Een macro-economische analyse van Venezuela onder Chavez

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2013 – 2014

Een macro-economische analyse van Venezuela onder Chavez

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van

Master of Science in de Algemene Economie

Koen Borghys

onder leiding van

Prof. Freddy Heylen 1

WOORD VOORAF Na het volgen van het vak macro economie, wou ik me graag verder verdiepen in deze boeiende materie en de theorie te toetsen aan de praktijk. Toen vorig jaar president Hugo Chavez kwam te sterven leek het me een interessant om Venezuela een macro economisch onder de loep te nemen. Graag wil ik dan ook prof. Freddy Heylen bedanken om me de kans te geven me hierin te verdiepen. Ook kon ik steeds bij hem terecht met vragen, tips of informatie. Graag wil ik ook de universiteit van Gent bedanken, voor het aanbieden van een masterprogramma voor niet economen.

I

INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF.............................................................................................................................................. I INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................................................ I FIGUREN ........................................................................................................................................................... I TABELLEN ....................................................................................................................................................... III INLEIDING .................................................................................................................................................... - 1 Deel 1: MACRO ECONOMISCHE TOESTAND............................................................................................ - 1 -

................................................................................................................................................................ - 1 1.

Venezuela ............................................................................................................................... - 1 -

2.

BBP per capita in koopkrachtpariteit ..................................................................................... - 2 -

2.

Inflatie .................................................................................................................................... - 4 -

3.

De arbeidsmarkt ..................................................................................................................... - 6 -

4.

Het begrotingssaldo ............................................................................................................... - 8 -

5.

Overheidsschuld ..................................................................................................................... - 9 -

6.

Armoede ............................................................................................................................... - 11 -

7.

Inkomensverdeling ............................................................................................................... - 12 -

8.

Belangrijkste vaststellingen .................................................................................................. - 14 -

Deel 2: ECONOMISCHE GROEI .................................................................................................................. 15 1.

De bronnen van economische groei......................................................................................... 15

2.

Het Solow-model van economische groei ................................................................................ 17 2.1. Basismodel ............................................................................................................................. 17 2.2. De kapitaalvoorraad per capita ............................................................................................. 18 2.2.1. Bevolkingsgroei................................................................................................................... 20 2.2.2. Gerealiseerde Investeringen per capita ............................................................................. 20 a)

Internationale kapitaalstromen ....................................................................................... 21

b)

Buitenlandse directe investeringen ................................................................................. 22

2.3. Het uitgebreid Solow-model van Mankiw, Romer en Weil (1992) ............................................ 23 3.

Productiviteit ............................................................................................................................ 27

4.

Bronnen van groei per capita ................................................................................................... 27

5.

Verklaring ................................................................................................................................. 28 I

4.1. Een steeds verdergaande overheidsinmenging ......................................................................... 29 4.2. Een korte heropleving................................................................................................................ 30 4.3. Chavez ........................................................................................................................................ 31 Deel 3: MACRO ECONOMISCHE VOLATILITEIT .......................................................................................... 33 1.

Olie - afhankelijkheid ................................................................................................................ 33

2.

Lopende rekening ..................................................................................................................... 35

3.

Budgettair beleid ...................................................................................................................... 37

4.

Sovereign wealth fund.............................................................................................................. 39

5.

Besluit ....................................................................................................................................... 40

Deel 4: INFLATIE ........................................................................................................................................ 41 1.

De klassieke visie en de kwantiteitstheorie ............................................................................. 41

2.

De geldhoeveelheid .................................................................................................................. 42

3.

Fisher-theorie voor de nominale rente .................................................................................... 45

4.

Begrotingsbeleid....................................................................................................................... 46 4.1. Overheidsuitgaven ..................................................................................................................... 47 4.1.1. Kapitaaluitgaven ................................................................................................................. 48 4.1.2. De lopende uitgaven........................................................................................................... 49 a)

Transfers en subsidies ...................................................................................................... 49

b)

Overheidsconsumptie ...................................................................................................... 51

c)

rentelasten ....................................................................................................................... 51

4.2. Overheidsontvangsten............................................................................................................... 52 4.2.1. Belastinginkomsten ............................................................................................................ 53 4.2.2. Olie-opbrengsten ................................................................................................................ 55 5.

Monetaire financiering ............................................................................................................. 56 5.1. Het begrotingstekort en de geldhoeveelheid ............................................................................ 56 5.1.1. Wisselkoers ......................................................................................................................... 58 5.1.2. Internationale reserves ...................................................................................................... 60

6.

Gevolgen torenhoge inflatie..................................................................................................... 62

7.

Hyperinflatie? ........................................................................................................................... 66 7.1. Inflation tax’ ............................................................................................................................... 66 7.2. De economische dynamiek van hyperinflatie ............................................................................ 67 7.3. Huidige situatie .......................................................................................................................... 68

BESLUIT.......................................................................................................................................................... 69

II

BRONNENLIJST ................................................................................................................................................. I

III

FIGUREN Figuur 1-1: BBP per capita (1999-2013, in dollars) ................................................................ - 3 Figuur 1-2: Jaarlijkse groei BBP per capita (1999-2010, in %) ............................................... - 3 Figuur 1-3: BBP per capita in koopkrachtpariteit Venezuela (1980-2010, in $/persoon) ...... - 4 Figuur 1-4: Inflatie (1999-2013, procentuele verandering) .................................................... - 5 Figuur 1-5: Inflatie, voor en tijdens Chavez (1980-2013, in %) .............................................. - 5 Figuur 1-6: Werkloosheidsgraad (1998-2013, in % van de totale beroepsbevolking) ........... - 6 Figuur 1-7: Werkloosheidsgraad Venezuela, Voor en tijdens Chavez (1980-2012, in %) ...... - 7 Figuur 1-8: Werkgelegenheidsgraad Venezuela (1999-2011, in %) ....................................... - 7 Figuur 1-9: begrotingssaldo (1998-2013, in % van het BBP) .................................................. - 8 Figuur 1-10: Venezuela, begrotingssaldo voor en tijdens Chavez (1988-2013, in % van het BBP) ........................................................................................................................................ - 9 Figuur 1-11: Bruto schuldgraad (1998-2013, in % van het BBP) .......................................... - 10 Figuur 1-12: Overheidsschuld voor en tijdens Chavez (1950-2011, in % van het BBP) ........ - 10 Figuur 1-13: Evolutie armoede en extreme armoede (1990-2012, in % van de bevolking) . - 12 Figuur 2-1: Groei reëel BBP en determinanten (1950-2011, in %) ........................................... 16 Figuur 2-2: Kapitaalvoorraad - en BBP per capita in reële termen (1950-2011, in miljoenen dollars) ...................................................................................................................................... 19 Figuur 2-3: Aandeel investeringen in het BBP/capita (in %) .................................................... 21 Figuur 2-4: Besparingen, investeringen en saldo lopende rekening (1980-2013, in % van het BBP) .......................................................................................................................................... 22 Figuur 2-5: Buitenlandse directe investeringen (1970-2012, in % van het BBP) ...................... 22 Figuur 2-6: Toename menselijk kapitaal (1999-2011, in %) ..................................................... 24 Figuur 2-7: Aandeel bevolking boven 15 jaar dat start met secundair onderwijs (in %) ......... 26 Figuur 2-8: Aandeel bevolking boven 15 jaar dat start met hoger onderwijs (in %) ............... 26 Figuur 2-9: Productiviteit (1950-2011, in US$) ......................................................................... 27 Figuur 2-10: Per capita groei BBP, fysisch en menselijk kapitaal en TFP in verschillende periodes .................................................................................................................................... 28 Figuur 3-1: Jaarlijkse olieproductie (1980 – 2012, in aantal vaten per dag) ........................... 30 Figuur 3-2: Evolutie olieprijs en reëel BBP (1980-2011, in dollars) .......................................... 34 Figuur 3-3: Groei exportvolume en de groei van het reëel BBP (in %) ..................................... 34 Figuur 3-4: Lopende rekening (1999-2013, in % van het BBP) ................................................. 35 Figuur 3-5: Componenten van de lopende rekening (1999-20012, in miljoenen dollars) ........ 36 Figuur 3-6: Export, import en netto export (1999-2012, in % van het BBP) ............................ 36

I

Figuur 3-7: Componenten van het begrotingssaldo (1999-2010, in % van het BBP of potentieel BBP) .......................................................................................................................................... 38 Figuur 3-8: Olieprijs en structureel begrotingssaldo (1999-2012) ........................................... 39 Figuur 4-1: Gemiddelde jaarlijkse groei van de nominale geldhoeveelheid en inflatie (19802012, in %) ................................................................................................................................ 43 Figuur 4-2: Gemiddelde jaarlijkse groei van geld en quasi geld (1999-2012, in %) ................. 44 Figuur 4-3: Evolutie geldbasis, M1 en M2 (1999-2011, in miljoenen bolivars) ........................ 44 Figuur 4-4: Verwachte inflatie en depositorente (1984 – 2012, in %) ..................................... 45 Figuur 4-5: Inkomsten, uitgaven en begrotingssaldo (1999-2013, in % van het BBP) ............. 47 Figuur 4-6: Overheidsuitgaven (2000-2012, in miljoenen Bolivars) ......................................... 48 Figuur 4-7: Lopende uitgaven (2000-2012, in miljoenen Bolivars) .......................................... 49 Figuur 4-8: Overheidsconsumptie (1999-2012, in % van het BBP) ........................................... 51 Figuur 4-9: Aandeel rentelasten in overheidsuitgaven (1999-2009, in % van het BBP)........... 52 Figuur 4-10: Vorderingen op de overheid (1999-2011, in miljoenen bolivars) ........................ 57 Figuur 4-11: Nominale bilaterale wisselkoers Venezuela (1999-2010, Bolivar fuerte/US $) ... 58 Figuur 4-12: Nominale en reële effectieve wisselkoers (1999-2011, 2005 = 100) ................... 60 Figuur 4-13: Internationale reserves (1999-2011, in miljoenen Bolivars) ................................ 61 Figuur 4-14: Financiële rekening (1999-2012, in miljoenen Bolivars) ...................................... 63 Figuur 4-15: Jaarlijkse gemiddelde reële lonen (index, 2005 = 100) ........................................ 63 Figuur 4-16: Kosten verbonden aan importeren (US$/container) ........................................... 65

II

TABELLEN Tabel 1-1: Armoede en extreme armoede (1999 en 2012, in % van de totale bevolking) ... - 11 Tabel 1-2: Gini- coëfficiënt (1999 en 2012) .......................................................................... - 13 Tabel 2-1: Groei reëel BBP en determinanten (1950-2011, in %) ............................................ 16 Tabel 2-2: Groei fysisch kapitaal per capita in verschillende periodes (in %) .......................... 19 Tabel 2-3: Bevolkingsgroei Venezuela (in %) ............................................................................ 20 Tabel 2-4: Toename menselijk kapitaal (1999-2011, in %) ...................................................... 24 Tabel 2-5: Scholingsniveau personen ouder dan 15 (1950 - 2010, in %) ................................. 25 Tabel 2-6: Per capita groei van het reële BBP, fysisch en menselijk kapitaal en TFP in verschillende periodes (in %) .................................................................................................... 28 Tabel 3-1: Gemiddelde jaarlijkse olieproductie (miljoenen vaten per dag) ............................. 31 Tabel 3-2: Aandeel olie in goederenexport (in %) .................................................................... 33 Tabel 3-3: Aandeel olie en olieproducten in export (1999-2011, in %) .................................... 37 Tabel 4-1: Aandeel rentelasten in overheidsuitgaven (1999-2009, in % van het BBP) ............ 52 Tabel 4-2: Vergelijking componenten belastingopbrengst (1990 en 2010, in % van het BBP) 54 Tabel 4-3: Exportsamenstelling (2000-2012, in miljoenen dollars).......................................... 55 Tabel 4-4: Wisselkoersregimes Venezuela (1996 – 2013) ........................................................ 59 Tabel 4-5: Financiering door de centrale bank, geldhoeveelheid en consumptieprijspeil (19992011)......................................................................................................................................... 61 Tabel 4-6: Importvolumes (2000-2012, in miljoenen Dollars) .................................................. 64

III

INLEIDING In 2013 kwam Hugo Chavez, president van Venezuela, te sterven. Hij kwam aan de macht in 1999 met een overweldigende meerderheid en was een voormalig militair leider. Hij wou breken met het verleden en predikte de revolutie die macht moest geven aan het volk. Met deze “bolivariaanse revolutie” beloofde hij de levenstandaard te verbeteren en de armoede terug te dringen in zijn land. Zijn belangrijkste slogan was dan ook “Con Chavez manda el pueblo” wat zoveel betekent als met Chavez, regeert het volk. Hij voerde allerlei hervormingen door en spendeerde grote sommen geld ter verbetering van het leven van het gewone volk. Toch kwam er uit vele hoeken kritiek op zijn beleid aangezien dit volgens velen de economie ernstige schade toebracht. Zijn dood en daarmee het einde van zijn regeerperiode is daarom een ideaal moment om zijn beleid te evalueren en na te gaan in welke economische toestand hij het land achterlaat. De opzet van dit werk is dan ook te achterhalen of onder Chavez Venezuela er structureel op is vooruitgegaan. Om dit te onderzoeken gaan we als volgt tewerk. In een eerste deel bekijken de algemene macro economische toestand van het land. Hieruit zullen we een aantal vaststellingen doen die we dan in de latere delen van dit werk uitgebreid zullen bespreken. Tot slot vatten we deze bekomen vaststellingen samen en formuleren we een besluit.

-1-

Deel 1: MACRO ECONOMISCHE TOESTAND

In dit eerste deel zullen we een aantal algemene macro economische variabelen in Venezuela bekijken. We vergelijken de situatie in het land met die van een aantal andere Latijns Amerikaanse landen. Hiervoor kiezen we haar twee voornaamste buurlanden (Brazilië en Colombia) en twee landen uit de regio die vergelijkbaar zijn qua inwonersaantallen en grootte (Peru en Argentinië). Verder zullen we de situatie in Venezuela onder Chavez ook vergelijken met de periodes voordien. Hieruit zullen we een aantal vaststellingen doen die we dan verder zullen onderzoeken. We bekijken ook een aantal “sociale parameters” om na te gaan of Chavez de armoede en ongelijkheid in het land heeft kunnen terugdringen. Ter inleiding geven we kort wat algemene informatie over Venezuela.

1.

Venezuela

Venezuela is gelegen in het noorden van Latijns-Amerika, met als voornaamste buurlanden Colombia en Brazilië. Het land is voornamelijk bekend voor haar bodemrijkdommen, in de eerste plaats haar rijkdom aan olie. Met meer dan 297 miljoen vaten bezit het de grootste olievoorraad wereldwijd1. Het is de vijfde grootste olie exporteur wereldwijd2 en ook een van de stichtende leden van de organisatie voor olieproducerende landen (OPEC). Kenmerkend voor het lands olievoorraad is wel dat deze voornamelijk bestaat uit zware olie die moeilijk te raffineren en te transporteren is. Verder is de infrastructuur op vele olievelden zeer oud wat in de nabije toekomst grote investeringen vereist om de productiecapaciteit op niveau te houden3. Daarnaast heeft het land ook zeer grote gasvoorraden. Met meer dan 5500 miljoen kubieke meter heeft het de zesde grootste gasvoorraad ter wereld4. De productie en exploitatie van beide grondstoffen is voornamelijk in handen van Petroleos de Venezuela S.A. (PVdSA), het door de staat gerunde nationale oliebedrijf, dat werd opgericht in 1976. Het bedrijf heeft een aanzienlijk aandeel in het lands 1

Annual Statistic Bulletin, OPEC, 2012, p 22, http://www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/publications/ASB2012.pdf. 2 Annual Statistic Bulletin, OPEC, 2012, p 17, http://www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/publications/ASB2012.pdf. 3 Venezuela, U.S. Energy information administration, 2012, p 3, http://www.eia.gov/countries/analysisbriefs/Venezuela/venezuela.pdf. 44 Annual Statistic Bulletin, OPEC, 2012, p 23, http://www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/publications/ASB2012.pdf.

-1-

BBP, haar overheidsinkomsten en haar exportopbrengsten. Het is meteen ook de grootste werkgever5.

2.

BBP per capita in koopkrachtpariteit

Het reëel product duidt het volume (finale) goederen en diensten aan die een economie in de loop van een bepaalde periode, meestal een jaar, produceert (Heylen 2004, p5). Het is een belangrijke indicator voor de rijkdom of welvaart van een land. We bekijken hier het BBP per capita in koopkrachtpariteit. Door het BBP per capita uit te drukken volgens koopkrachtpariteit zijn we in staat landen correcter met elkaar vergelijken. Het BBP per capita in koopkrachtpariteit nam toe voor alle Latijns Amerikaanse landen. Uitschieter met een zeer sterke stijging is Argentinië met een stijging van meer dan 3000 dollar per capita doorheen de beschreven periode. Peru kan bijna even sterke cijfers voorleggen. Colombia en Brazilië kennen een minder uitgesproken maar nog steeds sterke stijging van om en beide 2000 dollar per capita over de periode. Venezuela presteert het slechtst, met slechts een beperkte stijging van om en beide 600 dollar per capita. Er zijn duidelijk twee sleutelmomenten: een eerste in 2003, wanneer het BBP/capita een absoluut dieptepunt kende. In dat jaar was er een nationale oliestaking die een groot deel van de olieproductie voor lange tijd stillegde. Een tweede in 2008 wanneer het BBP/capita na vijf jaar van aanhoudende toename plots weer een sterke terugval kent. Deze tweede terugval valt samen met de globale financiële crisis en de terugval in de olieprijs. Als we van diezelfde cijfers de jaarlijkse groeipercentages bekijken valt nog meer de sterke volatiliteit in de Venezolaanse output op.

5

Venezuela, U.S. Energy information administration, 2012, p 3, http://www.eia.gov/countries/analysisbriefs/Venezuela/venezuela.pdf.

-2-

Figuur 1-1: BBP per capita (1999-2013, in dollars) 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 1999

2000

2001

2002

Venezuela

2003 Peru

2004

2005

Colombia

2006

2007

Brazilië

2008

2009

2010

2009

2010

Argentinië

Bron: Penn World tables 7.1

Figuur 1-2: Jaarlijkse groei BBP per capita (1999-2010, in %) 20 15 10 5 0 -5 -10 -15

1999

2000

2001 Venezuela

2002

2003 Peru

2004

2005

Colombia

2006 Brazilië

2007

2008 Argentinië

Bron: Penn World tables 7.1 en eigen berekeningen

Als we het BBP per capita voor een periode sinds 1950 tot 2010 bekijken, merken we dat over de gehele periode het BBP per capita nauwelijks is toegenomen. Over een periode van 60 jaar gemiddeld slechts 1% per jaar. Verder is het duidelijk dat er een breuklijn kwam in de economische groei vanaf midden jaren ’70: voordien kende het BBP per capita een sterke groei om dan terug te vallen tot een niveau van om en beide 8000 dollar per capita om nadien rond dat niveau te blijven schommelen. De volatiliteit is dus ook op langere termijn duidelijk waarneembaar.

-3-

Figuur 1-3: BBP per capita in koopkrachtpariteit Venezuela (1980-2010, in $/persoon) 14000 11578,92

12000

9070,61

10000 8000 5539,84 6000 4000 2000 0

1950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002 2006 2010

Bron: Penn World tables 7.1

2.

Inflatie

Inflatie doet zich voor wanneer zich een aanhoudende stijging voordoet van het algemeen prijspeil in een economie (Heylen 2004, p13). Het inflatiepercentage in een bepaald jaar meet de procentuele verandering van het algemeen prijspeil in dat jaar tegenover het vorige jaar. Voor de vergelijking van Venezuela met haar buurlanden bekijken we de evolutie van de consumptieprijzen. Hierin zitten dus ook ingevoerde goederen. Voor Venezuela zelf bekijken we ook het groeipercentage van de BBP-deflator. Deze meet de prijzen van de geproduceerde goederen en diensten in de economie. Dit omvat dus ook kapitaal- of exportgoederen. Zowat alle geanalyseerde Latijns Amerikaanse landen worden gekenmerkt door een hoge jaarlijkse inflatie, dit zeker in vergelijking met de West Europese landen en Amerika. Toch is er Langzaam maar zeker wel een tendens merkbaar naar een stabielere en lagere jaarlijkse inflatie. Argentinië kende nog even een opstoot van extreem hoge inflatie in 2002 maar deze is sindsdien gedaald naar ongeveer 10 procent. De andere landen zitten momenteel aanvaardbare inflatieniveaus. Voor Brazilië ligt dit rond een 5 procent en voor Peru en Colombia zelfs rond een 2 procent. Venezuela is een echte uitschieter met een inflatie die bijna ieder jaar boven de 20 procent ligt en met pieken rond 30 procent. De inflatie schommelt dus ook zeer sterk. Opvallend is dat de inflatie steeds toeneemt als het BBP per capita krimpt. We kunnen dus wel al stellen dat Venezuela haar inflatie helemaal nog niet onder controle heeft.

-4-

Figuur 1-4: Inflatie (1999-2013, procentuele verandering) 35 30 25 20 15 10 5 0 -5

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Venezuela

Gemiddelde Latijns Amerika

Peru

Colombia

Brazilië

Argentinië

Bron: IMF World Economic Outlook

Ook in de decennia voor het regime kende het land zeer hoge inflatiegraden. Vanaf midden jaren ’80 zien we de inflatie extreme hoogtes aannemen, met hierbij zelfs pieken tot bijna 100%. Eind jaren ’80 en midden jaren ’90 werd er geflirt met hyperinflatie. Ook hier weer valt de sterke volatiliteit op.

Figuur 1-5: Inflatie, voor en tijdens Chavez (1980-2013, in %) 140 120 100 80 60 40

20 0 -20

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Consumptiegoederen

BBP-deflator

Bron: IMF World Economic Outlook 2013

-5-

3.

De arbeidsmarkt

We gaan nu na in welke mate Venezuela en haar buurlanden hun productiemiddelen benutten. We doen dit in de eerste plaats aan de hand van de werkloosheidsgraad. Deze duidt de mate van onderbenutting van het arbeidspotentieel aan (Heylen 2004, p16). Algebraïsch betekent dit: Werkloosheidspercentage =

aantal werklozen totale actieve bevolking

. 100

Bij alle geanalyseerde Latijns Amerikaanse landen zijn de werkloosheidsgraden afgenomen en met uitzondering van Colombia bevinden ze zich momenteel onder de 10 procent. In Venezuela en Argentinië is de daling van de werkloosheid het sterkst. Beiden zaten respectievelijk boven 15 en 20 procent in het begin van het decennium. Hun werkloosheidsgraden zijn meer dan gehalveerd tot iets meer dan 7 procent. Brazilië en Peru scoren het best, maar de afname van de werkloosheid is doorheen de geanalyseerde periode wel minder sterk.

Figuur 1-6: Werkloosheidsgraad (1998-2013, in % van de totale beroepsbevolking) 25 20 15 10 5 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Venezuela

Peru

Colombia

Brazilië

Argentinië


In de jaren voor Chavez ging de werkloosheidgraad een aantal pieken en dalen. Vanaf 1993 nam ze weliswaar bijna onophoudelijk toe. In 2003 loopt de werkloosheidsgraad op tot meer dan 18 procent. Deze piek heeft vooral te maken met de grote oliestaking en de beslissing van Chavez om 40 procent van de werknemers van het nationale oliebedrijf te ontslaan (Kott 2012, p79). Dit zorgde ervoor dat bijna 18000 mensen werkloos werden. Nadien ging de werkloosheid in vrije val tot de huidige 7,8 procent. De werkloosheidsgraad valt daarmee terug tot op het niveau van eind jaren ’80. -6-

Figuur 1-7: Werkloosheidsgraad Venezuela, Voor en tijdens Chavez (1980-2012, in %) 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012


Voor de volledigheid bekijken we ook de werkgelegenheidsgraad in Venezuela gedurende het regime. Deze duidt de verhouding van het aantal werkenden tot de bevolking op beroeps actieve leeftijd. Deze laatste wordt gedefinieerd als de bevolking van 15 tot 64 jaar. We zien een duidelijk stijgende trend in de werkgelegenheidsgraad in Venezuela sinds 2003, wat dus consistent is met de afnemende werkloosheidsgraad.

Figuur 1-8: Werkgelegenheidsgraad Venezuela (1999-2011, in %) 62 61 60 59 58 57 56 55 54 53 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Bron: International Labour Organization, Key Indicators of the Labour Market database.

-7-

4.

Het begrotingssaldo

Het begrotingssaldo geeft het verschil weer tussen alle overheidsontvangsten en overheidsuitgaven. De eerste omvatten hoofdzakelijk belastingen. De tweede omvatten vooral aankopen van goederen, lonen voor overheidspersoneel, sociale uitkeringen en rentelasten op de overheidsschuld (Heylen 2004, p36). De meeste Latijns Amerikaanse landen worden sinds 1999 gekenmerkt door jaarlijkse lichte begrotingstekorten. Enkel Peru doet het beter en kent de laatste jaren meestal wel positieve saldo’s. Argentinië kende in 2003 een sterk oplopend tekort maar weet jaar tekorten sindsdien wel weer te beperken. Venezuela toont een heel ander patroon. Sinds 2006 kent het jaarlijks steeds sterker oplopende tekorten. Sinds 2010 was het tekort steeds groter dan 10 procent van het BBP en in 2012 bedroeg dit tekort zelfs bijna 20 procent van het BBP.

Figuur 1-9: begrotingssaldo (1998-2013, in % van het BBP) 10

5 0 -5 -10 -15 -20 -25 1999

2000

2001

2002

2003

Venezuela

2004

2005

Colombia

2006 Peru

2007

2008

2009

Brazilië

2010

2011

2012

2013

Argentinië


Ook voor het regime kende Venezuela wel meermaals grote tekorten. Hierbij vallen vooral de tekorten van 1988 en 1994 op. Deze bedroegen respectievelijk 9 en 14 procent van het BBP. De extreem hoge inflatiegraden ging ook toen dus gepaard met sterk oplopende begrotingstekorten. Dit is ook nu het geval. Toch lijkt de huidige budgettaire crisis van een veel problematischere aard dan die van eind jaren ’80 en midden jaren ‘90. Tot slot valt ook hier weer de sterke volatiliteit op.

-8-

Figuur 1-10: Venezuela, begrotingssaldo voor en tijdens Chavez (1988-2013, in % van het BBP) 10 5 0 -5 -10 -15 -20

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012


5.

Overheidsschuld

De gecumuleerde begrotingstekorten uit het verleden vormen de uitstaande brutooverheidsschuld. Dit zijn dus de financiële verplichtingen van de overheid ten overstaan van de financiële instellingen, de bedrijven en de gezinnen in binnen – en buitenland (Heylen 2004, p36). Jaarlijks geven deze schulden aanleiding tot rentelasten. Qua overheidsschuld doen de Latijns Amerikaanse landen het momenteel relatief goed. Zeker in verhouding tot de meeste Europese landen liggen de schildgraden binnen een aanvaardbaar niveau. Argentinië kende doorheen de periode een sterke verandering in haar schuldgraad. Deze steeg op een korte periode tot boven 160 procent van het BBP, maar nam nadien ook weer sterk af tot ongeveer 40 procent van het BBP. Ook bij Peru daalde de schuldgraad tot een niveau lager dan 20 procent van het BBP. Bij de andere landen bleef de schuld vrij stabiel rond het niveau van in 1999. Ook de schuldgraad in Venezuela blijft binnen aanvaardbare niveaus. Vanaf 2010 is er wel een forse toename van 25 procent naar meer dan 60 procent van het BBP in 2013. Deze toename is een logisch gevolg van de aanhoudende begrotingstekorten.

-9-

Figuur 1-11: Bruto schuldgraad (1998-2013, in % van het BBP) 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Venezuela

Peru

Colombia

Brazilië

Argentinië

Bron: World Economic Outlook, 2013

Wanneer we de Venezolaans overheidsschuld in een ruimere tijdscontext bekijken, merken we dat deze heel laag was tot eind jaren ’70. Ongeveer gelijktijdig met de terugval in het BBP per capita begon de schuldgraad sterk toe te nemen. Er kwam een absolute piek in 1986, toen de schuld bijna 80 procent van het BBP betrof. De hoge schuldgraad bleef aanhouden tot midden jaren ’90 waarna deze terug begon af te nemen. Ook hier weer is er een duidelijke samenhang tussen de inflatie, de begrotingstekorten en de overheidsschuld. Tijdens de regeerperiode van Chavez kende de schuld dus een sterke toename in 2003 en een vanaf 2010.

Figuur 1-12: Overheidsschuld voor en tijdens Chavez (1950-2011, in % van het BBP) 90 80 70 60 50 40 30

20 10 0 1950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002 2006 2010

Bron: Mauro et al. - Historical Public Finance Dataset

- 10 -

6.

Armoede

We bekijken nu ook een aantal “sociale indicatoren”. Aangezien Chavez zich als een zeer sociaal president profileerde en beloftes deed om de levensomstandigheden van zijn bevolking te verbeteren, is het in het licht van onze analyse belangrijk om ook deze indicatoren kort te bespreken. Beginnen doen we met de armoede. We maken hierbij een onderscheid tussen gewone en extreme armoede. We zien dat zowel Venezuela als haar buurlanden een zeer sterke vermindering hebben gekend van het percentage van hun bevolking dat in armoede leeft. Qua armoede zou in 2012 enkel Brazilië het beter doen. Venezuela zit ook onder het gemiddelde van het continent. Qua extreme armoede spreken de cijfers wel niet zo sterk in het voordeel van Chavez. Weliswaar werd deze sterker terug gedrongen dan het LatijnsAmerikaanse gemiddelde, toch moet het hier ook Peru laten voorgaan. Ook Colombia doet het niet danig veel slechter.

Tabel 1-1: Armoede en extreme armoede (1999 en 2012, in % van de totale bevolking) Land Venezuela Colombia Peru Brazilië Gemiddelde Latijns Amerika

Extreme armoede 1999 21,7 26,8 22,4 12,9 18,6

2012 9,7 10,4 5,5 5,4 11,3

Armoede 1999 49,4 54,9 48,6 37,5 43,8

2012 23,9 32,9 23,7 18,6 28,2

Bron: Economic Commission for Latin America and the Caribbean

- 11 -

Figuur 1-13: Evolutie armoede en extreme armoede (1990-2012, in % van de bevolking) 60 50 40 30 20 10 0 1990 1992 1994 1997 1999 2000 2001 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Extreme armoede

Armoede


7.

Inkomensverdeling

Een ander belangrijke maatstaf in de beoordeling van is sociale ongelijkheid en inkomensverdeling. In het algemeen heerst in Latijns Amerika en de Caraïben een sterk ongelijke inkomensverdeling, waarbij het rijkste deel van de bevolking een buitenproportioneel aandeel heeft in de inkomens. Brazilië en Colombia zijn twee van de uitschieters met een zeer ongelijke verdeling. Aan het andere uiteinde zit Venezuela, dat samen met Uruguay de minst sterke concentratie van inkomens heeft en dus een eerlijkere inkomensverdeling.

- 12 -

Met deze cijfers voor de inkomensongelijkheid kan de Gini coëfficiënt worden berekend6. Hoe sterker deze coëfficiënt naar 0 tendeert, hoe gelijker de inkomensverdeling in een land. In onderstaande tabel is te zien dat dit zowel in Venezuela als in haar buurlanden dit cijfer is verbeterd. Venezuela zelf presteert het sterkst in verhouding tot haar buurlanden. Het doet het ook beter dan het Latijns Amerikaans gemiddelde.

Tabel 1-2: Gini- coëfficiënt (1999 en 2012) Land

1999

2012

Venezuela Colombia Peru Brazilië

0,498 0,572 0,545 0,640 0,541

0,405 0,536 0,449 0,567 0,496

Latijns Amerika


6

Voor een berekeningswijze, zie M. De Clercq, Economie toegelicht, Garant, Leuven, 2006, p 496.

- 13 -

8.

Belangrijkste vaststellingen

Aan de hand van de hierboven besproken economische variabelen kunnen we nu een aantal belangrijke vaststellingen doen die we verder in dit werk zullen verklaren. Een eerste belangrijke vaststelling is dat ondanks de sterke stijging van het BBP per capita in de regio, Venezuela onder Chavez nauwelijks economische groei kende. Het BBP per capita bleef eerder schommelen rond hetzelfde niveau dat het reeds had begin jaren ’80. Ondanks de natuurlijke rijkdommen van het land wordt men er niet echt welvarender op. We zullen dan ook starten in deel 2 met een verklaring van deze tegenvallende groeicijfers. Dit doen we aan de hand van het Solow-model voor economische groei. Een tweede vaststelling is de volatiliteit in een heel aantal economische indicatoren. We zullen deze verklaren en nagaan wat de mogelijke gevolgen hiervan zijn voor de overheid en de economie. Dit doen we in deel 3. Een derde belangrijke vaststelling is de torenhoge inflatie. Inflatiecijfers zijn in Latijns Amerika altijd zeer hoog geweest en nog steeds vrij hoog, zeker in verhouding tot de WestEuropese inflatiedoelstellingen. Toch slaagde enkel Venezuela, en in mindere mate Argentinië er niet in om het afgelopen decennium deze inflatiecijfers terug te dringen naar een meer aanvaardbaar niveau. Verder lijkt er ook een samenhang tussen de inflatie, de begrotingstekorten en de oplopende overheidsschuld. We zullen deze dan ook samen bespreken in deel 4. Tot slot maken we dan ook een algemene evaluatie van het beleid van Chavez en komen we tot een besluit.

- 14 -

Deel 2: ECONOMISCHE GROEI

Om de oorzaak van de slabakkende economische groei in Venezuela te onderzoeken, is het noodzakelijk de verschillende determinanten van deze groei te analyseren. Eerst zullen we aan de hand van een eenvoudige productiefunctie trachten een globaal beeld te krijgen van de verschillende bronnen van economische groei doorheen de verschillende periodes. Vervolgens zullen we deze evolutie trachten te verklaren aan de hand van het neoklassiek groeimodel ontwikkeld door Robert Solow. Nadien zullen we dit eenvoudige model uitbreiden. Aangezien we de lange termijn groei analyseren starten we vanaf 1950.

1.

De bronnen van economische groei

Doorgaans vertrekt men bij de analyse van de economische groei van de volgende productiefunctie (Heylen 2004, p708): Y = A. F(K, L) Met:

(1)

Y: de reële output L: de ingezette hoeveelheid arbeid (het aantal werknemers) K: de ingezette hoeveelheid kapitaal A: een factor die de stand van de technologie vat (totale factorproductiviteit)

Indien we deze specifiëren tot een Cobb-Douglas productiefunctie bekomen we: Y = AK α Lβ

(2)

Economische groei vereist dus een wijziging van de ingezette hoeveelheden arbeid of kapitaal of een verbetering van de totale-factorproductiviteit. Het verband tussen de groeivoeten van deze variabelen kunnen we als volgt uitdrukken: ∆Y ∆A ∆K ∆L = + α + 𝛽 Y A K L Met:

(3)

∆Y⁄Y: Groei van de reële output ∆L⁄L: Groei van het ingezet aantal werknemers ∆K⁄K: Groei van de ingezette hoeveelheid van de productiefactor kapitaal ∆A⁄A: Groei van de ‘totale-factorproductiviteit (o.a. door technologische verandering en verhoogde efficiëntie) 15

α: Kapitaalelasticiteit van de output β: Arbeidselasticiteit van de output Deze vergelijking wordt de ‘growth accounting equation’ genoemd. Op basis hiervan kunnen we nu nagaan wat de impact is geweest van de verschillende onderdelen op de economische groei in de opeenvolgende decennia vanaf 1950. Voor de duidelijkheid zetten we de cijfers uit de tabel ook om in een staafdiagram. Hierin tonen we naast de groei van het aantal werknemers ook de bevolkingsgroei, aangezien we later in dit werk zullen werken met per capita grootheden. De elasticiteiten α en β kunnen worden benaderd als de aandelen van kapitaal, respectievelijk arbeid in het nationaal inkomen. We kiezen voor α de waarde 0.6 en β de waarde 0.47.

Tabel 2-1: Groei reëel BBP en determinanten (1950-2011, in %)

∆Y⁄Y

∆K⁄K

∆L⁄L

∆A⁄A

50-59

98,87

119,27

39,68

4,11

60-69

72,81

44,54

28,05

21,99

70-79

52,85

97,35

71,25

-23,55

80-89

-0,04

22,04

23,75

-17,24

90-99

18,6

18,93

33,19

-7,5

00-11

41,44

28,2

17,61

8,33

Periode

Bron: Penn World Tables 8.0 en eigen berekeningen

Figuur 2-1: Groei reëel BBP en determinanten (1950-2011, in %) 140 120 100 80 60 40 20 0 -20 -40

50-59

60-69

∆Y⁄Y

70-79

∆K⁄K

Bevolkingsgroei

80-89

∆L⁄L

90-99

00-11

∆A⁄A


7

Dit doen we op basis van de Penn World Tables 8.0.

16

Wat onmiddellijk opvalt, is de sterke groei van het reële BBP, de totale kapitaalvoorraad en het aantal werkenden in de periodes tot 1980. Het omgekeerde kan gezegd worden over de totale-factorproductiviteit. De totale-factorproductiviteit is dat deel van de economische groei dat niet te verklaren is door groei van de ingezette hoeveelheden kapitaal of arbeid (Heylen, p710). We zien dat deze reeds van in de eerste periodes maar matig toeneemt, om vanaf de jaren ’70 zelfs af te nemen. De negatieve factorproductiviteit, en de matige toename van de kapitaalvoorraad zijn waarschijnlijk verantwoordelijk voor de beperkte economische groei sinds 1980. Onder Chavez zijn voor het eerst alle determinanten van de economische groei terug positief. De totale factorproductiviteit kent (weliswaar een beperkte) toename, wat alleszins een verbetering is met voordien. Hierdoor kon het reële BBP opnieuw iets sterker groeien.

2.

Het Solow-model van economische groei

Het Solow model heeft lange tijd het denken over de economische groei gedomineerd. We zullen ons nu baseren op dit model om een verdere analyse te maken van de economische groei in Venezuela.

2.1. Basismodel Net zoals de growth accounting equation, gaat het basis Solow-model uit van een neoklassieke productiefunctie Y=AF (L, K). Over deze productiefunctie kunnen we zeggen dat ze volgende kenmerken heeft (Heylen 2004, p711): -

De ingezette hoeveelheid arbeid en kapitaal zijn oneindig deelbaar en onderling substitueerbaar om een bepaalde productiehoeveelheid te realiseren.

-

De stand van de technologie wordt verondersteld exogeen te zijn en dus vrij beschikbaar in alle landen.

-

Het marginaal product van iedere productiefactor is positief, maar neemt af naarmate de ingezette hoeveelheid van de betrokken productiefactor hoger is.

-

De productie Y wordt gekenmerkt door constante schaalopbrengsten.

Een productiefunctie die aan deze kenmerken voldoet is de Cobb-Douglas functie Y=AKαL1-α. Deze eenvoudige productiefunctie volstaat om de hoofdlijnen van het Solow-model te verduidelijken. We zijn in de eerste plaats geïnteresseerd in het niveau en de groei van de

17

levensstandaard, daarom beschouwen we niet zozeer het reëel BBP (L) maar het reëel BBP per capita (Y/L). We stellen hierbij het aantal werknemers gelijk aan de totale bevolking: Y K α = A( ) L L y = Akα = f(k) Met:

(4)

(5)

y = Y/L: BBP per capita k = K/L: kapitaalvoorraad per capita A is exogeen

Aangezien dit eenvoudige model het niveau van de technologie in eerste instantie als gegeven (en overal beschikbaar) beschouwt, volgt uit de vergelijking dat de groei van het BBP per capita in de eerste plaats afhankelijk van de kapitaalvoorraad per capita. We zullen vervolgens eerst de evolutie van deze kapitaalvoorraad in samenhang met het BBP per capita bespreken, om vervolgens deze evolutie te verklaren. We werken hierbij dus met cijfers voor de totale bevolking en niet met het aantal werkenden.

2.2. De kapitaalvoorraad per capita De schatting van de kapitaalvoorraad in een land is vaak een lastige onderneming. Zeker voor minder ontwikkelde landen (voornamelijk niet OESO landen) betekende dit dat er lange tijd geen cijfers voorhanden waren. The Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania tracht met de recentste versie van hun Penn World Tables (versie 8.0) hier verandering in te brengen. De berekeningswijze gaat veel verder dan die in de reeds bestaande literatuur8. Zo wordt rekening gehouden met verschillen in de samenstelling van de kapitaalgoederenvoorraad, wat ook zorgt voor variërende depreciatievoeten tussen landen en doorheen de tijd. We merken een sterke kapitaalgroei per capita tot midden jaren ’70. Vanaf dan stagneert de groei en vanaf het begin van de jaren ’80 is begint de kapitaalvoorraad per capita zelfs af te nemen. Rond diezelfde periode begint het BBP per capita terug te vallen om nooit meer zijn oude peil te bereiken. Het lijkt erop dat sindsdien Venezuela haar ‘steady state’ kapitaalvoorraad per capita heeft bereikt. Met de ‘steady state’ bedoelt men het lange

8Zie

hiervoor bijvoorbeeld: Berlemann, M. en Wesselhöft, J. E., 2010, Estimating Aggregate Capital Stocks Using the Perpetual Inventory Method – New Empirical Evidence for 103 Countries, 2012, URL: .

18

termijn-evenwichtsniveau, het niveau waar de economie naartoe tendeert om er dan te blijven.

Figuur 2-2: Kapitaalvoorraad - en BBP per capita in reële termen (1950-2011, in miljoenen dollars) 35000

14000

30000

12000

25000

10000

20000

8000

15000

6000

10000

4000

5000

2000

0

1950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002 2006 2010

Kapitaalvoorraad

0

BBP/capita (rechteras)

Bron: Penn World Tables 8.0

Tabel 2-2: Groei fysisch kapitaal per capita in verschillende periodes (in %) Periode

Fysisch kapitaal

50-59

56,98

60-69

12,87

70-79

15,23

80-89

-1,38

90-99

-10,71

00-11

9


We zullen nu kort de aspecten bespreken die de feitelijke evolutie van de kapitaalvoorraad per capita bepalen. Deze worden weergegeven in volgende vergelijking: ∆k = i − (n + δ)k

(6)

Hieronder bespreken we de bevolkingsgroei (n) en de jaarlijkse investeringen (i). De depreciatievoet (δ) achten we als gegeven en daarvoor verwijzen we naar de gespecialiseerde literatuur9. 9

R. Inklaar en M.P. Timmer (2013), Capital , labor and TFP in PWT8.0, Groningen Growth and Development Centre, University of Groningen,

http://www.rug.nl/research/ggdc/data/pwt/v80/capital_labor_and_tfp_in_pwt80.pdf. 19

2.2.1. Bevolkingsgroei De bevolkingsgroei heeft volgens het model een negatieve impact op het BBP per capita. Als we de verschillende periodes bekijken, merken we dat de bevolking steeds minder snel toeneemt. De bevolkingsgroei kan dus geen verklarende factor zijn voor het tegenvallen van de kapitaalgroei per capita vanaf midden jaren ’70.

Tabel 2-3: Bevolkingsgroei Venezuela (in %) Periode

Bevolkingsgroei

50-59

45,09

60-69

37,48

70-79

36,39

80-89

27,69

90-99

21,34

00-11

20,89


2.2.2. Gerealiseerde Investeringen per capita Een belangrijke factor in het Solow model zijn de gerealiseerde investeringen per capita. Deze zullen een fractie uitmaken van het gecreëerd inkomen per capita. We merken dat reeds sinds begin jaren ‘50 de investeringsquote geleidelijk aan is beginnen teruggevallen om in 1990 een absoluut dieptepunt te kennen. De jaren nadien werd er terug meer geïnvesteerd. Ook in 2003 lagen de investeringen zeer laag, dit was het jaar van de nationale oliestaking die we reeds hierboven vermelde. We bekijken nu de internationale kapitaalstromen en de buitenlandse directe investeringen.

20

Figuur 2-3: Aandeel investeringen in het BBP/capita (in %) 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002 2006 2010


a)

Internationale kapitaalstromen

Het Solow-model in een open economie voorspelt kapitaalstromen van rijkere naar armere landen, aangezien in landen met een lage “steady state” de marginale productiviteit (en dus de rendabiliteit) van kapitaal hoger is. De investeringsmogelijkheden van landen zijn dan niet meer beperkt tot nationale besparingen, maar kunnen worden aangevuld met buitenlands kapitaal. Volgens de theorie zou er hierdoor zou er convergentie optreden tussen landen. Voor een open economie geldt immers macro-economisch: I = sY − NX

(7)

Met: sY: nationale besparingen NX: netto-export van goederen en diensten Indien we aan de netto-export de internationale transfers toevoegen, bekomen we het saldo op de lopende rekening. Dit is per definitie gelijk aan de netto-kapitaaluitvoer (+ aangroei internationale reserves). Hiermee wordt direct veel duidelijk. Als we het saldo op de lopende rekening van Venezuela erbij nemen, merken we dat dit sinds 1980 jaar na jaar zeer positief was. Slechts in een beperkt aantal jaren was dit saldo negatief, zoals in 1982 of in 1998. In die jaren zien we dan ook dat de investeringen hoger uitvallen dan de nationale besparingen. Gedurende het bewind van Chavez zien we zelfs dat de lopende rekening steeds positief is. Er was dus nauwelijks tot geen ruimte voor kapitaalinvoer via de financiële rekening. Sinds 1980 verdween er voornamelijk kapitaal naar het buitenland. Onderstaande grafiek maakt dit duidelijk.

21

Figuur 2-4: Besparingen, investeringen en saldo lopende rekening (1980-2013, in % van het BBP) 50 40 30 20 10 0 -10 -20

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Investeringen

Nationale besparingen

Saldo lopende rekening


b)

Buitenlandse directe investeringen

Naast de totale kapitaalinvoer bekijken we ook of Venezuela er in is geslaagd buitenlandse directe investeringen aan te trekken. Kort gezegd zijn dit investeringen bedoeld om operationele productie-eenheden in het buitenland te financieren (Rayp, Cuyvers, Embrechts en Dejonge 2012, p39). Op onderstaande grafiek is te zien dat Venezuela tot 1990 nauwelijks tot geen investeringen uit het buitenland aantrok. In de jaren ’90 slaagde het land er heel even in om meer directe investeringen aan te trekken. Vanaf het einde van de jaren ’90 en zeker gedurende het regime van Chavez is het aandeel van buitenlandse investeringen terug sterk geminderd.

Figuur 2-5: Buitenlandse directe investeringen (1970-2012, in % van het BBP) 8

6 4 2 0 -2 -4

1970

1974

1978

1982

1986

1990

1994

1998

2002

2006

2010

Bron: IMF International Financial Statistics

22

Een en ander heeft te maken met de voorwaarde is dat buitenlands kapitaal “gastvrij” wordt ontvangen. Hiermee wordt bedoeld dat de politieke, sociale en economische instituties gunstig moeten zijn om buitenlandse investeringen te ontvangen. Een mogelijke graadmeter voor de gastvrijheid voor buitenlands kapitaal is het ondernemingsklimaat dat in een land heerst. Aan de hand van de databank van doingbussiness.org10 kunnen we dit nagaan. Volgens de jaarlijkse ranking die deze databank opstelt, staat Venezuela op de 181 e om zaken te doen en 157e om een onderneming op te starten. Op een totaal van 189 landen, zijn dit dus zeer slechte resultaten. Volgens de hierboven getoonde resultaten lijkt het wel dat Venezuela begin jaren ’90 tijdelijk een andere koers ging varen die opnieuw buitenlandse investeerders begon aan te trekken. Dit optimisme was van korte duur want eind de jaren ’90 en ook onder het bewind van Chavez vallen deze investeringen weer bijna volledig weg. We komen hier later nog op terug.

2.3. Het uitgebreid Solow-model van Mankiw, Romer en Weil (1992) Het eenvoudige Solow-model heeft een aantal tekortkomingen. Een eerste luidt dat het Solow-model niet in staat is de in de realiteit geobserveerde (blijvende) verschillen in het BBP per capita van landen te verklaren (Heylen 2004, p740). Mankiw, Romer en Weil (1982, hierna MRW)) trachten, mits een kleine uitbereiding, dit punt van kritiek te weerleggen. Ze bereiden het model uit door een onderscheid te maken tussen fysisch (K) en menselijk kapitaal (H) en de productiefunctie in die zin aan te passen. Ze houden evenwel vast aan de neoklassieke veronderstelling van een afnemend marginaal product van (fysisch en menselijk) kapitaal. Hun productiefunctie neemt de volgende vorm aan: Y=KαHβ(AL)1-α-β

(8)

Waarbij α, β > 0, α+β < 1 Hierbij staat K voor de voorraad fysisch kapitaal, H voor de voorraad menselijk kapitaal, L voor het aantal werknemers en A voor het door de technologie bepaalde aantal efficiëntieeenheden (Heylen 2004, p 742). Door de opname van menselijk kapitaal introduceren MRW de kwaliteit van de werknemers (opgebouwde scholing) als productiefactor. De evolutie van de output wordt nu dus niet langer alleen bepaald door de investeringen in fysisch kapitaal, maar ook door de investeringen in menselijk kapitaal.

10

Zie hiervoor: http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/venezuela/.

23

Voor het waarderen van het menselijk kapitaal maken we gebruik maken van een index voor menselijk kapitaal per persoon, die gebaseerd is op het aantal jaren scholing (Barro-Lee) en het rendement van onderwijs (Psacharopoulos, 1994)11. Om de cijfers duidelijker te maken, vergelijken we opnieuw Venezuela met haar buurlanden. Hierop is weer duidelijk de hierboven vastgestelde breuklijn op te merken: tot eind jaren ‘70 doet Venezuela het behoorlijk goed qua menselijk kapitaal. De kwaliteit gaat er duidelijk op vooruit. Zeer opmerkelijk is het feit dat het land nadien zelfs een terugval kent. Sinds de jaren ’90 en voornamelijk onder Chavez neemt het menselijk kapitaal terug toe. Venezuela had volgens de gebruikte index de sterkste toename in menselijk kapitaal in de periode 1999-2011. Ondanks deze toename doet het land het in 2011 nog steeds het slechtst in verhouding tot haar buurlanden.

Figuur 2-6: Toename menselijk kapitaal (1999-2011, in %) 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

1950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002 2006 2010 Venezuela

Peru

Argentinië

Brazilië

Colombia


Tabel 2-4: Toename menselijk kapitaal (1999-2011, in %) Land Venezuela Peru Argentinië Brazilië

Toename indexcijfer 14,67 5,38 4,98 13,59

11

Men kiest hierbij voor gemiddeld aantal gestudeerde jaren gekozen van de bevolking boven 15 jaren oud en men gaat ervan uit dat de eerste jaren van scholing een hoger rendement opleveren. Voor meer uitleg zie R. Inklaar en M.P. Timmer (2013), Capital , labor and TFP in PWT8.0, Groningen Growth and Development Centre, University of Groningen, p 38, http://www.rug.nl/research/ggdc/data/pwt/v80/capital_labor_and_tfp_in_pwt80.pdf.

24

Colombia

9,79

Bron: Penn world tables 8.0 en eigen berekeningen

Tot slot tonen we ook nog de cijfers van de Barro-Lee databank, waaruit ook duidelijk de stijging van het gemiddeld scholingsniveau in Venezuela blijkt. Hierbij toch een kanttekening, want hoewel de meeste cijfers erop vooruitgaan, ligt het aandeel van de bevolking dat slechts lagere school volgt nog bijzonder hoog. Bijna 50 procent van de bevolking geraakt nooit in de middelbare school, zelfs 20 procent maakt nooit de lagere school af. Ter vergelijking: in België liggen deze waarden op 15,8 en 10 procent. Verder nog iets opmerkelijk: het aandeel van de bevolking dat aan de middelbare school start in Venezuela ligt bijzonder laag. Er kwam een sterke terugval vanaf 1980, waarmee weer de breuklijn die we ook bij het fysieke kapitaal zagen terug naar voor komt. Momenteel neemt dit aandeel terug toe, maar dit gaat zeer gestaag met nauwelijks een verbetering tussen 2000 en 2010. Slechts 16,5 procent van de bevolking dat secundair onderwijs start is bijzonder laag, ook in vergelijking met de buurlanden. Het hoger onderwijs toont dan weer een geheel ander beeld: dit aandeel neemt wel sterk toe, met bijna 10 procent tussen 2000 en 2010. Dit zou kunnen wijzen op een beleid dat bepaalde groepen van de bevolking bevoordeeld, of slechts een beperkt deel van de bevolking bereikt. We komen hier later nog op terug bij de bespreking van het overheidsbudget. Ter vergelijking tonen we ook de evolutie van de omringende landen. Tabel 2-7: Scholingsniveau personen ouder dan 15 (1950 - 2010, in %) Hoogste graad behaald

Jaartal Leeftijdsgroep

Geen scholing

Lager onderwijs

gestart

beëindigd

Middelbare school

gestart

Hoger onderwijs

Gemiddeld Aantal jaren gestudeerd

beëindigd gestart Beëindigd

(% van bevolking ouder dan 15 ) 1950

15+

49,42

45,34

9,22

4,06

0,93

1,15

0,29

2,18

1960

15+

41,05

50,21

23,64

7,40

2,75

1,33

0,56

3,12

1970

15+

35,63

44,87

12,97

16,87

5,75

2,69

1,02

3,74

1980

15+

18,00

45,20

12,97

30,40

9,49

6,39

2,45

5,55

1990

15+

18,14

56,42

18,09

14,92

4,40

10,52

2,43

5,11

2000

15+

15,01

55,52

25,80

15,39

4,27

14,08

2,96

5,85

2010 15+ 11,56 48,82 30,98 Bron: Barro-Lee educational attainment dataset

16,54

4,37

23,08

4,96

7,13

25

Figuur 2-7: Aandeel bevolking boven 15 jaar dat start met secundair onderwijs (in %) 60 50 40 30 20

10 0 1950

1955

1960

1965

Venezuela

1970

1975

colombia

1980

1985

Peru

1990

1995

brazilie

2000

2005

2010

argentinie

Bron: Barro-Lee educational attainment dataset

Figuur 2-8: Aandeel bevolking boven 15 jaar dat start met hoger onderwijs (in %) 25 20 15

10 5 0 1950

1955

1960

Venezuela

1965

1970

1975

Colombia

1980

Peru

1985

1990

Brazilië

1995

2000

2005

2010

Argentinië

Bron: Barro-Lee educational attainment dataset

Niet enkel zorgt de opname van menselijk kapitaal in het model voor een bijkomende verklaring voor de economische groei in een land, ook geeft het een extra verklaring waarom landen mogelijks niet convergeren. Het model van MRW voorspelt immers veel kleinere verschillen tussen landen in de opbrengst van fysisch kapitaal. De verschillen in de fysischekapitaalvoorraad die vereist zijn om bijvoorbeeld een tienvoudig verschil in het BBP per capita te verklaren, zijn nu veel kleiner dan in het eenvoudige Solowmodel. Immers, ook verschillen in het menselijk kapitaal kunnen tot verschillen in de levensstandaard bijdragen. Een tienvoudig verschil in het BBP per capita hoeft niet langer tot grote verschillen in de opbrengst van fysisch kapitaal te leiden wanneer achter dit inkomensverschil een aanzienlijk

26

verschil in menselijk kapitaal per capita zit. Hierdoor zijn politieke en andere risico’s niet langer irrelevant en is het best mogelijk dat het kapitaal niet naar de armste landen stroomt.

3.

Productiviteit

We bekijken nu nog kort de productiviteit, die we kunnen uitdrukken als BBP per tewerkgestelde persoon of per gewerkt uur. Ze verlopen allebei op zeer gelijke wijze als het BBP per capita. Figuur 2-9: Productiviteit (1950-2011, in US$) 50000

25

45000 40000

20

35000 30000

15

25000 20000

10

15000 10000

5

5000 0

1950 1954 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002 2006 2010 BBP per werknemer

0

BBP per uur (rechteras)

Bron: The Conference Board Total Economy Database

4.

Bronnen van groei per capita

Samenvattend kunnen we nu de groei van het BBP per capita en haar bronnen bekijken. Algemeen kunnen we stellen dat de groei van het BBP per capita is beginnen tegenvallen vanaf het einde van de jaren ’70. Dit zorgde voor 2 decennia van negatieve groei. Voornamelijk de groei van de totale-factorproductiviteit viel sterk tegen, en dit reeds vanaf het begin van de jaren ‘70. De groei van beide kapitaalaspecten was ook laag tot negatief in beide periodes, maar minder uitgesproken dan de productiviteitsterugval. Op het eerste zicht lijkt het nu dat Chavez de negatieve spiraal heeft kunnen keren, aangezien onder zijn bewind de per capita groei terug positief is uitgevallen. Toch moeten we dit nuanceren. Zo komt een groei van 17 procent op 12 jaar slechts neer op een groei van om en beide 1.4 procent op jaarbasis. Verder valt te betwisten of de positieve groei het

27

gevolg is van zijn beleid, dan wel van een stijgende olieprijs. We zullen dit bekijken in de volgende paragraaf.

Tabel 2-8: Per capita groei van het reële BBP, fysisch en menselijk kapitaal en TFP in verschillende periodes (in %) Periode

BBP per capita

50-59 60-69 70-79 80-89 90-99 00-11

37,64 25,7 12,07 -21,73 -2,26 17

Fysisch kapitaal per capita 56,98 12,87 15,23 -1,38 -10,71 9

Menselijk kapitaal per capita 12,05 7,47 18,96 -3,84 6,93 13,77

Totale factorproductiviteit 4,11 21,99 -23,55 -17,24 -7,5 8,33


Figuur 2-10: Per capita groei BBP, fysisch en menselijk kapitaal en TFP in verschillende periodes 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20 -30

50-59 BBP per capita

60-69

70-79

Fysisch kapitaal per capita

80-89 Menselijk kapitaal per capita

90-99

00-11

Totale factorproductiviteit


5.

Verklaring

Uit de vorige paragraaf zijn we tot de vaststelling gekomen dat de stagnatie in de groei te maken heeft met een gebrek aan kapitaalaccumulatie en een tegenvallende productiviteit. We zullen zien dat dit grotendeels het gevolg is van overheidsinmenging in de economie en vooral in de olie industrie.

28

4.1. Een steeds verdergaande overheidsinmenging De terugval in de investeringen kunnen we grotendeels verklaren aan de hand van een steeds verdergaande overheidsinmenging in de Venezolaanse economie. Zowat het voornaamste kenmerk dat de Venezolaanse economie typeert en mee heeft bepaald is het sterk interveniëren van de Venezolaanse overheid. Tot 1958 was de evolutie van de economische activiteit in Venezuela gedetermineerd door een ‘boom’ in de olie industrie en van de aan olie gerelateerde activiteiten, wat zorgde voor grote infrastructuurwerken. Dit bracht een proces van kapitaalaccumulatie en kennisoverdrachten met zich mee aangezien de olie-industrie openstond voor buitenlandse investeringen. Na ’58 begon een traag proces van overheidsinmenging dat versnelde in 1974, en dat leidde tot substantiële distorsies in de economie. Enerzijds was er de drang tot nationalisering. Dit begon met de nationalisering van de olieindustrie in 197612. Tevens het jaar waarin Petróleos de Venezuela S.A. (PVdSA) werd opgericht, het staatsbedrijf dat zou instaan voor de olieproductie. Niet enkel haar drang tot nationaliseren maar eveneens een beleid gericht op importsubstitutie, deed de aanvoer van buitenlands kapitaal terugvallen Dergelijk beleid is gericht op het bevoordelen van binnenlandse producenten zodat deze de markt kunnen overnemen van buitenlandse producenten (Rayp et al. 2012, p38). Dit werd bewerkstelligd door een aantal maatregelen. Zo werden overdreven subsidies gegeven aan binnenlandse producenten. Er werden quota’s opgelegd aan private banken om geld te lenen aan sectoren van nationaal belang zoals de landbouw. De overheid legde algemene prijscontroles op voor goederen en diensten en hield controle over belangrijke financiële indicatoren zoals de rente en de wisselkoers. Als een gevolg van deze en vele andere interventies, steeg het aandeel van de publieke sector in het totale BBP van 15.4% in 1973 tot 30,3% in 1980. Gedurende de periode van 1974 tot 1980 steeg de proportie van overheidspersoneel met 4,2 procent in de totale tewerkstelling. In 1970 was het aandeel van publieke investeringen 24% van het totaal, terwijl dit in 1982 meer dan 67% was. Gerelateerd aan publieke investeringen, maakte investeringen door publieke ondernemingen in 1970 46% en in 1982 81% uit. In 1983 waren publieke investeringen voor het eerst groter dan private investeringen. Tussen 1977 en 1983, namen private investeringen met meer dan 78% af. De Investeringen per werknemer lagen in 2000 op hetzelfde niveau van in 1955. De overheid werd dus het belangrijkste kanaal voor de toewijzing van middelen. Al deze beleidsbeslissingen hadden natuurlijk een

12

From privatization to nationalization of the Venezuelan oil industry, http://www.pdvsa.com/.

29

sterke impact op de aantrekkelijkheid van de economie en dus op het aantrekken van buitenlands kapitaal.

4.2. Een korte heropleving Zoals we zagen kwam er een korte heropleving van de investeringen in de jaren ’90. De overheid had toen budgettaire problemen en onder het toeziend oog van het IMF en de Wereldbank voerde het hervormingen door. Om de productie in het nationale oliebedrijf terug op te drijven waren investeringen nodig. Hierdoor werd de olie sector terug beperkt opengesteld voor private bedrijven. Deze operatie kreeg de ‘apertura’ mee13. Het werd gecoördineerd door internationale instituties en multinationale bedrijven. Er werden toen operationele overeenkomsten (“convenios operativos”) toegestaan aan bedrijven, en dit op ‘inactieve’ olievelden die PVdSA normaal toch niet zou exploiteren (Hausmann en Rodríguez 2006, p29). Het ging hierbij dus om zware olie die moeilijk te extraheren was. De nieuwe projecten kregen ook belastingvoordelen om investeringen aan te trekken exploiteren (Hausmann en Rodríguez 2006, p30). Midden jaren ’90 werden ook “minder zware” olievelden opengesteld. Dit had duidelijk een positieve impact op de olieproductie. Deze ging begin jaren ’80 terug de hoogte in.

Figuur 2-11: Jaarlijkse olieproductie (1980 – 2012, in aantal vaten per dag) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

Bron: US energy agency

13

Full oil soevreignity, p7, http://www.pdvsa.com/interface.en/database/fichero/publicacion/935/21.PDF

30

4.3. Chavez Onder Chavez zagen we dus een lichte voorruitgang van de investeringen en van de productiviteit. Toch heeft deze verbetering weinig te maken met een beter economisch beleid maar eerder met een stijgende olieprijs. Deze nam gedurende het decennium dat Chavez regeerde sterk toe. Maarvan het oliebedrijf en de olieproductie kijken, krijgen we toch een lichtjes ander beeld. Eerst is er de olieproductie. Deze is sinds 2000 licht teruggevallen. Ondertussen is ze op een niveau onder dat van de jaren ’60. Tabel 2-3: Gemiddelde jaarlijkse olieproductie (miljoenen vaten per dag)

Jaar 1960 1970 1980 1990 2000 2011

Olieproductie 2,846.1 3,708.0 2,165.0 2,135.2 2,891.0 2,880.9

Bron: OPEC Annual statistic bulletin

Verder is er het zeer belangrijk kantelmoment in het jaar 2002-2003. Toen trachtte de overheid de autonomie van PVdSA te ondermijnen. Dit resulteerde in een landelijke staking die meer dan 65 dagen duurde. Als reactie ontsloeg de overheid een groot deel van het personeel en een groot deel van het management, en nam het de volledige controle over het bedrijf over. Het ontslaan van onder andere ingenieurs zorgde voor een serieuze ‘brain drain’ in het bedrijf. Het bedrijf wordt geplaagd door schuld en inefficiëntie. Ondanks de boom in de olieprijzen, nam haar schuld toe van 3 miljard tot 19 miljard dollars (Kott 2012, p80). Ook de operationele kost nam enorm toe ten gevolge van een afnemende infrastructuur. De kost van een vat is meer dan verdubbeld van 13 tot 29 dollar in 2008. Een ander teken van verlies aan efficiëntie is het groeiend aantal werknemers ondanks de afname in productie. Dan is er nog de buitenlandse politiek die Chavez voerde. Zowat 10 procent van de totale productie wordt tegen sterk verminderde prijzen verkocht aan de Caraïben. Dit zorgt natuurlijk voor een extra verlies aan inkomsten die het bedrijf wel broodnodig heeft. Zo zal het bedrijf in de toekomst nieuwe ‘zware olievelden moeten aanboren, hetgeen veel geld vereist om te investeren in technische knowhow, en infrastructuur. Chavez heeft zijn controle over de olie industrie enkel verder uitgebreid, de belastingen en royalties op bestaande en nieuwe olieprojecten van buitenlandse bedrijven verhoogd14. In 2006 nationaliseerde hij de exploitatie en productie van de olieproductie. Hij maakte PVdSA 14

Zie oa.: http://www.nytimes.com/2009/05/09/world/americas/09venez.html?_r=1&; http://www.reuters.com/article/2011/04/22/venezuela-oil-idAFN2212275020110422

31

meerderheidsaandeelhouder van alle olieprojecten door haar een minimumaandeel van 60 procent te geven in alle projecten15. Verder heeft Chavez het niet nagelaten om de economie verder te nationaliseren. In zowat alle sectoren werden overnames gedaan16. Zo werden banken, landbouwbedrijven en industriële ondernemingen overgenomen Dit sluit natuurlijk de deur voor buitenlandse investeerders. Het is duidelijk dat al dit weinig ruimte voor duurzame economische groei. Het is dus duidelijk dat de beperkte economische groei vooral het gevolg is van een stijgende olieprijs.

15

Venezuela, U.S. Energy information administration, 2012, p 3, http://www.eia.gov/countries/analysisbriefs/Venezuela/venezuela.pdf. 16 Factbox: Venezuela's nationalizations under Chavez, http://www.reuters.com/article/2012/10/08/usvenezuela-election-nationalizations-idUSBRE89701X20121008

32

Deel 3: MACRO ECONOMISCHE VOLATILITEIT

Een ander opvallend kenmerk van de Venezolaanse economie is de extreme volatiliteit in zowat alle belangrijke economische variabelen. Het werd reeds duidelijk dat dit te maken heeft met de enorme olie afhankelijkheid van het Venezuela’s economie. In wat volgt zullen we dit diepgaander bekijken. We bekijken eerst het lange termijn verband tussen de olieprijs, olie export en het reële BBP. Vervolgens bekijken we de regeerperiode van Chavez.

1.

Olie - afhankelijkheid

De Venezolaanse economie is sterk afhankelijk van haar olie industrie. We kunnen dit eenvoudig aantonen aan de hand van de exportsamenstelling en de olieprijs. Aangezien olie voornamelijk een exportproduct is kijken we eerst naar het aandeel van de olie en haar afgeleide producten in de totale goederenexport. Dit maakt onmiddellijk duidelijk dat de export door de jaren heen bijna uitsluitend bestond uit olie of olieproducten.

Tabel 3-1: Aandeel olie in goederenexport (in %) Jaar 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2011

Ruwe olie 62,3 65,7 63,6 46,4 50,8 45,3 58,9 64,6 79,2

Olieproducten 28,5 27 29,6 33,6 29,7 31 26,6 20,7 14,4

Totaal 90,8 92,7 93,2 80 80,5 76,3 85,5 85,3 93,6


Dit heeft een sterke impact op het reële BBP van het land. Onderstaande grafieken maken dit duidelijk. Eerst tonen we de evolutie van het reëel BBP en de evolutie van de olieprijs. Nadien tonen we de jaarlijkse groei van het totale exportvolume en de groei van het reële BBP. Beide grafieken zijn treffend: het reëel BBP evolueert zeer sterk mee met de olieprijs en de exportvolumes. Dit brengt niet enkel de enorme afhankelijkheid van ’s lands economie voor olie aan het licht maar verklaart onmiddellijk ook de extreme volatiliteit in de macroeconomische grootheden besproken in de inleiding. 33

Figuur 3-1: Evolutie olieprijs en reëel BBP (1980-2011, in dollars) 120

350000

100

300000 250000

80

200000 60 150000 40

100000

20 0

50000

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

Olieprijs

0

Reëel BBP (rechteras)

Bron: US Energy Information Administration en Penn World Tables 8.0

Figuur 3-2: Groei exportvolume en de groei van het reëel BBP (in %) 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20

1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 Groei BBP

Exportvolume

Bron: IMF World Economic outlook, 2013

Aangezien olieprijzen zo sterk veranderen, brengt dit enorme gevaren met zich mee. Wanneer de prijzen hoog zijn, is de opportuniteitskost enorm hoog en de drang laag om te investeren in een ander exportproduct en dus om de export te differentiëren. Wanneer de prijs dan plots laag zijn gaat het land door moeilijke tijden. Ook het overheidsbudget heeft hier enorm onder te lijden. In het algemeen leiden plots prijsstijgingen tot povere en kortzichtige uitgavebeslissingen. Zo zullen uitgavenbeslissingen slechts weerklank hebben op korte termijn terwijl de negatieve gevolgen in slechte tijden vaak langdurig zijn.

34

We zullen nu bekijken heeft getracht om de economie van het land en de export te diversifiëren. Daarom starten we met het bespreken van de lopende rekening en de export. Nadien zullen we ook kijken naar het begrotingsbeleid en hierbij of hij de volatiliteit heeft proberen te temperen.

2.

Lopende rekening

De lopende rekening bevat alle verrichtingen die in de productie-, bestedings- of inkomenssfeer liggen (Heylen 2004, p 205). Ze bestaat uit 3 onderdelen. Een eerste betreft de betalingen in het kader van het goederen- en dienstenverkeer. Export geeft aanleiding tot een inkomende geldstroom (+), import tot een uitgaande geldstroom (-). Het goederenverkeer betreft de uitvoer en de invoer van materiële producten. Het dienstenverkeer betreft immateriële producten. Een tweede onderdeel betreft de factorinkomens. Dit zijn de internationale betalingen van arbeidsinkomens en van opbrengsten uit beleggingen en investeringen. Ten derde zijn er de lopende inkomensoverdrachten. Dit zijn jaarlijks terugkerende betalingen zonder tegenprestatie. Voorbeelden zijn internationale subsidies en de overdracht door gastarbeiders van een deel van hun inkomen aan hun familie in hun thuisland. Als we de alle inkomende en uitgaande stromen optellen bekomen we het saldo op de lopende rekening. We bekeken reeds het saldo van de lopende rekening in het vorige deel. We vergelijken dit nu met de saldo’s van de andere Latijns Amerikaanse landen. Onmiddellijk valt op dat de positieve cijfers in Venezuela jaar na jaar extreem hoog zijn. Enkel Argentinië kent ook bijna jaarlijks positieve saldo’s, maar deze zijn niet zo groot.

Figuur 3-3: Lopende rekening (1999-2013, in % van het BBP) 20 15 10 5 0 -5 -10

1999

2000

2001

Venezuela

2002

2003

2004

Colombia

2005

2006 Peru

2007

2008

2009

Brazilië

2010

2011

2012

2013

Argentinië

Bron: IMF World Economic outlook, 2013

35

We kunnen nu de lopende rekening van Venezuela verder ontleden. Zo zien we dat het positieve cijfer bijna uitsluitend het gevolg is van positieve cijfers bij het goederen – en dienstenverkeer.

Figuur 3-4: Componenten van de lopende rekening (1999-20012, in miljoenen dollars) 40 000 30 000 20 000 10 000 0 -10 000

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Goederen - en dienstenverkeer

Factorinkomens

Lopende inkomensoverdrachten

Lopende rekening

2010

2011

2012


Als we nu de import en export bekijken zien we dat de export ook weer zeer volatiel is en sterk meebeweegt met de olieprijs die we hierboven reeds hebben getoond. Dit zorgt ervoor dat in 2005 het exportvolume een waarde had van bijna 40 procent van het totale BBP terwijl dit in 2009 terugviel tot een goede 20 procent.

Figuur 3-5: Export, import en netto export (1999-2012, in % van het BBP) 45

25

40

20

35

30

15

25

10

20 15

5

10

0

5 0

1999

2000

2001

2002

2003

Export

2004

2005 Import

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

-5

Netto Export (rechteras)

36

Bron: World Bank national accounts data

We bekijken nu het aandeel van olieproducten in de totale export. We toonden reeds het aandeel van olie in de totale export vanaf 1970 op geregelde tijdstippen. Als we nu de jaarlijkse exportsamenstelling bekijken vanaf dat Chavez aan de macht kwam merken we dat dit toen rond een 80 procent lag. Geleidelijk aan zien we dit aandeel terug toenemen tot bijna 95 procent in 2011. In plaats van de export te diversifiëren werd het aandeel van olie in de export terug groter en groter en de economie dus enkel maar meer en meer afhankelijk van haar olievoorraden en olieproductie. Chavez is er dus duidelijk niet in geslaagd de economie van het land te diversifiëren. Sterker zelfs, het land werd onder zijn bewind terug sterker afhankelijk van die olie. Tabel 3-2: Aandeel olie en olieproducten in export (1999-2011, in %)

Jaar

Ruwe olie

Olieproducten

Totaal

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

53,7 58,9 58,3 76,4 81 57,6 64,6 81,9 86,4 75,4 75,3 78,3 79,2

27,2 26,6 23,7 2,5 / 23,9 20,7 3,5 1,8 13,4 14,9 14,1 14,4

80,9 85,5 82 78,9 81 81,5 85,3 85,4 88,2 88,8 90,2 92,4 93,6


3.

Budgettair beleid

Een te sterke volatiliteit kan negatieve gevolgen hebben voor de reële economie. Een overheid kan hier dan ook een belangrijke rol in spelen in het uitvlakken van al te extreme pieken of dalen. In ideale omstandigheden zou een overheid dan ook haar bestedingen terugdringen in goede tijden en de economie ondersteunen in slechte tijden. De empirie toont aan dat olieproducerende landen enorm gevoelig zijn voor procyclisch begrotingsbeleid (Erbil 2011, p5). Met Procyclisch begrotingsbeleid bedoelen we een budgettair beleid dat de economische cyclus versterkt. Een overheid zal dus een expansief beleid voert in goede tijden waardoor er in slechte tijden weinig financiële middelen voorhanden zijn om de economie te ondersteunen en men een restrictief beleid gaat voeren, wat net de laagconjunctuur versterkt (Heylen 2004, p 191). In het geval van een 37

olieproducerend land zoals Venezuela wil dit dus zeggen dat de overheid overmatig gaat spenderen wanneer de internationale olieprijzen de hoogte ingaan, om hierdoor nauwelijks middelen over te houden wanneer de olieprijzen terug dalen. De overheid zou dus We bekijken nu de situatie in Venezuela tijdens Chavez. Beginnen doen we met een aantal vaststellingen door het feitelijk begrotingssaldo te vergelijken met het cyclisch gezuiverd saldo. De belangrijkste reden hiervoor is dat het feitelijk begrotingssaldo deels oncontroleerbaar is (Heylen 2004, p 185). Indien een overheid een autonome ingreep uitvoert op haar overheidsbudget door haar uitgaven of haar belastingen te wijzigen ontstaat er een structurele wijziging in het begrotingssaldo. Maar deze wijziging op zich kan een invloed hebben op de economische activiteit en het inkomen. De veranderingen in de conjunctuur hebben op hun beurt een invloed op het overheidsbudget, want een inkrimping van de economische activiteit doet bijvoorbeeld ook de belastinginkomsten dalen en verhoogt mogelijks de werkloosheidsuitkeringen. Deze veranderingen worden daarom ook de conjuncturele wijzigingen in het begrotingssaldo genoemd. We zien dat in de jaren tot 2002 het negatieve saldo van het structureel saldo bijna volledig teniet gedaan door de positieve conjunctuur. Na de grote oliestaking zien we dat het structureel saldo tot 2006 positief is. De conjunctuur heeft echter een negatieve impact waardoor de overschotten minder sterk uitvallen. Vanaf 2006 zien we dat de impact van de conjunctuur hierop zeer beperkt blijft. Zowel het feitelijk als het structureel saldo worden zeer negatief. De overheid bouwt dus zeer sterke tekorten op door haar eigen discretionaire beslissingen.

Figuur 14-6: Componenten van het begrotingssaldo (1999-2010, in % van het BBP of potentieel BBP) 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 -25

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Feitelijk Saldo

Structureel Saldo

Cyclische component


38

Het moet reeds al duidelijk zijn dat Chavez een procyclisch beleid voerde en zich vooral liet leiden door de olieprijs en de daarbij horende olie inkomsten. Hierbij kan ook gezegd worden dat dit geld voornamelijk werd gebruikt voor lopende uitgaven veeleer dan voor echte productieve uitgaven. We zullen hier nog uitvoerig op terug komen in het volgende deel.

Figuur 15-7: Olieprijs en structureel begrotingssaldo (1999-2012) 10

120

5

100

0

80

-5 60 -10 40

-15

20

-20 -25

1999 2000

2001 2002 2003

2004 2005

Structureel Saldo

2006 2007 2008

2009 2010

2011 2012

0

Olieprijs (rechteras)


4.

Sovereign wealth fund

Om tot een duurzamer beleid en economische groei te komen, is het aangewezen dat landen met grote voorraden aan natuurlijke rijkdommen een deel van de hieruit voortvloeiende opbrengsten beleggen in een fonds in plaats van ze onmiddellijk te spenderen. Venezuela probeerde reeds in het midden van de jaren ’70 om inkomsten naar een fonds te transfereren. Het creëerde toen het Venezuela Investment Funds (FIV) met als doel de fiscale uitgaves te stabiliseren. Dit mislukte, want het fonds investeerde massaal gedurende de toenmalige olieboom. Het slaagde er dus niet in de volatiliteit te reduceren. In de late jaren ’90 werd het stabilisatiefonds FIEM (Investeringsfonds voor Macro Economische Stabilisatie) opgericht. Het originele ontwerp was vrij goed, met duidelijke regels voor het sparen en ontsparen voor het fonds. Dit werd al snel aangepast toen Chavez aan de macht kwam. Het originele opzet was om overheidsuitgaven uit te vlakken op centraal en lokaal niveau, maar het fonds bracht enkel maar meer volatiliteit (Clemente en 39

Puente 2002). Het fonds werd nutteloos gemaakt door het constante wijzigen van haar regels. Bij de instelling van iedere nieuwe budgettaire wet, werd er wel iets veranderd aan de structuur en werking van het fonds (Manzano en Scrofina 2012, p10). Uiteindelijk werd het fonds inoperatief wegens te weinig inkomende gelden. De laatste poging was het National Wealth Fund (FONDEN). Dit fonds werd in 2005 opgericht met als doel het financieel instrument te zijn voor het stimuleren van de economische groei en duurzame ontwikkeling. Het probleem was dat het fonds niet onafhankelijk was en discretionair werd gebruikt door Chavez (Manzano en Scrofina 2012, p10). De directie van het fonds bestond onder andere uit de minister van financiën en de minister voor ontwikkeling. Er moest ook geen verantwoording worden afgelegd aan regionale en lokale overheden. Het fonds verkrijgt zijn inkomsten via twee instituties. De eerste was het nationale oliebedrijf PVdSA dat een deel van haar oliewinsten afstond. De andere was de centrale bank. Deze transfereerde haar internationale reserves wanneer deze een bepaald niveau overschrijden dat als “voldoende” werd aanzien. Maar de bedragen die getransfereerd werden volgden geen voorspelbaar pad en kunnen dus als zeer discretionair aanzien worden. Zo waren de inkomsten in 2008 minimaal, terwijl de olieprijs dan piekte. Ook zou men hoge transfers verwachten van beide organen wanneer de olieprijs hoog is, maar dit was niet zo. Wanneer veel olie wordt geëxporteerd komen er zeer veel internationale deviezen binnen. Terzelfdertijd zijn dan ook de oliewinsten hoog. Toch waren de transfers van de nationale bank hoog op momenten dat diegene uit de oliewinsten laag waren, en omgekeerd (Manzano en Scrofina 2012, p10).

5.

Besluit

Het mag wel duidelijk zijn dat Chavez niet zo veel heeft gedaan om de economie minder afhankelijk te maken van de olie opbrengsten en hierdoor ook de volatiliteit naar beneden te halen. Nochtans zou een meer stabiele economie positieve effecten hebben op de lange termijn groei (Baldini 2005, p6). Het aandeel van olie in de totale export is geleidelijk aan terug gestegen naar een niveau boven 90 procent, wat dus aangeeft dat Chavez heeft nagelaten de economie te diversifiëren. Ook liet hij zich zeer sterk leiden door de stijgende olieprijzen en de hierbij horende verhoogde overheidsinkomsten om massaal te gaan spenderen.

40

Deel 4: INFLATIE

De Venezolaanse inflatie behoort tot de hoogste ter wereld. Chavez is er duidelijk niet in geslaagd om de historisch hoge inflatie in het land fundamenteel terug te dringen. We zullen nu trachten deze inflatie te verklaren. We beperken ons hierbij in hoofdzaak tot de periode dat Chavez aan de macht was. Eerst bekijken de evolutie van de geldhoeveelheid en de klassieke theorie over de geldvraag. Vervolgens zullen we dan het overheidsbudget bespreken en hoe deze de geldgroei beïnvloed. Dan zullen we een aantal implicaties van de hoge inflatie bespreken en tot slot gaan we na of de inflatie zal escaleren tot hyperinflatie.

1.

De klassieke visie en de kwantiteitstheorie

Volgens de klassieke visie is inflatie een voor 100 procent monetair fenomeen en wordt ze veroorzaakt door geldcreatie. De inflatie verklaren doet ze aan de hand van de kwantiteitstheorie. We zullen deze hieronder uiteenzetten. Starten doen we met een eenvoudige vergelijking (zie Heylen 2004, p 263): MVY = PY Met:

(1)

M: de geldhoeveelheid VY: de inkomensomloopsnelheid van het geld P: de gemiddelde prijs van alle verhandelde goederen en diensten (de gemiddelde waarde van een transactie) Y: het macro economisch reëel product of inkomen

Bovenstaande vergelijking is de inkomensversie van de verkeersvergelijking van Irving Fisher. Deze neemt enkel die transacties in aanmerking die aanleiding hebben gegeven tot de vorming van toegevoegde waarde en inkomen. Het is een identiteit die per definitie opgaat. We kunnen hieruit de kwantiteitstheorie afleiden door het opleggen van een aantal assumpties. Ten eerste veronderstellen we dat noch VY en noch Y enige invloed ondergaan van wijzigingen in de geldhoeveelheid. Extreem geformuleerd blijven ze constant. De omloopsnelheid wordt door institutionele en technologische factoren bepaald, bijvoorbeeld de betalingsgewoonten in de samenleving, terwijl Y zich steeds op het niveau van volledige 41

tewerkstelling bevindt. Ten tweede wordt verondersteld dat de monetaire overheid de geldhoeveelheid perfect kan controleren. Dan volgt uit de inkomensversie dat: ̅Y = ̅ MV ⃗⃗ PY

(2)

Een streepje boven een variabele wijst erop dat deze variabele onveranderd wordt verondersteld bij verandering in de geldhoeveelheid. De pijl duidt de causaliteit aan. De belangrijkste stellingen kunnen nu worden afgelezen. Gegeven dat V Y en Y niet veranderen is de verhouding tussen de geldhoeveelheid en het algemeen prijspeil constant. Iedere wijziging in de geldhoeveelheid zet zich door in het prijspeil. Inflatie is dus een voor 100 procent monetair fenomeen. We kunnen nu ook van beide leden van bovenstaande vergelijking de procentuele groei bepalen (Heylen 2004, p640). Zo bekomen we: ṁ + v̇ = ṗ + ẏ

(3)

Een punt boven een letter duidt de groeivoet aan. Na omzetting volgt dat: ṗ = ṁ + v̇ − ẏ

(4)

Uit de veronderstelling dat V en Y constant zijn volgt dat v̇ = ẏ = 0, zodat het inflatiepercentage gelijk is aan de nominale geldgroei: ṗ = ṁ

2.

De geldhoeveelheid

In algemene bewoordingen omvat de geldhoeveelheid van een land het geheel van betaalmiddelen die op een bepaald tijdstip in handen zijn van het publiek (Heylen 2004, p 232). Deze betaalmiddelen zijn: - Het ‘chartaal geld’ (CH): de muntstukken en de bankbiljetten in handen van het publiek; - Het ‘giraal geld’ (D): het geheel van onmiddellijk opvraagbare tegoeden die het publiek aanhoudt bij financiële instellingen. Met ‘onmiddellijk opvraagbaar’ worden de tegoeden of deposito’s bedoeld die zich op een zichtrekening bevinden en die via een overschrijving, cheque of betaalkaart kunnen worden gebruikt om betalingen te verrichten. Met het ‘publiek’ worden de bedrijven en gezinnen bedoeld, met uitzondering van de financiële instellingen. De som van het chartaal en het giraal geld wordt aangeduid als M1, of de ‘enge geldhoeveelheid’. Naast de enge geldhoeveelheid onderscheidt men varianten van de geldhoeveelheid in ruime zin: M2, M3,… Deze omvatten naast M1 ook het zogenaamde 42

quasigeld, dit zijn financiële activa die vrij snel en tegen geringe kosten kunnen worden omgezet in betaalmiddelen. We zullen nu het verband tussen de aangroei van de geldhoeveelheid en de inflatie in Venezuela bekijken. Op onderstaande figuur wordt de inflatie gerelateerd aan de groeivoet van de nominale geldhoeveelheid. Het verband is duidelijk: hogere geldgroei gaat gepaard met hoge inflatie.

Figuur 4-1: Gemiddelde jaarlijkse groei van de nominale geldhoeveelheid en inflatie (1980-2012, in %) 120 100

Inflatie

80 60 40 20 0 0

10

20

30

40

50

60

70

80

Groei M2 (nominaal)

Bron: IMF International Financial Statistics en IMF World Economic Outlook Noot: De gehanteerde maatstaf voor de inflatie is de procentuele groei van de consumptieprijsindex

We zullen ons nu specifiek toespitsen op de evolutie van de geldhoeveelheid sinds Chavez aan de macht kwam. Om de uitzonderlijke sterke aangroei van de geldhoeveelheid in Venezuela extra duidelijk te maken, maken we weer de vergelijking met haar buurlanden. Hiervoor bekijken we de gemiddelde jaarlijkse groei van geld en van quasi geld (M1 + M2). Ook hier weer wordt duidelijk dat de geldcreatie buitenproportionele hoogtes aanneemt. Zelfs in vergelijking met Argentinië, ook een land met zeer hoge inflatiecijfers, is de aangroei van geld in Venezuela veel hoger.

43

Figuur 4-2: Gemiddelde jaarlijkse groei van geld en quasi geld (1999-2012, in %) 100 80 60 40 20 0 -20 -40

1999

2000

2001

2002

2003

Venezuela

2004

Peru

2005

2006

2007

Colombia

2008

2009

Brazilië

2010

2011

2012

Argentinië


We kunnen nu ook de hoeveelheid lokale munt in omloop bekijken. In onderstaande grafiek tonen we de recente evolutie van de geldhoeveelheid (M1 en M2), daarnaast vermelden we ook de evolutie van de geldbasis. Deze omvat de monetaire schulden van de monetaire overheid ten opzichte van de financiële instellingen en het publiek. Onmiddellijk valt op dat er bijna een exponentiële toename is van de geldhoeveel in Venezuela. Zeker vanaf 2005 lijkt het land terecht te zijn gekomen in een onophoudelijke spiraal van geldcreatie.

Figuur 4-3: Evolutie geldbasis, M1 en M2 (1999-2011, in miljoenen bolivars) 500000 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 1999

2000

2001

2002

2003 M2

2004

2005 Geldbasis

2006

2007

2008

2009

2010

2011

M1


44

3.

Fisher-theorie voor de nominale rente

We bekijken ook kort de fisher-theorie voor de nominale rente. Deze theorie impliceert dat de monetaire overheid geen invloed heeft op de reële rente. Aangezien Rn = R+ ṗe

(5)

Moet iedere wijziging in de geldgroei en de verwachte inflatie zich dan rechtstreeks en volledig manifesteren in de nominale rente. De reële rente zou geen invloed mogen ondergaan. Algebraïsch wordt dit: Rn = R+ constante Of ∆Rn = ∆ṗe Om dit empirisch na te kiezen we voor de verwachte inflatie nemen we de feitelijke inflatie van het jaar voordien (Heylen 2004, p 643). Ook hier weer komt een duidelijk positieve relatie naar voor tussen de verwachte inflatie en de nominale rente. Voor de nominale rente gebruiken we de depositorente.

Figuur 4-4: Verwachte inflatie en depositorente (1984 – 2012, in %) 60

Depositorente

50 40 30 20 10 0 0

20

40

60

80

100

120

Verwachte inflatie

Bron: IMF International Financial Statistics en IMF World Economic Outlook

45

4.

Begrotingsbeleid

Om de inflatieproblematiek in Venezuela beter te kunnen begrijpen, is het noodzakelijk eerst het overheidsbudget door te lichten. Starten doen we van de budgetbeperking van de overheid: G+ IG + TR’ + R.B-1 = tY + ∆B Met:

(6)

G: Overheidsconsumptie IG: Overheidsinvesteringen TR: subsidies en transferuitgaven van de overheid, uitgezonderd rentebetalingen R: Reële langetermijnrente (rente op uitstaande overheidsschuld) R.B-1: rentelasten op de overheidsschuld tY: belastingontvangsten B: uitstaande overheidsschuld

Het linkerlid van deze vergelijking geeft de reële overheidsuitgaven weer: consumptie, investeringen, subsidies en transfers. Deze laatste omvatten enerzijds de reële rentelasten en anderzijds de andere transfers zoals de pensioenen en werkloosheidsuitkeringen. Het rechterlid van bovenstaande vergelijking duidt de financieringsbronnen van de overheid aan. De uitgaven worden ofwel gefinancierd door het heffen van belastingen, ofwel door het plaatsten van nieuwe leningen. Reeds in vorige delen toonden we de evolutie van het overheidssaldo. Dit werd gekenmerkt door steeds groter wordende tekorten. Aan de hand van bovenstaande vergelijking kunnen we dit saldo nu opsplitsen in inkomsten en uitgaven. We tonen dit in onderstaande figuur. Hieruit wordt duidelijk dat de oorzaak van het oplopende tekort tweezijdig is: enerzijds is er de toename van de overheidsuitgaven, anderzijds is er de afname van de overheidsinkomsten. We zullen beide nu verder ontleden.

46

Figuur 4-5: Inkomsten, uitgaven en begrotingssaldo (1999-2013, in % van het BBP) 10

50 45

5

40

0

35

-5

30 25

-10

20

-15

15 10

-20

-25

5 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Ontvangsten

Uitgaven

0

Saldo (linkeras)

Bron: Mauro et al. Historical Public Finance Dataset

4.1. Overheidsuitgaven Venezuela kende geleidelijk aan een stijging van haar overheidsuitgaven, dit van 26% tot bijna 41% van het BBP in 2013. Naast de hierboven gehanteerde opdeling kunnen we de overheidsuitgaven ook opdelen in lopende – en kapitaaluitgaven. Eerst zijn er de lopende uitgaven. Deze komen jaarlijks terug en dragen niet bij tot de kapitaalvorming in de economie. Verder zijn er de kapitaaluitgaven, de welke dus wel bijdragen tot de kapitaalvorming. Deze omvatten voornamelijk de overheidsinvesteringen. Als we nu de evolutie van uitgaves bekijken, merken we dat dat voornamelijk het aandeel van de lopende uitgaven onder het regime van Chavez enorm zijn toegenomen. De stijging is enorm, we zullen deze dan ook iets diepgaander bekijken.

47

Figuur 4-6: Overheidsuitgaven (2000-2012, in miljoenen Bolivars) 450 400 350

300 250 200 150 100 50 0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

Lopende uitgaven

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Kapitaaluitgaven


4.1.1. Kapitaaluitgaven Ook de kapitaaluitgaven kunnen verder worden opgedeeld volgens kapitaaltransfers en lopende reële investeringen. Het is duidelijk dat deze slechts een klein onderdeel uitmaken van de totale uitgaves. Nochtans is er wel degelijk sterke nood aan duurzame investeringen door de overheid. Zo zijn het nationale elektriciteitsnet en de publieke infrastructuur dringend aan vernieuwing toe.

Figuur 4-7: Kapitaaluitgaves (2000-2012, in miljoenen Bolivars) 80 000 000 70 000 000 60 000 000 50 000 000 40 000 000 30 000 000 20 000 000 10 000 000 0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

Reele investeringen

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Kapitaaltransfers


48

4.1.2. De lopende uitgaven Het werd reeds duidelijk dat de lopende uitgaven de belangrijkste uitgavenpost zijn van de Venezolaanse overheid. Zij omvatten de loonkosten van het overheidspersoneel, transfers en subsidies, de overheidsconsumptie en de rentelasten op de overheidsschuld. Ook hier zien we een categorie die veel sterker toeneemt dan de andere, namelijk de lopende transfers en subsidies. Ook de loonkosten van het personeel nemen weliswaar minder uitgesproken, maar toch ook sterk toe. Figuur 4-8: Lopende uitgaven (2000-2012, in miljoenen Bolivars) 250 200 150

100 50 0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Loonkosten personeel Rentebetalingen op de overheidsschuld

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Overheidsconsumptie Transfers en subsidies

Andere


a)

Transfers en subsidies

De transfers en subsidies maken de belangrijkste uitgavenpost uit van Venezuela’s overheidsbudget. Het is moeilijk om een exacte weergave te geven van waar hoeveel geld naartoe gaat. Dit komt grotendeels door een gebrek aan transparantie omtrent deze overheidsbestedingen. Een en ander is te wijten aan de verschillende organen en fondsen die de overheid oprichtte om de olie inkomsten te verdelen (Manzano en Scrofina 2012, p9). Daarom zullen we hierbij de voornaamste uitgaveposten overlopen, zonder te diep in te gaan op de exacte bedragen die hiermee gemoeid zijn.

De grootste toename in lopende transfers kwam in de eerste plaats uit sociale uitgaves voor huisvesting, gezondheid, menselijk ontwikkeling en sociale bescherming (Manzano en Scrofina 2012, p13). Sociale programma’s: “Las Misiones” 49

Onder Chavez werden er een reeks sociale programma’s ingevoerd onder de noemer “misiones bolivarianas”. Ze hebben tot doel om de lagere klassen te voorzien van onderwijs medische zorg en huisvesting. Deze werden voor een deel gefinancierd met overheidsgeld en voor het andere deel met geld van PDVSA en FONDEN. Officieel zijn er 32 “misiones” en ongeveer andere sociale programma’s (Ministerio de Comunicación e Información, 2007). Dit gaat van programma’s voor volwassenenonderwijs tot supermarkten die geen BTW betalen of werkprogramma’s voor laaggeschoolden. De geldhoeveelheid die eraan gespendeerd wordt fluctueert met de olieprijzen maar neemt ook toe in de nabijheid van verkiezingen (Manzano en Scrofina 2012, p 16). Ondanks al het geïnvesteerde geld, wordt getwijfeld over de resultaten. Ook de verdeling van de fondsen gebeurt zeer discretionair: zo zouden de gelden voornamelijk terecht komen bij aanhangers van het regime (Rodríguez, Morales en Monaldi 2012, p 19). Verder zouden de sociale programma’s slecht ontworpen zijn, met slechts een beperkte focus op de uitkomst. Zo zouden bestaande structurele problemen in het onderwijs niet worden aangepakt, waardoor een groot deel van de uitgaves naar publieke universiteiten gaan in plaats van naar lager onderwijs (Rodríguez, Morales en Monaldi 2012, p 19). Dit verklaart ook de ietwat vreemde evolutie inzake onderwijs die we in het tweede deel bespraken bij het menselijk kapitaal.

Zoals we in het vorige hoofdstuk hebben gezien, doet de overheid er alles aan om haar macht over de economie te vergroten door de nationalisering van tal van industrieën en dus van overnames van bedrijven. Na de olie industrie volgde elektriciteitscentrales, banken, landbouwbedrijven en andere bedrijven. Dit kost de staat jaarlijks een hele hoop geld. Verder werden onder Chavez ook tal van goedkope leningen toegestaan aan olie importerende staten uit de regio. Dit initiatief kreeg de “Petrocaribe” en is in feite een soort van lening, met zeer lage interest en lange terugbetalingstermijnen (Manzano en Scrofina 2012, p17). Betaling kan ook gebeuren aan de hand van goederen. Hoe hoger de olieprijs, hoe meer de overheid bereidt is te financieren. In 2009 gebeurde 20 tot 25 % van de olie export via Petrocaribe. Verder is er ook een subsidie voor olieconsumptie voor de eigen inwoners. Hierdoor zou de olieprijs is de lokale markt slechts 2,1 cent per liter bedragen (Rodríguez et al. 2012, p 19). Dit is zowat de laagste prijs in de wereld en is zelfs een pak lager dan de break-even-prijs. Volgens berekeningen zou dit jaarlijks neerkomen op 10,8 miljard dollar of 5 procent van het BBP (Rodríguez et al. 2012, p 19). Het overgrote deel van deze subsidies zou ook naar het rijker deel van de bevolking gaan, aangezien vele armen zich natuurlijk geen auto kunnen veroorloven.

50

b)

Overheidsconsumptie

We bekijken kort de overheidsconsumptie als percentage van het BBP voor Venezuela en de andere Latijns Amerikaanse landen. Zo zien we dat het aandeel van de overheidsconsumptie doorheen de tijd zeer stabiel is gebleven voor zowat alle landen. Venezuela kent een vrij laag niveau van overheidsconsumptie.

Figuur 16: Overheidsconsumptie (1999-2012, in % van het BBP) 25 20 15 10 5 0 1999

2000

2001

2002

2003

Venezuela

2004 Colombia

2005

2006 Peru

2007

2008

Brazilië

2009

2010

2011

2012

Argentinië

Bron: World Bank national accounts data

c)

rentelasten

Een deel van de overheidsuitgaven bestaat uit rentelasten op de overheidsschuld. Indien we deze in mindering brengen van de uitgaven bekomen we de primaire uitgaven. Het is duidelijk dat de rentelasten geen overdreven aandeel van de overheidsuitgaven uitmaken. Ondanks dat de overheidsschuld de laatste jarensterk toeneemt, nemen de rentelasten op deze schuld af. Dit wijst waarschijnlijk op een doorgedreven monetaire financiering aangezien op de overheidseffecten in handen van de centrale bank, een andere overheidsinstelling, dienen meestal geen rentelasten te worden betaald. Later hierover meer.

51

Figuur 4-9: Aandeel rentelasten in overheidsuitgaven (1999-2009, in % van het BBP) 6

45 40

5

35

4

30 25

3

20

2

15 10

1

5

0

0 1999

2000

2001

2002

2003

2004

Uitgaven

2005

2006

Primaire uitgaven

2007

2008

2009

2010

2011

Rentebetalingen

Bron: Mauro et al. – Historical Public Finance Dataset

Tabel 4-1: Aandeel rentelasten in overheidsuitgaven (1999-2009, in % van het BBP) Jaar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Uitgaven 25,8009 28,2931 31,8989 30,9895 32,1755 31,9146 33,5303 39,1616 36,1322 34,2987 33,0245 36,9473 40,681

Primaire uitgaven 21,9601 25,2128 28,5009 25,7726 26,964 28,1582 30,5555 37,0742 34,4798 32,8316 31,5455 33,5838 39,9012

Rentelasten 3,84087 3,08036 3,39801 5,21693 5,21145 3,75634 2,97483 2,08745 1,65237 1,4671 1,47899 3,36354 0,779767

Bron: Mauro et al. – Historical Public Finance Dataset

4.2. Overheidsontvangsten De overheidsuitgaven die Venezuela maakt moeten natuurlijk gefinancierd worden. Normalerwijze gebeurt dit in de eerste plaats door belastinginkomsten. We zullen zien dat dit in Venezuela echter niet het geval is. Venezuela haalt haar inkomsten uit andere bronnen, in de eerste plaats haar olie inkomsten.

52

4.2.1. Belastinginkomsten Uit cijfers van de OESO blijkt dat Venezuela het Latijns Amerikaanse land is waar de belastingdruk het sterkst is afgenomen gedurende de laatste 2 decennia . We maken dit duidelijk aan de hand van onderstaande grafiek. Naast cijfers voor Venezuela bevat deze ook een gemiddelde van 15 Latijns Amerikaanse landen. We nemen ook een niet gewogen gemiddelde van de OESO landen op om de problematiek extra duidelijk te maken.

Figuur 4-10: Belastingopbrengst in Venezuela, Latijns Amerika en de OESO landen (1990-2010, als % van het BBP) 40 35 30 25 20 15 10 5 0

1990

1992

1994

1996 LA (15)

1998

2000 OESO (34)

2002

2004

2006

2008

2010

Venezuela

Bron: OESO – Revenue Statistics

Hoewel de belastingopbrengsten in een belangrijk deel van Latijns Amerika gestaag omhoog gaan, gaan die van Venezuela omlaag. Waar deze in 1990 nog rond de 20 procent lag, was dit in 2010 slechts 11,4 procent van het BBP. Als je dit vergelijkt met de het aandeel in de OESO landen wordt al helemaal duidelijk dat dit cijfer voor Venezuela bijzonder laag ligt. We kunnen ook een verdere onderverdeling maken tussen de verschillende componenten in de belastingopbrengst. Zo valt voor Venezuela de sterke afname van de belasting op inkomsten en winst op. Ook heeft het land nauwelijks opbrengsten uit de sociale zekerheid. De belasting op goederen en diensten zijn wel toegenomen, maar dit vooral door de invoering van de belasting op toegevoegde waarde in 199317. De belasting op eigendom is zelfs helemaal tot nul herleid.

17

Estadísticas tributaries en América Latina 1990 – 2010, http://www.oecd.org/ctp/taxglobal/Consolidated%20LAC%20country%20notes.pdf.

53

Tabel 4-2: Vergelijking componenten belastingopbrengsten (1990 en 2010, in % van het BBP)

Totale opbrengst (%BBP)

Venezuela 18,7

1990 LA 13,9

OESO 33,0

Venezuela 11,4

2010 LA 19,4

OESO 33,8

2.1 (11.1) ... (...) 2.1 (11.1) 15.6 (83.7) 0.9 (4.9) 0.1 (0.3)

7.1 (53.0) 3.3 (21.6) 3.5 (29.9) 3.2 (21.9) 2.5 (16.2) 0.7 (4.5)

10.4 (33.0) 5.9 (18.1) 4.1 (13.2) 12.5 (37.1) 7.6 (22) 1.8 (5.7)

7.2 (63.3) 5.5 (48.3) 1.7 (15.0) 3.9 (31.7) 0.5 (4.8) 0.0 (0.2)

9.9 (52.1) 6.7 (34.7) 3.0 (16.5) 4.8 (25.5) 3.6 (17.2) 0.8 (3.5)

11.0 (33.1) 6.9 (20.5) 3.5 (10.8) 11.3 (33.2) 9.1 (26.4) 1.8 (5.4)

Belasting op goederen en diensten - algemene verbruiksbelasting (BTW op goederen en diensten) - Specifieke verbruiksbelasting Belastingen op inkomsten en winst Sociale zekerheidspremies Belasting op eigendom

Bron: OESO Revenue Statistics Noot: Cijfers tussen haakjes geven het aandeel in het totaal

Figuur 4-11: Structuur van de belastingopbrengst Venezuela in 2010 15%

0% 32%

5% 48%

Belasting op inkomsten en winst

Sociale zekerheidspremies

Algemene consumptiebelasting

Specifieke consumptiebelasting

Andere belastingen

Bron: OESO Revenue Statistics

We kunnen hieruit dus zeker concluderen dat Chavez nauwelijks iets heeft gedaan de belastingopbrengsten te verhogen. Dit zou nochtans noodzakelijk zijn om de hoge uitgaven te financieren en om een gezonde economie te creëren.

54

4.2.2. Olie-opbrengsten We bespraken reeds de overheid haar macht over de olie industrie en het nationale oliebedrijf PVdSA. Deze keert jaarlijks een groot deel van haar inkomsten uit aan de Venezolaanse overheid. We tonen dit aan de hand van een grafiek van Rodriguez et al. Zo zien we dat de olie inkomsten het grootste aandeel uitmaken van de overheidsinkomsten.

Ook kunnen we de exportsamenstelling bekijken en het overheidsaandeel in de inkomsten uit bekijken. Is het snel duidelijk dat bijna de gehele exportopbrengst uit olie afkomstig is en naar de overheid toe stroomt. Tabel 4-3: Exportsamenstelling (2000-2012, in miljoenen dollars) 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Totaal

33 529 26 667 26 781 27 230 39 668 55 716 65 578 69 980 95 021 57 603 65 745 92 811 97 340

Publiek Olie andere

28 156 21 598 20 223 19 845 29 413 41 414 49 956 53 728 91 087 55 869 64 087 90 680 95 765

Privaat Olie Andere

26 671 20 309 19 016 18 735 27 954 39 447 47 937 51 664 89 034 54 201 62 317 88 132 93 569 1 485

1 289

1 207

1 110

1 459

1 967

2 019

2 064

2 053

1 668

1 770

2 548

2 196

5 373

5 069

6 558

7 385 10 255 14 302 15 622 16 252

3 934

1 734

1 658

2 131

1 575

1 203

1 436

2 516

3 294

4 917

8 696 10 035 10 988

0

0

0

0

0

4 170

3 633

4 042

4 091

5 338

5 606

3 934

1 734

1 658

2 131

1 575

5 587

5 264


Toch werd reeds duidelijk uit het begrotingssaldo dat deze inkomsten niet volstaan om haar uitgaves te financieren. Ze zal dus beroep moeten doen op een andere financieringsvorm.

55

5.

Monetaire financiering

We toonden reeds aan dat de inflatie fundamenteel samenhangt met een groeiende nominale geldhoeveelheid. We zagen ook dat het begrotingssaldo onder Chavez steeds negatiever werd en hierdoor uiteindelijk de staatsschuld sterk deed toenemen. We gaan nu dieper in op de relatie tussen het begrotingsbeleid, de geldgroei en de hoge inflatie (Heylen 2004, p 652).

5.1. Het begrotingstekort en de geldhoeveelheid De overheid kan haar tekort op drie manieren financieren: door het plaatsen van de overheidsschuld bij de privésector in het binnenland, bij de privésector in het buitenland of bij de centrale bank. We kunnen de budgetvergelijking dan ook herschrijven als: Uitgaven – tY = ∆Bp + ∆Bf + ∆Bcb Met:

(7)

∆Bp: overheidsschuld in handen van de privésector in het buitenland ∆Bf: overheidsschuld in handen van de privésector in het buitenland ∆Bcb: overheidsschuld in handen van de centrale bank

We kunnen nu de overheidsschuld in handen van de privésector samenvatten als ∆B pf . Zo wordt onze budgetvergelijking: Deficit = ∆Bpf + ∆Bcb

(8)

Wetende dat, ceteris paribus: ∆MB P

= ∆Bcb + ∆IR

Volgt dat: ∆Bcb =

∆MB P

- ∆IR

(9)

Met: MB: nominale geldbasis ∆MB/P: reële uitbereiding van de geldbasis ∆IR: aangroei van internationale reserves

56

De reële uitbreiding van de geldbasis wordt ook wel ‘Seignorage’ genoemd. Dit duidt de reële middelen aan waarop de overheid beslag kan leggen door geldcreatie. Door meer basisgeld in omloop te brengen, kan ze immers meer goederen en diensten kopen. Rekening houdende met het voorgaande kan het begrotingstekort nu worden herschreven als: Deficit = ∆Bpf +

∆MB P

- ∆IR

(10)

Overheidstekorten kunnen dus worden gefinancierd door: - lening bij de privésector in binnen- of buitenland (∆Bpf>0) - uitbereiding van de geldbasis (∆MB/P>0) - afbouw van de internationale reserves (∆IR<0) We bekijken nu eerst de vorderingen van de private banken en van de centrale bank op de overheid in onderstaande grafiek. We kunnen zien dat de vorderingen van de gewone banken op Venezuela steeds zeer laag was. Waarschijnlijk zijn de kapitaalmarkten in Venezuela erg onderontwikkeld. Ook van het buitenland zal er slechts weinig welwillendheid zijn tot het beleggen van geld in Venezuela. De vorderingen van de centrale bank daarentegen zien we wel exponentieel toenemen. Wat dus sterk samenhangt met de groei van de geldhoeveelheid en toont dat de overheid zich tot haar centrale bank wend ter financiering van haar tekort. Figuur 4-12: Vorderingen op de overheid (1999-2011, in miljoenen bolivars) 8000

7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1999

2000

2001

2002

2003

2004

Centrale bank

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Private banken


57

In principe heeft een overheid twee opties, namelijk een anti-inflatoire en een inflatoire. Indien ze kiest voor de eerste zal ze een vaste wisselkoers verdedigen en haar geldbasis en geldhoeveelheid constant houden. In het geval van de inflatoire optie zal ze kiezen voor een depreciërende wisselkoers en een sterk groeiende geldhoeveelheid. Het is al lang duidelijk dat in Venezuela werd gekozen voor de tweede optie. Er geld dan: Deficit = ∆Bcb =

∆MB

(11)

P

Deficit = seigniorage

(12)

We zullen nu de evolutie van de wisselkoers en van de internationale reserves bekijken.

5.1.1. Wisselkoers Dé wisselkoers bestaat niet. Men dient een onderscheid te maken tussen bilaterale en effectieve wisselkoersen, telkens in nominale of reële termen. We geven nu een kort overzicht van de belangrijkste wisselkoersen voor Venezuela. Starten doen we met de nominale bilaterale wisselkoers. Deze duidt de prijs van een munt aan in termen van een andere munt, in dit geval de dollar (Heylen 2004, p29). De nominale wisselkoers is in de loop der jaren zeer sterk veranderd. Terwijl men in 1999 nog 0.6 Bolivar Fuerte (BsF) nodig had voor 1 dollar waren dat er in 2013 bijna 2.6 en voor bepaalde andere producten zelfs 4.3. Dit is te zien in onderstaande grafiek.

Figuur 4-13: Nominale bilaterale wisselkoers Venezuela (1999-2010, Bolivar fuerte/US $) 5 4,29

4,5 4 3,5 3

2,59

2,5

2,15

2

1,4

1,5 1

0,65

0,5 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012


58

Venezuela hanteerde onder Chavez meerdere wisselkoersregimes die meestal gepaard gingen met een forse devaluatie van de munt. Ook werden er wisselcontroles ingevoerd die overdreven kapitaalvlucht moesten vermijden. Het in 2003 ingevoerde systeem van een vaste wisselkoers, gekoppeld aan de Dollar, was het langst in werking. Onder dit systeem moest CADIVI, een commissie die instaat voor de administratie van de aankoop van buitenlandse valuta, een toestemming geven aan importeurs van prioritaire goederen voor het bekomen van buitenlandse valuta (ECLAC 2010, p 93). Er kwam een enorme druk op het systeem door een overmatige vraag naar Dollars. Hierdoor werd in januari 2010 een duaal wisselkoerssysteem ingevoerd. Onder dit systeem werd de aankoop van Dollars toegestaan voor bepaalde basisgoederen aan een koers van 2,60 Bolivars Fuerte (BsF) per US$. Onder deze goederen voornamelijk voedsel, medicijnen, zware machinerie en goederen voor de publieke sector zoals schoolmateriaal. De koers voor import van andere goederen werd vastgelegd op 4,30 BsF per US$. Deze koers is van toepassing op het grootste deel van de economie, waaronder de industriële sectoren. In februari 2013, vlak voor Chavez kwam te sterven, werd deze laatste wisselkoers nogmaals gedevalueerd tot 6,3 Bolivars per dollar. Al deze devaluaties maken het mogelijk voor PVdSA, en onrechtstreeks dus de overheid, om dollarinkomsten om te zetten in steeds meer Bolivars. Zo ziet ze dus haar schulden tegenover de eigen economie inkrimpen.

Tabel 4: Wisselkoersregimes Venezuela (1996 – 2013) Periode 1996 - 2002 2002 - 2003 2003 - 2010 2010 - 2013

Wisselkoersregime Beheerst vlottende koers Vlottend Vaste koers met controles Duaal systeem

Bron: IMF

Na de nominale wisselkoers kunnen we nu kijken we naar de effectieve wisselkoersen. Deze hebben betrekking op de waarde van de munt van een land uitgedrukt in functie van de munten van de handelspartners van het land. Hiermee krijgen we een globaal beeld van dan de evolutie van de waarde van een munt. Zo is er de nominale effectieve wisselkoers. Dit is een indexcijfer dat de gewogen gemiddelde evolutie weergeeft van de nominale waarde van de Bolivar Fuerte tegenover de handelspartners van Venezuela. De nominale wisselkoers is echter zelden een goede indicator voor de (prijs)competitiviteit. Daarom bekijken we ook de evolutie van de reële effectieve wisselkoers. De reële effectieve wisselkoers brengt naast nominale koersevoluties ook prijsverschillen in binnen – en in buitenland in rekening. Het is eveneens een index. Ze duidt de relatieve prijs van goederen en diensten aan. Een wijziging 59

in de reële koers doet zich voor, ofwel door een nominale wisselkoersverandering, ofwel door een wijziging in de prijzen. Ze wordt berekend door de nominale koers met een prijspeil te defleren. In dit geval is de deflator de consumptieprijsindex. We zien duidelijk dat de Bolivar Fuerte in nominale termen steeds minder waard wordt in verhouding tot een aantal andere munten. Wanneer we nu ook het prijspeil gaan betrekken merken we wel een andere evolutie. De bolivar Fuerte is gedurende de regeerperiode van Chavez reëel nauwelijks van waarde veranderd. Ondanks de nominale devaluaties heeft het land dus niet aan concurrentiekracht gewonnen. Dit is natuurlijk zeer gemakkelijk te verklaren. De gigantisch hoge inflatie compenseert volledig de nominale muntontwaarding.

Figuur 4-14: Nominale en reële effectieve wisselkoers (1999-2011, 2005 = 100) 400 350 300 250 200 150 100 50 0

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Nominale effectieve wisselkoers

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Reele effectieve wisselkoers


5.1.2. Internationale reserves De internationale reserves omvatten de hoeveelheid vreemde deviezen die de monetaire overheid bezit. Samen met de goudvoorraad geeft ze de gecumuleerde betalingsbalansoverschotten van een land weer. Een toename van de internationale reserves bij de centrale bank zal ervoor zorgen dat er meer van de eigen munt in omloop komt, wat de geldbasis zal verruimen en dus zorgen voor een toenamen van de geldhoeveelheid. Volgens de theorie zouden de internationale reserves moeten toenemen. Dit blijkt zo te zijn geweest tot 2008. Sindsdien kwam er echter een sterke terugval in de internationale reserves. Zoals we later zullen zien heeft dit te maken met de groeiende kapitaalvlucht en

60

steeds sterker wordende afhankelijkheid van geïmporteerde producten. Hierdoor komt er een enorme druk op de voorraad buitenlandse munt.

Figuur 4-15: Internationale reserves (1999-2011, in miljoenen Bolivars) 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011


Samenvattend kunnen we nu stellen dat de Venezolaanse overheid haar steeds groter wordende budgettair tekort heeft gefinancierd via de monetaire overheid. De centrale bank nam steeds meer overheidsschulden op zich en dit bracht hierdoor zeer veel extra geld in omloop. Dit maakt het onmogelijk om de inflatie onder controle te krijgen en zorgt dus voor sterke prijsstijgingen. Onderstaande tabel maakt dit duidelijk. Tabel 4-5: Financiering door de centrale bank, geldhoeveelheid en consumptieprijspeil (1999-2011) Jaartal

Vorderingen centrale bank op overheid (miljoenen Bolivars)

1999

1057,2

12740,8

2000

1106,44

16284,6

2001

1044,68

16976,4

2002

1656,87

19573,4

2003

1114,76

30836

2004

1160,12

46368,1

2005

2618,86

70796

2006

493,47

144663

2007

3568,18

176953

2008

4235,52

217903

2009

3318,48

249098

2010

3579,12

296596

2011

7532,77

446617

geldhoeveelheid (M2)

Consumptieprijspeil (basisjaar = 2007) 22,285 25,897 29,142 35,679 46,772 56,944 66,029 75,044 89,08 116,133 147,583 189,183 238,542

61

6.

Gevolgen torenhoge inflatie

De hoge inflatie in samenhang met de muntdevaluaties brengt allerlei gevolgen mee voor Venezuela’s economie, haar bevolking en zelfs voor de overheidsinkomsten. We bespreken kort de voornaamste. Beginnen doen we met de massale kapitaalvlucht. Het wordt namelijk steeds minder en minder interessant voor de Venezolaanse bevolking om Bolivars aan te houden. Door de hoge inflatie daalt de koopkracht van het geld immers pijlsnel. Zij zullen dus opzoek gaan naar alternatieven die veiliger zijn dan het aanhouden van geld. Een daarvan is de vlucht naar buitenlandse munten. We bekijken nu eerst de kapitaal en financiële rekening. Deze betreft betalingen die te maken hebben met de verwerving van vermogensbestanddelen (aandelen, obligaties, deposito’s,…) door buitenlandse ingezetenen in het binnenland en door eigen ingezetenen in het buitenland. In het eerste geval spreken we van kapitaalinvoer, die op de ‘pluszijde’ van de betalingsbalans wordt genoteerd. Ter verwerving van deze titels betalen de buitenlanders met deviezen. In het tweede geval is er kapitaaluitvoer. Deze wordt aan de ‘minzijde’ geregistreerd. In dit geval verlaten deviezen het land in ruil voor vermogenstitels. De kapitaalinvoer en –uitvoer kan opgesplitst worden in een viertal componenten. Een eerste wordt gevormd door de kapitaaloverdrachten die men aantreft op de (enge) kapitaalrekening. Een tweede onderdeel betreft de directe investeringen. Deze weerspiegelen de beslissingen van ondernemingen om in andere landen (i) vennootschappen op te richten, (ii) vennootschappen over te nemen of (iii) inspraak in het beheer van vennootschappen te verwerven. De IMF-definitie vereist dat tenminste 10 % wordt verworven van het maatschappelijk kapitaal van de vennootschap waarin wordt geïnvesteerd. Directe investeringen door buitenlandse bedrijven in ons land worden op de pluszijde van de betalingsbalans geregistreerd. In het omgekeerde geval is er een minboeking. Als derde onderdeel zijn er de portefeuillebeleggingen. Deze betreffen in hoofdzaak aandelen, obligaties, schatkistcertificaten en ander geldmarktpapier in andere landen. Beleggingen door buitenlanders in het eigen land leiden tot een plusboeking op de betalingsbalans, beleggingen door eigen ingezetenen in het buitenland tot een minboeking. Een vierde en laatste onderdeel betreft het overig financieel verkeer. Het gaat om een restgroep die zeer uiteenlopende tegoeden en verplichtingen omvat. De belangrijkste zijn deposito’s, leningen en handelskredieten. Zo ontstaat een minboeking wanneer ingezetenen geld op een buitenlandse spaarrekening plaatsen. Een plusboeking resulteert dan weer wanneer ingezetenen of de eigen overheid een lening in het buitenland opnemen. 62

Als we nu de financiële rekening van Venezuela bekijken, zien we duidelijk het te verwachten patroon: jaarlijks zeer sterke tekorten wat er dus op wijst dat dat er een sterke kapitaalvlucht is. De post overig financieel verkeer gaat het sterkst in het rood. Dit wijst er dus op dat er massaal spaargeld uit Venezuela verdwijnt.

Figuur 4-16: Financiële rekening (1999-2012, in miljoenen Bolivars) 15 000 10 000 5 000 0 -5 000 -10 000 -15 000 -20 000 -25 000 -30 000 -35 000 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Directe investeringen

Portefeuillebeleggingen

Overig financieel verkeer

Financiele rekening

2011

2012


Verder is er een sterke afname in de waarde van de reële lonen. We zien in onderstaande grafiek dat de lonen sinds 1990 met meer dan 40 procent zijn afgenomen. Hiermee doet Venezuela het bijzonder slecht, ook in verhouding tot de andere Latijns Amerikaanse landen. Figuur 4-17: Jaarlijkse gemiddelde reële lonen (index, 2005 = 100) 200 180 160 140 120 100 80 60

1990

1992

1994 Venezuela

1996

1998 Colombia

2000

2002 Peru

2004 Brazilië

2006

2008

2010

2012

Argentinië


63

Om de inflatie tegen te gaan, werden sinds 2003 tal van maximumprijzen en andere prijscontroles gezet op producten (the economist, 12 april 2007). Hierdoor worden vele bedrijfsleiders en winkeliers verplicht om hun goederen met verlies te verkopen. Als ze dit niet doen riskeren ze een tijdelijke sluiting, het verlies van hun eigendom of zelfs een gevangenisstraf. Verder zijn er ook tal van importproblemen. Venezuela is door de jaren heen steeds meer en meer afhankelijk geworden van import aangezien er steeds minder in het binnenland werd geproduceerd. Dit is het gevolg van de talrijke maximumprijzen die het oninteressant maken om te produceren en natuurlijk ook door het slechte ondernemersklimaat. Onderstaande tabel toont de importvolumes. Hierbij valt onmiddellijk de sterke stijging op van het totale importvolume. Deze is op 12 jaar tijd meer dan verdriedubbeld. De grootste stijgingen worden waargenomen bij de intermediaire en kapitaalgoederen.

Tabel 4-6: Importvolumes (2000-2012, in miljoenen Dollars) 2000

Totaal Pub. C.G. I.G. K.G. Priv. C.G. I.G. K.G.

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

16 865 19 211 13 360 10 483 17 021 24 008 33 583 47 252 51 490 41 192 38 539 46 813 59 339

2 178

2 201

1 857

2 483

2 608

3 674

5 939

117

210

149

120

115

117

107

1 749

3 060

3 073

3 245

3 546

1 680

1 657

1 254

1 832

1 743

2 593

4 031

5 793

5 705

5 099

5 592

8 403 12 865

381

334

454

531

750

964

1 801

1 820

3 989

3 709

4 523

5 010

14 687 17 010 11 503

9 362 12 754 11 881 13 360 16 959 23 172 2 896

7 411

8 000 14 413 20 334 27 644 37 890 38 736 29 311 25 179 29 854 36 167

5 339

6 180

3 808

1 863

3 798

5 592

7 503

8 330

5 529

4 781

7 290

9 207 11 598 17 257 18 623 15 645 14 247 17 383 20 779

7 708 13 181 10 776

1 845

2 500

2 166

1 356

3 325

5 535

8 338

7 452

9 337

7 921

5 745

5 623

5 309

6 319

6 152

7 227

8 161

Bron: Economic Commission for Latin America and the Caribbean Noot: C.G.: consumptiegoederen, I.G.: Intermediaire goederen, K.G.: Kapitaalgoederen

Er zijn ook kosten verbonden aan het importeren. Deze zijn in Venezuela enorm hoog. Onderstaande figuur maakt dit duidelijk. We plaatsen de evolutie van de kosten verbonden aan het importeren in Venezuela tegenover haar buurlanden. Zo wordt duidelijk dat deze kosten in Venezuela enorm zijn toegenomen.

64

Figuur 17: Kosten verbonden aan importeren (US$/container) 4000 3500 3000 2500 2000

1500 1000

500 0 2005

2006 Venezuela

2007

2008 Peru

2009 Colombia

2010 Brazilië

2011

2012

2013

Argentinië

Bron: Worldbank Doing Business project (http://www.doingbusiness.org/) Noot: De kosten zijn alle kosten verbonden aan de voltooiing van de procedures om de goederen te importeren, zijn inbegrepen. Deze omvatten de kosten voor documenten, administratieve kosten voor de douaneafhandeling en technische controle, douane-makelaar vergoedingen, terminal handling charges en vervoer over land. De kosten maatregel heeft geen tarieven of handel belastingen. Alleen officiële kosten worden geregistreerd.

De steeds groter wordende nood aan buitenlandse producten in combinatie met een sterk depreciërende wisselkoers zet natuurlijk extra druk op het prijspeil. Niet enkel rechtstreeks aangezien geïmporteerde goederen duurder worden. Ook de prijs van intermediaire goederen en afgewerkte goederen wordt duurder, wat zich opnieuw vertaalt in hogere prijzen voor de in het land geproduceerde goederen. Dit alles is natuurlijk geen goed nieuws voor de bevolking die hun reële lonen steeds minder waard zien worden. Door de grote vraag naar buitenlandse munt en het strikte controlesysteem om vreemde valuta te verkrijgen, is het moeilijk voor handelaars om goederen te importeren. Dit heeft gezorgd voor schaarste in heel wat basisgoederen. Heel wat producten, waaronder vlees, melk en suiker zijn niet of nog nauwelijks te vinden in de winkels (the economist, 12 april 2007). Tot slot zorgt de hoge inflatie voor een afname van het volume van belastinginning en een langzame verslechtering van de reële fiscale opbrengsten door het land verzamelt. Belastingen die geïnd worden een paar maand nadat de aanslag werd gevestigd, zullen reëel sterk in waarde gedaald zijn. Dit wordt aangeduid als het Olivera-Tanzi-effect van hoge inflatie. Inflatie heeft ook een negatieve impact op handel en verminderd de koopkracht van de mensen, wat zorgt voor een vermindering in bedrijfsinkomsten. Aangezien taksen op economische bedrijvigheid pas worden geïnd een periode later, zijn ze dus zeer gevoelig 65

voor inflatie. Als de uitgaven constant zijn in reële termen, betekent de vermindering van de ontvangsten in reële termen dus een groter budgettair deficit. We moeten dit voor Venezuela natuurlijk enigszins nuanceren, aangezien we reeds zagen dat de belastingbasis in het land zeer laag is. De impact van de belastingen op het overheidsbudget zijn sowieso al zeer klein.

7.

Hyperinflatie?

De vraag is nu of de situatie waarin Chavez het land heeft achtergelaten zal ontsporen tot hyperinflatie. Daarvoor bekijken we eerst de theorie rond de ‘inflation tax’ en de economische dynamiek van hyperinflatie. Tot slot zullen we dan evolutie van het prijspeil na de dood van Chavez bekijken.

7.1. Inflation tax’ Als we ervan uitgaan dat de ‘seignorage’ samenvalt met de reële geldcreatie en het rechterlid van bovenstaande vergelijking zowel delen als vermenigvuldigen met M verkrijgen we: Deficit =

∆M M

(13)

M P

In evenwicht, wanneer Deficit =

∆P M P P

= ṗ

M P

constant is en

∆M M

= ṁ=

∆P P

= ṗ volgt dat:

M P

(14)

Het rechterlid van deze vergelijking wordt in de literatuur omschreven als de ‘inflation tax’. Dit begrip duidt op de jaarlijkse daling aan de reële geldhoeveelheid in handen van het publiek ingevolge inflatie. De belastingbasis is de reële geldhoeveelheid (M/P), de belastingvoet wordt bepaald door de inflatiegraad (ṗ). Het product van beide is de belastingopbrengst waarmee het overheidstekort wordt gefinancierd. De idee van belasting moet als volgt worden geïnterpreteerd: - de overheid drukt geld. Hiermee kan ze goederen en diensten kopen - door toename van de geldhoeveelheid stijgen de prijzen, waardoor de gezinnen en de bedrijven minder goederen en diensten kunnen kopen. De koopkracht van de hoeveelheid geld in hun handen daalt - er wordt bijgevolg welvaart overgedragen van de gezinnen en de bedrijven naar de overheid, net zoals bij klassieke belastingen. 66

7.2. De economische dynamiek van hyperinflatie De theorie omtrent hyperinflatie is gestoeld op basiswerk van Philip Cagan (1956). Een centraal mechanisme bij de ontsporing tot hyperinflatie is dat de reële geldvraag negatief afhankelijk is van de nominale rente en dus van de verwachte inflatie. Belangrijk voor de theorie van de hyperinflatie is de ‘steady state’- relatie tussen het overheidstekort en de inflatie zeer belangrijk. Deze houdt in dat er een parabolische relatie bestaat tussen de ‘inflation tax’ (en dus het overheidstekort bij volledige monetaire financiering en vlottende wisselkoersen) en de inflatie. De verklaring hiervoor heeft te maken met twee tegengestelde tendensen: - Enerzijds levert een toename van de geldcreatie en de inflatie de overheid een hogere inflation tax op waardoor een hoger begrotingstekort mogelijk is. - Anderzijds ondermijnt een toename van de geldcreatie en de inflatie de ‘inflation tax’. Een toename van de geldcreatie en de verwachte inflatie brengt de economische agenten ertoe hun reële geldvraag af te bouwen. Dit omwille van de reële geldvraag als negatieve functie van de nominale rente en door de theorie van de ‘shoeleather costs’. Inflatie tast de reële waarde van het geld aan. De koopkracht daalt heel snel, en men zal dus minder liquiditeiten aanhouden. De belastingbasis van de ‘inflation tax’ wordt daardoor ondermijnd. Naarmate de verwachte inflatie hoger is, zal de vlucht uit het geld versnellen en M/P steeds sneller dalen. In ruil kiezen economische agenten voor buitenlandse munten, bewaarbare goederen, vastgoed. Dit zagen we hierboven bij de bespreking van de financiële rekening. Er is bijgevolg een maximum aan ‘inflation tax’ die de overheid kan verwerven. Zolang de inflatie beperkt blijft, gaat toenemende inflatie gepaard met een toenemende ‘inflation tax’. Overstijgt de inflatie echten een kritisch niveau, dan gaat verder stijgende inflatie gepaard met een afnemende ‘inflation tax’. Er is bijgevolg een maximum aan overheidstekort dat in de ‘steady state’ monetair gefinancierd kan worden. Hyperinflatie ontstaat dan bij monetair gefinancierde begrotingstekorten die groter zijn dan de maximaal haalbare ‘inflation tax’ in de steady state. Hiervoor zouden aanhoudende tekorten van 10 tot 12 procent van het BBP vereist zijn. Wil de overheid meer dan is het noodzakelijk het publiek te verrassen (ṗ> ṗe) zodat M/P groter is dan de economische agenten zouden aanhouden indien ze de inflatie correct zouden inschatten. Dergelijke verrassing vereist versnellende inflatie, en uiteindelijk hyperinflatie.

67

7.3. Huidige situatie Sinds de nieuwe president van Venezuela, Nicolas Maduro aan de macht is gekomen, zijn de speculaties over een mogelijke escalatie tot hyperinflatie volop aan de gang. Vele financiële websites en kranten vrezen dat de kans op hyperinflatie wel erg groot is. Alle tekenen zijn dan ook aanwezig. Volgens officiële cijfers van de statistische dienst van Venezuela ligt de inflatie tot november 2013 al op meer dan 48 procent18. Maar onofficiële cijfers spreken over een inflatie van meer dan 280 procent19. Dit is dus reeds zeer hoog, maar nog niet hoog genoeg om van hyperinflatie te spreken20. Door de strikte controles om buitenlandse valuta te bekomen en de massale tekorten wordt er reeds lange tijd zeer veel lokale munten gewisseld op de zwarte markt. Op deze markt verloor de munt meer dan 62% van haar waarde21. De dollar is er ondertussen dus bijna het zevenvoudige waard van op de officiële wisselmarkt22.

18

Cijfer komt van de nationale statistische dienst en is de optelsom van de maandelijkse inflatie tot november: http://www.ine.gov.ve/index.php?option=com_content&view=category&id=108&Itemid=62. 19 Ghost of Chavez can’t stop hyperinflation, http://www.bloomberg.com/news/2013-11-20/ghost-of-chavezcan-t-stop-hyperinflation.html 20 Waarvoor een inflatie van meer dan 50 % per maand vereist is. 21 Ghost of Chavez can’t stop hyperinflation, http://www.bloomberg.com/news/2013-11-20/ghost-of-chavezcan-t-stop-hyperinflation.html 22 The crunch in Caracas, the economist, http://www.economist.com/news/leaders/21588093-latin-americamust-press-nicol-s-maduro-not-use-decree-powers-throttle-his-opposition

68

BESLUIT In dit werk analyseerden we de macro-economische situatie van Venezuela onder het bewind van Hugo Chavez. Starten deden we met het bekijken van een aantal algemene macro-economische variabelen. Al snel werd duidelijk dat Venezuela reeds lange tijd nauwelijks economische groei heeft gekend. Verder bleken vele economische variabelen sterk onderhevig aan volatiliteit. Daarnaast kampt het land met torenhoge inflatie en sinds 2005 met een steeds groter wordende begrotingstekort. Het gebrek aan economische groei analyseerden we aan de hand van het lange termijn groeimodel van Robert Solow. We zagen dat sinds eind jaren ’70 de groei in de per capita kapitaalvoorraad stagneerde en zelfs daalde. Deze terugval was in grote mate het gevolg van een gebrek aan investeringen. Sinds eind jaren ’70 begon de investeringsquote steeds sterker terug te vallen. Een verklaring voor deze afname in investeringen is te vinden in de steeds verdergaande interveniëring door de Venezolaanse overheid in de economie. Dit gebeurde in de eerste plaats door de nationalisering van de olie-industrie maar ook door een beleid gericht op importsubstitutie. Beiden maakten het land minder aantrekkelijk voor buitenlandse investeringen. Het land leek zich doorheen de jaren ’90 terug meer open te stellen voor buitenlands kapitaal maar dit was slechts van korte duur. Toen Chavez aan de macht kwam koos hij opnieuw radicaal voor een steeds verdergaande nationalisering, en dit niet enkel van de olie-industrie, maar ook van tal van andere productieve sectoren. De economie groeide licht onder zijn bewind maar dit was voornamelijk te wijten aan een stijgende olieprijs. De sterke volatiliteit bleek het gevolg van de sterke olie-afhankelijkheid van Venezuela. Zo goed als het gehele exportvolume bestaat uit olie. Dit maakt de economie zeer sterk afhankelijk van de prijsschommelingen van deze grondstof. Chavez is op twee vlakken gefaald in het omgaan met deze extreme volatiliteit en olieafhankelijkheid: enerzijds is hij er niet in geslaagd de export te diversifiëren. Sterker nog, tijdens zijn bewind vergrootte het aandeel van olie in de export opnieuw. Anderzijds voerde hij een sterk procyclisch beleid door zeer veel te spenderen op het ogenblik dat de olieprijs de hoogte in ging. Ook het instellen van een fonds om oliewinsten te onttrekken aan kortzichtige uitgaves mislukte. Tot slot is er de hoge inflatie. Deze neemt de laatste jaren weer enorm sterk toe en dit is voornamelijk het gevolg van een sterke groei in de geldhoeveelheid. De Venezolaanse overheid stapelde de laatste jaren zeer grote begrotingstekorten op. Een veel te laag niveau aan belastingopbrengsten en een te grote uitgavedrift zorgden ervoor dat het 69

overheidsbudget serieus uit balans geraakte. Aangezien zelfs oliewinsten niet volstonden wende Chavez zich tot de nationale bank, die massaal geld moest bij printen om zo via een “inflation tax” de schulden van de overheid te verlichten. Ook de vele muntdevaluaties zorgden voor extra inkomsten aangezien dollarinkomsten uit de olieopbrengst hierdoor meer waard worden. Maar daar waar de overheid zichzelf op deze wijze meer krediet en koopkracht toemeet, beknot ze sterk de koopkracht en de mogelijkheden van haar economische agenten. De reële lonen zijn de laatste jaren sterk in waarde gedaald en het wordt steeds lastiger om goederen vanuit het buitenland te importeren. Uiteindelijk snijdt de overheid ook in haar eigen hand want de zeer hoge inflatie zorgt voor een ontwaarding van de belastinginkomsten. Het ziet er sterk naar uit dat de situatie zal ontaarden in spiraal van hyperinflatie. Dit alles indachtig kunnen we moeilijk stellen dat Chavez de bevolking van Venezuela er echt heeft op vooruitgeholpen. Ondanks de terugdringing van de armoede en van inkomensongelijkheid kent het land nauwelijks duurzame economische groei, hetgene toch noodzakelijk is om het land op lange termijn naar een hoger welvaartsniveau te brengen. Geen enkele van de structurele problemen waarmee het land al langer te kampen heeft werd aangepakt, maar eerder zelfs versterkt. Verder lijkt het er ook op dat de massale geldstromen naar sociale projecten buiten proportioneel hoog zijn in verhouding tot wat ze opleveren. Op korte termijn laat Chavez een land achter dat geteisterd wordt door voedselschaarste, sterk verouderde publieke voorzieningen, nauwelijks investeringen. Ook de kans op hyperinflatie is bijzonder groot. Dit geeft het door hem gevoerde “sociale beleid” een hele andere dimensie.

70

BRONNENLIJST Papers - Baldini A., 2005, Fiscal Policy and Business Cycles in an Oil-Producing Economy: The Case of Venezuela, IMF Working Paper, 42p. - Berlemann, M. en Wesselhöft, J. E., 2010, Estimating Aggregate Capital Stocks Using the

Perpetual Inventory Method – New Empirical Evidence for 103 Countries, 2012, URL: . - Erbil N., 2011, Is Fiscal Policy Procyclical in Developing Oil-Producing Countries?, IMF Working Paper, 32p, URL: . - Hausmann R. en Rodríguez P., 2006, Why Did Venezuelan Growth Collapse? 29p. - Inklaar R. en Timmer M.P., 2013, Capital , labor and TFP in PWT8.0, Groningen Growth and Development Centre, University of Groningen, 38p, URL: . - Kott A., 2012, Assessing Whether Oil Dependency in Venezuela Contributes to National Instability, Journal of Strategic Security, 69-86, URL: . - Manzano O. en Monaldi, F., 2008, The Political Economy of Oil Production in Latin America Economia, LACEA’s Journal, 45p. - Manzano O. en Scrofina J. S., 2012, Resource Revenue Management in Venezuela: A consumption-based poverty reduction strategy, Instituto de Estudios Superiores de Administración (IESA), 28p. - Puente J.M., Gómez P. en Vera L., the Political Economy of Productivity, Instituto de Estudios Superiores de Administración (IESA). - Rodríguez P. L., Morales R. J. en Monaldi F. J., 2012, Direct Distribution of Oil Revenues in Venezuela: A Viable Alternative?, Center for Global Development, p19, URL: . I

Andere Publicaties - Annual Statistic Bulletin, OPEC, 2012, p 22, URL: . - Estadísticas tributaries en América Latina 1990 – 2010, URL: . - Economic Survey, ECLAC - Full oil sovereignty, 7p, URL: . - Misiones bolivarianas, URL: . - Venezuela, U.S. Energy information administration, 2012, p 12, URL: . - Venezuela public administration country profile, 2006, 17 p, URL: .

Websites http://www.petrocaribe.org/ http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/venezuela/

Artikels uit Kranten en tijdschriften - Venezuelan Inflation Surges, Prices Rose in June at the Fastest Pace Since Chávez Took Power in 1999, URL: . - Everything must goe…except the president, at least for the time being, the economist , URL: . II

- Ghost of Chavez can’t stop hyperinflation, URL: . - The crunch in Caracas, the economist, URL: .

Boeken - Heylen F., 2004, Macro-economie, Antwerpen, Apeldoorn, 814 p. - Rayp G., Cuyvers L., Embrechts R. en Dejonge T.; Internationale economie, 594 p.

Databanken - Alan Heston, Robert Summers and Bettina Aten, Penn World Table Version 7.1, Center for International Comparisons of Production, Income and Prices at the University of Pennsylvania, July 2012. - Barro, Robert en Jong-Wha Lee, "A New Data Set of Educational Attainment in the World, 1950-2010." forthcoming, Journal of Development Economics. - Feenstra, Robert C., Robert Inklaar and Marcel P. Timmer (2013), "The Next Generation of the Penn World Table" - Paolo Mauro, Rafael Romeu, Ariel Binder and Asad Zaman, 2013, “A Modern History of Fiscal Prudence and Profligacy,” IMF Working Paper No. 13/5, International Monetary Fund, Washington, DC. - “The Conference Board Total Economy Database™, January 2013, http://www.conferenceboard.org/data/economydatabase/”. - World Economic Outlook Database, April 2013.

III

IV

Een macro-economische analyse van Venezuela onder Chavez

Recommend Documents