government wordt gegeven door de stad Hasselt. Stad Hasselt biedt op haar website een digitaal loket aan waar men informatie kan ophalen of een aanvraag kan doen bij één van de diensten op de gemeente. Men kan een adreswijziging doorgeven, een bewijs van woonst aanvragen of een overlijdensakte aanvragen. Men hoeft dus niet langer naar het gemeentehuis om administratieve formaliteiten in orde te brengen. Men vraagt aan wat men nodig heeft en zet een elektronische handtekening (met juridische waarde) als identificatiebewijs (via www.hasselt.be).
43
De keerzijde van de geïntegreerde dienstverlening is dat de achterblijvers niet kunnen genieten van al de voordelen. Om het risico van ongelijke behandeling te vermijden zolang niet iedereen toegang heeft, wordt ‘voorlopig’ geopteerd om de elektronische weg te zien als een bijkomende toegang tot de overheid. De kost van de gebruikers blijft dezelfde en de gelijkwaardige van zowel elektronische als traditionele gebruikers blijft gegarandeerd. Toch voorspelt men dat de elektronische variant onvermijdelijk aan terrein zal winnen en dan is het belangrijk dat iedereen ondersteund wordt om deel te kunnen nemen aan het e-government (VANDERSMISSEN, J., 2005-2006, p. 3 – 13). Ook het opbouwwerk is overtuigd van het groeiend belang van de computer voor haar doelpubliek. Vandaar dat zij startten met het project @LAS (RIMO Bilzen). Hieraan namen heel wat actieve vijftigplussers deel die graag wat wilden bijleren over de computer en het Internet. Via het volgen van initiatielessen zetten de oudjes hun eerste digitale stappen. In het praktisch deel van dit eindwerk gaan we na hoe zij het digitale tijdperk ervaren. Wat zette hun aan tot computergebruik en ondervinden zij een digitale kloof? Tenslotte wordt er nagegaan of zij van de verschillende initiatieven van de overheid op de hoogte zijn en proberen we erachter te komen wat er volgens hen beter kan.
44
Praktisch gedeelte
45
Hoofdstuk 1: Het onderzoeksproces
1
De Onderzoeksopzet
1.1
De probleemstelling
Door het toenemende belang van digitale media in onze maatschappij ontstaat er als het ware een tweedeling tussen hen die vlot gebruik maken van de computer, en zij die langs de zijlijn toekijken. We kunnen niet naast het feit dat digitale vaardigheden belangrijker zullen worden in de toekomst, denk maar aan de elektronische dienstverlening van de overheid en de banken die bankverrichtingen steeds minder vaak langs het loket willen laten doorgaan. Een grote groep van achtergestelden blijken de ouderen te zijn. Zij zijn het minst vaak in het bezit van een computer en weinigen van hen weten hoe ermee om te gaan. Het is de bedoeling dat de digitale kloof gedicht wordt en dat ouderen aangezet worden tot computer- en Internetparticipatie. Maar willen die ouderen dat ook zelf? Zijn ze geïnteresseerd in de nieuwe media of voelen ze zich simpelweg te oud om nog bij te leren? Zijn ze op de hoogte van de initiatieven die er zijn om de digitale kloof aan te pakken en wat motiveert hen juist om toch voor de computer plaats te nemen? Velen van hen hebben angst voor de computer. Verdwijnt die angst wanneer ze de stap durven te zetten om deel te nemen aan een initiatiecursus computergebruik en is een dergelijke cursus nuttig? Waarvoor gebruiken ouderen de computer en is er een maatschappelijke druk om deel te nemen aan de digitale maatschappij?
1.2
Een samengestelde onderzoeksvraag
Er wordt in de literatuur weinig naar de mening van de ouderen zelf gepeild, terwijl juist zij diegenen zijn om wie het draait. Een vraag die gesteld kan worden is, vinden de ouderen het wel nuttig voor zichzelf om op late leeftijd nog aan computerlessen te beginnen? Omdat er tot nu toe weinig onderzoek is verricht bij de ouderen zelf en hun mening over computergebruik en de digitale kloof, was dit een uitdaging om over het onderwerp te schrijven. 46
De samengestelde onderzoeksvraag voor deze thesis kan men dan ook als volgt samenvatten: ‘Wie zijn de ouderen die deelnemen aan een initiatiecursus computergebruik? Wat zijn hun motieven en zien ze de computer als een handig hulpmiddel naar de toekomst toe? Hoe ver reikt hun kennis over digitale media en overheidsinitiatieven rond de digitale kloof?’
1.3
De doelstellingen
Het doel van het onderzoek is het beschrijven van verschillende elementen. Op de eerste plaats wordt de doelgroep beschreven. Zijn het voornamelijk vrouwen of mannen die inschreven voor de initiatielessen, wat is hun leeftijd… Daarnaast wordt er beschreven of de ouderen ooit in contact kwamen met een computer voor de aanvang van het project. Zo wordt er bijvoorbeeld nagegaan of de betrokkene ooit beroepsmatig of privé een computer heeft gebruikt en waarvoor. Vervolgens wordt er gepeild naar de motieven van de gebruikers om aan de cursus deel te nemen. Er wordt nagegaan of het project iets veranderd heeft aan het gebruik en de mening van de ouderen over de computer. Zullen ze na deelname aan het project de computer meer gaan gebruiken en waarvoor? Er wordt bekeken of andere vormen van digitale media (bijvoorbeeld GPS) bekend zijn bij de ouderen. Tenslotte worden de toekomstverwachtingen van de ouderen in verband met digitalisering onder de loep genomen en wordt er nagegaan of ze op de hoogte zijn van de verschillende overheidsinitiatieven ter bestrijding van de digitale kloof. Regelmatig zal de praktijk vergeleken worden met het geschetste theoretische beeld.
1.4
Motivering van het (onderzoeks)onderwerp
De aanleiding van de onderwerpskeuze was het project @LAS in Schoonbeek. Hier wordt (voornamelijk) aan senioren initiatieles computergebruik gegeven. Het onderwerp spreekt aan doordat het erg actueel is. We denken hierbij aan de ‘Internet voor Iedereen’-campagne (Nationale Actieplan tegen de digitale kloof) die gelanceerd werd tijdens het verloop van het project. Hierbij ontstond de behoefte om na te gaan wat de motieven zijn van ouderen om de digitale kloof te overbruggen en hun mening te vragen over het digitale tijdperk.
47
2
Het onderzoeksonderwerp
2.1
De onderzoekseenheden
De eenheden van het onderzoek bestonden uit alle cursisten die deelnamen aan de beginnerlessen van computerproject @LAS. Het project ging door in de sociale woonwijk Schoonbeek, een wijk met ongeveer 833 inwoners. De wijk bestaat nu 31 jaar en wordt voornamelijk bewoond door gezinnen van gemengde nationaliteit. Ruim de helft van de inwoners is van Belgische afkomst, de andere bewoners zijn van Turkse, Italiaanse, Spaanse, Marokkaanse... origine. Het is opvallend dat geen van deze groepen oververtegenwoordigd is. De volledige populatie van @LAS- beginnercursisten14 bestond uit 47 onderzoekseenheden. Van deze populatie werden in totaal 29 onderzoekseenheden effectief onderzocht. De andere vielen af om verschillende redenen, deze waren divers van aard, namelijk: Leeftijd: Als grens werd de leeftijd vanaf vijftig jaar gekozen omdat het onderzoek gaat over de beleving van de digitale kloof bij ouderen. Men kan stellen dat mensen van boven de vijftig, vroeger tijdens hun schoolopleiding, nooit in contact zijn gekomen met computers. Deze mensen waren dus op zichzelf aangewezen wilden ze computervaardigheden verkrijgen. Twaalf van de ondervraagden waren jonger dan vijftig jaar. Beroepsactiviteit: De werkende en werkzoekende vijftigplussers werden uit het onderzoek geweerd omdat zij tijdens het werk gemakkelijker in contact kunnen komen met computers en zo de resultaten in een bepaalde richting kunnen sturen. Er werd besloten enkel met de blijvend beroepsinactieve personen rekening te houden. Zo vielen uiteindelijk twee werkzoekende en vier werkende vijftigplussers af.
14
De rekrutering voor de cursus gebeurde via het dorpsrestaurant en het dorpspamflet. We kunnen dus stellen dat de deelnemers aan het project geïnteresseerd zijn in wat er op wijkniveau gebeurt.
48
2.2
De waarnemingsmethode
Als waarnemingsmethode voor het onderzoek werd er gekozen voor een enquête en dit omdat de verwerking zo optimaal mogelijk zou kunnen verlopen. Er werd geopteerd voor een schriftelijke enquête gezien de grootte van de populatie. Non-response werd tegengegaan door de enquête tijdens de lesmomenten af te nemen aan kleine groepjes (zes personen), en dit onder begeleiding. Het taalgebruik binnen de enquête werd afgestemd op dat van de deelnemers en het lettertype werd uitvergroot zodat het voor de ouderen vlotter lezen was. De ouderen kregen de kans om uitleg te vragen wanneer een vraag hen niet volledig duidelijk was. De enquête werd, samen met een vrijwillige lesgever van project @LAS, toegelicht en afgenomen. De cursisten vulden de enquêtes zelf in. Op het einde werd er gecontroleerd of alle vragen ingevuld werden, dit om non-response tegen te gaan. De ouderen die betrokken zijn in het project zijn mogelijk niet representatief voor de volledige ouderengemeenschap. Ze zijn geïnteresseerd in wat er op dorpsniveau gebeurt, zetten reeds de stap naar vorming en komen uit dezelfde (sociale) woonwijk. Het is dan ook mogelijk dat er hierdoor een vertekend beeld ontstaat. We houden dit gegeven in het achterhoofd bij het trekken van de eindconclusies.
3
De drie fases van het eigenlijke onderzoeksproces
3.1
De voorbereidingsfase
Het opstellen van de enquête gebeurde nadat er een literatuuronderzoek had plaatsgevonden en het theoretisch gedeelte van het eindwerk praktisch afgerond was. Het theoriegedeelte werd dan ook als basis genomen voor het opstellen van de enquête. Er werd gesleuteld aan verschillende versies van de enquête tot uiteindelijk de huidige overbleef. De eerste versie handelde te veel over het project @LAS zelf en te weinig over het onderwerp ‘ouderen en de digitale kloof’. Het zou dan ook moeilijk zijn geweest er veel relevante conclusies uit te trekken.
49
De eerste versie werd herwerkt maar er bleven enkele vragen in verband met de beleving van het project overeind omdat deze van nut zijn voor de stageplaats en de evaluatie van het project. Op deze vragen (enquêtevragen 17, 18, 20, 21, 22, 23, 26, 28, 29) wordt dan ook niet teruggekomen in dit praktische gedeelte. Om correct te zijn werd er een proefenquête voorzien, die werd afgenomen bij de groep van gevorderden (tien personen) van project @LAS. De laatste moeilijkheden werden aangepast en er kon van start gegaan worden met het afnemen van de enquête bij de beginnergroepen. Het vastleggen van afspraken gebeurde voornamelijk in samenspraak met Karel Bollen (RIMO-Limburg). Er werd besloten de enquête enkel bij de beginnergroepen af te nemen omdat er bij de gevorderden geen kennis was over een voortraject in verband met computergebruik. Bij de gevorderde cursisten verschilt de voorkennis in verband met computers erg, terwijl de beginners allemaal computeranalfabeten zijn. Tijdens de startvergadering van het project werd er aan de deelnemers verteld dat ze op het einde van hun cyclus uitgenodigd zouden worden om deel te nemen aan de enquête. Allen reageerden hierop positief. Er werd afgesproken de enquête in een groot lettertype te verspreiden gezien de leeftijd van de cursisten en een aangepast taalgebruik te hanteren. De enquête is vrij uitgebreid zodat er genoeg besluiten getrokken kunnen worden.
3.2
De onderzoeksfase
Het eigenlijke enquêteren gebeurde op het einde van de laatste les van de beginnergroepen van het project. De cursisten mochten vrij kiezen of ze deelnamen of niet. Iedereen was bereid om mee te werken. Velen zagen het als een mogelijkheid om mezelf als lesgever te bedanken en hun steentje voor het schrijven van deze thesis bij te dragen. De beleving van het enquêteren was aangenaam. Wel waren enkele van de jongere uitgesloten deelnemers teleurgesteld omdat zij niet in de besluiten van de thesis zouden opduiken. Toch werd er ook aan hen gevraagd om deel te nemen zodat de resultaten die zouden dienen voor de evaluatie van het project correct zouden zijn. Het was te merken dat veel van de ouderen trots waren dat er naar hun mening werd gevraagd, en ze vulden de enquête dan ook erg gemotiveerd in. De tijdsduur was verschillend maar toch deed niemand langer dan dertig minuten over het invullen van het geheel.
50
3.3
De verwerkingsfase
Deze fase nam heel wat tijd in beslag. Eerst werden de antwoorden van de senioren bestudeerd. Vervolgens werden ze in tabellen gegoten om het concluderen vlotter te laten verlopen. Zo werd inzicht verkregen in de keuzecategorieën waarvoor de ouderen telkens gekozen hadden. Het cijfermateriaal werd enkele keren gecontroleerd om zeker te zijn van het bekomen resultaat. Er deden zich geen moeilijkheden voor bij de verwerking doordat de vragenlijst na het invullen elke keer gecontroleerd werd. Er werd dus nergens een vraag overgeslagen. Van de keuzemogelijkheid ‘andere’ werd slechts enkele malen gebruik gemaakt en telkens kon het antwoord ingedeeld worden bij één van de bovenstaande antwoordcategorieën. Deze antwoorden werden dan ook niet ingedeeld bij ‘anderen’ aangezien ze niet afwijkend genoeg waren om relevant te zijn. De resultaten van deze verwerkingsfase worden in het volgende hoofdstuk besproken.
51
Hoofdstuk 2: Onderzoeksanalyse: Wie zijn de beroepsinactieve 50-plussers die deelnemen aan een computercursus? 1
Inleiding
Allereerst zal er een beeld worden geschetst van de ouderen die deelnamen aan de beginnerscursus van project @LAS te Bilzen. Van de algemene gegevens wordt er overgegaan op de situatie zoals deze was voor men met de lessen begon. Kwamen de ouderen reeds in aanraking met computers of andere vormen van digitale media en maakte dit de stap voor hen kleiner? Vervolgens wordt er nagegaan of hun beleving met betrekking tot computers veranderde wanneer ze de beginnerscursus hadden doorlopen. Tenslotte wordt er gepeild naar de mening van de ouderen in verband met de digitale kloof en de initiatieven die door de overheid op de voorgrond worden geschoven.
2
De ouderen binnen computerproject @LAS
2.1
Leeftijd
Van de ouderen die aan de vooropgestelde voorwaarde van blijvend beroepsinactief voldoen zijn tien personen jonger dan zestig jaar. De grootste groep deelnemers bevindt zich in de leeftijdsklasse tussen zestig en negenenzestig jaar (elf personen). Acht personen zijn zeventig jaar of ouder, waarvan één persoon zelfs ouder dan tachtig jaar. Uit de grafiek op de volgende pagina kunnen we duidelijk afleiden dat men onder de leeftijd van vijfenzestig jaar sterker geïnteresseerd is in het deelnemen aan een computercursus. Vanaf deze leeftijd begint het aantal deelnemers per leeftijdsgroep te dalen. Dat is te verklaren doordat de eerste groep de groep van ‘actieve vijftigplussers’ is, dit zijn de ouderen die nog niet of weinig te kampen hebben met gezondheids- of geheugenproblemen, wat de deelname aan de lessen kan afremmen.
52
Het is interessant om na te gaan of er verschillen zijn in motieven voor deelname tussen de verschillende leeftijdsklassen. De hypothese was dat de ‘jongere’ senioren eerder geïnteresseerd zijn in het effectieve computergebruik, terwijl de ‘ouderen’ eerder deelnemen voor het sociale contact dat ze via de lessen verkrijgen. Uit de resultaten bleek echter dat de motieven
voor
deelname
onderling
niet
erg
verschilden
bij
de
verschillende
leeftijdscategorieën. Zowel de oudere als jongere senioren vinkten de opties bijleren en sociaal contact aan. Er werd dan ook besloten om verder in dit hoofdstuk slechts sporadisch een onderverdeling in leeftijd te maken bij het bespreken van de resultaten.
Leeftijd 8
Aantal
7 6 5 4 3
Leeftijd
2 1 0 50 - 55
56 - 60
61 - 65
66 - 70
71 - 75
76 - 80
80+
Leeftijdscategorie
2.2
Geslacht
Uit het onderzoek blijkt dat de doelgroep voor meer dan de helft uit vrouwen bestaat. Meer bepaald zestien vrouwen ten opzichte van dertien mannen. Ook bij de achttien niet geselecteerde ondervraagden was deze trend merkbaar, elf vrouwen namen hier deel. Dit is onverwacht omdat wanneer men spreekt over de bestrijding van de digitale kloof, vrouwen regelmatig als achtergestelde groep worden opgevoerd. Zij zouden minder snel de stap zetten tot computergebruik omdat ze er zich minder voor interesseren. Reden hiervoor zou kunnen zijn dat de computer over het algemeen als een technisch iets ervaren wordt. Het is een mannenzaak en vrouwen denken dat ze er minder verstand van zullen hebben.
53
In de vakliteratuur is er sprake van een inhaalbeweging. Deze inhaalbeweging wordt hier eveneens vastgesteld. Vrouwen blijken interesse te hebben om de digitale kloof te overbruggen. Ook zij merken dat een computer nuttig kan zijn en ze willen niet achterblijven. Je kunt bijvoorbeeld stellen dat het in een gezin vooral de vrouw is die denkt aan verjaardagskaartjes en de communicatie met de (klein)kinderen wanneer deze het huis uit zijn. Doordat de eigen kinderen steeds vaker het Internet kiezen boven de gewone telefoon merken de vrouwen dat ze moeten bijleren indien ze in contact willen blijven met hun kroost. In tijden waarin meer en meer jonge mensen ervoor kiezen zich tijdelijk of permanent in het buitenland te vestigen, speelt een computer een steeds grotere rol in de communicatie. Al was het maar om de hoge telefoonrekeningen te drukken. De inhaalbeweging waarover in het theoretische gedeelte gesproken wordt komt dus terug in de praktijk. Toch moeten we voorzichtig zijn om deze conclusie te veralgemenen. In een achtergestelde wijk ligt het namelijk voor de hand dat vrouwen, nog meer dan mannen, beroepsinactief zijn. De setting waarin de enquête werd afgenomen kan dus invloed hebben gehad op het resultaat.
2.3
Scholingsniveau en beroepsverleden
Het grootste deel van de deelnemers is laaggeschoold. Als beoordelingscriterium wordt hier het
diploma
lager
middelbaar
onderwijs
gehanteerd.
Slechts
twaalf
van
de
onderzoekseenheden behaalden een diploma hoger secundair onderwijs. De praktijk bevestigt hier de theorie, laaggeschoolden behoren vaker tot de doelgroep van de digitale kloof. Enkel de drie personen die hoger onderwijs volgden gaven aan ooit beroepsmatig met een computer te hebben gewerkt, zij het in geringe mate. De lage scholingsgraad is deels te verklaren door het feit dat het gaat om oudere deelnemers die minder kansen hebben gehad om lang te studeren dan de jongere generaties. Maar in de theorie werd ook duidelijk dat wanneer het gaat om computerkennis, de niet-opgeleiden vaker deel uitmaken van de doelgroep ter bestrijding van de digitale kloof. In dit onderzoek wordt bewezen dat men grote aandacht moet besteden aan de kloof tussen de hoger- en lager opgeleiden, zoals die er is op zoveel maatschappelijke domeinen. Wanneer men de lager opgeleiden tijdens hun jongere leven met de computer kennis leert maken, zullen ze als ouderen automatisch minder bijscholing nodig hebben. Het valt op dat het scholingsniveau van de deelnemers niet hoog is, zoals blijkt uit de grafiek op de volgende pagina. Dit heeft automatisch invloed op hun vroegere beroepsniveau.
54
9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Hoger onderwijs
ASO
TSO
BSO
Lager middelbaar onderwijs
Lager onderwijs
Scholingsniveau
Geen
Aantal
Scholingsniveau
Studierichting
Van de negenentwintig ondervraagden zijn twee personen blijvend arbeidsongeschikt. Zeventien personen zijn (brug)gepensioneerd en de overige tien zijn huisvrouw. Zeven personen werkten in het verleden als bediende, twaalf als arbeider. We kunnen besluiten dat het grootste deel van de doelgroep een (beroeps)verleden heeft waarin men niet of weinig met de computer in contact is gekomen. Men zou ervan kunnen uitgaan dat de huisvrouwen eerder deelnemen uit verveling dan uit daadwerkelijke interesse. Wanneer we echter kijken naar de motieven van de huisvrouwen om deel te nemen antwoordt men: om bij te blijven (zes personen) en om langer zelfstandig te kunnen wonen (drie personen). Slechts één huisvrouw duidde de keuzemogelijkheid ‘zinvolle tijdsbesteding’ aan. Deze antwoorden zijn niet afwijkend van de motieven bij de rest van de ondervraagden. Er kan dus niet gesteld worden dat huisvrouwen eerder zouden deelnemen uit verveling.
2.4
Burgerlijke staat
Wanneer we kijken naar het aantal personen dat samenwoont met een levenspartner, blijkt dit de grote meerderheid te zijn. Vijfentwintig van de geënquêteerden is getrouwd. Er waren veel koppels die zich inschreven voor het project, omdat ze zo samen computerkennis konden opdoen. De rest is alleenstaand(e). Dit blijkt een verrassend kleine groep, er van uitgaande dat men uit verveling wel eens sneller de stap naar computerlessen zou kunnen zetten. Verklaring hiervoor kan zijn dat de alleenstaanden de weg minder snel inslaan juist omdat ze geen
55
partner hebben die hen aanmoedigt of die meekomt naar de les. Het is mogelijk dat er voor alleenstaanden een hogere drempel is om deel te nemen omdat ze niemand kennen binnen de lesgroep. Wanneer we kijken naar de motieven voor deelname bij de alleenstaanden dan blijken deze niet af te wijken van die van de samenwonende deelnemers. Het is dan ook onmogelijk hierover duidelijke conclusies te trekken.
3
Toestand voor– en na de aanvang van het project
Voor de aanvang van het project hadden dertien personen van de doelgroep geen computer. Van de overige personen waren er twaalf die een computer in huis hadden met Internetverbinding. De reden van deze verbinding lag meestal buiten de persoon zelf. Slechts zes personen gaven aan de Internetaansluiting zelf te gebruiken. Ook al is er dus een computer met Internet aanwezig in het huis, dit betekent niet dat de bewoners er allemaal gebruik van maken. De Internetverbinding is er meestal voor de kinderen. Één van de respondenten verklaarde een Internetaansluiting te hebben ‘omdat iedereen Internet heeft’. Er is dus een maatschappelijke druk om Internet in huis te halen, al zijn de kinderen de meest bepalende factor. Op de vraag ‘van wie is deze computer’ antwoorden slechts vier personen ‘van mezelf’. De overigen duidden aan dat de computer van de kinderen of de partner was. Hieruit blijkt dat de meeste deelnemers onbewust afstand hielden van de computer bij hun thuis. Wanneer we gaan kijken of de deelname aan een computercursus invloed heeft op de aanschaf van de computer blijkt het antwoord positief. Van de dertien personen zonder computer besloten er tien een computer te kopen. Twee deelnemers die alsnog afzagen van het kopen van een computer gaven hiervoor als reden dat een computer te duur is. Men kan zich de bedenking maken of de bestaande initiatieven voldoende zijn om de echte kansarmen in het bezit van een computer te stellen. Hierbij is het nog steeds erg prijzig om een computer aan te schaffen (€850) 15 en dus vallen er nog altijd veel mensen uit de boot. Één deelnemer zei genoeg te hebben aan de computerlessen en het Internetcafé.
15
‘Internet voor Iedereen’ campagne : Initiatief van de Belgische overheid dat kadert in ‘Het Nationale Actieplan tegen de Digitale Kloof’. Tegen beperkte kost worden apparatuur, software, Internetconnectie, basisopleiding en een éénmalig belastingvoordeel aangeboden.
56
Geen enkel van de ondervraagden gaf aan de computer ooit op een andere plaats gebruikt te hebben dan thuis of op de werkvloer. De weg naar het Internetcafé, de bibliotheek of zelfs de computer van de (klein)kinderen is dus nog lang. Reden hiervoor kan zijn dat men angst heeft om gegevens van anderen te verwijderen en de computer van anderen stuk te maken. Hier kan de campagne van ‘Ginette’16 uitkomst bieden omdat zij inspeelt op de knoppenangst en de angst om de computer ‘te laten ontploffen’. Zoals eerder gesteld kwamen de meeste deelnemers niet in contact met een computer voordat ze aan de computerlessen deelnamen. Maar liefst negenenzeventig procent van de ondervraagden gaf toe nog nooit voor de computer te hebben gezeten. Vier personen zeiden (bijna) elke dag aan de computer te werken en twee personen deden dit gemiddeld één keer per week. De computer werd door deze personen voornamelijk gebruikt om informatie op te zoeken via het Internet. Vier personen e-mailden of speelden er spelletjes op. Twee personen gebruikten de computer om aan tekstverwerking te doen. Niemand duidde de keuzemogelijkheden ‘chatten’, ‘kopen via Internet’, ‘muziek beluisteren’ of ‘een partner zoeken via het Internet’ aan. Na het doorlopen van de beginnerscursus blijkt dat men van plan is de computer vooral thuis te gebruiken, wanneer men er één heeft. Het computergebruik is gestegen na deelname aan het project. Vijfenvijftig procent van de geënquêteerden geeft aan de computer nog altijd niet te gebruiken buiten de lessen. De overigen zitten minstens één keer per maand voor de computer. Meer dan drie kwart van de ondervraagden geeft aan dat de computerlessen hen ertoe hebben aangezet de computer meer te gaan gebruiken. De computer wordt na de lessen op dezelfde manier gebruikt als ervoor. Dit is te verklaren door het feit dat men tijdens de beginnercursus de basisvaardigheden krijgt aangeleerd. Er wordt geen Internetinitiatie gegeven waardoor de ouderen nog niet weten hoe het Internet te gebruiken (e-mailen, chatten…). De computer wordt het meest gebruikt om spelletjes te spelen, elf van de ondervraagden vinkten deze mogelijkheid aan. Er is dus nog een lange weg af te leggen naar efficiënt computergebruik zoals in het theoretisch deel ook duidelijk werd. Zolang de oudere de computer enkel gebruikt om spelletjes te spelen is er van computerkennis geen sprake.
16
Peeceefobie-campagne rond computer- en Internetveiligheid. De bedoeling is de mensen te wijzen op de gevaren van de computer en het Internet en tegelijkertijd iets te doen aan het thema van computerangst.
57
Maar er is hoop, alle ondervraagden willen bijleren en hun computerkennis uitbreiden. De volgende grafiek geeft weer, waarin de oudere vooral geïnteresseerd is:
Wat bijleren i.v.m. de computer?
Toepassing
gebruik van Internet gebruik bepaald programma (Word, Excell…) Internetbankieren dow nloaden muziek e-mail
Wat bijleren i.v.m. de computer?
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Aantal personen
Slechts vier personen besluiten te stoppen met de computerlessen en zich dus niet meer in te schrijven voor de vervolgcursus. Deze personen werden telefonisch gecontacteerd om de reden van hun afhaken te weten te komen. Dit gebeurde om eventuele wijzigingen aan te brengen in de aanpak naar de volgende lessencyclus toe. Zij die afhaakten gaven echter als reden dat ze met de zomer in aantocht liever niet binnen voor een computer zaten. In de herfst zouden ze de computerlessen waarschijnlijk terug opnemen. Voor de aanvang van het project had één derde van de ondervraagden last van computerangst. Hiervan beweert de helft dat ze angst hebben om gegevens te laten verdwijnen. De andere helft wordt afgeschrikt door de vele knopjes en onduidelijke functies van de computer. Onder ouderen is er dus sprake van knoppenangst zoals gesteld in de theorie. Toch gaat het om een relatief klein deel van de ondervraagden (vier personen). Aangezien de computerangst bij iedereen verdween door deelname aan het project is het vooral belangrijk de ouderen onder begeleiding de eerste initiatie te laten volgen. Dit kan bij de (klein)kinderen of op een computercursus. Belangrijk is dat de oudere zelf merkt dat er echt wel wat meer nodig is om een computer te laten ontploffen. Door hen zelf zaken te laten uitproberen merken ze vanzelf dat gegevens die al op de computer staan, niet door hun toedoen zullen verwijderd worden. Eigen gegevens die kunnen verloren gaan is een ander verhaal. Het is daarom belangrijk stap voor stap te werken en de ouderen erop te wijzen dat hetgeen ze tijdens de beginlessen
58
uitwerken en opstellen niet bewaard gaat worden. Eens ze hiervan op de hoogte zijn verdwijnt de computerangst vanzelf. Zoals in veel gevallen is het de onwetendheid die de personen angstig maakt.
4
Motieven voor het computergebruik
Zoals eerder gesteld zijn de motieven niet verschillend naargelang leeftijd, geslacht of het al dan niet samenwonen met een levenspartner. Dit is verrassend omdat men er in de literatuur vanuit ging dat eenzaamheid, wat meestal gepaard gaat met hoge leeftijd, een rol zou kunnen spelen bij het al dan niet deelnemen aan een computercursus. De verschillen bleken hier onderling niet groot genoeg te zijn om een opdeling te maken bij het trekken van de conclusies. Aangezien er van de hele populatie (personen jonger dan vijftig meegerekend) slechts vier personen waren die beroepsarbeid uitoefenden is het niet relevant om de vergelijking te maken tussen mensen met véél vrije tijd en mensen die een job hebben. Het aantal is dan namelijk te klein om algemene conclusies te trekken. Alle ondervraagden beschikten over ongeveer evenveel vrije tijd door hun beroepsinactiviteit. De belangrijkste motieven voor deelname zijn weergegeven in onderstaande tabel. (De ondervraagden mochten meerdere antwoordmogelijkheden aanduiden).
Motief voor deelname aan het project? Bijblijven Zinvolle tijdsbesteding
Motief
Langer zelf standig blijven
Motief voor deelnam e aan het project
Nieuw sgierigheid Sociaal contact Maatschappelijke druk (Klein)kinderen controleren 0
5
10
15
20
Aantal personen
De meeste deelnemers vinden het erg belangrijk om bij te blijven. Er is geen sprake van ongeïnteresseerdheid bij de ouderen, wanneer het gaat over meegaan met hun tijd. Ze merken dat de computer voordelen biedt en ze willen niet achterblijven.
59
Tijdens het lesgeven werd opgemerkt dat vooral de kinderen en kleinkinderen de grote stimulans zijn om te willen bijbenen. De (klein)kinderen gebruiken de e-mail veel vaker dan de gewone post en moedigen hun (groot)ouders aan om ook een e-mailadres te nemen. Veel kleinkinderen worden opgevangen door hun grootouders en werken of spelen thuis regelmatig op de computer. Dat willen ze ook kunnen wanneer ze bij oma of opa op bezoek zijn. Deze zien zichzelf genoodzaakt om een computer in huis te halen en op zijn minst te leren hoe ze het ding startklaar krijgen voor hun kleuter die er meestal erg goed mee overweg kan. Ongeveer de helft van de ondervraagden spreekt over een zinvolle tijdsbesteding. Doordat men geen beroepsbezigheid heeft wordt er naar hobby’s gezocht om de vrije tijd zo aangenaam mogelijk in te vullen. Door een computercursus te volgen kan men het aangename aan het nuttige koppelen. Per week worden enkele vrije uurtjes ingevuld en tegelijkertijd leert men op een ontspannen manier iets bij over de computer. ‘Langer zelfstandig blijven’ is de derde voornaamste reden die wordt gekozen wanneer het gaat om motieven om de digitale kloof te overbruggen. Het is een thema dat de ouderen bezig houdt in tijden van wachtlijsten voor de woon- en zorgcentra en kinderen die het te druk hebben om de zorg op zich te nemen. Veel ouderen willen gewoonweg niet uit hun vertrouwde omgeving vertrekken en zien de computer als hulpmiddel om deze wens waar te maken. Verrassend veel ouderen zijn op de hoogte van de online boodschappendiensten en de plaats die het e-government gaat innemen in de toekomst. Tijdens de lessen konden velen haarfijn uitleggen hoe het zit met de elektronische identiteitskaart. Men is ervan overtuigd dat alles meer en meer via elektronische weg zal verlopen en wil op de hoogte blijven. Een kwart van de deelnemers geeft toe dat nieuwsgierigheid ervoor zorgde dat ze deelnamen aan de lessen. Hier kunnen de campagnes in kranten en tijdschriften een rol hebben gespeeld, evenals de druk die er via (klein)kinderen is doordat ze hen bezig zien met de computer. Één zevende van de deelnemers neemt deel voor het sociale contact, meer deze reden werd altijd in combinatie met bovenstaande motieven doorgegeven. We kunnen dus niet stellen dat de computerlessen enkel gezien worden als een ontmoetingsplaats. Toch is het voor veel ouderen, die regelmatig alleen zijn, aangenaam om kennis te maken met andere senioren en samen in een gezellige sfeer les te krijgen. Tenslotte zijn er nog enkele deelnemers die een maatschappelijke druk voelen om aan de computerlessen deel te nemen, of deelnemen om de (klein)kinderen te controleren. Deze antwoordmogelijkheden werden telkens aangekruist in combinatie met de drie meest populaire keuzecategorieën. 60
Alle deelnemers beweren dat ze de deelname aan het project als positief hebben ervaren en het project werd dan ook positief geëvalueerd. In de bevraging werd gepeild naar de mening van de ouderen over het Internetcafé, dat werd gekoppeld aan de computerlessen. Slechts zeventien procent gaf aan naar het Internetcafé te zijn gegaan, al beweerde bijna iedereen er in de toekomst een kijkje te zullen nemen. Iedereen vindt het café een goed initiatief maar blijkbaar wordt de stap niet snel gezet. Waarschijnlijk omdat velen thuis over een computer beschikken.
5
Maatschappelijke druk
Op de vraag of men een maatschappelijke druk voelt om computerkennis op te doen waren de antwoorden erg verdeeld. Zestien van de ondervraagden voelden een maatschappelijke druk, de rest antwoordde negatief. Het is dan ook moeilijk om hieruit een besluit te trekken aangezien de antwoorden zo verdeeld zijn. Een mogelijke verklaring hiervoor kan zijn dat de ouderen langs de ene zijde kinderen hebben die hen attent maken op de mogelijkheden van de computer. Langs de andere zijde zijn er ouderen die er weinig of niets over horen in hun omgeving en er dus vanuit gaan dat er geen druk is. De projecten van de overheid komen niet zozeer in de belangstelling dat de ouderen er elke dag mee geconfronteerd worden. Men merkt dat men voorlopig best kan leven zonder computer. Deze redenen zorgen ervoor dat er een grote groep ouderen is die geen maatschappelijke druk voelt. De mensen die positief reageerden op de vraag hebben waarschijnlijk meer toegang tot informatie, zullen regelmatiger een krant lezen en dus beter op de hoogte zijn van wat het digitale tijdperk, zeker naar de toekomst toe, met zich meebrengt. Al de ondervraagden geloven dat de computer veel kan toevoegen aan het leven van ouderen. Wanneer hen de vraag wordt gesteld van welke mogelijkheden, die er via het Internet zijn, ze zelf gebruik zouden maken, worden er verrassend veel mogelijkheden aangeduid. De ouderen staan duidelijk open voor wat het digitale tijdperk met zich meebrengt en zijn bereid om de mogelijkheden te verkennen. Ze hebben hun favorieten en ook zaken waarvaan ze liever niet deelnemen. Het is afhankelijk van de Internettoepassing of de ouderen er al dan niet gebruik van zou willen maken. 61
Internettoepassing
Ja
Nee
contact zoeken met de buitenwereld (chatten, e-mailen…)
11
18
nieuws en actualiteit opzoeken
18
11
informatie opzoeken
22
7
(dagelijkse)boodschappen doen
2
27
apparatuur of kleding bestellen
0
29
reis boeken
16
13
bankzaken regelen
12
17
De ouderen zetten de stap naar e-mailen of chatten liever niet. Dit kan te verklaren zijn door het feit dat er in hun omgeving (nog) niemand online vertegenwoordigd is. Er is dan geen nood omdat de communicatie zoals die nu via de telefoon gebeurt voldoende is. Wanneer de (klein)kinderen actief zijn op het Internet wordt de stap sneller gezet. Hun (groot)ouders willen in contact blijven en dit kan goedkoper via het Internet. Een groot deel van de ouderen is bereid informatie op te zoeken via het Internet. Algemene informatie opzoeken is populairder dan surfen naar nieuws- en actualiteitssites. De ouderen zijn het gewend om het nieuws op radio of tv te volgen. Er is geen nood aan een extra kanaal. Ouderen luisteren over het algemeen vaker naar de radio en brengen veel tijd voor de televisie door. Ze hebben de tijd om de krant door te nemen en zijn vaak geabonneerd. Naar het opzoeken van informatie die niet nieuwsgebonden is, is er wel een vraag. Veel ouderen hebben vragen over hun pensioen of hebben verschillende hobby’s waarover ze wat meer willen weten. Hier kan het Internet uitkomst bieden. Voor het dagelijkse boodschappen doen en het aankopen van kledij of apparaten via het Internet is er weinig belangstelling. Slechts een enkeling overweegt langs deze weg spullen aan te schaffen. Wanneer men online spullen bestelt, moet men op het moment zelf afrekenen terwijl men er niet dadelijk iets voor in de plaats krijgt. Ook de kwaliteit kan niet nagegaan worden. Bij de aankoop van voedingswaren wil men zien of er niets beschadigd of rot is.
62
Wanneer men kleren koopt wil men deze kunnen passen. Het is mogelijk dat deze redenen de ouderen afschrikken. Een bijkomend punt is dat online-winkelen over het algemeen nog niet ingeburgerd is. Ook jongere mensen durven hun bankrekeningnummer niet altijd in te geven in de computer, omdat ze niet zeker zijn van wat er achteraf mee gebeurd. Meer dan de helft van de ondervraagden zou de stap zetten een reis te boeken via het Internet. Dit is vreemd wanneer je bekijkt dat men voor dagelijkse en goedkopere aankopen liever niet voor het Internet kiest. De verklaring ligt hier in het feit dat online reizen boeken ingeburgerd is, ook en vooral bij de jongere generaties. De ouderen zullen sneller te horen krijgen van zoon of dochter dat een reis online geboekt werd (en dat dit profijt opleverde), dan dat de boodschappen online werden gedaan. Een reis kan je niet testen op het reisbureau, je krijgt er evenveel informatie als wanneer je online op zoek gaat. Dit kan een reden zijn waarom er hiervoor wel interesse is. De meerderheid is niet overtuigd om zijn bankzaken te gaan regelen via online bankieren. Toch is er een groep mensen wel geïnteresseerd (twaalf personen). Wanneer men de cijfers grondiger bestudeert, komt men tot de conclusie dat vooral de zeventig-plussers negatief reageren op de vraag. Tussen de vijftig en zestig jaar is men het meest geïnteresseerd in elektronisch bankieren17. Dit zijn over het algemeen de personen die nog zelf hun bankverrichtingen uitvoeren en opvolgen. Mensen van zeventig en ouder zullen sneller hun kinderen laten zorgen voor de bankzaken omdat ze het zelf te moeilijk vinden. Het is dan ook logisch dat deze mensen de vraag negatief beantwoorden. De computer is voor hen sowieso al een ingewikkeld apparaat. Voor iets delicaat als geldzaken zullen ze niet zo gauw vertrouwen op een machine in plaats van een persoon aan het loket. De jongere senioren zijn wel geïnteresseerd. Dit is te verklaren door de informatiecampagnes die gevoerd worden door banken en de cursussen die ze, specifiek voor vijftigplussers, aangebieden om te leren Internetbankieren.
17
Uit onderzoek van KBC Bank rond elektronisch betaalverkeer bleek dat zeventien procent van de 55- tot 75
jarigen voor overschrijvingen de computer gebruikt. Ondanks de drempels (gevoel onveiligheid en technische achterstand) was de sterkste groei bij het elektronisch bankieren te noteren bij de 55-plussers. Elektronisch bankieren is dus zeker populair bij de senioren (KLD, De Standaard, 27/11/2003).
63
6
Ouderen en de digitale kloof
Aan de negenentwintig ondervraagden werd een lijst gegeven met verschillende termen in verband met nieuwe technologie. Er werd aan hen gevraagd het woord aan te duiden wanneer ze het woord herkenden en konden uitleggen. Dat leverde volgende resultaten op: BlackBerry
0
GPS
15
Blog
1
cd-rom
12
MP3
8
iPod
3
eBay
5
Game Boy
13
Google
13
Playstation
14
Downloaden
11
Pc-banking
12
Niemand van de ondervraagden weet wat een BlackBerry, de laatste nieuwkomer in het digitale aanbod, is. Het gaat hier om een apparaatje dat de functies van een gewone mobiele telefoon combineert met die van een agenda, fotoalbum, adresboek, MP3 speler… Het is niet verwonderlijk dat geen enkel van de ondervraagden weet wat het is. In de VS zijn de BlackBerry’s de nieuwe rage maar bij ons zijn het slechts enkele yuppen die erover beschikken. Wanneer dezelfde vraag aan een groep jongeren zou gesteld worden zouden de bevestigende antwoorden ook erg laag zijn. Één van de ondervraagden weet wat een Blog is. Dit is een soort van elektronisch dagboek op het Internet dat door iedereen geraadpleegd kan worden. Tijdens het invullen van de enquête werd er bij de deelnemers gepolst om te zien of ze het antwoord dat ze aankruisten konden verklaren. Een zeventigjarige heer vertelde in dit geval dat zijn kleindochter in Nieuw Zeeland verblijft en dat zij elke week haar belevenissen neerschrijft in haar Blog, zodat vrienden en familie op de hoogte kunnen blijven. De heer weet hoe hij de website moet raadplegen en surft er regelmatig naartoe voor nieuws van zijn kleinkind. Meer dan een kwart van de ondervraagden weten wat een MP3 speler is. Niemand kon in detail treden, het apparaatje werd meestal beschreven als ‘een muziekding van de kleinkinderen’. Hoe de muziek op het apparaatje terechtkomt en dat je met een MP3 speler nog andere mogelijkheden hebt weet men niet. Weer wordt duidelijk dat kinderen en kleinkinderen een grote rol spelen in het al dan niet (her)kennen van digitale toepassingen.
64
Vijf personen wisten te vertellen wat eBay is, maar niemand geeft aan ooit gebruik te hebben gemaakt van de dienst om spullen aan te kopen of te verkopen. Weer weet men waar het over gaat door de kinderen of kleinkinderen die er gebruik van maakten. Men denkt voornamelijk dat het gaat om dingen aankopen. Dat men ook dingen te koop kan aanbieden wist slechts één van de ondervraagden. Zoekmachine Google wordt door bijna de helft van de ouderen herkend. Deze personen kunnen allemaal uitleggen waarvoor Google dient. Slechts elf personen weten wat downloaden betekent. Deze personen bleken uit lesgroepen te komen met dezelfde lesgever. Het is dan ook meer dan waarschijnlijk dat het onderwerp in de lessen aangekaart werd, en er uitgelegd werd wat downloaden inhield. De personen aan wie het niet uitgelegd werd tijdens de les, weten niet wat het betekent. De personen aan wie het uitgelegd werd geven als verklaring ‘opslaan’. Dit is een erg vrije verklaring van de term maar dit is te begrijpen omdat alles erg eenvoudig wordt uitgelegd aan de cursisten. Toch is het misschien beter met moeilijkere termen te wachten tot men de basis onder de knie heeft. Vervolgens wordt het gemakkelijker om moeilijke termen uit te leggen aangezien de basiskennis vergroot is, en men van een andere woordenschat kan uitgaan. De term GPS was de meest gekende term bij de ondervraagden, twee derde van de geënquêteerden beantwoordt de vraag positief. Al de dertien mannen die deelnamen weten wat het woord GPS inhoudt. Dit komt waarschijnlijk doordat de term al verschillende jaren meegaat en dat veel personen gebruik maken van GPS of al een keer in een auto met GPS vervoerd zijn. Veel van de ouderen gaven aan zelf in het bezit te zijn van GPS of een GPS op hun verlanglijstje te hebben staan, omdat het rijden er zoveel gemakkelijker door wordt. Zo wordt duidelijk dat wanneer een digitale toepassing een extra voordeel kan bieden aan de gebruiker, deze sneller wordt opgepikt. Tegenwoordig kan de oudere voor de meeste digitale toepassingen nog terecht bij de traditionele variant. GPS biedt echter mogelijkheden die zoveel ruimer en gemakkelijker zijn dan de gewone wegenkaart. Het is dan ook om deze reden dan ouderen ervan op de hoogte zijn en er geïnteresseerd in zijn. Twaalf van de ondervraagden weten wat een cd-rom is. Weer is het antwoord te verklaren door een lesgever die het schijfje liet zien tijdens de les en de uitleg gaf waarvoor het diende. Toch merk je dat de personen die weten wat het is, in de war zijn. Volgens hen sla je gegevens op een diskette op, en niet op een cd. Het is voor de ouderen erg moeilijk om de link te leggen tussen een schijfje, dat ze nog maar net aanvaard hebben als opslaginstrument van 65
muziek, en de computer. Het wordt duidelijk dat de digitale wereld erg snel evalueert. Ouderen die de moeite doen om bij te blijven en dus op de hoogte waren van de term ‘diskette’ lopen achter doordat de diskette steeds minder wordt gebruikt. De veranderingen gebeuren aan een erg snel tempo en het is dan ook moeilijk voor de senioren om bij te blijven. Slechts drie personen weten wat bedoeld wordt met ‘iPod’, de Apple variant van de MP3 speler. Dit komt telkens, net zoals bij de MP3 speler, doordat kleinkinderen er gebruik van maken en de ouderen hen vroegen waarvoor dat kleine apparaatje dient. Voor de ouderen is het erg moeilijk om te begrijpen dat er muziek kan komen uit een apparaatje, zonder dat je er een cd of cassette of wat dan ook insteekt. Wanneer men het probeert uit te leggen blijkt al gauw dat dit alles hun petje te boven gaat. Ze strijden de uitleg af met de woorden ‘een gewone cd is voor ons al hip genoeg’. Dit is te begrijpen, deze ouderen hebben de laatste tien jaar erg veel verandering gezien in de digitale wereld. Muziekcassettes werden vervangen door cd’s, videocassettes door DVD’s. Voor de ouderen die nooit gebruik zullen maken van de MP3 speler of iPod is het niet meer nodig om te leren wat de laatste nieuwe snufjes zijn. Dit zou hen enkel nog meer verwarren in een digitale wereld die voor hen al ingewikkeld genoeg is. De computerspellen GameBoy en Playstation zijn bij de helft van de ondervaagde ouderen bekend. De ouderen kennen de spelen via de kleinkinderen die vaak een toestel meebrengen naar, of een tweede toestel hebben bij de grootouders. De ouderen staan over het algemeen negatief tegenover computerspelletjes. Ze zijn te gewelddadig en ze vinden dat de kinderen er niets van opsteken, vertellen ze na de bevraging. Ze vinden het jammer dat hun kleinkinderen niet meer buitenspelen en erg vaak televisie kijken of computerspellen spelen. Ze zeggen dat het in hun tijd anders en beter was. Slechts elf van de ondervraagden weet wat Internetbankieren is. Dit is vreemd omdat er tijdens de lessen regelmatig over pc-banking gesproken werd. Misschien is het de term ‘pc banking’ die de mensen verward maakte en was de term ‘Internetbankieren’ beter geweest om te gebruiken. Tijdens de lessen was er alleszins veel vraag naar een cursus Internetbankieren. Verschillende cursisten wilden een afspraak maken om de technieken persoonlijk aangeleerd te krijgen.
66
Op de vraag ‘wat dacht je tien jaar geleden over de computer’ antwoordt slechts één persoon dat de hype wel van zichzelf zou verdwijnen. Negen personen geloofden dat computerkennis enkel belangrijker zou worden voor mensen die met informatica bezig waren. Negentien personen dachten dat de computer een steeds belangrijkere plaats in het leven van de mens zou gaan innemen. Men wist tien jaar geleden dus al dat computerkennis belangrijk kon worden. Je kunt je de vraag stellen waarom men toen niet op de bal heeft gespeeld en een opleiding is gaan volgen. Waarschijnlijk stond de hele materie nog een beetje ver van hun bed en ziet men nu pas in dat de computer ook voor hen een hulpmiddel kan zijn. Alle ondervraagden zijn het er over eens dat computerkennis nog belangrijker zal worden in de toekomst. Hieruit blijkt dat ouderen een sterke drang voelen om bij te blijven en deel te nemen aan de evolutie op digitaal terrein. Ze zien het als een noodzaak om binnen tien jaar nog mee te kunnen. Ze zijn er duidelijk van overtuigd dat binnen tien jaar alles via computers werkt. Velen geloven dat men dan de auto instapt en gewoon aan de auto vertelt waar men moet zijn. Een boodschappenlijstje maken hoeft niet meer want de koelkast berekent automatisch wat je niet meer in voorraad hebt. De ouderen zijn ervan overtuigd dat alles meer en meer geïnformatiseerd zal worden. Alle personen buiten één zeggen dat computerkennis opdoen een must is voor de jongere van vandaag. Ze ondersteunen de stelling die zegt dat een jongere zonder computerkennis een achterstand heeft. Aan de afwijkende persoon werd gevraagd waarom hij had gekozen voor het antwoord dat jongeren niet noodzakelijk computerkennis moeten opdoen. Hij gaf als voorbeeld dat een jonge voetballer niet noodzakelijk iets van computers moet weten om een prof te kunnen worden. De rest van de lesgroep reageerde heftig door te zeggen dat de auto en de woning van de jongen zouden bestuurd worden via computers en dat de kennis dus wel noodzakelijk zou zijn. De toekomst zal uitwijzen welk van beide partijen gelijk zal krijgen. Drie personen geven aan dat ze het niet noodzakelijk vinden voor ouderen om computerkennis op te doen. Evenveel personen hebben hierover geen mening. De rest vindt dat een oudere zonder computerkennis een achterstand heeft. Weer werd het voorbeeld van het geïnformatiseerde huis aangehaald. De ouderen zijn ervan overtuigd dat alles op termijn elektronisch en via computers zal gebeuren. De ouderen geven zichzelf meer krediet dan de jongeren. Dit komt omdat ze de veranderingen op langere termijn voorspellen. Jongeren hebben nog een heel leven voor zich en moeten erop inspringen en deelnemen, de oudere 67
persoon hoeft niet noodzakelijk omdat het voor hem misschien niet meer nodig zal zijn. Hetzelfde patroon zet zich voort wanneer er gevraagd wordt naar de noodzakelijkheid van een computer in het huis van jongeren en vervolgens bij ouderen. Iedereen vindt dat het hebben van een computer een voordeel is voor jongeren. Wanneer het over ouderen gaat hebben zes personen geen mening, de rest antwoordt positief. Een aantal personen weet dus niet goed of het al dan niet een voordeel is. Verklaring hiervoor kan zijn dat men lange tijd zelf geen computer bezat en dit niet direct als een nadeel ondervond. Vervolgens werd er aan de ouderen gevraagd waarom men denkt dat sommige senioren zich niet interesseren voor computers. Negenenzestig procent van de geënquêteerden is van mening dat senioren zich vaak te oud voelen om er nog mee te beginnen. Veertien personen zien de computer als iets wat te ingewikkeld is. Twee ondervaagden denken dat het is omdat computerkennis niets meer tot het leven van ouderen bijdraagt. Tenslotte denken zeven personen dat computers te duur zijn voor de ouderen. De meningen zijn verdeeld maar de grote meerderheid ziet computerlessen als een leeftijdsgebonden iets. Weer wordt bevestigd dat ouderen de computer vooral zien als iets voor de jongeren waaraan ze zelf niet (hoeven) deelnemen. Een kwart van de personen stelde dat computers te duur zijn. Hiervoor is zeker iets te zeggen. Voor de gemiddelde pensioensgerechtigde is het niet eenvoudig een computer in huis te halen omwille van zijn hoge kostprijs. Men wil geen rommel in huis halen en besluit dan maar geen computer te kopen omwille van de hoge prijzen. Tegelijkertijd zijn alle ondervaagden van mening dat het nuttig is voor ouderen om een initiatiecursus computergebruik te volgen.
7
Initiatieven van de overheid
Slechts een kwart van de ondervraagden vindt dat de overheid genoeg initiatieven neemt om computergebruik bij ouderen te promoten. Ondanks het feit dat vijf personen zich er geen mening over weten te vormen, vindt dus meer dan de helft dat er te weinig gedaan wordt door de overheid. Dit is te verklaren door het feit dat de campagnes niet op de voorgrond treden in de media. Over het algemeen wordt er geen aandacht besteed aan het onderwerp van de digitale kloof in populaire actualiteitsprogramma’s zoals ‘Koppen’ of ‘Telefacts’. De plannen van de overheid duiken voornamelijk op in de geschreven pers. De doelgroep heeft het
68
regelmatig moeilijk met het lezen van kranten en tijdschriften door de kleine druk. Hierdoor komt de informatie niet terecht bij de ouderen.
Heb je al gehoord van 'Het Nationale Actieplan tegen de Digitale Kloof'? 30 25 20 15 10 5 0 ja
neen
Slechts zeventien procent van de geënquêteerden heeft gehoord van het Nationale Actieplan tegen de digitale kloof, de rest beantwoordt de vraag negatief. Het is frappant dat de personen voor wie de campagne bedoeld is, niet weten waar het over gaat of er zelfs niet eens van gehoord hebben. In de theorie werd gesteld dat het ‘Internet voor iedereen’-project vooral navolging zou kunnen krijgen van diegenen die al een computer hebben. Dit wordt het geval wanneer de overheid de plannen niet duidelijk maakt aan de doelgroep. De hoger opgeleiden lezen vaker een krant en zullen dus sneller op de hoogte gebracht worden van de verschillende projecten. Zij zien dat ze goedkoop een computer kunnen aanschaffen en gaan hierop in. Zij voor wie het project bedoeld is, komen niet in contact met de informatie en blijven dus achter. Zij die wel van ‘het Plan’ gehoord hebben vinden het een goed initiatief. Dit bewijst dat eens het plan aan de man wordt gebracht bij de doelgroep, deze het begrijpt en er achter staat. Het is dus duidelijk genoeg, er is voornamelijk een probleem in de communicatie. In het verleden werd de Ginette-reclame bijvoorbeeld enkel uitgezonden op de openbare televisie en dan nog meestal op CANVAS. Waarschijnlijk hebben weinig personen de spot gezien als men in overweging neemt dat de deelnemers voor een groot deel uit laaggeschoolden bestaan en deze doelgroep vaker voor de commerciële zenders kiest. Alle ondervraagden zouden graag meer informatie krijgen via tv, krant of tijdschrift over hoe ouderen computerkennis op kunnen doen. De ouderen willen actief deelnemen aan het
69
verkleinen van de digitale kloof en zijn nieuwsgierig naar de initiatieven van de overheid. Ze vinden het allemaal belangrijk dat de overheid computergebruik bij ouderen promoot. De ouderen steken hun hoofd niet in het zand en willen deelnemen aan en informatie krijgen over de digitale maatschappij. Drie kwart van de ondervraagden vindt dat de overheid subsidies moet geven aan ouderen die geen computer kunnen betalen en die er toch één willen kopen. Uit vorige vragen bleek dat ouderen afgeremd worden bij de aankoop van een computer door de hoge kostprijs. Subsidiëring zou dus een uitkomst kunnen bieden en nog meer senioren kunnen aanzetten tot pc-gebruik. Naast het sociale internettarief zouden er sociale computertarieven kunnen komen. In de ‘Internet voor iedereen’-campagne wordt hiernaar gestreefd. Toch blijft de kostprijs van een computer erg duur (vanaf € 850). Het zou wenselijk zijn deze prijs naar beneden te brengen om nog meer mensen te laten meegenieten. Slechts één persoon antwoordt negatief op de vraag of elke gemeente een Internetcafé zou moeten aanbieden, twee personen hebben geen mening. De rest vindt het aanbieden van een Internetcafé een goede zaak. Dit betekent echter niet dat men er zelf gebruik van maakt. Een erg klein deel van de cursisten kwam naar het Internetcafé dat in het kader van project @LAS in Schoonbeek werd opgestart. De cursisten geven als reden dat ze thuis al een computer hebben, of dat ze genoeg hebben aan de computerlessen van project @LAS. Een Internetcafé kan nuttig zijn voor diegenen die niet deelnemen aan computerlessen maar die toch geïnteresseerd zijn in computers. Cursisten kunnen er hun lessen inoefenen wanneer ze thuis niet over een computer beschikken. In de praktijk werd dit in Schoonbeek erg weinig gedaan. Slechts zeven procent van de totale cursistengroep van het project vond de weg naar het Internetcafé, al keerden deze mensen wel elke week trouw terug. De ontmoetingsfunctie waarover in de literatuur gesproken wordt, wordt moeilijk gerealiseerd. Drie kwart van de ondervraagden vindt het zinvol voor een rusthuis om een Internethoek aan te bieden. De rest heeft hierover geen mening. Weer wordt het duidelijk dat ouderen het zinvol vinden voor andere ouderen om met computers in contact te komen. De Internethoek kan in een rusthuis eveneens gezien worden als een extra tijdsbesteding voor ouderen die zich vervelen. De voorbeelden in de literatuur gaven aan dat een Internethoek in een rusthuis succes kan hebben. Bij de bestaande initiatieven blijkt dat er gebruik gemaakt wordt van deze computer- en Internetvoorzieningen.
70
Over de laatste vraag ‘Is het leven zonder computers binnen 10 jaar nog mogelijk?’ waren de meningen verdeeld. Ongeveer de helft van de ondervaagden denkt dat men binnen tien jaar nog altijd zelf kan kiezen of men computerkennis opdoet of niet. Het viel op dat vooral de huisvrouwen deze mening zijn toegedaan. Zij kwamen in het verleden (nog) minder in contact met computers en ze maakten de digitale evolutie van minder dichtbij mee. Waarschijnlijk is het zo dat de huisvrouw van binnen tien jaar nog steeds zonder computer kan. De overige ondervraagden waren van mening dat iedereen moet bijbenen en computerkennis moet opdoen omdat een leven zonder computerkennis binnen tien jaar niet meer mogelijk is. Vooral mannen denken dat alles meer en meer digitaal gaat worden en geven de auto hierbij als voorbeeld.
8
Besluit
De resultaten zijn over het algemeen gelijkaardig voor de verschillende groepen. Dit betekent dat er geen representatieve verschillen zijn indien er een opdeling gemaakt wordt naar factoren als geslacht, leeftijd, beroep, vooropleiding… van diegenen die instapten in de cursus. De ouderen die betrokken zijn in het project zijn mogelijk niet representatief voor de volledige ouderengemeenschap. Ze zijn geïnteresseerd in wat er op dorpsniveau gebeurt en zetten reeds de stap naar vorming. Het is mogelijk dat dit ervoor gezorgd heeft dat er zich erg weinig
onderlinge
verschillen
voordeden
bij
de
kenmerken
leeftijd,
geslacht,
beroepsverleden… doordat bovenstaande kenmerken (interesse in de bredere samenleving en het volgen van computerles) belangrijker kunnen zijn dan de algemene kenmerken. Ook het wonen in dezelfde (sociale) woonwijk kan hierbij een rol gespeeld hebben. Aan het project namen voornamelijk personen tussen 50 en 65 jaar deel. De trend van vervrouwelijking waarover in de literatuur gesproken wordt, is aanwezig: vijfenvijftig procent van de deelnemers is vrouwelijk. De meeste deelnemers zijn laaggeschoolden, die in hun (beroeps)verleden weinig of nooit in contact kwamen met computers. Het profiel van digibeet waarover in de theorie gesproken werd, wordt bevestigd. Het zijn vooral de laaggeschoolden, ouderen en vrouwen die als doelgroep worden gezien bij de bestrijding van de digitale kloof. We kunnen stellen dat deelname aan initiatielessen computergebruik de mensen ertoe aanzet een computer aan te schaffen en deze ook te gaan gebruiken. Waar de deelnemers voor de 71
aanvang van het project eerder niet dan wel voor de computer plaatsnamen merken we een stijging. Er is dus een stijging in computerbezit en –gebruik. Het computerbezit steeg met vierentwintig procent. De computer wordt ook door meer personen gebruikt. Voor de aanvang van het project beweerde negenenzeventig procent van de ondervraagden nooit voor de computer plaats te nemen. Na de deelname aan het project was dit verminderd tot vijfenvijftig procent. Zij die de computer gebruiken doen dit vooral om spelletjes te spelen. Het aanleren van efficiënt computergebruik blijft dus belangrijk. Als reden om geen computer in huis te halen werd voornamelijk de hoge kostprijs genoemd. Het is dan ook belangrijk dat de overheid in de toekomst nog meer aandacht besteed aan initiatieven die ervoor zorgen dat iedereen die een pc wil bezitten, er zich ook één aan kan schaffen. Minder ouderen hebben last van computerangst dan in de literatuur werd verondersteld. Slechts één derde van de ouderen had voor de aanvang van het project last van knoppenangst en deze verdween door deelname aan het project. Het is dus belangrijk de ouderen onder begeleiding kennis te laten maken met de computer. Wanneer men zelf merkt dat er weinig fout kan gaan dan verdwijnt de angst vanzelf. De computer wordt voornamelijk thuis gebruikt. Ondanks de aanwezigheid van een Internetcafé zetten weinig ouderen de stap al vindt iedereen het een goed initiatief. De geringe belangstelling komt waarschijnlijk door het feit dat velen thuis een computer bezitten. Als grootste motief voor computergebruik werd ‘bijblijven’ gekozen. Ouderen merken duidelijk dat de maatschappij meer en meer de digitale weg opgaat en willen niet achterblijven. Ongeveer de helft van de ondervraagden zien de computerlessen als een zinvolle tijdsbesteding. Dit geeft aan dat de senioren van tegenwoordig actief op zoek zijn naar nieuwe uitdagingen. Het derde hoogst scorende motief is ‘langer zelfstandig blijven wonen’. Het is opmerkelijk dat ouderen hierbij stilstaan: vierentwintig procent van de ondervaagden kozen voor deze keuzecategorie. Men is duidelijk bezig met het plannen van de eigen toekomst. Al de onderzoekseenheden ervaren hun deelname als positief en men tekent dan ook gemakkelijk in voor een vervolgcursus. Vijfenvijftig procent van de ondervraagden voelt een maatschappelijke druk om computerkennis op te doen. Dit is niet verbazend in een maatschappij waar alles steeds meer op het digitale wordt afgestemd. De ondervraagden zijn ervan overtuigd dat een computer veel kan bijdragen aan het leven van een mens. 72
Op het Internet willen ouderen vooral informatie opzoeken. Ook overwegen ze een reis te boeken via het Internet. Vooral de zeventigplussers staan afkerig tegenover Internetbankieren, jongere personen zijn wel geïnteresseerd. Vooral de digitale termen die men kent via de (klein)kinderen worden over het algemeen herkend door de ouderen. De term GPS scoort het hoogst, dit komt door het aantal mannelijk deelnemers die allemaal weten wat het betekent. De ondervraagden waren tien jaar geleden al overtuigd dat de computer aan belang zou winnen in de komende jaren. In de toekomst ziet men de computer als iets dat niet meer weg te denken valt uit het menselijke leven. Computerkennis wordt noodzakelijk voor jongeren, maar ook de ouderen moeten bijbenen. Het bezit van computers wordt aangemoedigd. De ouderen geven zichzelf meer krediet dan de jongeren wanneer het gaat om computerbezit en – gebruik. Dit komt doordat men de veranderingen voorspelt op langere termijn. Men is er dus niet zeker van of de ouderen de veranderingen zelf nog zullen meemaken. Slechts zeventien procent van de ondervraagden is op de hoogte van de initiatieven van de overheid rond de digitale kloof. In de media hoort men er weinig of niets over, maar zij die op de hoogte zijn van die initiatieven begrijpen ze en vinden ze goed. Het is belangrijk te zorgen voor een betere communicatie zodat de volledige doelgroep op de hoogte wordt gebracht van de bestaande initiatieven. De ouderen zijn geïnteresseerd in de initiatieven van minister Peter Vanvelthoven, allemaal vragen ze naar meer informatie via de media. Men is overtuigd van het belang van Internethoeken in rusthuizen, Internetcafés, en subsidiering voor personen die geen computer kunnen aanschaffen. De ouderen zijn zich bewust van de digitale kloof en willen zelf de stap zetten om hier iets aan te doen.
73
Algemeen besluit De ouderen zijn geïnteresseerd in het digitale tijdperk. Men geraakt gemotiveerd door de (klein)kinderen omdat men ziet dat de computer en het Internet voordelen kunnen bieden. Kinderen en kleinkinderen zijn ook belangrijk in het aanleren van de computervaardigheden. Lukt het via hen niet, dan zijn er computercursussen waaraan de oudere kan deelnemen. Deze hebben een dubbele functie. Ze dienen enerzijds om kennis aan te leren en anderzijds als ontmoetingsplaats om computerkennis op te doen. Het is belangrijk dat een ‘bottum up’ aanpak wordt gehanteerd wanneer men ouderen computerinitiatie geeft. Door de lessen op maat aan te passen krijgt de oudere de vaardigheden sneller onder de knie. Belangrijk is de oudere aan te zetten tot efficiënt computergebruik. Enkel wanneer de oudere door het gebruik van de computer zichzelf versterkt biedt de computer een effectieve meerwaarde. De sterkte ligt hier in empowerment, het is de sleutel tot een ander en beter gebruik van de computer en Internet. De Belgische overheid draagt met haar Nationale Actieplan bij tot deze versterking ook al zijn weinigen op de hoogte van het bestaan ervan. Via de Internet voor Iedereen campagnes wordt een computer aanschaffen een stuk goedkoper. Maar dan nog remt de kostprijs (€850) de ouderen af. Sommige ouderen krijgen een afgedankte computer van de kinderen maar een grote groep blijft computerloos achter. De openbare computerruimtes (OCR) bieden hier een oplossing. De oudere kan voor computergebruik in het buurt- of wijkcentrum terecht. Maar binnengaan in het Internetcafé is niet zo evident. Ouderen zetten minder snel de stap naar een OCR dan verwacht en de ontmoetingsfunctie blijft uit. Hier ligt een belangrijke rol voor de overheid. Door bijvoorbeeld computergebruik in de dienstencentra te promoten wordt specifiek de doelgroep van ouderen bereikt. De oudere ziet er dat de computer nuttig kan zijn en kan toevoegen aan zijn eigen leefwereld wanneer men er in de nabijheid over beschikt. Hij kan dan nog beslissen of hij overgaat tot het volgen van computerlessen of de aankoop van een computer. Tegenwoordig wordt vooral het computerbezit thuis gestimuleerd, wat ervoor zorgt dat de ouderen meer geïsoleerd geraken. Beter zou zijn de ouderen aan te moedigen een kijkje te gaan nemen in de OCR’s of het Internetcafé. De media speelt een grote rol bij deze bekendmaking. Nu bereikt men de doelgroep, die om informatie vraagt, niet. Belangrijk is gebruik te maken van informatiekanalen waarvan ook de oudere gebruik maakt. Door de
74
verschillende campagnes eveneens bekend te laten maken door de commerciële omroepen wordt de doelgroep makkelijker bereikt. Ook in gewone televisieprogramma’s komt het onderwerp van de digitale kloof weinig aan bod. Wanneer het thema digitale kloof samen met het thema van de digitale kansen en mogelijkheden ook daar besproken wordt, zullen meer ouderen geïnformeerd zijn. Eens geïnformeerd, dan beslist de oudere zelf of hij wil deelnemen aan de digitale maatschappij of niet. Voorlopig zijn er voldoende alternatieven voorhanden, de oudere hoeft (nog) niet deel te nemen. Het is beter om via bevraging er achter te komen wie de computergeïnteresseerde senioren zijn en wat hun noden zijn. Via doelgroepgerichte cursussen in wijk- en buurtcentra kunnen deze behoeften worden aangepakt en senioren hebben dan de keuze om deel te nemen of niet. De uitbreiding van de openbare computerruimtes is hierbij erg belangrijk. Hier kunnen zij die mee willen met hun tijd terecht voor lessen en ondersteuning. Zij die niet meewillen, uit angst of uit gebrek aan interesse, worden met rust gelaten en kunnen rustig verder genieten van hun ‘oude dag’. De uitbreiding van het digitale tijdperk is een feit al is de realiteit genuanceerder dan BOOM of DOOM. Voor sommige functies vertrouwt de mens eenmaal niet gemakkelijk op een machine. Bij het boodschappen doen wil men de verse producten kunnen zien en ruiken, wanneer men kleren koopt is het handiger wanneer men deze kan passen. Het is dus belangrijk dat het digitale wordt aangemoedigd maar dat men tegelijkertijd het traditionele niet uit het oog verliest. Enkel door een combinatie van de twee werelden komen we tot een meerwaarde. Onze ouderen hebben (voorlopig) nog de keuze en het gezond verstand om zich enerzijds niet te snel afhankelijk te laten maken van de nieuwe technologie. Anderzijds hebben ze de waakzaamheid om zich de beginselen van de ICT vertrouwd te maken. Helpen kritisch omgaan is een opdracht voor bewonersgerichte projecten. Het opbouwwerk en project @LAS hebben hier een functie. Zo kan het opbouwwerk mensen ervan overtuigen deel te nemen aan digitaliseringprojecten. @LAS kan een aanzet zijn om een hele buurt te activeren. Wanneer cursisten bijvoorbeeld in een latere fase leren om een buurtwebsite te bouwen kan deze gevuld worden met nuttige informatie over het buurtgebeuren (menu van het dorpsrestaurant, aankondiging dorpsfeest…) Uit het praktijkvoorbeeld van de bekendheid van de GPS blijkt namelijk dat eens de senioren het nut inzien van een digitale toepassing, zij deze herkennen en gebruiken. De grote uitdaging is dan ook de ouderen te overtuigen van het gebruiksnut van de computer in onze digitale samenleving. 75
Bibliografie Geschreven bronnen Boek DE HAAN, J., Surfende senioren. Surfende senioren of digitale drenkelingen. Den Haag, Academic Service, 2004. DUIMEL, M. en KLUMPER, O, Surfende senioren. Online en offline: keuzes van ouderen in woonzorgcentra. Den Haag, Academic Service, 2004. FRISSEN, V. en TE MOLDER, H., Van forum tot supermarkt? Consumenten en burgers in de informatiesamenleving. Leuven / Amersvoort, Acco, 1998. GRAHAM, G., Internet. Een filosofisch onderzoek. Rotterdom, Uitgeverij Lemniscaat, 2001. HUIZINGH, E., Wat doe je met Internet en wat doet Internet met jou? Amsterdam, Uitgeverij Nieuwezijds, 2001. KLUMPER, O., DE HAAN, J., en STEYAERT, J., Surfende senioren. Vergrijsd het digitale tijdperk in. Den Haag, Academic Service, 2004. STEYAERT, J., Surfende senioren. Medicijnen tegen de ‘zilveren digitale kloof’. Den Haag, Academic Service, 2004. VAN EEDEN, E., Allemaal enen en nullen, Een halve eeuw computers, A.W Bruna Uitgevers B.V. Utrecht, 2002
76
Rapport, cursus, eindwerk, brochure DE HAAN, J. en STEYAERT, J., ICT en samenleving, jaarboek 2003. Amsterdam, Boom, 2003 (jaarboek) FEDERAAL PLANBUREAU, O&O en innovatie in België, Studiereeks, Transitie naar een informatiemaatschappij:
perspectieven
en
uitdagingen
voor
Belgie,
Federaal
Wetenschapsbeleid, 2004 (rapport) FOD Financiën, Eindelijk ook voor mij, Internet voor Iedereen. Zp., Federale Overheid, z.d (brochure) GORIS, M., Geschiedenis van de informatica. Antwerpen, Katholieke Hogeschool Kempen, 2005-2006 (niet-gepubliceerde cursus). MOORTGAT, D., Elektronische democratie in Vlaanderen. Brussel, Vrije Universiteit Brussel, 2000-2001 (niet gepubliceerde eindverhandeling) VANDERSMISSEN, J., Informatica – sociale administratie, een inleiding. Hasselt, Xios Hogeschool Hasselt, 2005-2006 (niet-gepubliceerde cursus) VANVELTHOVEN, V., en DUPONT, C., Start van het Nationaal Actieplan tegen de Digitale Kloof. Z.p., z.u., 12/10/2005 (persdossier).
Tijdschriftartikel DE QUIDT, M., De paradox…digitale toegang vergroot digitale kloof. TerZake Cahier, Praktijkblad over lokaal beleid, inspraak en samenlevingsopbouw. Maart 2005, p23-26. HAUTEKEUR, G., Opbouwwerk creëert digitale netwerken voor kansengroepen. Tweedeling en digitale kloof. TerZake Cahier, Praktijkblad over lokaal beleid, inspraak en samenlevingsopbouw. Maart 2005, p7-9.
77
HAUTEKEUR, G., Opbouwwerk creëert digitale netwerken voor kansengroepen. Digitale tweedeling tegengaan. TerZake Cahier, Praktijkblad over lokaal beleid, inspraak en samenlevingsopbouw. Maart 2005, p10-12.
Artikel krant of weekblad BEEL, V., Eerste cyber-tearoom voor gepensioneerden in Brussel. De Standaard, 11/06/2003. EIJSVOGEL, R., Dicht de digitale kloof in eigen huis. De Standaard. 03/12/2005 (De auteur is redacteur van NRC Handelsblad, waar dit artikel eerder in verschenen is) KLD, Senioren niet afkerig van elektronisch bankieren, De Standaard, 27/11/2003. KUM, Sociaal Internettarief op komst. Het Nieuwsblad, 16/02/2006. VT, Computers voor Tongerse rusthuisbewoners, De Standaard, 25/01/2005. YSEBAERT, T., Senior kan internet de baas, in zijn tempo. De Standaard, 20/10/2005.
Mondelinge bronnen SWARTELE, K. Mondelinge mededeling. Hoorcollege strafrecht, december 2006. VANDENBROUCKE, F., Mondelinge mededeling. Toespraak van de Vlaamse minister van Werk, Onderwijs en Vorming, Leuven Studiedag Link in de kabel- Digitale kloof en onderwijs, 22/09/2005.
78
Informatie via het netwerk FEDERALE OVERHEIDSDIENST FINANCIEN, Eindelijk ook voor mij. Internet voor iedereen, uw betaalbaar, startklaar computer + Internetpakket met belastingvoordeel. Via: www.fedicte-gov.be FEDICT EDITIONS, Ginette. Hoe ik mijn peeceefobie overwon ,via www.peeceefobie.be GEERTS, D., Sp.a Blogt. Surfen op straat. Internet, 25/11/2005 (http://www.davidgeerts.be). INSITES zoals opgenomen in FOD Economie – Afdeling Statistiek (2005), Mannen, vrouwen en Internet, Nieuwsflits n°60, Internet, mei 2005 . (http://fgov.be/informations/statistics/press/fl1060_nl.asp) KOK, L., BLOKZIJL, S. en HARTOG, R., Ouderen/senioren en Internet, Internet, 15 februari 2001. (http://hcs.science.uva.nl/mci2001/Presentatie%2015%20feb.ppt) KUBITSCHE, L. , Senioren, het verborgen mart potentieel. Press Release Netherlands Platform Older People and Europe VN Wereld Assemblee over Vergrijzing, Madrid, 2002. Nationaal Instituut voor Statistiek in het kader van de continue Enquête naar arbeidskrachten (EAK) gedurende het tweede trimester van 2005 en dit op een steekproef van 4000 personen, via www.statbel.fgov.be/ VANDENAABELE, N., Lancering goedkope ‘Internet voor Iedereen’-pc’s. ZDNet, 18/04/2006 via www.ZDNet.be VANVELTHOVEN, P., Internet voor iedereen tegen 2010. Internet, 21/10/2005. (http://belgium.be/eportal/application;eportalSTPO=DCkaD) www.seniorennet.be www.hasselt.be
79
BASISINFORMATIE EINDWERK
Voornaam: Inge
Naam: Claesen
Klas:
Departement: SAW
3MAW
Academiejaar 2005-2006 ----------------------------------------------------------------------------------Trefwoord: Digitale kloof Titel:
Een muis is geen dier. Project @LAS: computergebruik van senioren in de wijk Schoonbeek.
------------------------------------------------------------------------------------Samenvatting:
80
Samenvatting In de laatste decennia is de ontwikkeling van ICT in een enorme stroomversnelling gekomen. Onze maatschappij is een informatiemaatschappij geworden. Zo zijn de computer, de cd en de mobiele telefoon niet meer weg te denken uit ons bestaan. Toch kan niet iedereen overweg met deze nieuwe vormen van digitale media. We kunnen stellen dat het gaat om een onderscheid tussen ‘digital haves’ en ‘digital have nots’: mensen die toegang hebben tot de computer en het Internet en zij die, om financiële redenen, door gebrek aan opleiding of eenvoudigweg aan informatie, dat niet hebben. We spreken dan ook van een digitale kloof. Voor deze thesis richten we ons op de digitale kloof zoals deze zich situeert op het vlak van leeftijd. Wanneer we kijken naar de absolute cijfers voor pc- en Internetgebruik stellen we vast dat de ouderen slechts zwak digitaal vertegenwoordigd zijn. Om de kloof te overbruggen doorloopt de oudere een vast traject of ontwikkeling. Allereerst maakt men kennis met de computer via de media of de (klein)kinderen. Vervolgens moet men de toegang krijgen tot de computer en het Internet. Dit kan via publieke toegangsplekken of door thuis een computer aan te schaffen. Bezit alleen is echter niet voldoende, men moet de vaardigheden verwerven om tot computergebruik over te gaan. Deze kunnen aangeleerd worden door de (klein)kinderen of men kan deelnemen aan een initiatiecursus in een buurt- of wijkcentrum. In het laatste geval is er een extra voordeel voor de oudere. Hij gaat weer deel uitmaken van sociale netwerken, het buurgevoel wordt versterkt. Tenslotte moet er veel aandacht besteed worden aan efficiënt computergebruik. Via empowerment, het versterken van de handelscompetenties, ontwikkelt men de kracht om de computer te gaan gebruiken voor nuttige doeleinden. Zo kan men bijvoorbeeld op elk uur van de dag online bankieren. Ook de Belgische Staat gaat over tot empowerment omdat computerbezit en –gebruik belangrijker worden in de toekomst. Met haar ‘Nationale Actieplan tegen de Digitale Kloof’ neemt ze verschillende initiatieven om de digitale kloof te dichten. De overheid wil de burger aansporen om deel te nemen aan de digitale maatschappij. De huidige beleidsmaatregelen richten zich nogal sterkt op computerbezit en toegang tot computers. Belangrijker is echter de vraag of de personen over de juiste vaardigheden bezitten om efficiënt met de computer om te gaan. Deze vaardigheden kunnen aangeleerd worden via projecten in het opbouwwerk. Zo is er het project @LAS waar buurtbewoners computerles volgen in het Jeugdhuis van Schoonbeek. Aanleren van efficiënt computergebruik en ontmoeting gaan er hand in hand. 81
Via een enquête werd er gepeild naar de motieven voor computergebruik bij de senioren van Schoonbeek die net de initiatiecursus van project @LAS achter de rug hadden. De meeste deelnemers komen uit de leeftijdscategorie van vijftig tot vijfenzestig jaar en behoren dus tot de groep van ‘actieve ouderen’. Er namen meer vrouwen deel dan mannen en het grootste deel van de deelnemers was laaggeschoold. In het beroepsverleden kwam men weinig of niet in contact met computers. Opvallend is dat de meeste deelnemers samenwonend waren, de computerles was dus geen ontmoetingsplaats voor alleenstaande personen. De belangrijkste conclusies waren dat het volgen van een cursus de deelnemers ertoe aanzet een computer aan te schaffen en deze ook te gaan gebruiken. Van computerangst of knoppenangst is er minder sprake dan men zou verwachten. Wanneer er sprake is van angst dan verdwijnt deze spontaan door het volgen van de cursus. Het aanleren van efficiënt gebruik blijft een aandachtspunt. De computer wordt nog al te vaak gebruikt voor het spelen van spelletjes. Men volgt de computercursus omdat men wil bijblijven. Op het Internet is men vooral geïnteresseerd in het opzoeken van informatie. Over het algemeen staan de ouderen afkerig tegenover het online-winkelen. Internetbankieren en online reizen boeken scoren dan weer hoog. Wanneer het gaat om het herkennen van digitale media dan spelen de (klein)kinderen een grote rol. Dit is eveneens het geval wanneer ouderen een computer aanschaffen. In de meeste gevallen is dit een afgedankt model van kinderen of kleinkinderen. Wanneer personen niet overgaan tot het aanschaffen van een computer, dan komt dit door de hoge kostprijs. Men kan zich dan ook de vraag stellen of de bestaande initiatieven, die voornamelijk gericht zijn op het computerbezit te stimuleren, de kloof helpen overbruggen. Het kan beter zijn de senioren aan te moedigen om een bezoek te brengen aan een openbare computerruimte omdat hier correct computergebruik en ontmoeting hand in hand gaan. De oudere kan hier gratis of tegen betaling van een symbolisch bedrag de computer en het Internet verkennen. Belangrijk is de bestaande initiatieven in de verf te zetten. De ouderen vragen informatie maar doordat deze voornamelijk wordt gegeven via informatiekanalen waarvan ze zelf weinig gebruik maken, bereikt de informatie hen niet. Het is belangrijk dat de ouderen geïnformeerd worden. Dan pas kunnen ze beslissen om de stap al dan niet te zetten. Willen ze deelnemen dan moet er aangepaste ondersteuning geboden worden. Ouderen die niet willen deelnemen aan de digitale maatschappij hebben (voorlopig) genoeg andere alternatieven. 82
