Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2010-2011 Eerste examenperiode
Een kwalitatief onderzoek naar de meerwaarde van de West-Vlaamse consulentenwerking Een voorbeeld van good practice in Vlaanderen?!
KAREN ROELS Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van master in de Pedagogische Wetenschappen, afstudeerrichting orthopedagogiek
promotor: prof. dr. G. Van Hove begeleider: L. Claes commissaris: dr. G. Roets
Ondergetekende, Karen Roels, geeft toelating tot het raadplegen van de masterproef door derden.
ABSTRACT Mensen met een verstandelijke beperking en bijkomende gedragsmatige en/of psychische problemen vindt moeilijk aansluiting in het Vlaamse hulpverleningslandschap. Zowel hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg als in de gehandicaptensector voelen zich onbekwaam om deze doelgroep te ondersteunen. Vanuit die nood aan ondersteuning is er, zo’n
15
jaar
geleden,
Consulentenwerkingen
zijn
per
provincie
een
laagdrempelige,
consulentenwerking ambulante
opgericht.
netwerken
van
(ervarings)deskundigen uit de geestelijke gezondheidszorg en de gehandicaptensector, die omgevingsondersteuning bieden in vastgelopen situaties van mensen met een verstandelijke beperking. Ze zijn een provinciaal meldpunt voor alle personen met een verstandelijke beperking, hun natuurlijk netwerk en organisaties die hen ondersteuning bieden. Anno 2011 erkent het beleid het belang van deze werking, maar wordt tevens op een evaluatie aangedrongen. Deze masterproef wil hierbij een aanzet tot een kwalitatieve evaluatie zijn, door
middel
van
het
onderzoeken
van
de
potentiële
meerwaarde
van
de
consulentenwerking, op zowel micro-, meso- als macroniveau. Een tweede onderzoeksvraag gaat mogelijke tips ter verbetering van de werking na. Als case study worden zes consulten uit de West-Vlaamse consulentenwerking, Ampel, onderzocht. Meer bepaald werden, na veldonderzoek en een dossieranalyse, semi-gestructureerde interviews afgenomen van vier ouders, zes hulpverleners en vier externe consulenten die met Ampel in aanraking zijn gekomen. In de discussie komen op basis van de onderzoeksresultaten enkele reflecties met betrekking tot de ruimere werking en het beleid aan bod. Tot slot worden enkele beperkingen en suggesties voor volgend onderzoek opgesomd.
Karen Roels Promotor: prof. dr. G. Van Hove Begeleider: L. Claes
Voorwoord Nadat ik een stageplaats had gevonden bij Ampel, de West-Vlaamse consulentenwerking en wat meer uitleg had gekregen over wat die dienst nu precies inhield, was mijn interesse in de doelgroep en de werking gewekt. Het behoefde dan ook geen twijfel toen ik het onderwerp van deze masterproef gepresenteerd kreeg. De consulentenwerking leren kennen, is niet evident. Ik heb dan ook het geluk gehad om ze zowel op wetenschappelijke manier, als in de praktijk, te leren kennen.
In de eerste plaats wil ik dan ook Tine Morisse en Trees Vangansbeke van Ampel bedanken om mij de mogelijkheid te geven zoveel bij te leren op stage over de doelgroep en de manier van werken. Daarnaast kon ik bij hen terecht voor allerhande vragen wat betreft deze masterproef.
Daarnaast wil ik ook Leen Blontrock en Stéphanie Danckaert bedanken voor hun snelle antwoorden op mijn vragen over de consulentenwerkingen in Oost-Vlaanderen en VlaamsBrabant en Brussel en voor hun vriendelijke woorden van steun tijdens heel dit proces. Bedankt ook om me zo welwillend op te nemen in jullie groep tijdens het voorbereiden van de studiedag van de consulentenwerkingen in het najaar van 2010. Op die manier leerde ik uit eerste hand waar de consulentenwerkingen voor staan.
Lien Claes heeft me tijdens het schrijven van deze masterproef zeer sterk begeleid. Bedankt voor de stapels literatuur, voor de vriendelijke bedenkingen bij wat ik schreef, voor de vele ideeën wat betreft inhoud en structuur en niet in het minst om me gerust te stellen wanneer ik teveel ineens wou doen.
Mijn dank gaat ook uit naar mijn promotor, prof. dr. Geert Van Hove, die me – misschien onbewust – in de richting van de consulentenwerkingen gewezen heeft en voor zijn bemoedigende woorden op informele momenten.
Bedankt ook aan de coördinatoren van het Steunpunt Expertisenetwerken en aan de heer Penders om me wat helderheid te bieden in de zoektocht naar een overzicht van de diensten Pagina | 4
en organisaties die in Vlaanderen voor de in deze masterproef besproken doelgroep bestaan.
Vervolgens wil ik de sterren uit dit onderzoek hartelijk bedanken: de mama’s van B., J., A. en N., de hulpverleners A., S., H., D. en C. en E., D., B. en L., die als externe consulent bij de consulten betrokken waren. Bedankt voor jullie tijd, de vriendelijke ontvangst die ik bij elk van jullie gekregen heb en jullie enthousiasme om jullie verhaal te doen!
Tenslotte wil ik nog mijn vriend Adriaan, vrienden en familie bedanken voor het luisteren naar mijn eindeloze verhalen en bedenkingen. Bedankt voor de steun en voor het nalezen van deze masterproef!
Karen Roels, mei 2011
Pagina | 5
“Nee, maar ‘k vind dat je iemand hebt die in je gelooft en respect toont tegenover de ouders en tegenover het kind – om het kind, ja, het leven aangenamer – zo aangenaam mogelijk te maken, dat is sterk toch hé.” (E., ouder)
Pagina | 6
Inhoudsopgave Voorwoord ________________________________________________________________ 4 Inhoudsopgave _____________________________________________________________ 7 Hoofdstuk 1: Inleiding ______________________________________________________ 10 1.1.
Probleemstelling ________________________________________________________ 11
1.2.
Onderzoeksvragen_______________________________________________________ 13
1.3.
Structuur ______________________________________________________________ 14
Hoofdstuk 2: De doelgroep ___________________________________________________ 16 2.1.
Verstandelijke beperking _________________________________________________ 16
2.2.
Psychische en gedragsmatige problemen ____________________________________ 17
2.3.
Prevalentie_____________________________________________________________ 19
Hoofdstuk 3: Internationale situering __________________________________________ 20 3.1.
Het VN verdrag inzake de rechten van personen met een handicap _______________ 20
3.2.
Vergelijking van de consulentenwerking met de buurlanden _____________________ 22
Hoofdstuk 4: Het Vlaamse hulpverleningslandschap ______________________________ 26 4.1.
Het beleid _____________________________________________________________ 26
4.1.1.
Het beleid van het ministerie van Welzijn, volksgezondheid en gezin _____________________ 26
4.1.2.
Pact 2020 _____________________________________________________________________ 30
4.2.
De huidige Vlaamse ondersteuningsvormen __________________________________ 31
4.2.1.
Complexiteit van het hulpverleningsaanbod voor de doelgroep _________________________ 32
4.2.2.
Gevolgen voor de (hulpverlenings)relatie ___________________________________________ 34
Hoofdstuk 5: De consulentenwerking in Vlaanderen ______________________________ 35 5.1.
Ontstaan: waarom en hoe? _______________________________________________ 35
5.2.
Doelstellingen en opdracht ________________________________________________ 35
5.3.
Werkwijze _____________________________________________________________ 36
5.4.
Erkenning ______________________________________________________________ 38
Hoofdstuk 6: De consulentenwerking in West-Vlaanderen _________________________ 40 Pagina | 7
6.1.
Ontstaan en structuur van Ampel __________________________________________ 40
6.2.
Gedachtegoed __________________________________________________________ 41
6.2.1.
Došen: Ontwikkelingsdynamische visie _____________________________________________ 42
6.2.2.
Heijkoop: Vastgelopen situaties ___________________________________________________ 45
6.2.3.
Van Gennep: Het burgerschapsparadigma __________________________________________ 47
6.2.4.
McGee: Gentle Teaching _________________________________________________________ 48
6.2.5.
Schalock: Quality of Life _________________________________________________________ 49
Hoofdstuk 7: Onderzoeksopzet _______________________________________________ 52 7.1.
Kwalitatief onderzoek als methode _________________________________________ 52
7.2.
Case study _____________________________________________________________ 54
7.2.1.
Veldonderzoek ________________________________________________________________ 54
7.2.2.
Steekproef ____________________________________________________________________ 55
7.2.3.
Dossieranalyse _________________________________________________________________ 57
7.2.4.
Semi-gestructureerde interviews __________________________________________________ 57
7.2.5.
Analyse_______________________________________________________________________ 59
Hoofdstuk 8: Resultaten _____________________________________________________ 61 8.1.
Onderzoeksvraag 1 ______________________________________________________ 61
8.1.1.
Microniveau ___________________________________________________________________ 61
8.1.1.1.
Externe blik ______________________________________________________________ 61
8.1.1.2.
Expertise ________________________________________________________________ 63
8.1.1.3.
Beleving van de werking van Ampel ___________________________________________ 64
8.1.1.4.
Samenwerking met externe consulenten _______________________________________ 67
8.1.1.5.
Werkwijze van Ampel ______________________________________________________ 68
8.1.1.6.
Tijdsduur en intensiviteit ____________________________________________________ 72
8.1.1.7.
Ampel als team ___________________________________________________________ 74
8.1.2.
Mesoniveau ___________________________________________________________________ 74
8.1.2.1.
Casusoverschrijdende werking _______________________________________________ 75
8.1.2.2.
Werken met het team ______________________________________________________ 75
8.1.2.3.
Het overbrengen van expertise_______________________________________________ 76
8.1.2.4.
Ampel als “boodschapper” __________________________________________________ 77
8.1.3.
Macroniveau __________________________________________________________________ 77
8.1.3.1.
Ampel als ambulante oplossing ______________________________________________ 78
8.1.3.2.
Ampel als laagdrempelige (goedkope) dienst ___________________________________ 79
8.1.3.3.
Ampel als dienst met een groot (informeel) netwerk _____________________________ 79
8.1.3.4.
Ampel in vastgelopen situaties/als laatste redmiddel _____________________________ 80
Pagina | 8
8.1.3.5.
8.2.
Ampel als intensieve tussenkomst ____________________________________________ 81
Onderzoeksvraag twee ___________________________________________________ 81
8.2.1.
Duidelijke afspraken op voorhand _________________________________________________ 82
8.2.2.
Sensibiliseren versus middelen ____________________________________________________ 82
8.2.3.
Verzekeren dat iedereen betrokken wordt __________________________________________ 83
8.2.4.
De doelgroep afbakenen _________________________________________________________ 83
8.2.5.
Evaluatie aan de hand van het aanmeldingsformulier? ________________________________ 83
8.2.6.
Draagkracht van de medewerkers van Ampel ________________________________________ 84
Hoofdstuk 9: Discussie en conclusie ____________________________________________ 85 9.1.
Discussie ______________________________________________________________ 85
9.1.1.
Meerwaarde van de West-Vlaamse consulentenwerking? ______________________________ 85
9.1.2.
Reflecties op microniveau ________________________________________________________ 87
9.1.2.1. 9.1.3.
Kookboek versus reisgids ___________________________________________________ 87
Reflecties op mesoniveau ________________________________________________________ 88
9.1.3.1.
Communities of Practice ____________________________________________________ 88
9.1.3.2.
Betrokkenheid als wisselwerking _____________________________________________ 89
9.1.4.
Reflecties op macroniveau _______________________________________________________ 90
9.1.4.1.
Bouwen aan een netwerk: een vergelijking met het case management ______________ 90
9.1.4.2.
De consulentenwerking als “verbindende buitenstaander” ________________________ 91
9.1.4.3.
Kortdurend proces als kracht of valkuil? _______________________________________ 91
9.1.4.4.
Betaalbare expertise? ______________________________________________________ 92
9.1.4.5.
Discretionaire ruimte versus evidence based practice ____________________________ 94
9.1.5.
Naar een integratieve handelingsorthopedagogiek… __________________________________ 95
9.2.
Beperkingen van het onderzoek ____________________________________________ 96
9.3.
Suggesties voor volgend onderzoek _________________________________________ 97
Bibliografie _______________________________________________________________ 99 Bijlagen _________________________________________________________________ 109 Bijlage 1: Informed consent _____________________________________________________ 109 Bijlage 2: Leidraad ouders-voorziening ____________________________________________ 111 Bijlage 3: Leidraad externe consulenten ___________________________________________ 115
Pagina | 9
Hoofdstuk 1: Inleiding In deze masterproef wordt de meerwaarde van de consulentenwerkingen in Vlaanderen onderzocht. Uit de scriptie van Jooren (2008) en het artikel “Consulentenwerking, essentiële schakel in de geestelijke gezondheidszorg voor personen met een verstandelijke beperking…?!” (Claes et al., 2010), kan de volgende omschrijving van wat een consulentenwerking is, gedestilleerd worden: Consulentenwerkingen
zijn
laagdrempelige,
ambulante
netwerken
van
(ervarings)deskundigen uit de geestelijke gezondheidszorg en de gehandicaptensector, die omgevingsondersteuning bieden in vastgelopen situaties van mensen met een verstandelijke beperking. Ze zijn een provinciaal meldpunt voor alle personen met een verstandelijke beperking, hun natuurlijk netwerk en organisaties die hen ondersteuning bieden.
De keuze voor dit onderwerp is te verantwoorden vanuit maatschappelijk opzicht. De doelgroep van de consulentenwerkingen bestaat uit personen met een verstandelijke beperking en bijkomende gedragsmatige en/of psychische problemen. In het Vlaamse hulpverleningslandschap is ondersteuning aan dergelijke vastgelopen situaties niet evident. Ondanks enkele uitzonderingen, die verder in deze masterproef aangehaald worden, voelen hulpverleners in zowel de gehandicaptensector als de geestelijke gezondheidszorg zich over het algemeen onbekwaam om deze doelgroep te ondersteunen (Došen, Gardner, Griffiths, King, & Lapointe, 2008; Jooren, 2008; Vandeurzen, 2010a) .
De meeste consulentenwerkingen zijn ongeveer 15 jaar geleden ontstaan, maar van een structurele erkenning is pas sinds 1 januari 2011 sprake (Steunpunt Expertisenetwerken vzw, 2011). De consulentenwerkingen in Antwerpen en Limburg zijn in het verleden reeds gestopt, maar starten nu terug op. Een evaluatie dringt zich op. Het evidence-based denken bepaalt het beleid immers steeds meer (Vandeurzen, 2009). Nieuwe initiatieven worden daartoe bewuster aan de hand van welbepaalde criteria opgezet. Projecten die al lopen, worden getoetst op hun efficiëntie en effectiviteit en aan de hand van die evaluatie verder gezet of gestopt. Pagina | 10
De kwaliteitseisen stijgen – ook door de gebruikers – en dus moeten diensten transparanter worden: het moet duidelijk zijn wat werkt en hoe iets werkt. Organisaties moeten hun processen
beschrijven,
(zelf)evaluatie-instrumenten
hanteren,
omgaan
met
tevredenheidsmetingen, voldoen aan kwaliteitsstandaarden, …
Een masterproef over dit onderwerp bleek nodig om de meerwaarde van de consulentenwerkingen ten opzichte van het huidige aanbod in Vlaanderen te onderzoeken. Op basis van zowel vragen uit de praktijk, als een literatuurstudie – die in de volgende hoofdstukken wordt weergegeven – werd volgende probleemstelling werkelijkheid.
1.1.
Probleemstelling
Het belang van een samenwerking tussen de geestelijke gezondheidszorg en de gehandicaptensector, wordt alsmaar meer duidelijk. Vandeurzen (2009) geeft aan dat er voor de doelgroep van personen met een verstandelijke beperking en bijkomende gedragsmatige en/of psychische problemen weinig mogelijkheden tot ondersteuning bestaan. Hij pleit voor een uitbreiding van de consulentenwerkingen, naast uitzicht op ambulante therapie en residentiële opvangmogelijkheden (Vandeurzen, 2010a).
Zoals Lunenborg (2009) aangeeft in haar vergelijkende studie van consulentenwerkingen in verschillende landen, werden de consulentenwerkingen in Vlaanderen, ten tijde van haar onderzoek, niet structureel gesubsidieerd. Hoewel dit sinds 1 januari 2011 (Steunpunt Expertise Netwerken vzw, 2011) veranderd is, blijft dit een reden waarom de consulentenwerkingen geen centrale regie en dus geen eenheidsbeleid hebben: het is afhankelijk van de provincie en de privé-financiering welke middelen er vrijkomen om de werking op te zetten en vooral te behouden (Claes et al., 2010; Lunenborg, 2009). Lunenborg (2009) gaf in haar vergelijkende studie ook aan dat bij drie van de vier teams aan de aanmeldende instantie werd gevraagd om de experthulp te betalen. Financiering verwordt aldus tot een probleem wanneer de overheid niet tussenkomt. Het feit dat de consulentenwerkingen in Limburg en Antwerpen – door gebrek aan financiering – een tijdlang werden stopgezet, illustreert die problematiek. Lunenborg (2009) argumenteert dat ondersteuning aan de consulentenwerkingen als deel van het nationaal beleid ervoor kan Pagina | 11
zorgen dat personen met een verstandelijke beperking en bijkomende problemen niet uit de hulpverlening worden uitgesloten. Hoewel onderzoek dat belang aantoont en er ook beleidsmatig stelling wordt ingenomen dat de consulentenwerkingen een belangrijk deel dienen uit te maken van het hulpverleningslandschap, zijn er in de praktijk aldus nog enkele knelpunten te melden.
Bovendien waait er al enkele jaren een nieuwe wind in de non-profit sector, met name de vraag naar markteconomische principes (Vanderplasschen, Vandevelde, Claes, Broekaert, & Van Hove, 2007), waarmee die sector zich spiegelt aan de profit-sector (Broekaert, De Fever, Schoorl, Van Hove, & Wuyts, 1997). De cliënt wordt steeds mondiger; hij wordt een actieve partner in het proces. De overheid speelt hierop in door de diensten en voorzieningen die ze subsidieert steeds grondiger te bevragen met betrekking tot kwaliteit. De tevredenheid van de gebruiker moet gemaximaliseerd worden. Via het kwaliteitsdecreet wordt geëist dat deze tevredenheid getoetst wordt. Daarnaast moeten de ingezette middelen periodiek geëvalueerd worden en moeten kwaliteitsaudits gepland en geïmplementeerd worden (Vanderplasschen et al., 2007; Vandeurzen, 2009). Hierbij wil de overheid een sociale markteconomie nastreven, waarbij de nadruk op de actieve rol van de overheid in de economie wordt gelegd. De overheid heeft als taak de kwaliteit, de beschikbaarheid en de betaalbaarheid van de door haar erkende en/of gesubsidieerde zorginitiatieven te bewaken (Vandeurzen, 2009). Zo ontstaat de nood aan evidence-based werken (Perry & Weiss, 2007; Schalock et al., 2009; Vanderplasschen et al., 2007). Vanderplasschen et al. (2007) merken hierbij op dat het belangrijk is niet voorbij te gaan aan een aantal basisprincipes van goede welzijns- en gezondheidszorg, zoals onder andere recht op zorg, differentiatie van het zorgaanbod, keuzevrijheid, vraaggestuurde zorg en levenskwaliteit van de cliënt. Verder geven deze auteurs aan dat het opstellen van een reorganisatie binnen de geestelijke gezondheidszorg
staat
of
valt
met
de
afspraken
tussen
de
federale
en
gemeenschapsoverheden. Het verwerken van voorstellen verloopt hierbij zeer traag en daarenboven kan een akkoord tenietgedaan worden wanneer slechts één minister weigert om zijn goedkeuring te geven (Jooren, 2008).
De overheid wil aldus waar voor haar geld: wanneer er bewijzen kunnen worden geleverd dat de consulentenwerkingen draaien – dat wil zeggen: de test der evaluatie doorstaan – kan Pagina | 12
een financiering misschien overwogen worden. Echter, zonder adequate werkingsmiddelen is het voor de consulentenwerkingen allesbehalve evident om aan de hoge eisen van de overheid te voldoen. Dat kan als een wisselwerking worden gezien. Momenteel evalueert men de consulten1 zes maanden nadat het consult beëindigd werd. Hiertoe wordt een gesprek opgestart met de cliënt en zijn omgeving, waarbij de klemtoon op het vervolg van het verhaal van de cliënt ligt: “Hoe is de situatie nu? Hebben de adviezen geholpen? Worden ze opgevolgd? Hoe kijkt men terug op het proces van het consult?” De manier waarop de consulentenwerking functioneert, wordt echter niet grondig herbekeken. Evaluatie gebeurt vaak indirect: wanneer men terugbelt naar de consulentenwerking, worden de consulenten op de hoogte gebracht van de situatie. Men belt echter vooral terug wanneer het probleem zich opnieuw voordoet, of wanneer een nieuw probleem op de voorgrond is getreden. Als men dus niet belt, kan men ervan uitgaan dat alles goed verlopen is (Vangansbeke, T., & Morisse, T. (16/03/2010), mondelinge communicatie). De vraag naar een evaluatie van de werking komt bijgevolg ook van de consulentenwerkingen zelf. Alleen door het proces dat de cliënten doormaken te evalueren, kunnen de consulentenwerkingen hun werking op punt stellen en de cliënten beter van dienst zijn. Ook volgens Broekaert et al. (2008) moet gehandeld worden via beeldvorming, interpretatie, planning, handeling én evaluatie.
1.2.
Onderzoeksvragen
Vanuit de nood aan evidence-based werken en de nood aan financiering en erkenning enerzijds en de noodzaak om voor personen met een verstandelijke beperking en bijkomende gedragsmatige en/of psychische problemen en hun omgeving handvaten te bieden om uit hun vastgelopen situatie te geraken anderzijds, komt het belang naar voor om een evaluatie op te zetten van de consulentenwerkingen in Vlaanderen. Met voorliggend masterproefonderzoek wordt gepoogd daaraan een bijdrage te leveren.
Het onderzoek vond plaats in de West-Vlaamse consulentenwerking, Ampel. Hoewel de consulentenwerkingen historisch los van elkaar zijn ontstaan en er op die manier verschillen in wijze van werken zijn gegroeid, zijn de ontstaansgronden op dezelfde principes gebaseerd.
1
Dit zijn de ondersteuningsprocessen die de consulentenwerking opzet. Verder in deze masterproef wordt hier uitgebreider op ingegaan.
Pagina | 13
Het zijn die principes die in deze masterproef geëvalueerd worden. Er zullen dan ook voorzichtige conclusies voor alle consulentenwerkingen worden gemaakt.
Een evaluatie houdt in dat de methodiek van de consulentenwerkingen uitgebreid bevraagd wordt. Er wordt gepolst naar hoe ondersteuningsprocessen (cf. consulten) vorm krijgen en in welke mate zij bijdragen aan de kwaliteit van leven voor de cliënt en zijn omgeving.
Een eerste algemene onderzoeksvraag die daaruit kan worden gedestilleerd, luidt: “Welke elementen (zowel op micro-, meso- als macroniveau) zijn cruciaal opdat de omgevingsondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking in vastgelopen situaties, zoals die door de Vlaamse consulentenwerkingen aangeboden wordt, een meerwaarde vormt?”. Om die onderzoeksvraag te concretiseren, worden op basis van de verschillende organisatorische niveaus drie subvragen geformuleerd. Op microniveau wordt dat: “Wat betekent omgevingsondersteuning nu concreet voor een vastgelopen situatie? Welke elementen binnen deze omgevingsondersteuning betekenen een mogelijke meerwaarde voor de kwaliteit van bestaan van de cliënt en zijn natuurlijk/professioneel netwerk?”. Op mesoniveau wordt dat de volgende vraag: “Wat zien organisaties als cruciale meerwaarde aan de tussenkomst van Ampel bij vastgelopen situaties?”. Op macroniveau luidt dat als volgt: “Waar ligt de potentiële meerwaarde van de consulentenwerkingen ten opzichte van het huidige aanbod van de geestelijke gezondheidszorg en de gehandicaptensector?”. Een tweede algemene onderzoeksvraag die in deze masterproef onderzocht wordt, is: “Wat zijn tips ter verbetering van de werking van Ampel?”.
1.3.
Structuur
Met dit masterproefonderzoek wordt een aanzet tot een (kwalitatieve) evaluatie van de consulentenwerkingen gegeven.
Er wordt gestart met de probleemstelling en onderzoeksvragen in hoofdstuk 1. Daarna volgt in de hoofdstukken 2, 3 en 4 een uiteenzetting over de doelgroep en hoe deze in internationale en Vlaamse context wordt bekeken. Hierbij worden de Vlaamse Pagina | 14
consulentenwerkingen vergeleken met enkele andere Europese landen. Beleidsmatig worden, zowel op internationaal als op nationaal niveau, enkele belangrijke verdragen en conceptnota’s aangehaald. In hoofdstuk 4 wordt ook de Vlaamse hulpverleningscontext specifieker onder de loep genomen. Vervolgens worden de consulentenwerkingen in Vlaanderen besproken in hoofdstuk 5, om tenslotte tot de onderzoekscontext van deze masterproef te komen in hoofdstuk 6: de West-Vlaamse consulentenwerking, Ampel. Waarom voor kwalitatief onderzoek werd gekozen en een toelichting bij de gebruikte methodologie, komt in hoofdstuk 7 aan bod. Aansluitend hierbij worden de resultaten in hoofdstuk 8 uitgebreid verwerkt, om tenslotte in hoofdstuk 9 antwoord te bieden op de onderzoeksvragen en enkele voorzichtige besluiten te trekken. De beperkingen van dit onderzoek worden aangehaald, alsook worden enkele suggesties voor volgend onderzoek gemaakt.
Pagina | 15
Hoofdstuk 2: De doelgroep De doelgroep van de consulentenwerkingen in Vlaanderen bestaat enerzijds uit personen met een verstandelijke beperking met bijkomende gedragsmatige en/of psychische problemen, waar verder in deze masterproef naar verwezen zal worden als “personen met een verstandelijke beperking (in een vastgelopen situatie)”2. Er wordt voor die terminologie gekozen in navolging van Heijkoop (2003), wiens visie in 3.1.2. uitgebreider besproken wordt. Anderzijds behoren het natuurlijk en het professioneel netwerk die de persoon met een
verstandelijke
beperking
ondersteunen
ook
tot
de
doelgroep
van
de
consulentenwerkingen. Wanneer algemeen over een “vastgelopen situatie” wordt gesproken, gaat dit over zowel de persoon met een verstandelijke beperking, als over zijn professioneel en/of natuurlijk netwerk.
Achtereenvolgens wordt de visie op een verstandelijke beperking en bijkomende problemen besproken. Vervolgens wordt de prevalentie wat betreft deze doelgroep beschreven.
2.1.
Verstandelijke beperking
Volgens de American Association of Intellectual and Developmental Disabilities (AAIDD, 2010; Lachapelle, 2004; Verenigde Naties, 2009) behelst de definitie van een “verstandelijke beperking” een ecologisch perspectief: een verstandelijke beperking ontstaat uit een samenspel tussen intellectueel functioneren en adaptief gedrag (bestaande uit conceptuele, sociale en praktische vaardigheden). Bijkomende factoren waar rekening mee moet worden gehouden, zijn de omgeving, de linguïstische diversiteit en de culturele verschillen die tot uiting komen in de manier van communiceren en het gedrag dat een welbepaald persoon stelt. Bovendien is het van belang dat ondersteuners naast de beperkingen ook de mogelijkheden van een persoon erkennen en dat ernaar gestreefd wordt om een persoon
2
Voor de leesbaarheid wordt soms ook over “de doelgroep” gesproken, hierbij doelend op die personen met een verstandelijke beperking in een vastgelopen situatie.
Pagina | 16
zijn functioneren te optimaliseren door middel van adequate, gepersonaliseerde ondersteuning.
2.2.
Psychische en gedragsmatige problemen
Over de “bijkomende problematiek” hebben verscheidene, door de consulentenwerkingen als belangrijk erkende auteurs een eigen visie.
Volgens Vonk en Hosmar (2009, p61-62) verstaat Došen onder gedragsproblemen “gedrag dat door de omgeving als vreemd, storend of inadequaat wordt gezien. […] Het is situatiegebonden, onaangepast, intensief, frequent, langdurend en het tast de kwaliteit van leven aan”. Psychiatrische stoornissen ontstaan anderzijds onafhankelijk van de situatie en er zijn symptomen te herkennen van verstandelijke, emotionele en fysiologische functies. Het gedrag wordt bizar genoemd en dat kan zich over een lange periode manifesteren, maar kan ook afwisselend dan weer wel, dan weer niet tot uiting komen (Došen, 2011).
Heijkoop (2003) wijst er ons op dat hoe ernstiger de verstandelijke beperking, hoe sneller mensen geneigd zijn over gedragsproblemen of gedragsstoornissen te spreken. Bij personen met een lichtere verstandelijke beperking heeft men het eerder over emotionele of psychische problemen. Die connotatie zou volgens Heijkoop positiever overkomen. Bewust of onbewust wordt hierbij enerzijds het belang van een mogelijke stoornis benadrukt, anderzijds het moeilijk omgaan van de omgeving met de problemen. Myrbakk en Von Tetzchner (2007) bespreken bijvoorbeeld de mogelijkheid dat personen met een matig verstandelijke beperking meer symptomen van psychiatrische stoornissen tonen dan personen met een diep verstandelijke beperking. In hun artikel zoeken ze naar de relatie tussen psychiatrische symptomen en gedragsproblemen. Het nadeel aan die denkwijze is dat slechts één kant van de problemen belicht wordt. Heijkoop (2003) kiest eerder voor veelzijdigheid door de term “vastgelopen mensen” te introduceren.
Ook Van Gennep (in Došen, 2005c) bespreekt het verschil tussen gedragsproblemen en psychische stoornissen vanuit een historisch perspectief. Vanuit de geschiedenis wordt verklaard hoe de opdeling tussen beide ontstaan is: tot voor 1970 werd een verstandelijke Pagina | 17
beperking als een psychiatrische stoornis opgevat. Van een psychiatrische behandeling kwam in de praktijk echter niet veel terecht, aangezien een verstandelijke beperking niet “behandelbaar” bleek. Personen met een verstandelijke beperking kregen ten gevolge van die idee enkel verpleegkundige zorg. Tegen die medicalisering werd vanaf de jaren 1970 opgekomen met als gevolg dat een verstandelijke beperking onder de orthopedagogische en psychologische begeleiding terechtkwam en strikt gescheiden werd van de psychiatrische stoornis. Zo’n 20 jaar geleden kwam er een nieuwe kentering, wanneer bekend werd dat veel personen met een verstandelijke beperking ook psychische en gedragsproblemen kenden: van een strikte scheiding kon aldus geen sprake zijn (Došen et al., 2008). In Došen (2005c, p37) geeft Van Gennep volgende orthopedagogische omschrijving van psychische en gedragsproblemen, aan de hand van een citaat van Kirk en Gallagher (1985): “*…+ excessieve, chronische, afwijkende gedragingen, variërend van impulsieve en agressieve tot depressieve en teruggetrokken gedragingen, die niet beantwoorden aan de verwachtingen omtrent gewenst gedrag van degene die dit gedrag waarneemt en die vindt dat dit gedrag moet ophouden.”.
Volgend uit die omschrijving spreekt Van Gennep (in Došen, 2005c) van “psychosociale gedragsproblemen”, waarbij met betrekking tot de aard van het gedrag, de aard van de persoon en de situatie en de waarnemer van het gedrag een integratie gemaakt wordt van een medisch-biologische en een sociaal-culturele visie. De aard van het gedrag ligt deels in de persoon zelf, deels bij problemen van de persoon met de omgeving. Het gaat enerzijds om de aanleg van een persoon qua temperament, genetische factoren en/of organische beschadigingen,
anderzijds
om
omgevingsfactoren
(bestaande
uit
gezins-
en
instellingsfactoren en kritische levensgebeurtenissen). De oorzaak wordt op die manier niet bij één iemand gelegd; er is een probleem waar men samen ondersteuning voor zoekt.
Pagina | 18
Tabel 1: psychosociale gedragsproblemen (Van Gennep, in Došen, 2005c)
Stoornis Aard probleem
Conflict
Psychische stoornis
Psychosociale
Gedragsprobleem
gedragsproblemen Etiologie
Aanleg
Classificatie
Rationeel
Beeldvorming
Diagnostiek
Integratief
Assessment
Ondersteuning
Behandeling
Interactief
Begeleiding
2.3.
Transactioneel
Omgeving Empirisch
Prevalentie
Psychische problemen komen veel regelmatiger voor bij personen met een verstandelijke beperking dan in de algemene populatie (Didden, 2004; Došen & Day, 2001; Lavrysen, 2001; Van Hove & Blontrock, 1998); volgens Došen (2005c) bij 30% tot 50% van de personen met een verstandelijke beperking. Došen (1990, in Jooren, 2008; 2005c; Maes, Broekman, Došen, & Nauts, 2003) stelt dat deze personen drie tot vijf keer meer risico lopen om aan een psychiatrische stoornis of een gedragsprobleem te lijden. Ze hebben vaak last van chronische stress, (zelf)overschatting en (zelf)overvraging (Morisse & Weyts, 2010). Embregts, Didden, Huitink en Schreuder (2009) geven onder andere nietsdoen, wachten tot een activiteit begint, moeilijke taken, slaapdeprivatie en een slecht humeur aan als contextuele gebeurtenissen die sterk geassocieerd worden met probleemgedrag bij personen
met
een
verstandelijke
beperking.
Volgens
cijfers
van
de
Vlaamse
Gezondheidsraad in 2004 (in Jooren, 2008) schat men het aantal personen met een verstandelijke beperking in een vastgelopen situatie minimaal op ongeveer 30.000 personen in Vlaanderen.
Pagina | 19
Hoofdstuk 3: Internationale situering
3.1.
Het VN verdrag inzake de rechten van personen met een handicap
In het verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (Verenigde Naties, 2009), dat op 2 juli 2009 door België werd geratificeerd, worden volgende vaststellingen vermeld:
de inherente waardigheid en waarde en de gelijke en onvervreemdbare rechten van alle leden van de mensheid, als de grondvesten van gerechtigheid, vrede en vrijheid in de wereld,
waarbij iedereen aanspraak kan maken op de rechten en vrijheden die daarin vernoemd worden, zonder enige discriminatie.
Hierbij wordt de noodzaak om een apart verdrag voor personen met een beperking op te stellen duidelijk, aangezien:
“het begrip handicap aan verandering onderhevig is en voortvloeit uit de wisselwerking tussen personen met functiebeperkingen en sociale en fysieke drempels die hen belet ten volle, daadwerkelijk en op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving” (Preambule: e, 2009, p1)
de diversiteit van personen met een beperking erkend wordt
ondanks de nu al genomen initiatieven, mensen met een beperking nog steeds gediscrimineerd worden op basis van die beperking, en zo obstakels moeten overwinnen om te kunnen participeren in de samenleving
dit een schending is van de inherente waarde en waardigheid van de mens
zij daarenboven vaker in armoede leven en dat meisjes en vrouwen met een beperking een grotere kans hebben op verwaarlozing, mishandeling, misbruik, geweld en dergelijke
Volgende assumpties maken duidelijk wat het verdrag met betrekking tot deze lacunes in het beleid wil verwezenlijken:
“De gewaardeerde bestaande en potentiële bijdragen erkennend van personen met een handicap aan het algemeen welzijn en de diversiteit van hun gemeenschappen, Pagina | 20
en onderkennend dat bevordering van het volledige genot van de mensenrechten en fundamentele vrijheden en de volwaardige participatie door personen met een handicap ertoe zal leiden dat zij sterker gaan beseffen dat zij erbij horen en zal resulteren in wezenlijke vorderingen in de humane, sociale en economische ontwikkeling van de maatschappij en de uitbanning van armoede” (Preambule: m, p2)
Personen met een beperking mogen en kunnen individuele autonomie en onafhankelijkheid nastreven, alsook hun eigen keuzes maken
Ze moeten de gelegenheid krijgen om actief betrokken te worden in besluitvormingsprocessen over het beleid en programma’s die hen aangaan
“De noodzaak erkennend van een toegankelijke fysieke, sociale, economische en culturele omgeving, de toegang tot gezondheidszorg, onderwijs en tot informatie en communicatie, teneinde personen met een handicap in staat te stellen alle mensenrechten en fundamentele vrijheden ten volle te genieten” (Preambule: v, p3)
“Ervan overtuigd dat een allesomvattend en integraal internationaal verdrag om de rechten en waardigheid van personen met een handicap te bevorderen en te beschermen, een wezenlijke bijdrage zal vormen aan het aanpakken van de grote sociale achterstand van personen met een handicap en hun participatie in het burgerlijke, politieke, economische, sociale en culturele leven met gelijke kansen, in zowel ontwikkelde landen, als ontwikkelingslanden zal bevorderen” (Preambule: y, p3)
De grondbeginselen van het verdrag, zijn dan ook de volgende: A. “Respect voor de inherente waardigheid, persoonlijke autonomie, met inbegrip van de vrijheid zelf keuzes te maken en de onafhankelijkheid van personen B. Non-discriminatie C. Volledige en daadwerkelijke participatie in, en opname in de samenleving D. Respect voor verschillen en aanvaarding dat personen met een handicap deel uitmaken van de mensheid en menselijke diversiteit E. Gelijke kansen F. Toegankelijkheid G. Gelijkheid van man en vrouw Pagina | 21
H. Respect voor de zich ontwikkelende mogelijkheden van kinderen met een handicap en eerbiediging van het recht van kinderen met een handicap op het behoud van hun eigen identiteit” (Artikel 3, p4)
Deze worden in het verdrag geconcretiseerd door het recht op toegang tot diensten en voorzieningen ook voor personen met een beperking te verzekeren, hen sociale bescherming te geven, hun bijdrage aan de maatschappij te erkennen, met hen in overleg te gaan over zaken die hen aanbelangen, hen mogelijkheden te bieden op vlak van huisvesting, mobiliteit, onderwijs, werk en dergelijke meer – kortom hen alle rechten te geven die mensen zonder beperking al langer genieten. Hiertoe wordt hen aangepaste hulp en ondersteuning geboden om die grondrechten te kunnen uitoefenen.
Wanneer dit aan personen in een vastgelopen situatie gekoppeld wordt, lijkt vooral het recht op toegang tot de geestelijke gezondheidszorg van belang. Zoals in 5.1. wordt vermeld, kunnen personen met een beperking nog steeds niet overal in deze sector terecht (Došen, 2005c; Jooren, 2008; Maes et al., 2003; Vanderplasschen et al., 2007; Vandeurzen, 2010a; Van Hove & Blontrock, 1998). De staten die – zoals België – dit verdrag onderkennen, moeten “personen met een handicap voorzien van hetzelfde aanbod met dezelfde kwaliteit en volgens dezelfde normen voor gratis of betaalbare gezondheidszorg en –programma’s die aan anderen worden verstrekt, […]” (Artikel 25: a, p16).
Vandeurzens (2010b) reactie op dit verdrag, dat sinds 1 augustus 2009 van kracht is in België, is dat het burgerschapsmodel het basismodel dient te zijn voor personen met een beperking. Dat model moet ons naar een inclusiebeleid leiden, wat betekent dat we maximaal moeten inzetten op volwaardige maatschappelijke participatie voor personen met een beperking. Ze moeten handvaten aangeboden krijgen om regie over hun eigen leven te krijgen/behouden en de sociale solidariteit moet worden gemaximaliseerd.
3.2.
Vergelijking van de consulentenwerking met de buurlanden
Lunenborg maakte in haar doctoraatstudie (2009) een algemene vergelijking tussen vijf landen of regio’s in Noord-West-Europa, zijnde Nederland, Vlaanderen, Duitsland, Engeland Pagina | 22
en Noorwegen. Ze merkte grote verschillen op tussen de organisatie- en werkvormen, maar in al die landen of regio’s bleek er een of andere vorm van ondersteuning te bestaan voor vastgelopen personen. Bij deze studie dient het verschil in ervaring in acht te worden genomen: in Vlaanderen bestaan de consulentenwerkingen bijvoorbeeld al 10-15 jaar, in Nederland al sinds 1989, maar in Duitsland kan men pas sinds 2006-2007 op zo’n expertise rekenen.
Tabel 2: overzicht doctoraatsstudie Lunenborg (2009)
Vlaanderen
Nederland
Duitsland
Engeland
Noorwegen
Beleid
Regionaal
Nationaal
Regionaal
Regionaal
Nationaal
Financiering
Projectmatig(*)
Structureel
Projectmatig
Structureel
Structureel
Aanmelder
Verschillend
Zowel ouders, Verschillend
Zowel ouders, Zowel ouders,
per regio
professionals
professionals
als
per regio
persoon
als
zelf Doelgroep
professionals
persoon als
persoon
zelf
zelf
Werking voor Werking voor Verschillend
Verschillend
Werking voor
volwassenen
volwassenen
per regio
volwassenen
en
en
en
minderjarigen
minderjarigen
minderjarigen
per regio
(**)
strikt gescheiden
Hulpverlenings-
Advies
Advies,
Advies,
vorm
ondersteuning
ondersteuning
ondersteuning, Lincolnshire:
en
hulp
In North East Advies, ondersteuning
bij hulp bij imple- ondersteuning en
hulp
bij
implementatie mentatie door en eventueel implementatie door manager
case case manager, therapie (***) interventie
door
case
manager
Pagina | 23
Team
Vlaanderen
Nederland
Duitsland
Engeland
Noorwegen
Verschillend
Variabel team: Variabel team: Vast
per regio
externe
externe
disciplinair
consulenten
consulenten
team,
multi- Vast
multi-
disciplinair
maar team
trend
van
externe consulenten komt op Referentie-
In alle landen wordt een eclectische theoretische oriëntatie gehanteerd, afhankelijk
kader
van het consult.
(*) sinds 1 januari 2011 structureel gesubsidieerd door het SEN (Steunpunt Expertisenetwerken vzw, 2011) (**) Ampel, 2010; Blontrock, L. (19/04/2011), mondelinge communicatie; Danckaert, S. (05/04/2011), mondelinge communicatie; Consulenten- en expertiseteam provincie Antwerpen (z.d.) (***) Legge, A. & Moran, J., (01/12/2010), mondelinge communicatie
Ten eerste merkt Lunenborg (2009) op dat de meeste landen, in tegenstelling tot Nederland, geen nationaal beleid hebben wat betreft deze ondersteuningsvormen.
In Vlaanderen werd financiering lange tijd op projectmatige wijze voorzien vanuit de overheid, in de vorm van Steunpunt Expertise Netwerken vzw (SEN). Sinds 1 januari 2011 kan men op een structurele financiering rekenen (Steunpunt Expertise Netwerken vzw, 2011). Toch krijgen de consulentenwerkingen daarbovenop nog steeds financiële ondersteuning van privé-organisaties (Ampel, 2010; Blontrock, L. (19/04/2011), mondelinge communicatie; Consulentenwerking Vlaams-Brabant en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2010). Desalniettemin kan de combinatie van deze twee soorten financiering nog steeds geen fulltime equivalent per provincie garanderen.
In sommige landen werkt men met externe consulenten. Om die hulpverleners te kunnen bekostigen, zijn er in verschillende landen systemen uitgedacht. In Nederland worden hiertoe individuele budgetten uitgedeeld aan personen met een beperking; in een deeltje van Duitsland, Noorwegen, Engeland en Wales zijn er lokale overheden die zich over die budgettering buigen. In Vlaanderen gebeurt de medewerking van externe consulenten op vrijwillige
basis
of
wordt
dit
door
de
aanmelder
bekostigd
(Ampel,
2010;
Pagina | 24
Consulentenwerking Vlaams-Brabant en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2010; Blontrock, L. (19/04/2011), mondelinge communicatie).
Omtrent mogelijke aanmelders is er in Duitsland en Vlaanderen verdeeldheid tussen de verscheidene consulentenwerkingen: in sommige regio’s kan een persoon met een beperking enkel een beroep doen op de dienst wanneer hij/zij geassisteerd wordt door een professional. Ampel sluit hierbij eerder aan bij de werkwijze van Nederland, Noorwegen en Engeland. Sommige regio’s in Engeland werken enkel met volwassenen. In Noorwegen blijft de werking voor volwassenen en minderjarigen strikt gescheiden.
Na afronding van het consult, volgt in Duitsland een evaluatie op basis van op voorhand bepaalde, meetbare succescriteria. In Engeland werd, ten tijde van het onderzoek van Lunenborg, niet geëvalueerd na een consult; in Vlaanderen doet men dit na ongeveer zes maanden. In Noorwegen hangt het al dan niet evalueren af van het team dat aan het consult heeft meegewerkt.
Een klinische evaluatie van de effectiviteit van het team, kan door de externe consulenten een rapport te laten schrijven, dat dan door het team geëvalueerd wordt. In Vlaanderen wordt er geëvalueerd door de stuurgroepen. Wetenschappelijk onderzoek wordt weinig teruggevonden. Lunenborg haalt aan dat het niet evident is om teams binnen een land te evalueren, gezien hun verschillende ontwikkelingen doorheen de jaren.
Pagina | 25
Hoofdstuk 4: Het Vlaamse hulpverleningslandschap
4.1.
Het beleid
4.1.1. Het beleid van het ministerie van Welzijn, volksgezondheid en gezin In de beleidsnota (2009) van de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Vandeurzen, wordt de algemene trend binnen de sociale sector voor de volgende jaren uitgetekend. Het kabinet kwam tot enkele vaststellingen, waaraan een beleid voor de komende vijf jaar werd gekoppeld, zoals weergegeven in tabel 3. Dit beleid wordt gespiegeld aan het Pact 2020, waarbij de Vlaamse overheid 20 doelstellingen heeft opgesteld om Vlaanderen tegen 2020 naar de top van Europa te brengen (Vlaamse overheid, z.d.). Meer over dit project van de overheid, is terug te vinden in 4.1.2.
Tabel 3: beleidsmatige inzichten en voorstellen tot aanpak
Algemene trends
Vaststellingen
Beleid
Aanbod < vraag; toename aan
Aanbod en vraag meer op
zorgvragen vooral bij jongeren
elkaar afstemmen
met een beperking en in een problematische situatie Individualisering van de samenleving Vraaggestuurde trend
Zorg op maat “Warme samenleving” Verdere professionalisering van de hulpverlening Inclusiegedachte
Pagina | 26
Vaststellingen
Beleid In 2010 werd 22,5 miljoen
Trends wat betreft personen
Het aantal vragen neemt toe:
met een beperking
dringende zorgvragen
euro besteed aan de sector
(urgentiecode 1 en 2) zijn
van personen met een
gestegen van 6860 in 2004 naar
beperking
10.508 in 2008. Dit kan
Zoektocht naar de “passende
verklaard worden door een
ondersteuning”, waarbij
betere registratie en door een
zoveel mogelijk autonomie
betere diagnose van
en zelfbeschikking van de
autismespectrumstoornissen
persoon met een beperking wordt nagestreefd. Dit rekening houdend met het draagvlak en de inclusieve ondersteuning aan de persoon met een beperking
Probleem van de wachtlijsten
Uitbreidingsbeleid, met prioriteit voor de zwaarst hulpbehoevenden binnen de doelgroep Uitbreiding van de capaciteit van een aantal ambulante diensten Bijkomende investering in diagnostiek, indicatiestelling en toeleiding naar de VAPHerkende hulpverlening Grotere personeelsomkadering
Bij deze vaststellingen maakt het kabinet van Vandeurzen onmiddellijk de kanttekening dat het nieuwe beleid binnen een context van besparing moet worden gevoerd. In 2010 moest men ruim 48 miljoen euro besparen. Er wordt aldus naar een goed evenwicht tussen de beschikbare middelen en basisbescherming voor iedereen gezocht, maar niet in het minst
Pagina | 27
blijkt doorheen heel de beleidsnota dat men prioriteit geeft aan de meest kwetsbare, meest zorgbehoevende mensen.
In het beleid dat Vandeurzen voert, wordt beklemtoond dat mensen ondersteund en gestimuleerd
moeten
worden
om
hun
eigen
verantwoordelijkheid
of
de
verantwoordelijkheid van mensen in hun omgeving op te nemen. Dat noemt Vandeurzen het fundament van zijn beleid, namelijk het versterken van mensen in hun thuissituatie. Het doel is mensen zolang als mogelijk, voor zichzelf en hun omgeving, zelfstandig te laten wonen.
In Perspectief 2020 (2010b) bespreekt minister Vandeurzen uitgebreider de impact die de Vlaamse context uitoefent op personen met een beperking. Zorgvernieuwing dringt zich op, wat gezien de bevoegdheidsverdeling betekent dat alle overheden zich hierachter moeten scharen.
De minister haalt in deze conceptnota de moeilijkheid aan die personen in een vastgelopen situatie ervaren om de geschikte hulpverlening te vinden. Zowel samenwerking met de integrale jeugdhulpverlening als met de geestelijke gezondheidszorg wordt als noodzakelijk gezien.
De doelstelling die het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin zich ten opzichte van deze doelgroep stelt tegen 2020, is dat “ ze een voldoende, passende en kwaliteitsvolle ondersteuning krijgt tegen een maatschappelijk verantwoorde kostprijs binnen een aanvaardbare periode. Deze ondersteuning is in overeenstemming met hun zorgnood en houdt rekening met hun sociale context en persoonlijke voorkeur” (Vandeurzen, 2010b, p22).
Deskundigen die dicht bij de personen in kwestie staan, moeten de ernst van de situatie inschatten. Om een betere ondersteuning op maat te kunnen bieden, breekt Vandeurzen een lans voor outreach: het Vlaams agentschap voor personen met een handicap (VAPH) moet zijn deskundigheid overbrengen aan de eerstelijnsdiensten, zodat die diensten rechtstreeks toegankelijk worden voor personen met een beperking. Op die manier wordt voorkomen dat duurdere en intensievere hulpverlening nodig is. Door netwerken uit te bouwen waar vraagverheldering, casemanagement en trajectbegeleiding centraal staan, Pagina | 28
moet “passende ondersteuning” gerealiseerd worden. Die ondersteuning moet uiteraard ook betaalbaar blijven.
Ook in het beleidsplan geestelijke gezondheidszorg Vlaanderen (2010a) benadrukt minister Vandeurzen het belang van een inclusief beleid voor personen in een vastgelopen situatie. Dit beleidspunt komt overeen met de VN conventie (Verenigde Naties, 2009), waar in 3.1. verder op werd ingegaan. Personen met een beperking hebben vaak dezelfde psychische problemen als personen zonder beperking, zoals depressie, stress, hechtingsproblemen en angst. Het is dan ook belangrijk het ambulant aanbod voor de doelgroep uit te breiden over alle Vlaamse provincies.
Vandeurzen erkent hierbij de complexiteit die voortkomt uit de verschillende bevoegdheden van de federale en de Vlaamse overheid (met hieronder nog eens de verschillende agentschappen),
verantwoordelijk
voor
de
geestelijke
gezondheidszorg
en
de
gehandicaptensector. Beide overheden hebben geïnvesteerd om de hulpverlening open te stellen voor de doelgroep. Zo heeft de federale overheid bijvoorbeeld pilootprojecten opgezet in Bierbeek en Gent, die een samenwerking tussen beide sectoren mogelijk moeten maken. De Vlaamse overheid zorgde voor ambulante psychotherapeutische hulp voor personen met een beperking, door het Kom Binnen project in Vlaams-Brabant en het YoT project in Brussel op te zetten.
Een opmerking die minister Vandeurzen hierbij maakt, is dat een andere aanpak vereist zal zijn om personen met een beperking binnen de geestelijke gezondheidszorg te ondersteunen: ze moeten hun eigen gevoelens kunnen herkennen, zich concentreren en zaken kunnen herinneren uit het verleden. Ook op taalkundig vlak zullen therapeuten andere verwachtingen moeten stellen aan die cliënten. Ze zullen moeten herhalen, structureren, hun tempo en taal aanpassen en eventueel met visueel materiaal werken. Bovendien wordt erkend dat outreaching naar de context van de cliënt werkzaam kan zijn.
Het SEN zal expertise uit de gehandicaptensector aanreiken, om deskundigheid uit te wisselen
met
de
geestelijke
gezondheidszorg.
Vandeurzen
(2010a)
haalt
de
consulentenwerkingen in Vlaanderen hierbij aan als partners van het SEN. Pagina | 29
In het verder uit te bouwen regionaal zorgcircuit zijn “een goed uitgebouwde consulentenwerking, ambulante therapie en residentiële opvangmogelijkheden voor deze doelgroep” (Vandeurzen, 2010a, p80) essentieel.
4.1.2. Pact 2020 Het nieuwe toekomstproject van Vlaanderen heeft de naam “Vlaanderen in Actie” (ViA) gekregen (Vlaamse Overheid, z.d.). Het doel van dit project is Vlaanderen tegen 2020 in de top vijf van Europese regio’s te brengen. Vlaanderen doet het vandaag de dag al niet slecht in de rankschikking van die regio’s, maar het kan nog beter. Om in die top vijf te geraken, zal op elk maatschappelijk domein actie ondernomen worden: op wetenschappelijk, ecologisch, internationaal, bestuursmatig, onderwijskundig én sociaal vlak worden doelstellingen opgesteld.
Om hieraan tegemoet te komen, stelde ViA zichzelf de uitdaging tot zeven grote doorbraken te komen. Belangrijk voor de sociale sector is vooral de doorbraak van de “warme samenleving”, waarbij solidariteit en gelijke kansen vooropstaan. Aan die doorbraken worden 20 concrete doelstellingen gekoppeld in het Pact 2020.
Het thema “levenskwaliteit van hoog niveau” omvat de doelstellingen omtrent zorg, armoede, mobiliteit, milieu, natuur en gezondheidsbevordering.
Volgende doelstellingen omtrent zorg kunnen betrekking hebben op de doelgroep:
In 2020 voorziet Vlaanderen in een toegankelijk en betaalbaar kwaliteitsvol aanbod aan hulp- en zorgverlening dat toereikend is in het licht van de zich wijzigende maatschappelijke behoeften en sociaal-demografische ontwikkelingen
Bij de organisatie van het volledige hulp- en zorgcontinuüm staan in 2020 efficiëntie, effectiviteit en daardoor de kwaliteit vanuit het oogpunt van de gebruiker centraal
Eerstelijnszorg- en thuiszorg zijn in 2020 versterkt
In de gehandicaptensector, de geestelijke gezondheidszorg en de ouderenzorg is er in 2020 voldoende aanbod gecreëerd
Pagina | 30
Betreffende gezondheidsbevordering, kunnen volgende doelstellingen van toepassing zijn op de doelgroep:
In 2020 scoort Vlaanderen op diverse aspecten van de levenskwaliteit bij de hoogste van Europa. Dat blijkt uit een hoog geluksgevoel bij de bevolking, een hoge globale tevredenheid met de eigen leefsituatie, de levensstandaard en langer leven in goede gezondheid
Hiertoe voert Vlaanderen in 2020 een inclusief beleid dat transversaal doorheen de verschillende beleidsdomeinen wordt uitgebouwd, in het bijzonder in de ouderenzorg, de gehandicaptensector, de geestelijke gezondheidszorg en de bijzondere jeugdzorg
4.2.
De huidige Vlaamse ondersteuningsvormen
Interesse in de doelgroep neemt toe. Toch bestaat nog geen Vlaams decreet over hoe rond die doelgroep te werken, alsook is er geen overkoepelend beleidsorgaan. Per provincie worden netwerken en intersectorale platforms opgezet, waar men informatie kan uitwisselen, elkaar kan ontmoeten, problemen kan detecteren en expertise kan ontwikkelen, bundelen en verspreiden. Dergelijk platform onderhoudt ook relaties met politici (Penders, P., (29/04/2011), mondelinge communicatie).
Sinds 2002 is Steunpunt Expertise Netwerken vzw (SEN) vanuit de overheid gegroeid. Deze organisatie ondersteunt professionelen bij preventie, diagnostiek en behandeling bij complexe zorgvragen (Steunpunt Expertisenetwerken vzw, 2011). Per provincie is er een coördinator van het SEN, die op de vergaderingen van de platforms/netwerken aanwezig is.
Er zijn in Vlaanderen verschillende organisaties binnen de gehandicaptensector en de geestelijke gezondheidszorg, die in hun reguliere werking openstaan voor personen met een verstandelijke beperking in een vastgelopen situatie. Daarnaast bestaan ook specifieke (deel)werkingen die zich toespitsen op die doelgroep. Een overzicht van die werkingen in de verschillende provincies, is niet voorhanden.
Pagina | 31
4.2.1. Complexiteit van het hulpverleningsaanbod voor de doelgroep Behandeling van de doelgroep is niet evident. Het gaat namelijk enerzijds om personen met een verstandelijke beperking, waar de gehandicaptensector zich over buigt. Anderzijds gaat het echter over personen met psychische en/of gedragsmatige problemen, wat eerder tot het terrein van de geestelijke gezondheidszorg behoort. Dat is doorheen de geschiedenis zo gegroeid (Lavrysen, 2001), zoals ook door Van Gennep uitgelegd in 2.2.
Die doelgroep is zeer heterogeen en de voor hulpverleners herkenbare psychische en psychiatrische symptomen manifesteren zich vaak op een atypische wijze (Došen & Day, 2001; Vanderplasschen et al., 2007). Daarenboven zijn er vaak nog andere problemen aanwezig ten gevolge van de verstandelijke beperking zelf (Jooren, 2008). Hierdoor worden minder diagnoses gesteld. Dat komt deels doordat personen met een beperking niet altijd even duidelijk kunnen aangeven wat ze voelen, denken en gewaarworden (Morisse & Weyts, 2010), maar ook door het falen van de categoriale diagnostiek (Didden, 2004; Došen, 2005c; Došen, in Vonk & Hosmar, 2009).
Dit heeft als gevolg dat de behandeling minder aansluit bij de noden van de doelgroep (Jooren, 2008). De externaliserende problematiek wordt het frequentst (h)erkend; de internaliserende, psychische problemen worden regelmatig over het hoofd gezien (Došen & Day, 2001; Vanderplasschen et al., 2007). Ondersteuning op dat vlak ontbreekt bijgevolg vaak.
Personen die binnen die doelgroep vallen, kunnen dus vaak nergens terecht, want zowel hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg, als in de gehandicaptensector, voelen zich onbekwaam om die personen op te nemen (Došen, 2005c; Jooren, 2008; Maes et al., 2003; Vanderplasschen et al., 2007; Vandeurzen, 2010a; Van Hove & Blontrock, 1998). Dat is wat Van Daal et al. (1997, in Jooren, 2008) de “grensvlakproblematiek” noemen. Ook vandaag de dag komt de nood aan sectoroverschrijdende samenwerking naar voor in onder andere de beleidsnota’s van Vandeurzen (2009, 2010a, 2010b), Pact 2020 (2009) en het jaarverslag van 2009 van de strategische adviesraad voor het Vlaamse welzijns-, gezondheids- en gezinsbeleid (SAR WGG).
Pagina | 32
“We zijn ervan overtuigd dat meer welbevinden en een betere gezondheidstoestand een totale opdracht is voor heel wat meer actoren en sectoren in de samenleving. We geloven er sterk in dat het creëren van netwerken en het maken van dwarsverbindingen tussen sectoren extra welzijn en betere gezondheidszorg zullen opleveren. Gezondheid en welzijn hebben immers ook te maken met wonen, werken, onderwijs, mobiliteit, cultuur, recreatie en noem maar op.” (SAR WGG, 2009, p3).
Volgens Andries et al. (2003, in Vanderplasschen et al., 2007) worden de weinige gespecialiseerde eenheden die zich richten op de doelgroep, overvraagd. Dat resulteert onder andere in lange wachttijden (Didden, 2004) en een moeilijke doorstroom. Daarnaast zijn een groot aantal heropnames kenmerkend voor die doelgroep, wat wijst op de complexiteit van de problematiek. Ook de ambulante werkingen zijn beperkt in ondersteuningsmogelijkheden. Er wordt gesproken over “uitbehandelde” cliënten waarvoor men geen geschikte ondersteuning vindt buiten de residentiële voorzieningen (Morisse & Weyts, 2010).
Volgens Vanderplasschen et al. (2007) is er een evolutie op te merken waarbij steeds meer orthopedagogen en opvoeders in de geestelijke gezondheidszorg worden ingezet. Volgens hen illustreert dat gedeeltelijk de veranderende kijk op psychische problemen: actuele orthopedagogische concepten zoals “vermaatschappelijking”, “recovery”, “burgerschap” en het “sociaal model” krijgen ingang in die sector. Toch is er nog een hele weg af te leggen vooraleer personen met een verstandelijke beperking in een vastgelopen situatie zorg op maat krijgen. Jooren (2008) geeft aan dat er nood is aan een continuümvisie: er wordt op dit moment nog te weinig een continuüm bewandeld van ambulante individuele en omgevingsondersteuning. Personen met een verstandelijke beperking in een vastgelopen situatie worden te snel doorverwezen naar de residentiële zorg. Echter niet de situering van de zorg, maar de specialistische kennis omtrent de problematiek bepaalt het slagen van de hulpverlening volgens
Došen (2005c). Er is daarenboven een nijpend tekort aan
communicatie, afstemming en samenwerkingsverbanden tussen de verschillende sectoren, wat leidt tot overlappingen en een gebrek aan continuïteit van zorg (Didden, 2004; Vanderplasschen et al., 2007). Er is nauwelijks sprake van een integrale benadering (Wouters & Van Riet, 2007, in Jooren, 2008). Pagina | 33
Een externe blik op de situatie kan hier een oplossing bieden (Lunenborg, 2009; Van Hove & Blontrock, 1998). Wanneer de begeleiding vastloopt, kunnen de consulentenwerkingen per provincie ingeroepen worden.
4.2.2. Gevolgen voor de (hulpverlenings)relatie Lunenborg (2009) geeft aan dat ondersteuning bieden aan personen met een verstandelijke beperking in een vastgelopen situatie complex is, waarbij niet enkel karakteristieken van de cliënt, maar ook van de hulpverlener, de omgeving en de theoretische achtergrond van de interventie een rol spelen.
Personen die dagelijks bij de cliënt betrokken zijn, kunnen soms door de bomen het bos niet meer zien. Bovendien wordt al het gedrag na verloop van tijd in het perspectief van de problemen gezien (Van Hove, 1996). Zo kan men spreken van een vastgelopen situatie en, in navolging van Van Gemert (Claes et al., 2010; Lunenborg, Nakken, van der Meulen, & Ruijssenaars, 2009; Van Hove, 1996), van “handelingsverlegenheid”. Het natuurlijk en/of professioneel netwerk weet niet meer hoe ze nog met de cliënt kunnen omgaan. Ook Maes et al. (2003) geven dat aan in hun artikel over de last die ouders voelen wanneer hun kind met een verstandelijke beperking in een vastgelopen situatie bij hen inwoont. Die ouders weten niet hoe ze met hun kind moeten omgaan, voelen zich onzeker door het onvoorspelbare gedrag van hun kind en willen verandering zien in hun situatie. Die gevoelens zorgen voor reactie van de persoon met een beperking in kwestie, waardoor een wisselwerking tot stand komt. Het is in dat opzicht dat Heijkoop (2003) van “vastgelopen mensen” spreekt: men ziet geen uitweg meer in de cirkel van probleemgedrag.
Volgens de AAIDD is het belangrijk dat de discrepantie tussen de verwachtingen van de verschillende omgevingen waarin iemand participeert en de mogelijkheden van een persoon, in kaart kan worden gebracht. Op die manier kan de ondersteuning optimaal gebeuren (Van Hove & Van Loon, 2006). Door het opstellen van een diepgaande beeldvorming, proberen de consulentenwerkingen dit in het werk te stellen.
Pagina | 34
Hoofdstuk 5: De consulentenwerking in Vlaanderen
5.1.
Ontstaan: waarom en hoe?
Tussen 1995 en 1999 zijn in alle Vlaamse provincies de eerste consulentenwerkingen van start gegaan (Blackman, Blontrock, Piot, & Vangansbeke, 2009; Claes et al., 2010). Die initiatieven zijn los van elkaar en zonder overleg ontstaan, maar wel vanuit eenzelfde gemis aan een goed uitgewerkte geestelijke gezondheidszorg voor de doelgroep. De consulentenwerkingen gaan er immers van uit dat personen met een verstandelijke beperking recht hebben op geestelijke gezondheid en geestelijke gezondheidszorg, ongeacht hun niveau van cognitief functioneren of hun woonplaats.
5.2.
Doelstellingen en opdracht
Zo ontstonden de consulentenwerkingen vanuit een gemeenschappelijke nood: personen met een verstandelijke beperking en hun omgeving in een vastgelopen situatie adviseren, informeren en ondersteunen, zodat ze een uitweg kunnen vinden uit die vastgelopen situatie waarin ze zich bevinden (Blackman et al., 2009, Claes et al., 2010; Van Hove, 1996).
Over de sectoren heen wordt gekeken waar zich de leemtes in het zorglandschap bevinden (Jooren, 2008). De consulentenwerkingen willen de brug slaan tussen de verschillende sectoren – zijnde de geestelijke gezondheidszorg en de gehandicaptensector, maar ook het algemeen welzijnswerk, het onderwijs en de integrale jeugdhulpverlening – en dat telkens opnieuw per ondersteuningsvraag van een cliënt. Het is daarnaast ook de bedoeling dat de verschillende diensten, via de consulentenwerkingen, expertise kunnen uitwisselen en leerprocessen kunnen opstarten en verder zetten. Die consulentenwerkingen geven het belang aan van het betrekken van buitenstaanders bij vastgelopen situaties. Ze willen werken met variabele, multidisciplinaire teams, afhankelijk van de hulpvraag. Ze willen daarnaast zoveel mogelijk in de omgeving van de cliënt zelf werken en daarom hanteren ze een ambulante, outreachende werkmethode. Die werkmethode is bovenal emancipatorisch (zie Van Gennep in 6.2.3.): er wordt samengewerkt met de aanmelder. De Pagina | 35
consulentenwerkingen nemen een ondersteunende rol aan (Blackman et al., 2009; Claes et al., 2010). Van Gennep spreekt in dat opzicht van “samenwerking-als-partners”, een begrip dat hij aan Speck (2003, in Van Gennep, 2007) ontleent. De ervaringskennis van het natuurlijk en professioneel netwerk en de gegeneraliseerde specialistische kennis van de consulentenwerking, vullen elkaar aan. Door beide soorten kennis samen te brengen, komen ze tot voldoende kennis om de benodigde ondersteuning vast te stellen. Door respectvol samen te werken en open te communiceren, wordt iedereen in zijn waarde gelaten.
Vanuit een orthopedagogisch model wordt immers gesteld dat de omgeving een rol speelt in de probleemsituatie, wat ook als legitimatie kan gelden om met die externe hulpverleners te werken (Lavrysen, 2001).
5.3.
Werkwijze
De werking is opgebouwd rond enkele fasen: de aanmeldingsfase, de beeldvormingsfase, de ondersteunings- of implementatiefase en de evaluatiefase (Blackman et al., 2009; Claes et al., 2010).
Afhankelijk van de provincie (Ampel, 2010; Blontrock, L. (19/04/2011), mondelinge communicatie; Consulenten- en expertiseteam provincie Antwerpen, z.d.; Danckaert, S. (05/04/2011), mondelinge communicatie) kunnen zowel de cliënt zelf, als zijn natuurlijk en/of professioneel netwerk een beroep doen op het ambulant hulpverleningsnetwerk. Aangezien er reeds veel expertise aanwezig is in de verschillende sectoren in Vlaanderen, hebben consulentenwerkingen niet de bedoeling om nieuwe diensten op te richten, maar willen ze veeleer aan netwerkvorming doen (Ampel, 2010; Claes et al., 2010; Jooren, 2008).
Er wordt een multidisciplinair (consult)team samengesteld, bestaande uit opvoeders, ouders, orthopedagogen, enzovoort, zodat allerlei verschillende invalshoeken in acht genomen worden (Van Hove & Blontrock, 1998). Dat team komt op vaste tijdstippen samen om alle aanmeldingen te bespreken. Afhankelijk van het consult, kan een hulpverlener uit dit Pagina | 36
team verder bij het consult als externe consulent betrokken worden. Dat betekent dat deze persoon het proces, samen met de medewerker van de consulentenwerking, van dichtbij opvolgt. Ook andere hulpverleners uit de provincie kunnen hun expertise uitlenen (Blackman et al., 2009; Claes et al., 2010).
De beeldvorming wordt opgezet aan de hand van (participerende) observaties, dossieranalyse, gesprekken met begeleiders, ouders en dergelijke meer. Ook de visie van de cliënt moet zoveel mogelijk beluisterd worden (Gilbert, 2004; Van Hove & Blontrock, 1998). Het afnemen van instrumenten kan ook handig blijken (bijvoorbeeld bij een vermoeden van autisme). “Goede diagnostiek is niet enkel een “label” of etiket, dat iemand een leven lang kan achtervolgen. Goede diagnostiek is op maat gemaakt van het unieke individu en geeft helderheid over de prognose en mogelijke verwachtingen en richting voor begeleiding en behandeling. Goede diagnostiek wordt uitgelegd in verstaanbare taal en wordt besproken met de cliënt en zijn familie.” (Vonk & Hosmar, 2009, p103). Dat citaat van Vonk en Hosmar (2009) geeft in de kern de gedachtegang van de consulentenwerkingen weer: bijkomend zoeken naar een diagnose kan nuttig zijn, zolang het daar niet bij eindigt en er concrete handvaten uit kunnen voorkomen.
Na die beeldvormingsfase worden enkele adviezen geformuleerd en wordt er gekeken hoe het natuurlijk en/of professioneel netwerk dat praktisch gezien kan omzetten. Het is daarbij de bedoeling om emancipatorisch te werken en bijgevolg de hulpverlening niet over te nemen, wat Van Hove en Blontrock (1998) “begeleidend behandelend” noemen. Alle betrokkenen worden als deskundigen gezien die, met wat extra ondersteuning, de situatie zelf weer de baas kunnen (Lavrysen, 2001). Er wordt sámen met het natuurlijk en/of professioneel netwerk naar oplossingen gezocht; de kennis van de omgeving wordt als heel waardevol gezien (Blackman et al., 2009, Claes et al., 2010). Die betrokkenheid zorgt er bovendien voor dat de inzichten in de praktijk gebracht zullen worden (Lunenborg, 2009).
Die adviezen worden gedurende de implementatiefase uitgeprobeerd door het natuurlijk en/of professioneel netwerk. Ondertussen wordt telefonisch of per e-mail contact gehouden Pagina | 37
met de consulentenwerking. Na enkele maanden volgt een nieuw overlegmoment, waarbij alle betrokkenen samen evalueren hoe de vorige fase is verlopen en nieuwe bedenkingen kunnen worden behandeld. Er kunnen nog enkele doorverwijzingen volgen, alvorens het consult wordt afgesloten.
5.4.
Erkenning
Alle consulentenwerkingen in Vlaanderen zijn onafhankelijk van elkaar ontstaan. De financiering gebeurde aanvankelijk dan ook per provincie. Het VAPH zorgde voor een experimentele betoelaging en ook de provincie zette op experimentele basis middelen in. Hiernaast werden de consulentenwerkingen ook afzonderlijk gefinancierd door privéorganisaties in hun provincie. In sommige provincies werkt men met externe consulenten. Deze worden niet betaald door de consulentenwerkingen. In sommige provincies is er sprake van een vrijwillige medewerking aan de consulten (Vangansbeke, 2010); in andere provincies worden deze door de aanmelders betaald (Blontrock, L. (19/04/2011), mondelinge communicatie; Consulentenwerking Vlaams-Brabant en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2010).
Sinds 2007 werden de consulentenwerkingen in Vlaanderen projectmatig gefinancierd door de overheid, via het SEN (Vangansbeke, 2010). Dit betekende dat het SEN elk jaar bekeek of de financiering voor het volgend werkjaar bleef gelden.
Sinds 1 januari 2011 erkent het SEN de consulentenwerkingen in Vlaanderen structureel. Per jaar wordt er €25.000 per provincie voorzien voor die werking. Hier hangt een jaarlijkse evaluatie aan vast, waarbij de afzonderlijke consulentenwerkingen hun meerwaarde via een jaarverslag aantonen. Het SEN is in de mogelijkheid om de financiering stop te zetten na ernstige tekortkomingen wat betreft de werking. Ook kunnen zij reeds gestorte bedragen terugvorderen (Steunpunt Expertisenetwerken vzw, 2011).
Pagina | 38
Naast deze structurele erkenning, blijven privé-organisaties de consulentenwerkingen financieel en organisatorisch ondersteunen. Dit is noodzakelijk om de consulentenwerking minimaal te doen functioneren. Ook de medewerking van externe consulenten blijft op vrijwillige basis gebeuren of wordt bekostigd door de aanmelder (Ampel, 2010; Consulentenwerking Vlaams-Brabant en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2010; Blontrock, L. (19/04/2011), mondelinge communicatie).
Pagina | 39
Hoofdstuk 6: De consulentenwerking in West-Vlaanderen In deze masterproef worden consulten uit de consulentenwerking in West-Vlaanderen, Ampel, gebruikt. Dat is te verantwoorden vanuit praktische overwegingen: de onderzoeker loopt stage in Ampel en kan dus ten allen tijde de dossiers inkijken en raad vragen aan de coördinator en medewerker van Ampel. Ook om de interviews af te nemen, is het haalbaarder om het onderzoek tot een regio te beperken.
Per consulentenwerking zijn er, ondanks de gelijkaardige ontstaansredenen en de vergelijkbare werking, toch ook enkele verschillen. Hoe elke consulentenwerking historisch gegroeid is en in welke organisatie ze zijn ingebed, verschilt per provincie.
6.1.
Ontstaan en structuur van Ampel
Ampel bestaat al sinds 1996 in Beernem en kreeg in 2001 haar huidige naam. Aanvankelijk kwam het samenwerkingsverband tot stand op initiatief van Oranje – een organisatie die ondersteuning biedt aan volwassenen met een verstandelijke beperking in WestVlaanderen. Over de jaren heen werd het aantal partners in het samenwerkingsverband uitgebreid.
Ampel is anno 2011 ingebed in het centrum geestelijke gezondheidszorg Prisma, dat eveneens vestigingen heeft in Torhout, Blankenberge en Oostende (Ampel, 2010; Vangansbeke, 2010). Ampel wordt, naast deze financiering van vzw Prisma, ook financieel ondersteund door De Lovie (gehandicaptensector) en het psychiatrisch centrum SintAmandus (geestelijke gezondheidszorg).
In Ampel zijn twee medewerkers tewerkgesteld: Trees Vangansbeke werkt 28 uur per week als coördinator en sinds ongeveer een jaar wordt ook Tine Morisse voor 20 uur vanuit het psychiatrisch centrum Sint-Amandus te Beernem gedetacheerd om consulten te begeleiden (Vangansbeke, T. en Morisse, T. (07/09/2010), mondelinge communicatie).
Pagina | 40
Ampel werkt reeds enkele jaren met een vast consultteam, bestaande uit een psychiater, drie orthopedagogen, twee therapeuten, een begeleider, twee psychologen – waarvan een uit een consultatiebureau –, een thuisbegeleidster en een ouder (Vangansbeke, T. & Morisse, T. (07/09/2010), mondelinge communicatie). Dat team komt om de zes weken samen om de nieuwe aanmeldingen te bespreken en zo ideeën samen te brengen over een mogelijke aanpak van het consult. Afhankelijk van het consult kunnen sommige leden uit het consultteam vervolgens nauw betrokken worden bij de verdere opvolging van dat consult, maar ook andere hulpverleners in West-Vlaanderen kunnen op basis van hun expertise als externe consulent betrokken worden.
Naast deze inhoudelijke vergaderingen, heeft Ampel een stuurgroep die jaarlijks enkele keren
samenkomt
om
de
beleidsmatige
en
structurele
uitbouw
van
het
samenwerkingsverband vorm te geven. In deze stuurgroep zetelen directeurs uit verschillende voorzieningen en sectoren in West-Vlaanderen.
6.2.
Gedachtegoed
Bij consulentenwerking Ampel hanteert men verschillende kaders als vertrekpunt bij een consult. Hierbij baseert men zich onder andere op het gedachtegoed van Anton Došen wanneer men de schaal voor emotionele ontwikkeling (SEO) afneemt en algemeen gezien in zijn visie betreffende de nood aan een integratieve diagnose en het kunnen versus aankunnen. Ook Heijkoop wordt in die zin gevolgd, wanneer men beslist om met videomateriaal aan de slag te gaan. Andere visies waar men bij Ampel achter staat, zijn onder andere het burgerschapsparadigma van Van Gennep, Gentle Teaching van McGee en het Quality of Life paradigma van Schalock. Uiteraard speelt ook het contextueel denken een rol, aangezien Ampel niet enkel met de persoon met een beperking werkt, maar ook met diens omgeving.
Afhankelijk van de problematiek die een welbepaald consult met zich meebrengt, of de theoretische stroming waar een externe consulent zich in heeft geschoold, worden andere visies mee opgenomen tijdens consulten van Ampel.
Pagina | 41
Zo zal Ampel ook flexibel inspelen op de visie van de voorziening waar ze mee samenwerken aan een consult. Wanneer ze hier zelf weinig ervaring mee hebben, kunnen ze een externe consulent inroepen die hier meer voeling mee heeft.
Hieronder worden enkele belangrijke stromingen besproken.
6.2.1. Došen: Ontwikkelingsdynamische visie Došen (2005a, 2005b, 2005c, 2011) stelt een ontwikkelingsdynamisch model voor waarbij hij een gezonde psyche aan het evenwicht tussen het cognitief en emotioneel niveau van een persoon koppelt.
Het model van Došen gaat ervan uit dat iedere persoon zowel een cognitief als een emotioneel
ontwikkelingsniveau
heeft.
Veelal
wordt
die
tweede
soort
ontwikkelingsdimensie over het hoofd gezien (Došen, 2005a, 2005c, 2011; Vonk & Hosmar, 2009). Het is niet omdat iemands cognitief ontwikkelingsniveau gemiddeld is, dat hij op emotioneel vlak hetzelfde niveau benadert. Wanneer hier geen rekening mee gehouden wordt en die persoon op emotioneel vlak over- of onderschat wordt, ontstaat er in het eerste geval, dat volgens Došen het meest voorkomt, stress en in het tweede geval frustratie en verveling. Men spreekt dan van een discrepante persoonlijkheidsontwikkeling (Došen, 2005a, 2005c) of een disharmonisch profiel (Vonk & Hosmar, 2009). Het is aldus belangrijk om zich hiervan bewust te zijn en de ondersteuning daarop te baseren. Ampel denkt, met Došen, in termen van “wat kan hij aan?” in plaats van “wat kan hij?” (Vonk & Hosmar, 2009). Došen heeft een model uitgebouwd waarbij hulpverleners – mede met behulp van de schaal voor emotionele ontwikkeling – het emotioneel niveau van personen met een verstandelijke beperking kunnen bepalen (Morisse, 2005). De emotionele ontwikkeling wordt bekeken in de context van sociale interacties (Došen, 2005c). Er zijn zeven fasen die de ontwikkeling van kinderen omschrijven (Došen, 2005a; Vonk & Hosmar, 2009). Die fasen worden door Došen toegepast op personen met een verstandelijke beperking – dus ook op volwassenen. De typische kenmerken per ontwikkelingsfase worden opgesomd en de problemen die ontstaan wanneer de ontwikkelingsfase niet goed wordt doorlopen, worden op basis van dat ideeëngoed verklaard. Vooral de eerste vijf fasen zijn vaak van toepassing op personen met Pagina | 42
een verstandelijke beperking (Došen, 2005c, 2011; Morisse, 2005; Vonk & Hosmar, 2009). In tabel 5 worden die fasen benoemd, met vermelding van de kernthema’s die elke fase kenmerken. De ernst van de verstandelijke beperking die normaliter met elke fase overeenkomt, is ook in de tabel terug te vinden. Men spreekt altijd van een schatting van het emotionele niveau van functioneren, omdat iedere mens de ene dag meer aankan dan de andere dag (vb. wanneer men moe of prikkelbaar is) en dat niveau bijgevolg fluctueert (Došen, 2005a, 2005b, 2011; Vonk & Hosmar, 2009). Hoewel personen met een verstandelijke beperking afwisselend in verschillende fasen gesitueerd kunnen worden en dat voor verscheidene subdomeinen verschillend kan zijn, ziet men toch dat de fundamenten van de eerste fasen gelegd moeten zijn, vooraleer van de volgende fasen sprake kan zijn.
Volgens Došen (2005a, 2005b, 2005c, 2011) is het belangrijk om te weten waardoor de vastgelopen situatie ontstaat. Het gaat hierbij altijd om een combinatie van biologische, sociale, psychologische en ontwikkelingsfactoren, waarbij de onderzoeker te weten moet komen hoe deze factoren met elkaar interageren. Als een dimensie verandert, verandert de volledige structuur. Dat noemt men de pathogenese, waar, aldus Došen, vaak minder belang aan wordt gehecht, ten opzichte van het zoeken naar de symptomatologie en fenomenologische diagnostiek van de stoornissen. Het is belangrijk op zoek te gaan naar de oorzaak die achter de symptomen schuilgaat. Die oorzaak hoeft niet in de persoon zelf te liggen, maar kan ook in het interactiepatroon tussen die persoon en zijn omgeving liggen (Došen, 2011). Hieraan gekoppeld is het van belang om multidisciplinair te werk te gaan, rekening houdend met de verschillende factoren die de problemen in stand houden. Daarbij moet niet enkel met de persoon zelf worden gewerkt, maar zal eerder een belangrijke taak weggelegd zijn voor de leefomgeving. Het natuurlijk en professioneel netwerk van de cliënt zullen zich moeten aanpassen aan diens behoeften en mogelijkheden (Došen, 2005c).
De consulentenwerkingen onderkennen het belang van Došens gedachtegoed, door een grote nadruk op de beeldvorming te leggen. Hierbij wordt, naast gesprekken met ouders, professionelen en, indien mogelijk, de persoon met een verstandelijke beperking, een SEO afgenomen. De consulentenwerkingen volgen Došens idee van de integratieve diagnose Pagina | 43
(2005b; Došen et al., 2008) en de meerwaarde van een holistische behandeling (Došen et al., 2008). Došen (2005b) omschrijft dit als volgt: “Like pieces in a puzzle, findings gathered from all sources of examination should be placed into an integrative framework, forming a complete clinical picture.” (p13).
Op de eerste lijn (ontwikkelingsdimensie) moet men voldoen aan de basale behoeften van de vastgelopen persoon. Op de tweede lijn (sociale dimensie) moet de sociale omgeving aangepast worden. Op de derde lijn (psychologische dimensie) kan aan stimulatie, training en therapie worden gedacht. Pas in laatste instantie (biologische dimensie) kan men aan medicatie denken (Došen, 2011). Op deze manier worden ook de adviezen van Ampel opgesteld.
Deze komen vaak voort uit de resultaten van de SEO en de aangepaste verwachtingen die men moet stellen wanneer het emotioneel en intellectueel ontwikkelingsniveau vergeleken worden. Hierbij volgen ze Došen ook door niet enkel met de persoon met een beperking te werken, maar door vooral de omgeving te betrekken (zowel in het schetsen van het probleem, als in het ondersteunen), waardoor men via die omgeving de persoon met een beperking zelf ondersteunt.
Tabel 4: schematische voorstelling gedachtegoed Došen (op basis van: Morisse, 2005)
Ernst van de verstandelijke
Fase van emotionele
beperking (V.B.)
ontwikkeling
Kernthema’s
0 – 6m
Diep V.B.
Eerste Adaptatie
Homeostase ↔ Disregulatie
6 – 18m
Diep V.B.
Eerste Socialisatie
Vertrouwen ↔ Wantrouwen
18m – 3j
Diep V.B. – Ernstig V.B.
Eerste Individuatie
Autonomie ↔ Afhankelijkheid
3 – 7j
Ernstig V.B. – Matig V.B.
Eerste Identificatie
Initiatief ↔ Geremdheid
7 – 12j
Matig V.B. – Licht V.B.
Realiteitsbewustzijn
Zelfvertrouwen ↔ Minderwaardigheid
Pagina | 44
6.2.2. Heijkoop: Vastgelopen situaties Heijkoop geeft (2003) de voorkeur aan de term “vastgelopen mensen” wanneer hij het over onze doelgroep heeft. Daarmee wil hij aantonen dat het om een wisselwerking gaat tussen individu en omgeving: de totaliteit aan moeilijkheden wordt benadrukt, waarbij niet enkel de betrokken persoon, maar ook de personen uit zijn omgeving ter sprake komen. De term “vastgelopen” kan ook van toepassing zijn op personen zonder beperking, wat stigmatisering probeert te voorkomen. De complexe problematiek van personen met een beperking is niet wezenlijk anders dan een ander zijn problemen. Die problemen ontstaan door het niet begrijpen van een situatie, door het zich onveilig voelen; reacties die personen zonder beperking ook hebben en die stress opleveren. Personen met een beperking zijn extra stressgevoelig, omdat ze zich moeilijker kunnen uiten en ze langzamer zijn in hun denken en begrijpen. Velen van hen hebben bovendien ook minder invloed op de invulling van hun eigen leven. Ze zijn vaak aangewezen op andere personen en hiervoor is veel vertrouwen nodig. Wanneer dat vertrouwen ontbreekt, loopt de situatie vast.
Ook de gevoelswereld van een persoon met een beperking kan verstoord geraken: het is vaak moeilijker om contacten te leggen met anderen, om een relatie op te bouwen, om zich duidelijk te maken aan anderen. Het hele functioneren kan op die manier verstoord worden en wanneer die situatie een tijdje blijft aanslepen, kan de algemene ontwikkeling van de persoon in kwestie geblokkeerd worden en zal zijn hele persoonlijkheid er uiteindelijk op achteruit gaan. Samen met Heijkoop (2003) wordt
van een absolute hulpeloosheid
gesproken.
Heijkoop haalt verder aan dat het belangrijk is de omgeving niet te vergeten: ook die personen geraken verstrikt in de problemen. Hun gevoelens, gedachten, verwachtingen en reacties worden beïnvloed door hun omgang met de persoon met een beperking. Ze ervaren gevoelens van angst, schuld, medelijden, woede, verdriet, machteloosheid enzovoort. Ze moeten een heel proces doormaken en wanneer dat niet sereen gebeurt, kunnen ze in een neerwaartse spiraal terechtkomen. Door het “probleemgedrag” gaat zijn omgeving niet veel van de vastgelopen persoon verwachten, alles proberen controleren om het gedrag te vermijden en als dat niet lukt, de persoon zelfs mijden waardoor hij in een sociaal isolement Pagina | 45
terechtkomt. Die isolatie zorgt voor nieuwe negatieve ervaringen. Dan is de situatie vastgelopen (Heijkoop, 2003; Myrbakk & Von Tetzchner, 2007).
Het is echter belangrijk om niet enkel op de zaken te focussen die niet goed lopen, maar ook te zíen wat personen met een beperking zelf proberen om de situatie om te buigen. De krachten die ze hebben, moeten worden uitgebouwd en versterkt. Probleemgedrag kan niet altijd worden vermeden, maar men kan de vastgelopen persoon en zijn omgeving wel leren hoe ermee om te gaan. Daartoe is het, aldus Heijkoop, nodig om regelmatig te toetsen of men als hulpverlener nog steeds in het belang van de vastgelopen persoon werkt. Het zijn namelijk de hulpverleners die in grote mate bepalen wat de norm is voor “aanvaardbaar gedrag”. Men moet zichzelf de volgende vraag durven stellen: “Geeft de interpretatie die je van hun doen en laten hebt wel voldoende ruimte aan hun persoonlijkheid?” (Heijkoop, 2003, p17). Heijkoop spreekt hier van “interpreteren”; men kan niet anders dan subjectief kijken naar een situatie. Als hulpverlener kan men wel eens op een andere manier proberen te kijken, bijvoorbeeld door een video te gebruiken. Zo kan men van op een afstand kijken en toch inpikken op details die in de gewoonlijke omgang niet opgemerkt worden. De hulpverlener kan patronen proberen te ontwarren in het gedrag dat gesteld wordt en de aanloop analyseren. Zo ziet hij/zij ook wanneer het gedrag niet voorkomt en kan hij/zij de krachten uit de situatie halen. Het is hierbij belangrijk met meerdere personen te observeren, want één iemand kan niet alles waarnemen. Met die bemerking wordt een lans gebroken voor multidisciplinaire teams die zoeken naar de krachten die in vastgelopen mensen en hun natuurlijk/professioneel netwerk schuilen. Heijkoop (2003) stelt voor om externe hulp in te roepen, aangezien het natuurlijk/professioneel netwerk zelf vastzit en dus al alle, voor hen mogelijke, parcours heeft uitgeprobeerd.
Ampel gebruikt, afhankelijk van het consult, video-analyse om samen met de omgeving de situatie te bekijken. Ze volgen hierbij Heijkoop door vier situaties te laten filmen: een waarbij de persoon met een beperking alleen zit zonder dat er verwachtingen zijn wat hij zal doen en een situatie waarbij er wel een verwachting is omtrent zijn gedrag. Daarnaast worden er ook twee situaties gefilmd – met en zonder verwachting – waarbij de persoon met een beperking niet alleen is. Eerst wordt het videomateriaal volledig bekeken en schrijft iedereen algemene Pagina | 46
ideeën op. Daarna wordt de video in stukjes bekeken met het professioneel en/of natuurlijk netwerk en probeert men zowel krachten als zwaktes te zien.
Ook het doel dat Heijkoop (2003) aanhaalt, komt in belangrijke mate overeen met wat de consulentenwerkingen willen verwezenlijken: dat de vastgelopen persoon en zijn netwerk zelf weer de draad kunnen opnemen. “Ons doel is om het probleemgedrag niet meer zo centraal te laten zijn in het leven van de vastgelopen persoon en in het leven van de mensen om hem heen. Ons doel is bovendien om weer meer variatie mogelijk te maken in de relaties, in de bezigheden, in het beleven van het eigen lichaam, het weer gaan gebruiken van de eigen zintuigen zodat hij weer zelf gaat kijken, luisteren, ruiken en aanraken.” (p28). Een doel dat daarbij hoort, is opnieuw ruimte creëren in iemands persoonlijke functioneren. Dat geldt zowel voor de vastgelopen persoon als voor diens omgeving.
6.2.3. Van Gennep: Het burgerschapsparadigma Van Gennep is een duidelijke vertegenwoordiger van de kritische orthopedagogiek. Hij is van mening dat ook mensen met een verstandelijke beperking het recht hebben om in de maatschappij opgenomen te worden. Gelijke kansen en rechten voor iedereen trekt hij door naar personen met een beperking. Naast aandacht voor de persoon, legt Van Gennep zo ook de nadruk op de maatschappelijke context, waarbij hij de dialectiek tussen persoon en maatschappij beklemtoont. Een beperking wordt geproduceerd in interactie met de omgeving. Emancipatie en zelfontplooiing zijn belangrijke idealen. Verandering is mogelijk. Als kritisch orthopedagoog voelt Van Gennep zich gesteund door een ecologische benadering (Broekaert et al., 1997; Ruijssenaars, van den Bergh, & Schoorl, 2008).
Van
Gennep
(2007;
2011;
Wibaut,
Calis,
&
Van
Gennep,
2006)
stelt
het
burgerschapsparadigma voor, dat volgens hem na 1990 opgang maakte. Dat paradigma benadrukt Quality of Life (zie 6.2.5.), inclusie, empowerment en ondersteuning. Om aan inclusie en empowerment te kunnen doen, is ondersteuning van personen met een beperking nodig. Enkel zo kunnen ze een goede kwaliteit van bestaan ervaren. Kernwoorden
Pagina | 47
van deze benadering zijn onder andere zelfbepaling, verbondenheid in relaties, lidmaatschap, gelijke kansen en toegankelijkheid. Wibaut et al. (2006) breken een lans voor sociale netwerken in de ondersteuning van personen met een beperking. Dat zijn informele netwerken uit het natuurlijk milieu van de persoon met een beperking. De taak van de hulpverleners hierbij is het onderkennen en helpen ontwikkelen van capaciteiten van personen uit dat netwerk. Wanneer de ondersteuning door dit netwerk niet voldoende blijkt, kan het sociaal vangnet (d.i. de hulpverlening) tussenbeide komen.
6.2.4. McGee: Gentle Teaching McGee (1992) gaat ervan uit dat iedereen nood heeft aan warmte en affectie, ook personen die probleemgedrag stellen naar anderen toe. Het is van belang om de relatie tussen de cliënt en de hulpverlener zo op te bouwen dat er verbondenheid tussen de twee ontstaat. Om hiertoe te komen, is een langdurig proces nodig, waarbij de cliënt zich veilig leert voelen en leert dat hij/zij onvoorwaardelijk aanvaard wordt (De Corte, 2005; McGee, 1992; McGee & Menolascino, 1991; Van de Siepkamp, 2005). McGee noemt Gentle Teaching de psychologie van de onderlinge afhankelijkheid.
“Warmth can be felt in the tone of our voice, the sincerity of our gaze, and the serenity of our movements. Tolerance is conveyed through patience in the face of aggression, respect in the face of rejection, and perseverance in the face of entrenched rebellion. Our values are the impetus within this process, and they need to be constantly questioned and deepened.” (McGee & Menolascino, 1991, p9).
Vaak hebben cliënten met een instellingsverleden hier moeite mee. Veelal zijn ze in het verleden voorwaardelijk benaderd: elk gedrag heeft zijn gevolg. Op die manier kwam de hulpverlener (on)bewust in een machtspositie te staan. De cliënt ervoer angst en leerde zich afhankelijk op te stellen. Dit stond verbondenheid in de weg (De Corte, 2005, 2010).
Gentle Teaching als methodiek stelt vier fases voor: bij de ander willen zijn, iets met de ander willen doen, iets voor de ander willen doen en iets voor de anderen willen doen. Pagina | 48
McGee benadrukt hierbij het belang van “stretching” (De Corte, 2005): per moment gaat de hulpverlener bekijken in welke fase de cliënt zich bevindt en zich daaraan aanpassen. Zo gaan hulpverlener en cliënt telkens van de ene fase naar de andere. De relatie blijft hierbij het belangrijkst, niet het gedrag.
Het invoeren van Gentle Teaching heeft consequenties voor de hele organisatie. Het is naast een methodiek ook een houding die de hulpverleners moeten aannemen. Ze moeten leren kijken naar wie de cliënten zijn, niet enkel een interventie toepassen op basis van waarneembaar gedrag. De totaliteit van de cliënt moet bekeken worden: wat hij voelt en hoe hij zijn leven ervaart (Van de Siepkamp, 2005). Er wordt als het ware een andere beeldvorming over de cliënt opgezet.
6.2.5. Schalock: Quality of Life Door het opkomen van empowerment van de consument (met de nadruk op personcentered planning, zelfdeterminatie en persoonlijke uitkomsten), het integratie- en inclusieparadigma waardoor personen met een beperking in de gemeenschap terechtkomen en het besef dat persoonlijk, familiaal en gemeenschapswelzijn voortkomen uit complexe combinaties van wetenschappelijke, medische en technologische vooruitgang met waarden, percepties en omgevingsvoorwaarden, is de interesse in “Quality of Life” (QOL) toegenomen. Met name bij personen met een verstandelijke beperking wordt dat concept gebruikt om te evalueren hoe goed ze worden ondersteund (Lin et al., 2009; Schalock et al., 2002). Wanneer personen met een verstandelijke beperking namelijk niet
goed (genoeg) worden
ondersteund, bestaat er een reële kans dat ze uitgesloten worden uit de gemeenschap en ze verhinderd worden in het maken van keuzes over hun leven (Schalock et al., 2002). “Quality of Life” wordt in het artikel van Schalock et al. (2002) omschreven als “general feelings of well-being, feelings of positive social involvement, and opportunities to achieve personal potential” (p458). Schalocks construct bestaat uit acht kerndomeinen, zijnde emotioneel welzijn, interpersoonlijke relaties, materieel welzijn, persoonlijke ontwikkeling, fysiek welzijn, zelfdeterminatie, sociale inclusie en rechten. Naast die algemene domeinen (die in drie factoren worden geclusterd) kunnen, afhankelijk van de bevraagde persoon, specifiek op die Pagina | 49
persoon toegepaste indicatoren toegevoegd worden. Het is aldus een multidimensioneel construct, dat zowel objectieve als subjectieve componenten bevat (Broekaert et al., 1997; Miller & Chan, 2008; Schalock et al., 2002; Schelly, 2008; Schwartz & Rabinovitz, 2003; Van Gennep, 2011; Wibaut et al., 2006). Het meten van QOL houdt in dat men de kwaliteit van iemands bestaan waardeert en wil behouden of verbeteren waar nodig. Het feit dat men de waarde van QOL ook in rekening neemt wat betreft personen met een verstandelijke beperking, geeft aan dat iedereen – met en zonder beperking – het recht heeft een goed leven te leiden binnen zijn omgeving. Door de discrepantie tussen de noden van een vastgelopen persoon en zijn omgeving te reduceren, wordt zijn QOL beter. Hoe slechter de balans tussen die twee, hoe meer ondersteuning iemand nodig heeft (Schalock et al., 2002). Wanneer men de QOL meet en daar conclusies uit trekt, kan men bijgevolg betere ondersteuning bieden.
Verschillende auteurs (Devereux, Hastings, & Noone, 2009; Van Gemert, in Došen & Day, 2001) geven aan dat er aandacht moet worden besteed aan de QOL van hulpverleners. Hun job kan stress met zich meebrengen, wat, als het langdurig blijft aanslepen, tot een burn-out kan leiden. Voor hulpverleners die met personen met een verstandelijke beperking werken, is dit risico hoog: tussen de 25 en 32,5% van de hulpverleners zou behoorlijk wat stress ervaren. De kwaliteit van de hulpverlening kan erop achteruit gaan, wanneer de hulpverlener zijn welzijn in het gedrang komt. Op die manier kan ook het welzijn van de cliënt erop achteruit gaan.
Naast hulpverleners ervaren ook familieleden heel wat stress en hebben ze meer hulp nodig dan andere ouders (Canary, 2008; Lin et al., 2009, Werner et al., 2009). Door de eerder vermelde integratie/inclusie en deïnstitutionalisering komt een grotere “last” op de schouders van de familie te liggen. De familie wordt in veel gevallen de voornaamste bron van ondersteuning. Ouders willen vooral emotionele steun en aanmoediging van hulpverleners (Canary, 2008). De consulentenwerkingen proberen zo’n steun te geven door middel van persoonlijke contacten met de families; ze krijgen de kans om hun verhaal eens zelf te doen.
Pagina | 50
In dit onderzoek zal het welzijn van zowel hulpverleners als ouders bevraagd worden. Op die manier hoopt de onderzoeker te weten te komen in welke mate consulentenwerking Ampel aan hun noden heeft voldaan.
Pagina | 51
Hoofdstuk 7: Onderzoeksopzet 7.1.
Kwalitatief onderzoek als methode
Om een antwoord te proberen formuleren op bovenstaande onderzoeksvragen, werd een kwalitatief onderzoek opgezet. Het is immers niet aangewezen om aan de hand van cijfergegevens te meten hoe iemand een consult ervaren heeft en in welke mate dat de cliënt en zijn/haar omgeving heeft beïnvloed. Het is belangrijk om aan de hand van “thick descriptions” inzicht te verwerven in concrete situaties: wetenschap kan adequate voorbeelden leveren van hoe andere mensen in soortgelijke situaties handelen (Wardekker, in Levering & Smeyers, 2000).
Door een combinatie van onderzoeksmethoden te gebruiken (via triangulatie, Wardekker, in Levering & Smeyers, 2000; Baxter & Jack, 2008; De Visscher, 2008, Eisenhardt, 1989; Mays & Pope, 2000; Meyrick, 2006; Pettigrew, 1990; Russell & Gregory, 2003; Sandelowski, 2000), wou de onderzoeker een getrouw beeld van de verhalen van de cliëntsystemen nastreven. Binnen elke casus werd daartoe, naargelang de mogelijkheden, zowel het natuurlijk netwerk, het professioneel netwerk en eventueel een externe consulent die meegewerkt heeft aan het consult, bevraagd via een semi-gestructureerd interview.
Voor dat nader wordt toegelicht, wordt echter stilgestaan bij enkele bemerkingen die Meyrick (2006) maakt omtrent het gebruiken van kwalitatief onderzoek. Deze auteur geeft aan dat het steeds belangrijker wordt om, naast het bewijs dat iets werkt, ook bewijs te leveren van hoe en waarom iets werkt. Wanneer men dat binnen de gezondheidszorg probeert aan te tonen aan de hand van lineaire modellen van causaliteit, overeenkomstig kwantitatief onderzoek, wordt het onderwerp tekort gedaan. Wanneer kwalitatief onderzoek gevoerd wordt, dient men de context in rekening te brengen; cijfergegevens kunnen die meerwaarde niet vervangen. Er zijn echter evenveel verschillen binnen het kwalitatief onderzoeksdomein, als tussen kwalitatief onderzoek enerzijds en kwantitatief onderzoek anderzijds. Toch stelt Meyrick een algemeen model op waar onderzoekers zich best aan houden wanneer ze kwalitatief onderzoek willen verrichten. De twee kernwoorden hierbij zijn “transparantie” en “systematiek”. Meyrick stelt dat de Pagina | 52
onderzoeker duidelijk moet aantonen welke stappen hij zet in zijn proces, door al die stappen uitgebreid te beschrijven (Mays & Pope, 2000; Meyrick, 2006). Zo kunnen de lezers inschatten hoe ze het onderzoek moeten interpreteren. Het doel, de objectieven en de gebruikte methoden moeten volledig uitgelegd worden, zodat de lezer zelf in staat wordt gesteld uit te maken of de methoden passend zijn voor dat soort onderzoek. De manier waarop een sample samengesteld wordt, moet ook gedetailleerd beschreven worden en wordt idealiter verantwoord door een theorie. Informatie over de doelgroep is nodig en er moet verwoord worden hoe representatief die sample is. Reflecteren over hoe de onderzoeker zelf, de participant of de situatie het proces heeft beïnvloed, maakt het onderzoek meer valide. Triangulatie leidt tot meer zekerheid over de interpretatie van het onderzoeksmateriaal.
Figuur 1: model van Meyrick (2006)
Om aan die criteria tegemoet te komen, wordt hieronder beschreven hoe de steekproef werd getrokken, welke methoden gebruikt werden en hoe de resultaten werden geanalyseerd.
Pagina | 53
7.2.
Case study
Door middel van case studies (Baxter & Jack, 2008; De Visscher, 2008; Eisenhardt, 1989), waarbij de verhalen van afgelopen consulten worden bevraagd, trachtte de onderzoeker inzicht te verwerven en enkele voorzichtige conclusies te formuleren wat betreft de werking van de consulentenwerkingen (Ghesquière & Staessens, in Levering & Smeyers, 2000). Daarbij wou de onderzoeker zowel het natuurlijk als het professioneel netwerk bevragen. Case studies zijn hiervoor bijzonder geschikt, gezien hun focus op het particuliere en op de gecontextualiseerde visie op de werkelijkheid (De Visscher, 2008). Case studies worden gebruikt wanneer de onderzoeker op zoek is naar het “hoe” en het “waarom” en wanneer de context in rekening moet worden genomen. De werkelijkheid wordt geconstrueerd door de verhalen (Flyvbjerg, 2006) van de respondenten. Ze kunnen hun visie op die werkelijkheid beschrijven, waardoor de onderzoeker de werking van Ampel beter kan begrijpen (Baxter & Jack, 2008). Bij case studies is het belangrijk om het onderwerp goed af te bakenen qua definitie, context, tijd en plaats (Baxter & Jack, 2008). Dit valt te vergelijken met in- en exclusiecriteria, maar bovenop die criteria wordt op die manier ook de diepgang van het onderzoek bepaald. Verschillende auteurs (Baxter & Jack, 2008; Eisenhardt, 1989; Flyvbjerg, 2006; Pettigrew, 1990) waarschuwen immers voor een te grote hoeveelheid data, die voor zo’n complexiteit zorgt dat de resultaten moeilijk te bundelen zijn. Case studies geven een rijke hoeveelheid aan voorbeelden en kunnen via – voorzichtige – generalisatie een meerwaarde betekenen voor dit onderzoek (Flyvbjerg, 2006).
In dit onderzoek werd gekozen voor instrumentele multiple-case studies (Baxter & Jack, 2008), aangezien het doel van het onderzoek is elementen te vinden die de werking van Ampel over verschillende consulten heen typeren.
7.2.1. Veldonderzoek Om de werking van Ampel van binnenuit te leren kennen, was het aangewezen om enkele maanden in deze dienst mee te draaien (Baxter & Jack, 2008). Gedurende vijf maanden leerde de onderzoeker de methodieken kennen die gebruikt werden tijdens consulten van Pagina | 54
Ampel en welke ondersteuningsvragen vooral gesteld werden. Ze zag hoe de medewerkers van Ampel met hun cliënten omgingen en hoe ze hun referentiekaders in de praktijk omzetten.
Op die manier werden reeds enkele kritische bemerkingen gemaakt en kregen de interviews langzaamaan vorm. Tijdens het afnemen van de interviews, was het gemakkelijker om te begrijpen waar de respondenten over praatten, aangezien de onderzoeker reeds veldonderzoek (Pettigrew, 1990) had gedaan. Zo was geen uitleg nodig over wat de werking algemeen gezien inhield; er kon onmiddellijk worden overgaan tot het fundament van die werking.
7.2.2. Steekproef De steekproef werd samengesteld volgens vooraf bepaalde kenmerken. Om een zekere heterogeniteit te garanderen tussen de verschillende consulten, was purposeful sampling (Baxter & Jack, 2008; Eisenhardt, 1989; Flyvbjerg, 2006; Onwuegbuzie & Leech, 2007; Sandelowski, 2000) wenselijk. Op die manier was de onderzoeker verzekerd van enkele consulten met meerderjarige en minderjarige cliënten, mannelijke en vrouwelijke cliënten, cliënten die ambulante en residentiële hulpverlening genoten, cliënten met verschillende problematieken en ondersteuning uit verschillende sectoren. Op basis van deze verscheidene kenmerken, werden een achttal mogelijke consulten voorgesteld. Hierbij werd op voorhand ingeschat wat de kans was dat de cliënten (zowel professionals als ouders) bereid zouden zijn om mee te werken aan dit onderzoek. Uiteindelijk werden, na een eerste vluchtig doornemen van het dossier, zes consulten gekozen. Om praktische overwegingen werden de andere consulten niet opgenomen in het onderzoek. Bij één consult was het niet mogelijk om meerdere betrokkenen te bevragen. Aangezien dit consult geografisch ook moeilijker te bereiken was voor de onderzoeker, werd beslist om dit consult niet verder te onderzoeken.
In onderstaande tabel kan telkens teruggevonden worden wanneer de aanmelding plaatsvond, hoe oud de vastgelopen persoon toen was en waar deze op dat ogenblik verbleef. Per consult wordt aangegeven wie geïnterviewd werd. Wanneer er een streepje Pagina | 55
staat, betekent dit dat er geen mogelijkheid was om die persoon te bevragen, bijvoorbeeld wanneer er geen externe consulent had meegewerkt aan het consult, of wanneer de ouders – zoals bij het tweede consult – reeds overleden zijn. Opvallend was dat het bij alle consulten meerderjarigen betrof. Een jongere was nog schoolgaand; een man was bejaard. Tabel 5: overzicht respondenten uit steekproef
Geslacht
Woonvorm +
Leeftijd
Aanmelding
Ouders
Hulpverlener
Dagbesteding Consult 1
Man
Thuis;
Externe Consulent
20
Mei ‘08
X
schoolgaand
Op vraag van
X
ouders geen contact gezocht
Consult 2
Man
Woon- En
68
Juli ‘07
/
X
/
23
Januari ‘09
X
X
X
31
Januari ‘08
Op
X (3 pers.)
X
Zorgcentrum Consult 3
Man
Thuis; Dagcentrum
Consult 4
Vrouw
Tehuis nietwerkenden;
vraag
weekend bij
van
ouders; atelier
voorzie-
+ begeleid
ning
werk
geen contact gezocht
Consult 5
Man
Thuis;
35
Augustus ‘08
X
/(*)
X
24
Oktober ‘09
X
X
/
dagcentrum Consult 6
Vrouw
Tehuis werkenden; beschutte werkplaats
(*) van het dagcentrum dat aanvankelijk bij dit proces betrokken was, kon niemand die daar nu nog werkte, de onderzoeker iets vertellen over het consult.
Pagina | 56
Afhankelijk van wie aanmelder van het consult was, werd aan die persoon gevraagd wie de onderzoeker nog mocht vragen om mee te werken aan het onderzoek; dit uit respect voor alle betrokkenen.
7.2.3. Dossieranalyse Door middel van een eerste dossieranalyse van de consulten die al ongeveer een half jaar geleden door Ampel beëindigd waren, werd een gegronde keuze voor een zestal consulten gemaakt. Deze werden op basis van heterogeniteit en mogelijkheden tot medewerking uitgekozen. Door die diversiteit te garanderen, kon de onderzoeker – weliswaar voorzichtig – gefundeerde conclusies trekken na het interpreteren van de interviews.
In die dossiers stonden uiteraard ook gegevens om de personen in kwestie te kunnen bereiken. De aanmelder werd eerst op de hoogte gesteld van dit onderzoek via e-mail, en kort daarna opgebeld (in sommige gevallen na een telefoontje/e-mail van de coördinator ter inleiding). Na de nodige toestemming te hebben verkregen om het consult opnieuw te bekijken, vroeg de onderzoeker van wie ze, volgens de aanmelder, een interview kon/mocht afnemen.
Wanneer van iedere betrokkene die de onderzoeker wou interviewen, toestemming was verkregen, kon het dossier grondig ingelezen worden, zodat de onderzoeker op de hoogte was van het verloop van het consult. Op die manier kon de onderzoeker enkele gerichte vragen stellen tijdens het interview en hoefde ze niet stil te staan bij details die ze gemakkelijk zelf kon opzoeken.
7.2.4. Semi-gestructureerde interviews In de scriptie van Mattias Goderis (2007) wordt benadrukt dat het belangrijk is om tevredenheid zowel op directe, als indirecte manier te bevragen: er dient zowel een aantal vaste vragen gesteld te worden (waarmee impliciet aangegeven wordt dat de bevraagde
Pagina | 57
items de tevredenheid beïnvloeden), als ruimte gelaten worden voor aanvullingen van de participanten zelf.
Het interview dat gebruikt werd om het natuurlijk en professioneel netwerk in onze consulten te bevragen, werd op deze manier opgesteld. Door vorig onderzoek (Claes et al., 2010) door te nemen en vragen op te stellen die voortkwamen uit veldonderzoek, gekoppeld aan de onderzoeksvragen, kwam de onderzoeker tot enkele belangrijke thema’s die zeker bevraagd dienden te worden. Er ontstond een leidraad voor de ouders en hulpverleners (zie bijlage 2) en een leidraad voor de externe consulenten (zie bijlage 3). De vragen dienden niet allemaal expliciet gesteld te worden, maar aan de hand van die leidraad, werd het interview ietwat gestructureerd. Voor de onderzoeker was het gemakkelijk om af te vinken welke thema’s al aan bod waren gekomen. De vragenlijsten werden aan de medewerkers van Ampel en aan de begeleidster van deze masterproef voorgelegd.
Vooraleer aan het interview te beginnen, kregen de betrokkenen telkens een informed consent (zie bijlage 1; Pettigrew, 1990) voorgelegd. Hiermee verklaarden ze zich akkoord dat ze vrijwillig deelnamen aan het onderzoek, dat ze op voorhand voldoende waren ingelicht, dat hun informatie gebruikt mocht worden in voorgaand masterproefonderzoek, dat ze de vrijheid hadden om – op ieder moment in het onderzoek – hun medewerking stop te zetten, dat al hun informatie letterlijk opgenomen zou worden en dat hun gegevens geanonimiseerd zouden worden. Hierbij verleenden ze ook hun toestemming om de interviews op te nemen met een dictafoon.
Per interview werd ongeveer met dezelfde vragen gestart, maar afhankelijk van de antwoorden van de respondenten werden andere vervolgvragen gesteld. Sommige thema’s werden uitdrukkelijker behandeld bij het ene consult dan bij het andere. De belangrijkste vragen (zoals bijvoorbeeld de vraag wanneer men Ampel nuttig vindt en wanneer Ampel niet hoeft te worden ingeschakeld), werden wel aan iedereen gesteld.
Pagina | 58
De interviews werden allemaal bij de betrokkenen thuis of in de organisatie afgenomen. Dit gebeurde allemaal tijdens het tijdsbestek van het veldonderzoek. De duur voor het afnemen van een interview verschilde: het kortste interview duurde ongeveer 40 minuten, het langste een uur en 20 minuten.
7.2.5. Analyse Zowel bij het uitkiezen van de cases, het opstellen van de interviews en het verwerken ervan, hebben we ons gebaseerd op artikels van Eisenhardt (1989) en Russell en Gregory (2003).
Na afname van alle interviews, werden deze één voor één getranscribeerd en geanonimiseerd.
De
uitgetypte
interviews
werden
vervolgens,
ter
goedkeuring,
teruggestuurd naar alle respondenten (member check; Baxter & Jack, 2008; Mays & Pope, 2000; Pettigrew, 1990).
Om die enorme veelheid aan gegevens zo adequaat mogelijk te kunnen verwerken, werd beslist om zowel thema’s uit vorig onderzoek te zoeken overheen alle interviews (deductie), als nieuwe thema’s te zoeken in de interviews, door deze allemaal meermaals door te lezen en zo op gelijkenissen te stoten (inductie) (Braun & Clarke, 2006; Broekaert, 2009; Eisenhardt, 1989; Pope, Ziebland & Mays, 2000). Na een introductiesessie omtrent NVivo aan de Universiteit Gent, werd beslist om met kleuren- en onderlijningscodes te werken. Het programma NVivo werd in voorliggend onderzoek niet gebruikt, aangezien sommige functies op het tijdstip van de introductiesessie niet werkten. Het systeem werd door de onderzoeker overgenomen in het softwareprogramma Word (Office, 2010).
Eerst werden de vier interviews met de externe consulenten met elkaar vergeleken. Vervolgens vergeleek de onderzoeker de hulpverleners, en als laatste de ouders. Aan de hand van de thema’s van de externe consulenten, werd een basis voor de andere vergelijkingen gecreëerd. Thema’s die enkel op de andere interviews van toepassing waren, konden dan nog toegevoegd worden.
Pagina | 59
Om zeker te zijn dat een diversiteit aan mogelijke thema’s opgenomen werd in het onderzoek, werden eerst alle zaken die meermaals aan bod kwamen, als thema aangeduid, ongeacht hun relevantie met betrekking tot de onderzoeksvragen. In een latere fase werden de nuttige thema’s er uitgefilterd.
Na het coderen van alle interviews, werden de thema’s onder elkaar gezet, waarbij de nuttige citaten – per soort betrokkene: externe consulenten, hulpverleners en ouders – per thema onder elkaar werden gezet. Opmerkingen van de onderzoeker werden in de zijlijn genoteerd. De thema’s die in deze masterproef werden aangehaald, zijn betekenisvol omdat ze door iemand verhaald werden, niet omdat een bepaald significant deel van de steekproef ze erkende (Braun & Clarke, 2006). De gekozen citaten zijn dan ook ofwel een weergave van wat door meerdere respondenten werd aangehaald, ofwel een weergave van een kritische bemerking die opvallend leek ten opzichte van de andere antwoorden van de respondenten. De gekozen citaten zijn die krachtige zinnen, die de meest rijke informatie bevatten (Claes et al., 2010).
Pagina | 60
Hoofdstuk 8: Resultaten
8.1.
Onderzoeksvraag 1
Het antwoord op de eerste onderzoeksvraag, zijnde: “Welke elementen zijn cruciaal opdat de omgevingsondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking in vastgelopen situaties, zoals die door de Vlaamse consulentenwerkingen aangeboden wordt, een meerwaarde vormt?”, werd – zoals de vragen – opgesplitst in micro-, meso- en macroniveau.
Algemeen viel op dat alle respondenten met een globaal gezien, positief gevoel terugkijken op de tussenkomst van Ampel. Zowel externe consulenten, hulpverleners als ouders, zouden, wanneer er nood aan zou zijn, opnieuw een beroep doen op Ampel. In één voorziening hadden ze ondertussen iemand intern aangeworven om soortgelijke problematieken aan te pakken. Indien het met die hulp nog niet zou lukken, zouden ook zij de diensten van Ampel aanvragen. Zowel ouders, hulpverleners als externe consulenten zouden Ampel aanraden wanneer ze horen
dat
anderen
in
een
gelijkaardige
probleemsituatie
gekomen
zijn.
Op
intervisiemomenten met andere hulpverleners wordt over de werking van Ampel gesproken en ook in de organisatie waar de geïnterviewde hulpverleners werken, wordt Ampel positief voorgesteld. Niet alle personen die deelnamen aan dit masterproefonderzoek, hadden al de mogelijkheid gehad om Ampel te adviseren.
8.1.1. Microniveau Op microniveau bekeken we welke elementen het natuurlijk en professioneel netwerk van de vastgelopen persoon, alsook de externe consulenten, een cruciale meerwaarde vonden in de tussenkomst van Ampel tijdens een bepaald consult.
8.1.1.1.
Externe blik
De externe blik die Ampel biedt, is een belangrijk element van hun werking. Hulpverleners gaven aan dat ze te dicht betrokken waren bij de persoon met een beperking. Zo ontstond er een vastgelopen situatie. Pagina | 61
“*…+ omdat ze [Ampel] niet vergroeid zijn met de situatie.” (hulpverlener)
Die externe blik is om meerdere redenen een meerwaarde: ze bekijken de situatie op een andere manier, zonder vooroordelen, wat een hulpverlener zo verwoordde: “Ja, en het feit dat zij buitenstaanders zijn, dat ze extern zijn, vond zij ook een meerwaarde, omdat we anders een beetje een beperkte visie hebben en dat dat zo wat werd opengetrokken.” (hulpverlener)
Doordat ze als externen de situatie komen onderzoeken, kunnen ze er de nodige tijd voor uitrekken. Dit werd ook zo door de hulpverleners erkend: “*…+ als je erbuiten staat en er zo niet in zit; als je geen activiteiten moet leiden, dan zie je dikwijls veel – in nog niet zo veel tijd kun je al bepaalde dingen toch erkennen zo hé.” (hulpverlener)
Een externe consulent verwoordde het als volgt: “Iemand die de situatie eigenlijk heel goed kent – of heel goed bekeken heeft – maar die er niet dagelijks instaat.” (externe consulent)
Ook de tijd die door de komst van Ampel vrijgemaakt wordt in het uurrooster van een organisatie, is noodzakelijk om iets aan de situatie te doen. “Bijvoorbeeld alleen al de extra tijd die we gehad hebben voor overleg, ook het bijhouden van registraties, zaken uitproberen,…” (hulpverlener)
Een externe consulent en een hulpverlener gaven aan dat het voor het team een verschil maakt wanneer een externe dienst de situatie komt bekijken. “En dan ook met dat sociaal-emotionele – was ik ook al mee bezig – ik was daar vanuit mijn stage al vree veel mee bezig geweest – *…+ Maar dan hoor je van als iemand extern dat komt vertellen, dat dat een veel grotere impact heeft. En de reden daarvoor, ja, we zien dat bij vorming ook. Als je vorming geeft rond – *…+ – allez, gaat het publiek daar heel anders tegenover staan, dan als je interne vorming geeft…” (hulpverlener)
Ook ouders merkten dit op: “Als mama kom je niet altijd serieus over.” (ouder) Pagina | 62
8.1.1.2.
Expertise
Hieraan gekoppeld werd door verschillende respondenten aangehaald dat de medewerkers van Ampel een expertise hebben die zijzelf niet zomaar kunnen overnemen. “*…+ en anderzijds kunnen ze meer bereiken mét (nadruk) het team vanuit hun gezag (nadruk) als ervarene, externen. *…+ Gewoon: als zij het zeiden, was het precies waar ook. … Heel veel informatie ook hé.” (hulpverlener)
Een andere hulpverlener zei hierover: “Wij geloofden dat direct, dat waren specialisten hé die dat zeiden.” (hulpverlener)
De beeldvorming die door de medewerkers van Ampel werd opgesteld, was voor veel hulpverleners en ouders herkenbaar. Bij sommige consulten werd er nieuwe informatie aan de betrokkenen voorgesteld, bij andere consulten was het vooral een bevestiging van wat men al vermoedde. Een ouder verwoordde het als volgt: “*…+ ik heb met Trees gebabbeld, ik heb met E. gebabbeld en zij zagen een beeld in J. dat ik al jaren (nadruk) voor ogen had. En dan dacht ik “OK, mijn gevoel wordt bevestigd”.” (ouder)
“Zij konden dat precies verwoorden wat wij al al die jaren ondervonden. Maar wij konden dat niet zeggen.” (hulpverlener)
Door uitleg te krijgen over de emotionele ontwikkeling of bijvoorbeeld over KOPP-kinderen (kinderen van ouders met een psychische problematiek), konden ouders en hulpverleners de problematische situatie beter plaatsen. “Dus al die verliesmomenten waren herkenbaar, toen kregen we de uitleg zogezegd over zijn emotionele ontwikkeling – waarbij hij maar 18 maanden was – in feite in dat gedrag dat hij nog niet kan nadenken over – dat was enorm leerzaam.” (hulpverlener)
“Dat is moeilijk, maar ja – stilletjes aan – door dat te bieden, de veiligheid, de structuur, rustig blijven, zelfzeker blijven, zag ik toch dat ik betere resultaten boekte.” (ouder)
Pagina | 63
“Ik weet wel dat ze er alleszins over bezig is geweest, want ze heeft me zelfs enige titels gegeven van boeken waarvan dat ze zei: “die boeken moet je zeker een keer lezen”, ze zegt “je gaat daar veel dingen in terugvinden die je gaat kunnen gebruiken”.” (ouder)
Hier werd door een hulpverlener aan toegevoegd: “*…+ omdat ik ook niet het gevoel heb dat we blijven steken zijn bij de theorie; we hebben echt wel over concrete, praktische zaken gesproken, als (nadruk) wij daar vragen over hadden.” (hulpverlener)
8.1.1.3.
Beleving van de werking van Ampel
Voor ouders was het vooral belangrijk dat ze het gevoel hadden hun verhaal te kunnen doen en dat ze met respect bejegend werden. “Nee, maar ‘k vind dat je iemand hebt die in je gelooft en respect toont tegenover de ouders en tegenover het kind – om het kind, ja, het leven aangenamer – zo aangenaam mogelijk te maken, dat is sterk toch hé.” (ouder)
Een ouder merkte op dat niet enkel de negatieve, maar ook de positieve kanten aan hun kind werden bevraagd. In volgend citaat wordt het invullen van het aanmeldingsformulier vermeld: “Eigenlijk vond ik dat precies niet moeilijk; ze hebben mee helpen invullen, dus we waren daar eigenlijk over eens dat er zulke problemen waren en ook de pluspunten van B. hé.” (ouder)
Voor ouders was het ook belangrijk dat ze op de hoogte werden gehouden. Ze werden bij het volledige proces betrokken. Ook wanneer er een overlegmoment vastgelegd was met het professioneel netwerk, werden de belangrijkste conclusies nadien meegegeven aan de ouders. “Al de verslagen die ze gemaakt heeft, heeft ze aan ons overgedragen ook. Zodanig dat we van alles op de hoogte blijven, van wat er allemaal is.” (ouder)
Pagina | 64
Hierbij aansluitend werd aangehaald dat ouders de uitleg ook begrijpelijk vonden. Wanneer ze iets niet begrepen, voelden ze zich ook genoeg op hun gemak om uitleg te vragen. “Het was geen taal van psychiaters en wat weet ik al; nee, absoluut niet. Er zaten daar woorden bij, maar dat viel nog gerust mee, echt waar.” (ouder)
Hoewel de beeldvorming van Ampel confronterend kan zijn, waren ouders blij om duidelijkheid te krijgen omtrent de situatie. “(denkt) Euh, ja, ik had er een heel goed gevoel bij. Natuurlijk, als je natuurlijk het verslag leest… Allez, het resultaat – het is op papier en je ziet het staan (zucht) en je denkt “tja, OK”. Maar ik vind de beoordeling van Ampel en van E. en eigenlijk van al die … wel heel goed. Echt goed. Een heel goed rapport eigenlijk dat ze gemaakt hebben. Klaar en duidelijk en to the point.” (ouder)
Hulpverleners gaven aan dat het, ondanks het feit dat andere hulpverleners in hun organisatie kwamen rondkijken, niet bedreigend overkwam wanneer Ampel vragen stelde of adviezen formuleerde. “Het was echt wel in overleg – ik heb nooit het gevoel van “doe het zo en als je dat niet doet, dan is het jullie schuld dat je verder met het probleem zit”. Totaal, totaal niet! En echt ook, van – of ja, ofwel zei ze van “probeer het eens zo en lukt het niet...” – in heel kleine stappen werken *…+.” (ouder)
Hulpverleners duidden dat ze altijd mochten bellen als er tussen twee bijeenkomsten iets was gebeurd. Op de volgende vergadering werd hier dan ook op ingegaan. Zo werd op de noden van het team in kwestie ingespeeld. Er was sprake van een grote openheid tussen de medewerkers van Ampel en de teamleden. “*…+ die communicatie, die blijft opengetrokken worden en als er iets was, om dat dan ook wel aan te pakken.” (hulpverlener)
“Door hun aanwezigheid en omdat je weet dat je altijd mag bellen of mailen, betekenen ze wel een emotionele ondersteuning ook. Ze geven zeker ook een gevoel van bevestiging dat we goed bezig zijn en op het juiste spoor zitten. Daardoor sta je sterker in je schoenen.” (hulpverlener) Pagina | 65
Ook kritische bemerkingen vanuit het team waren welkom wanneer de adviezen gegeven werden. De adviezen werden sowieso door de medewerkers van Ampel op hun haalbaarheid bevraagd. De hulpverleners voelden zich beluisterd: de medewerker van Ampel wou hun situatie leren kennen om daar op in te kunnen spelen. “Ook gewoon dat verbaal ondersteunen, maar ook zoiets van: “komaan hé, we gaan ervoor! Hier en nu en … We zijn er voor je.” Maar echt zo klare taal zo. *…+ als er dingen waren, werd dat gebracht en werd daar feedback op gegeven.” (hulpverlener)
Hoewel ze het gevoel hadden beluisterd te worden, was er toch een consult waarbij de twee hulpverleners die bevraagd werden, aangaven een ander idee te hebben omtrent de problematiek. De medewerkers van Ampel luisterden naar hen en fundeerden hun eigen argumenten. Toch betrof dit een consult waarbij de hulpverleners en de medewerkers van Ampel minder op eenzelfde golflengte zaten. De hulpverleners gaven aan dat dit bij vorige samenwerking met Ampel anders was verlopen.
Verschillende ouders gaven aan snel op dezelfde golflengte te zitten met de medewerkers van Ampel. Hun verhaal werd beluisterd en begrepen. Er werd op hun vragen ingegaan, bijvoorbeeld om niet aan hun zoon/dochter te laten weten waarom ze kwamen observeren. Volgende citaten geven kernachtig weer hoe ouders ook met hun bekommernissen bij de medewerkers van Ampel terecht konden: “Zij heeft mij altijd gezegd ook en zij geeft me dat gevoel ook, van: ik heb iemand achter me staan. Toch zeker in die moeilijke periode.” (ouder)
“Echt waar, ik ben daar heel tevreden over. Er was echt geen barrière. Het was direct: OK. En ze begrepen onmiddellijk waarover ik het had. En ze zaten me ook niet beschuldigend of denigrerend te bekijken…” (ouder)
“*…+ en ze kwam direct vlot over; ’t was niet direct zoals tegen een vreemde dat je bezig was – weet wel – ze kon zich direct goed aanpassen en dat klikte direct goed vond ik. De gesprekken lopen dan vlotter ook hé in feite.” (ouder)
Pagina | 66
“Het is alsof ze N. al lang kent – *…+ – of dat wij elkaar al heel lang kennen en dat ze ook geïnteresseerd is in het doen en laten – ja, dat vind ik wel.” (ouder)
8.1.1.4.
Samenwerking met externe consulenten
Externe consulenten merkten ook op dat zij het gevoel hadden op dezelfde golflengte te zitten met de medewerkers van Ampel. Hoe meer ze samengewerkt hebben met Ampel, hoe gemakkelijker het lukt om snel afspraken te maken en aan te voelen wie wat op zich zal nemen. “Het enige wat dat je hebt, denk ik, is in de communicatie dat je wel wat gemakkelijker bent. Dat je elkaar wat beter kent en dat Trees dan wel weet van “ah ja, dat kan ze wel alleen doen” of “daar zal ik maken dat ik bij ben”, dat dat wel vlotter verloopt. Terwijl, als je af en toe maar eens met iemand samenwerkt, dat dat misschien wat meer moet afgetoetst worden, ik weet dat eigenlijk niet.” (externe consulent)
De externe consulenten haalden hierbij aan dat ze zowel samen werkten met de medewerkers van Ampel, als onderdelen van het consult alleen op zich namen. Ze hadden het gevoel dat ze genoeg informatie doorgespeeld kregen over het consult; zowel op voorhand als tijdens het consult. De medewerker van Ampel bevroeg of ze ermee akkoord waren om een onderdeel alleen op zich te nemen. “Ik denk dat als je elkaar wel beter leert kennen, dat ze ook wel weet – allez, dat het alleen ook wel lukt om iets te doen, maar dat zal ze wel altijd checken – zo van “het lukt niet”, “er is een probleem” of “er is iets tussengekomen, zie je het zitten om het alleen te doen”, *…+” (externe consulent)
Om concreet af te spreken of te overleggen, werd in sommige gevallen samengekomen; bij andere consulten verliep de communicatie vooral via e-mail en telefoon.
De externe consulenten wisten duidelijk wat van hen verwacht werd, al werd dat in de meeste gevallen pas concreet toen ze aan het consult begonnen waren.
Pagina | 67
“Maar het is eigenlijk – dat vind ik zelf nog altijd – vooral door echt ermee geconfronteerd te worden, aan iets mee te werken, door casussen een stuk te beschrijven, dat je echt maar te weten komt wat Ampel eigenlijk allemaal doet en is.” (externe consulent)
“Ik denk dat dat eigenlijk vrij soepel (nadruk) ook verloopt en vrij rap duidelijk is.” (externe consulent)
Op de overlegmomenten met het professioneel en/of het natuurlijk netwerk, zaten de externe consulenten altijd met de medewerker van Ampel samen.
8.1.1.5.
Werkwijze van Ampel
Wanneer een vastgelopen persoon bij Ampel aangemeld wordt, krijgt de aanmeldende instantie een aanmeldingsformulier opgestuurd. Sommige hulpverleners vonden dit een uitgebreid instrument, dat niet altijd even gemakkelijk in te vullen was. “ik vind de vragen wel duidelijk – allez, die vragen had ik niet echt een probleem mee. Het was meer van: jah, N., hoe kijkt ze daar inderdaad naar toe, naar het probleem? Euhm…” (hulpverlener)
Dezelfde hulpverlener vervolgt: “En zo bijvoorbeeld naar de pluspunten van de persoon. Dat hebben we ook samen met het team gedaan. Dat was dan ook vree confronterend. Zo van ja, die pluspunten – op dat moment was dat zo moeilijk om te noemen, omdat het zo moeilijk liep. Terwijl nu – ik denk, moesten we dat nu invullen, dat dat een heel ander formulier zou zijn natuurlijk.” (hulpverlener)
De uitgebreidheid van dat formulier werd als nuttig omschreven: op die manier werd onmiddellijk een grote hoeveelheid aan informatie doorgegeven aan de medewerkers van Ampel. Dat formulier samen invullen met het team, bleek handig te zijn om problemen op zo’n manier te formuleren, dat het voor buitenstaanders ook duidelijk was. Zo merkte een hulpverlener op dat ze met haar team opnieuw bij vanzelfsprekendheden moest stilstaan. Daarenboven was het een eerste reflectie op het probleem, wanneer bijvoorbeeld bleek dat het moeilijk was om positieve punten op te sommen over de vastgelopen persoon. Pagina | 68
“Ik vond dat wel goed om dat met het team te doen, inderdaad, het is zo’n eerste start, van: wat loopt er fout? En waar moeten we misschien iets meer aandacht aan besteden?” (hulpverlener)
Zowel hulpverleners, externe consulenten, als ouders gaven het belang van voorbeelden aan. Een externe consulent verwoordde het zo: “*…+ concrete adviezen, liefst op basis van voorbeelden en vragen die mensen zelf aanhalen, dat dat wel belangrijk is. Zonder dat je in een soort voorschrijfgedrag kunt vervallen hé, want dat verwachten de mensen soms wel hé.” (externe consulent)
“Maar dan merk je wel dat het concreet gaan vertalen – of als mensen voorbeelden gaan aanreiken – dat dat nog altijd, ja, meer effect teweeg brengt dan als ze het verslag lezen. Uiteindelijk verwacht je dan van mensen dat ze zelf die – toch min of meer theoretische – ideeën in de praktijk gaan omzetten. En soms merk je dat, wat in de ene situatie werkt, en wat ze eigenlijk zouden moeten transfereren naar een andere, gelijke, situatie, dat dat niet altijd zo goed marcheert. Dus in die zin is het dan niet zo slecht om eens de vergelijking te maken: eigenlijk zijn dat twee gelijklopende situaties, dus: wat doe je daar? Awel, dat kun je ook daar gaan toepassen.” (externe consulent)
Hierbij wordt ook het belang aangehaald van het ondersteunen en begeleiden van de betrokkenen, naast het schetsen van een beeld. Zo zei een ouder: “Want je hebt de voorbeelden gekregen van hoe je het kan doen, en als (nadruk) je dat dan doet, dan – of als je dat dan probeert en je ziet dat je resultaten hebt daarvan *…+.” (ouder)
Een externe consulent merkte in dat opzicht het volgende op: “Ik denk dat de beeldvorming belangrijk is om de neuzen in dezelfde richting te krijgen, maar dat je daarnaast ook heel veel concrete adviezen moet geven om die beeldvorming vertaald te krijgen.” (externe consulent)
Een gedeeld beeld op de probleemsituatie vormen, is een cruciaal element in de werking van Ampel.
Pagina | 69
Doordat de medewerkers van Ampel “aan huis” kwamen, leerden ze ook de vastgelopen persoon zelf kennen. Zo konden zijzelf een goed beeld vormen van de situatie.
Belangrijk bij die beeldvorming is, volgens enkele hulpverleners, dat iedereen betrokken wordt. Dit wordt aangehaald als voordeel van het ambulant werken met de vastgelopen persoon, in tegenstelling tot wanneer hij/zij uit de situatie wordt gehaald. Het team is dan namelijk mee in het proces. Bij sommige consulten was dit het geval, bij andere niet: “Vooral de duiding op team vond ik heel goed, omdat iedereen ernaar moet handelen. Dan is het ook belangrijk dat iedereen mee is in het waarom en het hoe. We hebben daar toch verschillende teamvergadering aan besteed, waar ik dankbaar voor ben.” (hulpverlener)
“Maar dat je in heel dat oplossen van die problemen, het team (nadruk) meeneemt zodanig dat zij weten wat het probleem veroorzaakt en wat we moeten doen om die problemen niet meer terug te krijgen. Dat weten ze veel (nadruk) meer – denk ik – als je het kunt doen met Ampel *…+ En dat ze ook het gevoel hebben van ja, we worden ook – allez, we hebben dat ook in het team gedaan en we worden er in meegepakt en we begrijpen nu ook waarom dat N. zo’n gedrag stelt en wat we wel kunnen doen en wat we niet kunnen doen.” (hulpverlener)
“Maar ik vond het wel een meerwaarde in feite dat iedereen erbij is. Want het is toch heel anders – *…+ – als je dan andere teamleden bevraagt, dat dat toch voor hen moeilijker is om dat beeld te hebben dat wij hadden. Doordat dat rechtstreekse informatie is en je ook rechtstreeks kunt vragen stellen, *…+ – ja, was dat precies moeilijker voor over te brengen, want wij zijn meer de collega’s *…+.” (hulpverlener) Hier wordt verder op ingegaan bij onderzoeksvraag twee omtrent mogelijke tips ter verbetering van de werking.
Een volgend belangrijk element voor ouders en hulpverleners, is de aanpassing die de medewerkers maken aan hun noden. Zo merkte een ouder op dat ze het waardeerde dat de medewerker van Ampel bij haar thuis kwam, op het moment dat het voor haar paste. Omtrent dit gegeven werd door een externe consulent de bemerking gemaakt dat niet alle
Pagina | 70
ouders graag iemand bij hen thuis zouden ontvangen. Algemeen werd het aan huis gaan echter als een meerwaarde gezien. Ook voor hulpverleners werd dit als meerwaarde aangehaald: er werd op hun tempo gewerkt; de vergaderingen werden vastgelegd in overleg met de organisatie en er werd gewerkt met voorbeelden die door de hulpverleners werden aangehaald.
Nadat de adviezen gegeven zijn en er na enkele maanden terug samengekomen wordt om te kijken hoe het is gelukt om die adviezen te implementeren, wordt de intensieve ondersteuningsperiode stopgezet. Tijdens het laatste overlegmoment, wordt steeds duidelijk gemaakt dat de betrokkenen altijd mogen bellen of e-mailen wanneer ze nog een vraag hebben of wanneer de situatie opnieuw ontspoort. Dit wordt door de respondenten als belangrijke meerwaarde van de werking gezien. Zo merkten enkele hulpverleners het volgende op: “… ook het feit dat je een beroep kan doen op – moest je nu morgen zeggen van “oh nee, het gaat echt niet meer met N.” – dat je heel rap nog een keer kunt beroep doen op Ampel, vind ik ook heel positief.” (hulpverlener)
“*…+ en dan als we gestopt zijn, van “kijk ja, we gaan dat hier nu afronden” – ook die openheid was er van “kijk, als er nog problemen zijn, kan je ons altijd bereiken en kun je vragen stellen” *…+” (hulpverlener)
Ook ouders merkten de meerwaarde hiervan op. Daarnaast gaven ze aan dat de medewerkers van Ampel hen doorverwezen naar andere instanties, waar ze dan verder door konden worden ondersteund. “Ze hebben dat ook gezegd van “kijk, onze taak zit erop, en dat en dat zijn de mogelijkheden. Als er iemand van St. langskomt, is dat weer iemand die achter u staat en ik denk dat dat goed gaat zijn”.” (hulpverlener)
Zowel hulpverleners als ouders vonden het nuttig om de beeldvorming en adviezen van Ampel op papier te krijgen. Een ouder zei hierover: “Ik heb eigenlijk vooral dat verslag gelezen, (denkt) – allez, hoe dat we alles konden – allez, om B. te snappen eigenlijk *…+ Ik heb eigenlijk vooral zo’n dingen gelezen hé, en ook de Pagina | 71
aanpak hé – maar wat er eigenlijk in B. omgaat hé. Dat hij op zo’n niveau zit, dat hij op zo’n niveau zit – allez, daar eigenlijk vooral goed gelezen en dat eigenlijk volledig aanvaard.” (ouder)
“En bijvoorbeeld dan ook – ik ben ook met die adviezen naar het houtwerk gegaan zodanig dat iedereen die eigenlijk met N. in begeleiding staat, weet – persoonlijk assistent ook – van kijk, dat zijn de problemen van N. en zo kunnen we daar best mee omgaan. Zoals de huisarts, die heb ik daar dan ook – kort – van op de hoogte gebracht, ik denk dat dat niet slecht is. Ja, ik vind dat heel goed dat we dat eindverslag hebben om soms een keer onszelf nog terug eraan te herinneren.” (hulpverlener)
8.1.1.6.
Tijdsduur en intensiviteit
Omtrent de tijd die de betrokkenen in het consult dienden te steken, waren de meningen verdeeld. De externe consulenten gaven aan dat er soms veel tijd tussen zat omwille van praktische omstandigheden. Eén van de externe consulenten vond dat organisaties zich meer kunnen inzetten, opdat de intervisiemomenten elkaar sneller zouden opvolgen. “Dus dat merk je soms wel: tegen dat je samen komt, kan dat wel even duren en er mag daar niks tussen komen – iemand die ziek valt of dat er iets fout loopt – of het loopt helemaal in de – het draait helemaal in de soep hé dan. Dat was vooral rond de intervisie, vond ik. De eerste zaken zijn heel vlot verlopen: observatie, de SEO en zo. Dat ging aan een goed tempo. Ook de beeldvormingsbespreking. Maar dan kwam er intervisie – en ik vind: dat is niet de eerste keer – dat het dan begint te stokken zo. Dat was dan ook wel de vakantieperiode – allez, de grote vakantie zat daartussen – dat is al een periode dat er veel verlof genomen wordt, men draait op een minimumbezetting en dan merk je dat zaken wel opgeschoven worden en dat vind ik vaak wel wat jammer.” (externe consulent)
Ouders en hulpverleners gaven aan dat er naar hun gevoel niet te veel of te weinig tijd zat tussen de samenkomsten. Een hulpverlener merkte op: “Ik denk gewoon, moest dat om de twee weken zijn, dat je op den duur denkt van “we geraken er niet meer met onze andere dingen, er zijn meer
Pagina | 72
gebruikers dan N. alleen”, terwijl dat dat totaal niet zo overkwam. Allez, er zat ook – allez, dat was ook niet zo vlug vlug op elkaar.” (hulpverlener)
Ook werd aangehaald dat er contact gehouden werd per e-mail en telefoon, wanneer er een langere periode tussen zat.
Over de intensiviteit van het consult, hadden de meeste respondenten dezelfde mening: ze vonden dat het intensief, maar nodig was. Een hulpverlener gaf toe dat ze er in het begin wat schrik voor had, omdat ze al verhalen van collega’s had gehoord. Ze had het echter niet als té tijdrovend ervaren. “*…+ nee, ik had het gevoel dat ik daar ook gewoon veel uithaalde en het team ook. Ik vond het niet té (nadruk).” (hulpverlener)
Ouders spraken eerder in termen van “genoeg tijd” in plaats van “te veel tijd”. “Ikzelf? Ik vond dat.. ja… je steekt eigenlijk tijd in je kind hé. Hetgeen dat Ampel eigenlijk vraagt, is niet meer dan normaal: dat je daarbij bent hé. Vind ik. Ik vond dat zeker niet te veel, absoluut niet.” (ouder)
Verder gaf een hulpverlener aan dat ze ook niet het gevoel hadden te moeten wachten tot heel het proces met Ampel doorlopen was, vooraleer geholpen te zijn: “Goh, ik vond dat elke keer dat wij samen gezeten hebben, altijd wel iets – duidelijkheid – concreet uitkwam, waarmee dat we aan de slag konden. Dat is misschien lang als het inderdaad, maar het moment dat je die adviezen krijgt – als je dan pas aan de slag kunt gaan – maar wij konden elke keer wel iets doen en wij hebben ook gewoon heel rap verbetering gezien.” (hulpverlener)
Een hulpverlener gaf aan dat niet iedereen in haar team er zo over dacht: “Het was natuurlijk wel tamelijk intensief, want ze stonden hier van “ja, er zijn nog meer deelnemers dan J. *…+.”. (hulpverlener)
Pagina | 73
8.1.1.7.
Ampel als team
Een ouder gaf aan dat ze het belangrijk vindt dat Ampel uit een team bestaat van verschillende deskundigen. Er is steeds een medewerker van Ampel die het consult leidt, maar de psychiater verbonden aan het consultteam van Ampel kan ook haar inbreng doen, wanneer een externe consulent gevraagd wordt, heeft ook die zijn/haar eigen visie. “*…+ die verschillende mensen die dat van op afstand eens kunnen bekijken.” (ouder)
Ook een hulpverlener bevestigde dit: “*…+ is dat Ampel een team is – *…+ – vb. inbreng van een psychiater zonder lange wachtlijsten, en met meer ervaring dan wijzelf.” (hulpverlener)
Een andere hulpverlener merkte op: “Ik had ook het gevoel dat het een team was die heel goed samenwerkte”. (hulpverlener) Een andere hulpverlener vond het soms moeilijk wanneer een medewerker van Ampel en een externe consulent een ander accent leggen. Soms is het goed om slechts één contactpersoon te hebben.
Een externe consulent die ook kennis heeft van de werking van het consultteam, vond het ook een meerwaarde dat er met een vast consultteam gewerkt werd. “Ik denk dat dat eigenlijk één van de krachten is van Ampel dat vast team van mensen die elkaar onderling kennen, maar ook van uit heel andere – heel verschillende hoeken komen. Je merkt dat ook dat mensen daar veel kunnen – kunnen, durven, willen zeggen en ook wel dingen willen opnemen. Doordat dat een vaste groep – allez, je creëert een stukje gemeenschappelijke verantwoordelijkheid bijna denk ik, door daar met een vast team te zitten.” (externe consulent)
8.1.2. Mesoniveau Op mesoniveau werd onderzocht hoe organisaties ten opzichte van de werking van Ampel staan: wat vonden zij de meerwaarde aan de tussenkomst van die consulentenwerking?
Pagina | 74
8.1.2.1.
Casusoverschrijdende werking
Een hulpverlener gaf aan dat men in haar organisatie, naar aanleiding van het consult van Ampel, nu meewerkt aan het SENSEO project (d.i. het project van het SEN om een nieuwe versie van de SEO te maken, met inbreng van de verschillende instanties in Vlaanderen).
“Er is ook iemand komen spreken over manisch-depressief en hoe je kan omgaan met kinderen van manisch-depressieve ouders. In de praktijk hebben we daar niet veel aan gehad. Het was wel boeiend om een beeld te krijgen van wat er met mama aan de hand is. Dat was erg positief. We hebben echter geen tips gebruikt in de aanpak van H.” (hulpverlener)
Andere hulpverleners gaven aan dat ze het emotioneel functioneren nu ook in kaart proberen te brengen bij andere cliënten. Methodieken die bij het consult van Ampel werden gebruikt, zoals bijvoorbeeld een situatie opsplitsen in het gedrag, de reactie van de hulpverlener, het gedrag enzovoort, werden verder gebruikt bij andere cliënten. “En daar hebben we geredeneerd zoals bij F. en hebben we dus ook een kader geschetst. En gaan we nu ook zo’n blad maken (toont blad van F.): hoe is L. als we binnenkomen? Is ze al gespannen of is ze al overspannen? Doen we een time-out of benadrukken we – als ze positief is – dat positief gevoel, die positieve ervaringen?” (hulpverlener)
“We moesten hem, door positief te bevestigen als het nu een keer goed ging, hem doen ondervinden dat dat de juiste attitude was. En als het een negatief gedrag was, dan moesten we dat couperen. En nu komen we dat terug tegen met iemand met schizofrenie: datzelfde kader proberen we uit te werken: dus het goede gedrag positief bevestigen, aangename momenten proberen te hebben en als negatief gedrag: time-out.” (hulpverlener)
8.1.2.2.
Werken met het team
Zoals ook bij het microniveau aangegeven, vonden organisaties het een meerwaarde dat de vastgelopen persoon niet uit de situatie werd gehaald. Hierdoor werd het team meegenomen in het proces, om zo samen naar een betere ondersteuning te streven.
Pagina | 75
Ook voor de teamspirit was het belangrijk dat het team hier samen naar op zoek kon gaan. Zo maakte de directie ook duidelijk dat ze naar de vragen en problemen van hun team luisterden, en actie ondernamen. “Ja, ik denk voor het team ook dat dat heel belangrijk was, dat ze – dat je toont van kijk, we weten dat het niet gemakkelijk is en we willen er ook effectief (nadruk) iets aan doen; we willen samenwerken met andere (nadruk) mensen om daartoe te komen. En dat ze ook het gevoel hebben van ja, we worden ook – allez, we hebben dat ook in het team gedaan en we worden er in meegepakt en we begrijpen nu ook waarom dat N. zo’n gedrag stelt en wat we wel kunnen doen en wat we niet kunnen doen.” (hulpverlener)
Doordat Ampel slechts voor een welbepaalde periode tussenkwam, bleef de verantwoordelijkheid bij het team liggen. Ampel komt niet tussen om over te nemen, maar ondersteunt het team wel om zelf weer verder te kunnen.
Verder werd aangehaald dat het team door de tussenkomst van Ampel meer op een golflengte zat: “Niet direct bij haar, wel bij onze aanpak. We hopen dat het haar toch helpt. Misschien zou het nu wel nog moeilijker gaan met haar als wij die aanpak niet hanteerden. In ieder geval is er meer eensgezindheid.” (hulpverlener)
Een reden om Ampel in te schakelen, is volgens een externe consulent wanneer het team vastzit. Wanneer teamleden een verschillende visie hebben op een situatie, kan Ampel op een “neutrale” manier advies geven.
8.1.2.3.
Het overbrengen van expertise
Een externe consulent getuigde dat het voor haar en haar organisatie een win-win situatie was om met Ampel samen te werken. Zij kon leren over de emotionele ontwikkeling; Ampel kreeg expertise terug over het werken met brussen. “Ja, het is iets dat steeds meer en meer gebruikt wordt door ons team en er wordt meer en meer gekeken op welke niveau – of op welk emotioneel niveau functioneert die gast. Vroeger werd dat niet zo gezien.” (externe consulent) Pagina | 76
Externe consulenten gaven hierbij aan dat zij het voor zichzelf een verrijking vonden om aan de consulten mee te werken. Vooral bijleren over de emotionele ontwikkeling en de doelgroep, werden als belangrijke bijscholing gezien. “Dus zelf vind ik dat dat eigenlijk echt wel je blik verruimt. En ook ja, ik vind het persoonlijk ook een verrijking om daar mee bezig te zijn. Ik vind dat eigenlijk wel heel fijn om te doen, eigenlijk. Je kunt een stuk ondersteuning gaan bieden, elders (nadruk), maar ik vind dat het ook dikwijls naar jezelf wel een dingen teruggeeft zo.” (externe consulent)
Ampel werd ingeschakeld als vorming naar het team toe. “Ze hebben een boeiende manier aangebracht om met de SEO te werken, waar het volledige team iets aan heeft gehad.” (hulpverlener)
Een hulpverlener gaf aan dat Ampel wellicht de bedoeling heeft zichzelf overbodig te maken, door kapstokken aan te reiken waardoor het team bijleert. Zo kan men die kennis ook gebruiken bij andere consulten.
8.1.2.4.
Ampel als “boodschapper”
Een externe consulent legde uit waarom haar organisatie ook reeds de hulp van Ampel had ingeroepen: “En als het een twijfelgeval is of als er wat problemen zijn, dan schakelen wij nu vlug Ampel in, om toch eerst die beeldvorming te hebben, omdat – als het op papier staat en het is vastgesteld door een externe dienst – kun je daar ook gemakkelijker mee naar de context. Van kijk, het is vastgesteld; het komt niet van ons, het is ook zo.” (externe consulent)
Op die manier blijft de organisatie uit de strijd. Andere hulpverleners gaven ook aan dat de expertise van Ampel gebruikt kan worden om ideeën ingang te laten vinden bij het team.
8.1.3. Macroniveau Op macroniveau werd onderzocht welke elementen in de werking van Ampel een meerwaarde betekenden op beleidsniveau. De onderzoeker probeerde een antwoord te
Pagina | 77
formuleren omtrent wat de meerwaarde is van Ampel ten opzichte van andere diensten die met de doelgroep werken.
Een aantal zaken werden op microniveau al besproken als meerwaarde ten opzichte van andere diensten. Dit ging bijvoorbeeld over het gevoel dat ouders hadden dat er naar hen werd geluisterd, dat ze betrokken werden en dat er meerdere visies verenigd werden in de werking van Ampel. In Ampel hadden ze het gevoel een medestander te hebben gevonden. “En ik zat daar gewoon bij alsof jullie hier nu een gesprek zouden houden en ik werd daar gewoon buiten gehouden. Dat heb ik nooit of nooit gehad met Ampel: je werd echt betrokken.” (ouder)
8.1.3.1.
Ampel als ambulante oplossing
Een belangrijk element in de werking van Ampel is het feit dat zij ambulant, in de situatie, te werk gaan. Ze gaan naar de mensen toe en proberen, samen met de context, de vastgelopen situatie te doorbreken.
Een hulpverlener verwoordde dit als volgt: “Ik denk ook – het feit dat je werkt met Ampel – dat het grote voordeel daarvan (nadruk) is, dat je niet (nadruk) de persoon eruit haalt – breng naar een andere voorziening – naar de M. of naar de St. – dat ze het daar oplost en dat je ze terugzet (nadruk). Maar dat je in heel dat oplossen van die problemen, het team (nadruk) meeneemt zodanig dat zij weten wat het probleem veroorzaakt en wat we moeten doen om die problemen niet meer terug te krijgen.” (hulpverlener)
Een externe consulent gaf hierbij aan dat: “*…+ het moment dat er soms maar aangemeld wordt, is vaak heel laat al… (denkt) Dus probeer dan nog maar een keer – inderdaad – ambulant iets te doen.” (externe consulent) Hierbij gaf ze het belang van tijdig aan de alarmbel trekken aan. In een echte crisis is het niet meer mogelijk om ambulant iets te verwezenlijken.
Pagina | 78
8.1.3.2.
Ampel als laagdrempelige (goedkope) dienst
Ten opzichte van andere diensten werd het prijskaartje vaak als meerwaarde aangehaald; zo zei een hulpverlener: “Ik vond dat heel schappelijk, als je vergelijkt met andere diensten of sprekers of vorming, is dat – allez, qua prijs zou me dat zeker niet tegenhouden. En ik denk ook dat het meespeelt: bij ons heeft dat enorm geholpen.” (hulpverlener)
Ook externe consulenten vonden de prijs van Ampel zeer goedkoop. Toch gaven ze aan dat dit nodig was om de drempel, ook voor gezinnen, zo laag mogelijk te houden. “Ik vind het niet slecht dat er iets gevraagd wordt, maar volgens mij moet dat zeker niet meer zijn, want dan ga je een barrière gaan opwerpen en dan ben je te selectief hé.” (externe consulent)
De opmerkingen die hierbij gemaakt werden, waren dat het typisch is voor de sociale sector om bang te zijn geld te vragen en dat Ampel zijn geld waard is. Een derde, opvallende opmerking, was van een externe consulent die aanhaalde dat organisaties soms misschien meer moeite zouden doen, moest het duurder zijn. Ook hier bleef echter benadrukt worden dat het net een kracht is van Ampel om de drempel op die manier zo laag mogelijk te houden.
8.1.3.3.
Ampel als dienst met een groot (informeel) netwerk
Ampel is een team: het bestaat uit twee vaste medewerkers en per consult kan er gekozen worden om nog met externe consulenten te werken. Daarenboven is er een vast consultteam dat om de zes weken samenkomt. Uit dat consultteam kunnen ook deskundigen aangesteld worden om mee een kijkje te nemen in het consult. Dit wordt door zowel ouders, hulpverleners, als externe consulenten geprezen.
Een consulent uit het consultteam zei daarover: “Ik denk dat dat eigenlijk één van de krachten is van Ampel dat vast team van mensen die elkaar onderling kennen, maar ook van uit heel andere – heel verschillende hoeken komen.” (externe consulent) Vooral de meerwaarde van de inbreng van een psychiater zonder lange wachtlijsten werd door ouders als sterkte gezien. Pagina | 79
De ouders maakten ook de vergelijking met andere diensten, waarbij er maar een iemand ter beschikking stond van het gezin. “*…+ ik had een iemand en die had een eigen visie daarover en als je daar niet mee akkoord bent, dan sta je daar hé.” (ouder)
8.1.3.4.
Ampel in vastgelopen situaties/als laatste redmiddel
“Want je creëert natuurlijk de verwachting van: voor alle moeilijke, extreme, situaties…”, zo verwoordde een externe consulent kernachtig dit element uit de werking van Ampel.
Een ouder gaf aan dat ze in een noodsituatie zat en dat daardoor Ampel werd ingeschakeld. Ampel wordt algemeen bekeken als “laatste redmiddel”: als men niet weet waardoor probleemgedrag ontstaat, als men het niet eens is in het team of als ouders en hulpverleners verschillende visies hebben, als men kortom “vastgelopen” is in het zoeken naar een antwoord op de situatie.
Hierbij werden drie opmerkingen gemaakt: ten eerste is het belangrijk om ook in te zien wanneer Ampel geen hulp kan bieden, bijvoorbeeld in acute crisissituaties, waarbij het beter is dat de vastgelopen persoon even uit de situatie wordt gehaald. Belangrijk voor het netwerk is om op tijd Ampel in te schakelen, zodat zo’n crisissituatie vermeden kan worden.
Een tweede opmerking kwam van een externe consulent die aangaf dat een vraag die puur gebaseerd was op beeldvorming, geen echte zaak meer is voor Ampel. Door de puzzelstukken zelf even samen te leggen, kan dat ook opgelost worden. Wanneer men hier echter op vastloopt, kan dat wel een basis zijn om Ampel erbij te roepen.
Een derde opmerking behandelde de verwachting dat Ampel telkens voor moeilijkere situaties zal komen te staan en dus meer expertise zal moeten opbouwen. “*..+ omdat binnen een organisatie zelf veel meer vorming rond zo’n dingen wordt opgenomen – dat ook mensen met veel meer mensen – misschien – geconfronteerd worden die zo – hé – af en toe eens vree moeilijk zijn en het proberen zelf te doen. En daardoor alleen nog maar echt extreme – extreem moeilijke situaties gaan aanmelden – ik weet het niet. Dat kan meespelen denk ik.” (externe consulent) Pagina | 80
Voor het beleid van een organisatie is Ampel een krachtige werking, omdat hun enig exclusiecriterium het hebben van een verstandelijke beperking is. En ook hierover kan nog gediscussieerd worden.
8.1.3.5.
Ampel als intensieve tussenkomst
Wanneer de vergelijking gemaakt werd van Ampel met andere diensten, viel voor een hulpverlener vooral de intensiviteit van Ampel op: “*…+ dat was waarschijnlijk een jaar lang, hebben wij elke maand een uur of twee naar het centrum G. geweest. Dus dat was ook een serieuze investering en dat was niet intensief genoeg. Hier is Tine op de werkvloer gekomen, in contact met F., terwijl: G. centrum kwam niet in contact met de patiënt. ’t Is nog veel – we werden nog beter ondersteund.” (hulpverlener)
8.2.
Onderzoeksvraag twee
Als tweede grote onderzoeksvraag, werden tips ter verbetering van de werking van Ampel bevraagd. Hoewel veel respondenten aangaven geen tips te kunnen benoemen, kreeg de onderzoeker (indirect) toch enkele antwoorden op die vraag.
Een aantal van de bedenkingen die gemaakt werden, werden door de respondenten zelf bijna onmiddellijk weer ontkracht. Zo stelde een ouder zich de vraag of het werken via e-mail ook voor oudere familieleden een handig communicatiemiddel zou zijn. Daarop volgde direct de opmerking dat de medewerkers van Ampel hier dan wel rekening mee zouden houden en op een andere manier zouden communiceren. Een hulpverlener stelde voor dat de medewerkers van Ampel misschien eens tijdens een korte briefing konden langskomen, om te kunnen ondersteunen op het moment dat het probleem zich voordeed. De bedenking volgde snel dat dit misschien niet haalbaar zou zijn.
Hieronder volgen zes aandachtspunten om de kwaliteit van de werking nog te optimaliseren.
Pagina | 81
8.2.1. Duidelijke afspraken op voorhand Een externe consulent gaf aan dat ze van hulpverleners in het algemeen wat meer moeite verwacht om ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk hulpverleners aanwezig kunnen zijn tijdens overlegmomenten. Tijdens het consult waarrond ze bevraagd werd, zat er weinig continuïteit in de aanwezigheid van begeleiders tijdens de intervisiemomenten. De beeldvormingsfase was vlot verlopen, maar erna ontbrak voor haar de schwung. Daarnaast werden weinig voorbeelden door het team aangehaald. “Allez, ze vragen uiteindelijk dat er iemand komt – allez, het moet natuurlijk van twee kanten komen hé, ik wil niet niet inschikkelijk zijn, maar soms denk ik een beetje van misschien moet er vanuit de voorziening iets meer inspanning gedaan worden om een overlegmoment te plaatsen op een moment dat er wat meer volk aanwezig is of moeten ze ook een keer hun uurrooster aanpassen hé om te maken dat er mensen op dienst zijn. Allez, dat vind ik wel belangrijk. Maar om dat allemaal te gaan stipuleren op voorhand in een of andere overeenkomst, dat is een beetje moeilijk hé. Ik denk: het feit dat er actieve samenwerking en medewerking gevraagd wordt, en inbreng van de medewerkers, dat dat niet slecht zou zijn, maar dat is dan nog vrij ruim te interpreteren.” (externe consulent)
Door op voorhand duidelijk aan te geven wat verwacht wordt – zonder hierbij de schoolmeester uit te hangen –, zou de werking nog vlotter kunnen verlopen. Door tijdens het eerste overlegmoment enkele volgende momenten vast te leggen, zouden ook problemen qua timing kunnen worden voorkomen.
8.2.2. Sensibiliseren versus middelen Een externe consulent maakte de opmerking over het bekendmaken van Ampel: “Euhm, ja, het hangt allemaal weer met elkaar samen hé. want natuurlijk: als je meer gaat bekendmaken bij bepaalde groepen waar dat er nu – denk ik – veel nood is aan zoiets, maar nog niet veel bekendheid is – hangt natuurlijk samen met de vraag dat je het toenemend aantal consulten moet kunnen oppikken.” (externe consulent)
Hierbij zal een balans moeten worden gezocht tussen bekendmaken en het vrijmaken van middelen om aan de extra aanmeldingen tegemoet te kunnen komen. Pagina | 82
8.2.3. Verzekeren dat iedereen betrokken wordt Een hulpverlener haalde aan dat ze het jammer vond dat niet iedereen betrokken was bij de overlegmomenten van Ampel. Daarbij maakte ze wel de bedenking dat het dan misschien de taak van de betrokken hulpverleners was om de ideeën die uit die momenten voortkwamen, nadien over te brengen naar de rest van het team.
8.2.4. De doelgroep afbakenen Naar de toekomst toe, zal het volgens een externe consulent belangrijk worden om goed af te bakenen wie tot de doelgroep van Ampel behoort. Zo vermeldde ze: “Allez, het enige criterium wat ze – denk ik – nu hanteren en ook het enige – ja, plus dat mensen moeten functioneren op het niveau van iemand met een verstandelijke beperking en dat is dan ook breed hé: moet je een verstandelijke beperking hebben of op dat niveau functioneren? Dus je kunt daar alweer over discussiëren…” (externe consulent)
Het zal naar de toekomst toe van belang zijn om hier duidelijke afspraken rond te maken. Een van de belangrijke taken van Ampel is om goed door te verwijzen. Een externe consulent verwees hierbij naar het zorgcircuit, waarbij Ampel als aanmeldingspunt/draaischijffunctie zou kunnen fungeren.
8.2.5. Evaluatie aan de hand van het aanmeldingsformulier? Een hulpverlener bracht het nut van het aanmeldingsformulier als evaluatie-instrument naar voor: “ik heb een aantal vragen voorgelegd aan het team ook, van: wat denken jullie? En zo bijvoorbeeld naar de pluspunten van de persoon. Dat hebben we ook samen met het team gedaan. Dat was dan ook vree confronterend. Zo van ja, die pluspunten – op dat moment was dat zo moeilijk om te noemen, omdat het zo moeilijk liep. Terwijl nu – ik denk, moesten we dat nu invullen, dat dat een heel ander formulier zou zijn natuurlijk.” (hulpverlener)
Wanneer nagedacht wordt over mogelijke manieren om het proces te evalueren, kan deze opmerking in de discussie worden meegenomen.
Pagina | 83
8.2.6. Draagkracht van de medewerkers van Ampel Een element dat vooral door externe consulenten naar voor kwam, was de mogelijkheid om ideeën af te toetsen bij de medewerkers van Ampel. Wanneer zij een consult samen doorliepen, vonden ze het werken met twee een meerwaarde. Deze opmerkingen kunnen doorgetrokken worden naar de werking van de consulentenwerking in het algemeen: wanneer er meerdere vaste medewerkers per consulentenwerking werken, kan de draaglast verdeeld worden. Behalve het verdelen van het werken en het aftoetsen van ideeën, kan men elkaar dus ook emotioneel ondersteunen.
“Vroeger zou je al – denk ik – regelmatig een keer iemand van de andere coördinatoren bellen om een keer af te checken, maar nu kan dat – dat is echt waardevol denk ik dat dat binnen een team kan.” (externe consulent)
“En dat heb je zo – de laatste twee jaar heb ik dat wel een paar keer echt (nadruk) gezien, heel concreet, van – dat het teveel wordt voor de mensen. Maar als je dan kunt samenzitten, dingen delen, euhm… Het is niet dat het daarom minder zwaar wordt – de casussen zijn nog altijd even zwaar – het werk… Allez, ik denk niet dat Trees nu bijvoorbeeld minder werk heeft, er zijn gewoon meer vragen. Maar je kunt al meer een keer afchecken bij elkaar. Ik denk dat dat wel – allez, naar iets houdbaar houden en de werking laten draaien – dat dat eigenlijk een heel belangrijke is.” (externe consulent)
“*…+ ja, eigenlijk hetzelfde wat dat de consulenten – wat de coördinatoren binnen hun consult doen – die externe blik – daar dingen terug opentrekken – kan – denk ik – iemand die nog externer is, die niet echt in de casus zit, dat nog een keer doen met een collega dan. Dus in die zin is dat wel waardevol.” (externe consulent)
Een hulpverlener nuanceerde deze meerwaarde, door het geven van de waarschuwing dat werken met twee soms voor onduidelijkheid kan zorgen. Wanneer twee medewerkers van Ampel samen naar een overlegmoment gaan, is het belangrijk dat er goed wordt afgesproken wie het aanspreekpunt zal zijn en wie het woord zal voeren tijdens die momenten.
Pagina | 84
Hoofdstuk 9: Discussie en conclusie
9.1.
Discussie
Met deze masterproef wou de onderzoeker op zoek gaan naar de potentiële meerwaarde van de consulentenwerkingen in Vlaanderen, als dienst die de expertise binnen de geestelijke gezondheidszorg en de gehandicaptensector probeert te verenigen. Het onderzoek werd in West-Vlaanderen afgenomen. Rekening houdend met de provinciale verschillen tussen de consulentenwerkingen, worden hier – na een terugblik op het onderzoek in West-Vlaanderen – desalniettemin voorzichtige besluiten voor de algemene werking beschreven. Alle consulentenwerkingen zijn immers uit eenzelfde nood ontstaan en baseren zich grotendeels op dezelfde principes.
9.1.1. Meerwaarde van de West-Vlaamse consulentenwerking? Wanneer bovenstaande resultaten worden geanalyseerd, wordt duidelijk dat de consulentenwerking een complex proces behelst, dat niet door enkele gestandaardiseerde tests in kaart kan worden gebracht. Ondanks de tendens in onze samenleving om evidence based te werk te gaan, werd in deze masterproef bewust gekozen voor een kwalitatief, diepgaand onderzoek. Zoals Engelse collega’s van de consulentenwerkingen aangaven (Legge, A. & Moran, J. (01/12/2010), mondelinge communicatie), is hun werking effectief wanneer hun cliënten zeggen dat het effectief is; ze spreken over “Practice-Based Evidence”.
In dat opzicht kunnen de consulentenwerkingen uit voorgaand masterproefonderzoek besluiten dat hun werking positief wordt beleefd. Zoals ook uit vorig onderzoek (Claes et al., 2010) gesteld werd, werd het bieden van een externe blik (micro), het casusoverschrijdende aspect (meso) en het feit dat het om een ambulante, laagdrempelige werking gaat (macro), als kracht van de consulentenwerking gezien. Daarnaast kwamen enkele nieuwe aspecten naar voor.
Op microniveau werd de volgende vraag gesteld: “Wat betekent omgevingsondersteuning nu
concreet
voor
een
vastgelopen
situatie?
Welke
elementen
binnen
deze
Pagina | 85
omgevingsondersteuning betekenen een mogelijke meerwaarde voor de kwaliteit van bestaan van de cliënt en zijn natuurlijk/professioneel netwerk?”. Doorheen de semigestructureerde interviews werden hier uitgebreide antwoorden op gegeven, waarvan de belangrijkste hier nogmaals besproken worden.
Wat in bijna alle interviews aan bod kwam, is het gevoel dat de betrokkenen aan de tussenkomst van Ampel overhouden: de respondenten voelden zich beluisterd, hadden het gevoel dat ze met hun bekommernissen én kritische bedenkingen bij de medewerkers terecht konden; de medewerkers van Ampel pasten zich aan hun noden aan. Er werd voldoende intensief aan het consult gewerkt. Het belang van de beeldvorming kwam naar voor, maar ook het begeleiden en ondersteunen bij het implementeren van de adviezen werd als belangrijk benoemd. Hierbij werd het als meerwaarde gezien dat er veel met voorbeelden wordt gewerkt. De expertise van de consulentenwerking werd onderstreept.
Op mesoniveau werd op volgende vraag een antwoord gezocht: “Wat zien organisaties als cruciale meerwaarde aan de tussenkomst van Ampel bij vastgelopen situaties?”. Op dat niveau werd vooral het werken met het team als zeer positief ervaren: het team was op die manier betrokken bij de verandering. De consulentenwerking werd als welkome boodschapper gezien, wanneer een team iets niet overgebracht kreeg bij een familie, of wanneer een orthopedagoge iets niet verkocht kreeg bij het team.
Op macroniveau luidde de vraag: “Waar ligt de potentiële meerwaarde van de consulentenwerkingen ten opzichte van het huidige aanbod van de geestelijke gezondheidszorg en de gehandicaptensector?”. De intensieve tussenkomst van de consulentenwerking werd als meerwaarde geduid ten opzichte van andere diensten. Het (informele) netwerk dat rond de consulentenwerking werd opgebouwd en het gegeven dat de consulentenwerking bij vastgelopen situaties tussenkomt, waren twee andere belangrijke elementen in de werking.
Met betrekking tot de tweede onderzoeksvraag “Wat zijn tips ter verbetering van de werking van Ampel?” bleek dat enkele afspraken op voorhand duidelijker kunnen worden gestipuleerd, zoals de vraag tot actieve betrokkenheid van het professioneel netwerk. Ook Pagina | 86
gaf een externe consulent de tip om tijdens het eerste overlegmoment onmiddellijk enkele volgende afspraken vast te leggen. Naar evaluatie toe, kwam het voorstel om het aanmeldingsformulier als basis te nemen. Naar de toekomst toe werd daarnaast aangeraden om, gezien de groeiende bekendheid van Ampel, de doelgroep voldoende af te bakenen. Volgens een externe consulent kan de functie van Ampel in het zorgcircuit een aanzet zijn voor deze discussie. Een zeer belangrijke opmerking die door verschillende respondenten werd gemaakt, is dat het werken met twee in de consulentenwerking een grote meerwaarde betekent. Zowel om ideeën bij elkaar af te toetsen, als om de draagkracht van de medewerkers te vergroten, kan dit de werking optimaliseren.
Uit die resultaten zijn enkele reflecties voor de werking en het beleid voortgekomen.
9.1.2. Reflecties op microniveau 9.1.2.1.
Kookboek versus reisgids
Binnen de werking van Ampel verwachten cliënten soms een bepaalde zekerheid dat de aanpak zal werken. Ze komen bij Ampel terecht omdat ze in een vastgelopen situatie zijn terechtgekomen. Ze verwachten van de medewerkers van Ampel duidelijke antwoorden, waarbij hen verzekerd kan worden dat aanpak X binnen X-aantal maanden voor verbetering zal zorgen. Zo zit de werking van een consulentenwerking echter niet in elkaar. Ampel, alsook de andere consulentenwerkingen, leveren geen kookboek met een stappenplan hoe te werk te gaan. De metafoor van de reisgids past hier beter: er worden enkele routes op papier gezet, waaruit de reizigers kunnen kiezen. Er wordt per route beschreven welke paden ze het best nemen, maar welke route ze kiezen, bepalen ze zelf. Het is ook mogelijk om meerdere routes te combineren. Sommige reizigers zullen hier zelf creatief in zijn, andere zullen ervoor kiezen om de uitgeschreven routes te volgen.
Aan elk advies dat gegeven wordt, moet dus nog een zekere vertaalslag gekoppeld worden. Op die manier worden de adviezen iets van het professioneel/natuurlijk netwerk zelf, aangepast aan hun specifieke situatie. De consulentenwerking zet haar cliënten weer op weg en ondersteunt gedurende een welbepaalde implementatieperiode. Daarna is het de Pagina | 87
bedoeling dat het netwerk van de vastgelopen persoon met hernieuwde energie opnieuw zelf aan de slag kan met de situatie.
9.1.3. Reflecties op mesoniveau 9.1.3.1.
Communities of Practice
Dit is de kracht van de consulentenwerking: ze zet de verschillende betrokkenen samen, waarbij ieders perspectief beluisterd wordt. Alle informatie, zowel uit het heden als uit het verleden, wordt meegenomen in een holistische beeldvorming. Er wordt ingespeeld op de specifieke vragen van de betrokkenen. Gedurende dit proces, worden een aantal zaken reeds duidelijk voor de betrokkenen.
Aan dit gegeven kunnen de “Communities of Practice” (Laluvein, 2010; Mortier, 2010; Wesley & Buysse, 2001; Wenger, McDermott, & Snyder, 2002) gekoppeld worden. Communities of Practice zijn groepen mensen die een probleem of bezorgdheid met elkaar delen, en die hun expertise daaromtrent uitbreiden door langdurig met elkaar in interactie te gaan (Wenger et al., 2002). Hierbij staat centraal dat leren een proces van sociale participatie is. In een kleine groep, die respectvol bejegend wordt, wordt zeer open over de problemen gepraat. De groep die door de consulentenwerking wordt samengebracht, overstijgt de organisatorische grenzen, door het betrekken van organisaties uit zowel de gehandicaptensector als de geestelijke gezondheidszorg (Wesley & Buysse, 2001).
Doordat het professioneel en natuurlijk netwerk van een cliënt samen de problemen benaderen, geven ze er samen betekenis aan en zoeken ze gezamenlijk naar nieuwe strategieën. Hierbij wordt voorbijgegaan aan de strijd om macht en status, die soms de hulpverlener-ouderrelatie bepaalt. Door het delen van ervaringen en verhalen, wordt onbewuste kennis expliciet gemaakt. Het gezamenlijk beeld dat hieruit ontstaat, kan het referentiekader van de betrokkenen veranderen (Laluvein, 2010).
Wanneer een professioneel en natuurlijk netwerk rond een cliënt samenkomt met de consulentenwerking, wordt op die manier te werk gegaan: er worden concrete vragen gesteld, waaraan verhalen gekoppeld worden. Uit die verhalen kunnen patronen ontward Pagina | 88
worden. Wanneer het professioneel netwerk met het natuurlijk netwerk praat, (h)erkennen ze elkaars bezorgdheden en kunnen ze elkaar op een andere manier leren kennen. Wederzijdse betrokkenheid is de eerste dimensie van de Community of Practice (Laluvein, 2010). Wanneer het netwerk rond een cliënt bereid is om intensief samen te werken met de consulentenwerking, geven ze aan een gedeeld doel te hebben; ze gaan dezelfde uitdaging aan. Die gedeelde uitdaging vormt de tweede dimensie van de Community of Practice (Laluvein, 2010). De consulentenwerking probeert – als het ware als moderator – tot een gedeeld beeld te komen aan de hand van die gesprekken en andere informatie. Hieruit worden adviezen geformuleerd. Het netwerk kan zelf haalbare voorstellen doen om de omgeving aan te passen. Door een consequente, gedeelde aanpak probeert men die adviezen te implementeren. Dit gedeeld repertoire telt als derde dimensie (Laluvein, 2010).
Doordat de betrokkenen heel het proces gevolgd hebben, is er meer begrip en een grotere bereidheid om de adviezen van de consulentenwerking in de praktijk om te zetten. Dit werd tijdens dit onderzoek door verschillende hulpverleners aangehaald als belangrijke meerwaarde van Ampel. Bovendien werd de haalbaarheid van een advies telkens bevraagd. Zoals bij onderzoeksvraag twee aangegeven, is het belangrijk dat alle betrokkenen gemotiveerd zijn. Ook dit is een cruciale voorwaarde van de Communities of Practice (Laluvein, 2010). Wanneer de wil er niet is om samen te werken en te onderhandelen, verkleint de kans op mogelijke verandering.
9.1.3.2.
Betrokkenheid als wisselwerking
Het viel gedurende voorgaand onderzoek op dat hulpverleners die rechtstreeks bij het proces van Ampel betrokken waren, meer “mee” waren in de nieuwe visie op de vastgelopen persoon. Hulpverleners gaven zelf aan dat ze het niet altijd evident vonden om wat gezegd werd tijdens de overlegmomenten, op een correcte manier over te brengen naar hun collega’s. Het gedachtegoed omtrent de emotionele ontwikkeling werd hierbij als voorbeeld aangegeven. Bij een ander consult was er een algemene vorming gegeven rond dit gedachtegoed, waardoor alle medewerkers uit die voorziening op de hoogte waren. Zoals Pagina | 89
bij de tweede onderzoeksvraag vermeld, is het niet evident om alle betrokkenen evenveel aanwezig te laten zijn tijdens het proces. De kracht van de consulentenwerking zou teniet gedaan worden wanneer de medewerkers zoals een schoolmeester zouden staan zwaaien met een huishoudelijk reglement. Anderzijds kan misschien nog duidelijker gestipuleerd worden wat van de betrokkenen wordt verwacht.
9.1.4. Reflecties op macroniveau 9.1.4.1.
Bouwen aan een netwerk: een vergelijking met het case management
Tijdens een consult worden netwerken uitgebouwd rond een vastgelopen persoon. Hier helpen de consulentenwerkingen verder aan bouwen door in hun adviezen ook voorstellen te doen wat betreft andere organisaties in het hulpverleningslandschap. Dit kan gaan om een
thuisbegeleidingsdienst,
een
centrum
geestelijke
gezondheidszorg,
een
vrijwilligersorganisatie en dergelijke meer. Ze verwijzen de vastgelopen persoon door en helpen ook de eerste stappen te zetten. Op die manier wordt afgesloten met de zekerheid dat de ondersteuning kan worden verdergezet.
Hieraan kan het gedachtegoed omtrent case management gekoppeld worden. Hoewel aan case management (Brun & Rapp, 2001; Howgego, Yellowlees, Owen, Meldrum, & Dark, 2003; Rapp, 1993; Schaedle & Epstein, 2000), afhankelijk van de specifieke vorm, verschillende kenmerken worden toegeschreven, geven volgende criteria de basis weer: het gaat om outreachend, ambulant werken, waarbij de cliënt een stem krijgt om samen met de case manager een individueel plan op te stellen, nadat een “assessment” of holistisch beeld is gevormd. Case management verleent een continue ondersteuning aan de cliënt, waarbij nabijheid en de relatie tussen cliënt en case manager voorop staan. De bedoeling van case management is het terugdringen van de hoge kosten van residentiële hulpverlening.
Hoewel de consulentenwerking slechts tijdelijk tussenkomt, zijn de gelijkenissen duidelijk. Ook de consulentenwerking probeert alle betrokkenen te betrekken, dus in de mate van het mogelijke ook de cliënt zelf. De consulentenwerking stapt naar de betrokkenen toe (outreachend), om op ambulante wijze tijdelijke ondersteuning te bieden. Er wordt een beeld gevormd aan de hand van verschillende soorten informatie: tests, gegevens van Pagina | 90
vroeger, gesprekken met alle betrokkenen en observaties kunnen hiertoe dienen. Aan de hand van dat holistisch beeld, worden adviezen tot aanpak geformuleerd. Zoals duidelijk naar voor komt bij de eerste onderzoeksvraag, wordt de relatie die de betrokkenen met de consulentenwerking hebben positief ervaren. Hoewel het niet het primaire doel is van de consulentenwerking, is een (positief) neveneffect dat de kosten van residentiële hulpverlening worden teruggedrongen.
Waar het case management gepaste ondersteuning zoekt en zelf ook ondersteuning blijft opnemen, zal de consulentenwerking dit laatste niet doen, maar wel verdere ondersteuning proberen te verzekeren via doorverwijzen en versterken van het bestaande netwerk.
9.1.4.2.
De consulentenwerking als “verbindende buitenstaander”
De consulentenwerking kan als “verbindende buitenstaander” (Stoopendaal, 2008) worden gezien: ze komen slechts tijdelijk tussen en kijken met een andere, externe bril naar de situatie. Doordat ze niet vergroeid zijn met die situatie, zijn ze in staat nieuwe verbindingen te maken tussen de informatie die voorhanden is. Aan verbindend werken geeft de onderzoeker van deze masterproef ook de betekenis van het maken van de verbinding tussen het professioneel en natuurlijk netwerk van een cliënt. Daarnaast kan dit verbindend werken volgens de onderzoeker ook beschouwd worden als het verbinden van de verschillende organisaties en sectoren in het hulpverleningslandschap.
9.1.4.3.
Kortdurend proces als kracht of valkuil?
Dat een consulentenwerking slechts tijdelijk tussenkomt, wordt algemeen als een meerwaarde gezien. Zo komt hun tussenkomst minder bedreigend over, aangezien ze niks kunnen afdwingen en geen negatieve gevolgen kunnen koppelen aan wat tijdens de bijeenkomsten wordt gezegd (Claes et al., 2010). Daarnaast zorgt het er voor dat het netwerk van de vastgelopen persoon weer aan de slag kan. Dat element in hun werking kenmerkt echter ook hun afhankelijkheid: wanneer een organisatie of familie er niet voor openstaat, kan de consulentenwerking weinig beginnen. Verschillende respondenten gaven de moeilijkheid hiervan aan. Na het geven van de adviezen, volgt een implementatiefase, gevolgd door een soort evaluatiegesprek. Echter, de mate waarin de adviezen daarna Pagina | 91
worden opgevolgd, hangt van de betrokkenen zelf af. Verschillende hulpverleners gaven hierbij aan dat zij als aandachtbegeleider of orthopedagoog erop moesten toezien dat de nieuwe beeldvorming en de adviezen die daaraan gekoppeld waren, levendig werden gehouden. Hierbij vonden ze het wel een grote hulp dat ze een verslag hadden dat ze konden herlezen.
9.1.4.4.
Betaalbare expertise?
Net omdat het over vastgelopen situaties gaat waarbij de consulentenwerking, zo blijkt uit de resultaten, vaak als laatste redmiddel wordt gezien, is het belangrijk om zoveel mogelijk mensen in de Communities of Practice te betrekken. Een opmerking die door enkele externe consulenten hieraan werd toegevoegd, is dat er telkens moeilijkere vragen op de consulentenwerking afkomen. De medewerkers zullen dus extra expertise moeten vergaren, maar op hoeveel vlakken kan één hulpverlener expertise hebben? Een andere optie is om de hulp van gespecialiseerde externe consulenten in te roepen. Momenteel wordt er in West-Vlaanderen van externe consulenten verwacht dat ze vrijwillig meehelpen aan een consult. Wanneer het meer en meer over gespecialiseerde expertise zal gaan, zal die vrijwillige medewerking geen evidentie blijven.
Een van de werkzame elementen, die uit voorgaand onderzoek naar voor komt, is dat de consulentenwerking weinig geld vraagt voor haar diensten. Als men dit element wil behouden, zal men meer middelen vrij moeten maken om de consulentenwerking nog optimaal te laten draaien.
Het welzijnsbeleid in Vlaanderen erkent het belang van samenwerking tussen verschillende sectoren. In het beleidsplan geestelijke gezondheidszorg Vlaanderen (Vandeurzen, 2010a) worden de consulentenwerkingen als voorbeeld van good practice gezien. Het beleid van Vandeurzen (2009) ijvert immers voor een hulpverlening die cliënten zo lang als mogelijk thuis laat wonen, met ondersteuning zo dicht mogelijk bij de cliënt. Vraaggestuurd werken, zorg op maat, toegankelijkheid en betaalbaarheid zijn kernwoorden in dit beleid.
Pagina | 92
Dit verklaart waarom de consulentenwerkingen als good practice worden erkend: wanneer een ondersteuningsvraag gesteld wordt, volgt zo snel mogelijk een eerste overlegmoment. Daarin
wordt
de
vraag
verder
geconcretiseerd
en
wordt
onderzocht
of
de
consulentenwerking de vraag zelf verder op zich neemt, of als een doorverwijzing nodig blijkt. Wanneer de consulentenwerking het consult verderzet, worden zowel het natuurlijk en professioneel netwerk, als de cliënt zelf in de mate van het mogelijke betrokken. Zoals eerder vermeld, worden verschillende gegevens samengenomen om tot een holistisch beeld te komen. De doelstelling van de consulentenwerkingen is om binnen de vier maanden na de intake
te
starten
met
deze
beeldvormingsfase.
Op
die
manier
probeert
de
consulentenwerking vraaggestuurd te werken.
De consulentenwerking gaat ondersteuning bieden in de (thuis)omgeving van de cliënt. Overlegmomenten gaan door in de organisatie waar de cliënt verblijft of bij het natuurlijk netwerk thuis. Zo wil de consulentenwerking een toegankelijke werking garanderen.
In veel gevallen wordt de consulentenwerking ingeroepen om een residentiële behandeling te vermijden. Door alternatieve oplossingen te zoeken, probeert men de cliënt zo lang mogelijk thuis te ondersteunen. De deïnstitutionaliseringstrend kan hierin worden herkend. Zo worden de kosten voor zowel de overheid als het natuurlijk netwerk gedrukt. De consulentenwerking ijvert er immers voor haar werking zo laagdrempelig mogelijk te houden: wanneer het professioneel netwerk een vraag aanmeldt, betaalt deze €200; wanneer het natuurlijk netwerk aanmelder is, betaalt die €50. Ook hier houdt de consulentenwerking rekening met de mogelijkheden van de betrokkenen (Vangansbeke, T. & Morisse, T., (07/09/2011), mondelinge communicatie).
Er
wordt
vanuit
het beleid
dan
ook
gepleit
voor een uitbreiding van de
consulentenwerkingen in Vlaanderen. Aan uitbreiding moeten uiteraard middelen worden gekoppeld.
Pagina | 93
9.1.4.5.
Discretionaire ruimte versus evidence based practice
Sinds 1 januari 2011 worden de consulentenwerkingen structureel gesubsidieerd door de overheid, via het SEN (Steunpunt Expertisenetwerken vzw, 2011). In het voorstel om tot een overeenkomst te komen, stelt het SEN dat er jaarlijks gecontroleerd zal worden in welke mate de consulentenwerkingen hun taak nog goed volbrengen. In het geval van ernstige tekortkomingen kunnen de gelden worden teruggevorderd.
Het is in dit opzicht dat auteurs zoals Evans (2011), Evans en Harris (2004) en Tonkens (2008) voor een discretionaire ruimte pleiten. Hiermee doelen ze op ruimte voor professionals om naar eigen inzicht te handelen en beslissingen te nemen. Volgens deze auteurs is het moeilijk om te werken aan de hand van vaste protocollen. Ze betwisten niet dat richtlijnen bruikbaar kunnen zijn en evaluatie van een werking is zeker niet ongewenst, maar professionals moeten de vrijheid kunnen krijgen om van die richtlijnen af te wijken. Van Gennep (2007) noemt de discretionaire bevoegdheid zelfs een van de kenmerken van professionalisme, waarmee hij het belang ervan duidt. Hij verwijst naar Freidson (2001, in Van Gennep, 2007, p84), wanneer hij hiervoor pleit: “Professionals mogen op grond van hun opleiding en de diploma's die getuigen van het succesvol afsluiten van die opleiding, diensten verlenen die grote discretie vereisen. Dit houdt in dat zij het recht hebben om zelf zich een oordeel te vormen over het probleem waar zij beroepshalve mee te maken krijgen en naar dit oordeel te handelen. Daartoe moeten zij hun werk zelf organiseren en controleren. Zij bepalen zelf de criteria waarmee zij hun werk controleren en zijn vrij van controle door diegenen die hen hebben aangesteld.”
In dat opzicht valt verder op dat de consulentenwerking de tijd neemt om alle informatie op te zoeken, naar alle verhalen te luisteren, alle nodige tests af te nemen en dergelijke, ondanks de huidige tendens om elk gesprek in tijd te meten en zo efficiënt mogelijk te werken. Een proces van de consulentenwerking gaat over verscheidene maanden, opdat de betrokkenen de tijd zouden krijgen om na te denken over het nieuwe beeld op de persoon met een beperking en om de adviezen te kunnen implementeren.
Het gedachtegoed van Tonkens (2008) en Van Gennep (2007) volgend, kunnen de consulentenwerkingen de aandachtspunten die uit de tweede onderzoeksvraag zijn Pagina | 94
gekomen – zoals ook werd herhaald in 9.1.1. – naar eigen goeddunken aanpakken. Zo kunnen deze aandachtspunten een aanzet geven om de samenwerkingsovereenkomst te herbekijken. In het uitwerken van een systematische evaluatie kan de tip omtrent het gebruiken van het aanmeldingsformulier in rekening worden genomen.
Ook beleidsmatig kunnen enkele van deze aandachtspunten als mogelijks op te lossen knelpunten worden gezien. In theorie wordt de consulentenwerking als voorbeeld van good practice geprezen, dus zou men een uitbreiding van die consulentenwerkingen kunnen verwachten. In de praktijk is het echter niet evident om aan sensibilisering te doen, aangezien de consulentenwerkingen nu al een grote caseload hebben en wachtlijsten moeten aanleggen. Als het recht op gezondheidszorg voor iedereen moet kunnen gelden, zullen meer middelen moeten worden vrijgemaakt. Wanneer er meer middelen ter beschikking zijn, kan er ook een uitbreiding in personeel komen. Uit het onderzoek blijkt immers dat niet alleen het werk op die manier verdeeld wordt, maar ook de draagkracht kan worden vergroot. Aangezien de consulentenwerkingen met vastgelopen situaties werken, kan het enkel een meerwaarde betekenen wanneer enkele voorstellen bij iemand anders kunnen worden afgetoetst. Door af en toe te ventileren en consulten met elkaar door te spreken, vergroot ook het welzijn van de medewerkers van de consulentenwerkingen.
9.1.5. Naar een integratieve handelingsorthopedagogiek… Uit dit alles kan besloten worden dat de consulentenwerkingen een integratieve handelingsorthopedagogiek nastreven, in de betekenis die Broekaert (2009) eraan geeft. De consulentenwerking zet een breedvoerige beeldvorming op, op basis van logica, observatie en ervaring. De essentie ligt volgens Broekaert (2009) in de “creatieve zoektocht al doende” (p22). Theorieën worden omwille van de cliënt geïntegreerd; men werkt metatheoretisch. Afhankelijk van het consult, worden bepaalde theorieën gevolgd bij het benaderen van de probleemsituatie. Eventueel worden externe deskundigen gevraagd om een vorming te komen geven over de problematiek. Daarenboven krijgen ouders en hulpverleners informatie over boeken die ze kunnen lezen, of verenigingen die ze kunnen contacteren die hen meer informatie kunnen bieden. Die extra informatiebronnen worden steeds aangewend in functie van het consult. Pagina | 95
Hierbij wordt benadrukt dat het gevormde beeld niet stabiel is; het is beweeglijk en fluctuerend.
9.2.
Beperkingen van het onderzoek
Aan voorgaand masterproefonderzoek kunnen enkele beperkingen worden gekoppeld.
Aangezien dit onderzoek gevoerd werd in het kader van een masterproef, was het niet mogelijk om een tweede onderzoeker in te schakelen om de resultaten te controleren. In dit onderzoek werden geen personen met een verstandelijke beperking bevraagd, hoewel het belang daarvan uit wetenschappelijke literatuur blijkt (Gilbert, 2004; Van Hove & Blontrock, 1998). Aanvankelijk was dat het opzet, maar op vraag van het natuurlijk en professioneel netwerk, werd het onderzoek tot externe consulenten, het professioneel en natuurlijk netwerk beperkt. Er werd gevreesd dat een interview onnodige stress met zich mee zou brengen voor de persoon met een beperking. Hoewel het aanvankelijk de bedoeling was om een zo heterogeen mogelijke steekproef te trekken, zijn geen minderjarigen bevraagd. Ondanks het historisch gegroeid zijn van de consulentenwerkingen als enkel voor meerderjarigen, is er de laatste jaren nochtans wel een openheid naar minderjarigen ontstaan.
Voorts heeft de onderzoeker zichzelf een beperking in aantal consulten opgelegd. Aanvankelijk waren er zeven consulten waarbij telkens het natuurlijk en/of professioneel netwerk bevraagd konden worden, alsook in sommige gevallen een externe consulent. Bij enkele consulten was het niet mogelijk om een van de drie partijen te bevragen, bijvoorbeeld omdat de ouders liever vermeden dat de onderzoeker met het professioneel netwerk zou praten, of omdat het professioneel netwerk niet bereid was haar medewerking te verlenen aan dit onderzoek. Na afname van de meeste interviews, bleek dat vier audio-opnames verloren waren gegaan. Dit zorgde ervoor dat een volledige case wegviel, aangezien daar maar één partij bij betrokken was. Bij de andere drie interviews, allemaal komend uit hetzelfde consult, was het mogelijk om twee van de drie personen uit het professioneel netwerk via e-mail te contacteren, waardoor hun bijdrage nog kon worden gerecupereerd. Pagina | 96
Generaliseren van dit onderzoek kan niet zomaar gebeuren, aangezien enkel Ampel, de West-Vlaamse consulentenwerking, onderzocht werd. Ook dit was een pragmatische keuze. Aangezien de consulentenwerkingen in Vlaanderen elk hun eigen werking hebben, worden uit voorgaande bevindingen slechts heel voorzichtig conclusies getrokken voor het werkveld.
Tenslotte was de onderzoeker betrokken bij de werking van Ampel. Enerzijds was dit een hulp, om zo de werking beter te kunnen doorgronden en te begrijpen waar de respondenten over praatten. Anderzijds zou het kunnen dat de respondenten niet geneigd waren bepaalde bevindingen met de onderzoeker te delen, omdat ze wisten dat de onderzoeker stage deed bij de consulentenwerking. Hoewel gepoogd werd zo duidelijk mogelijk alle stappen van het onderzoek transparant te weergeven en zo systematisch mogelijk te werk te gaan, is het, door die betrokkenheid bij Ampel, mogelijk dat de onderzoeker haar subjectieve mening niet volledig heeft kunnen onttrekken aan het onderzoek.
9.3.
Suggesties voor volgend onderzoek
Uit deze beperkingen, komen ook enkele suggesties voor volgend onderzoek voort.
Zo zou het een meerwaarde kunnen betekenen om in de andere provincies in Vlaanderen te kijken naar de consulentenwerking en een vergelijkende studie op te zetten. Verder is het aangewezen om ook personen met een verstandelijke beperking te bevragen.
Voorgaand masterproefonderzoek onderzocht de meerwaarde van de consulentenwerking aan de hand van semi-gestructureerde interviews, ongeveer een half jaar tot een jaar na afronding van het consult. Het opzetten van een longitudinale studie is nodig, waarbij consulten van begin tot afronding worden gevolgd, om dan op regelmatige tijdstippen nog een vervolginterview op te zetten. Zo kan het hele proces zowel door de onderzoeker worden beoordeeld, als dat er – zoals in dit onderzoek – naar de beleving van de betrokkenen wordt gevraagd.
Pagina | 97
Ook zou ruimer onderzoek gevoerd kunnen worden naar de hulpverlening die in Vlaanderen bestaat voor de doelgroep. Momenteel bestaat hier geen exhaustief overzicht van. Aangezien er geen Vlaams decreet bestaat omtrent de manier van werken met deze doelgroep, kan het nuttig zijn om te onderzoeken hoe elke provincie – overheen verschillende sectoren – de werking met deze doelgroep vormgeeft.
Daarnaast zou het nuttig kunnen zijn om het gedachtegoed van de Community of Practice uitgebreider toe te passen op de consulentenwerkingen. Voorts kan een onderzoek naar de meerwaarde van het betrekken van het natuurlijk netwerk als partner in de zoektocht naar de geschikte hulpverlening, voorbeelden van good practice duiden.
Pagina | 98
Bibliografie Ampel (2010). Consulentenwerking Ampel: Samenwerkingsverband voor geestelijke gezondheidszorg aan mensen met een verstandelijke beperking en hun netwerk in een vastgelopen situatie – West-Vlaanderen (Folder).
Baxter, P. & Jack, S. (2008). Qualitative case study methodology: Study design and implementation for novice researchers. The qualitative report, 13(4), 544-559.
Blackman, E., Blontrock, L., Piot, I., & Vangansbeke, T. (2009). Voorstellingstekstje m.b.t. de werking in het kader van het congres van de European Association of Mental Health in Intellectual Disability, september 2009.
Braun, V. & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-101.
Broekaert, E. (2009). Naar een integratieve handelingsorthopedagogiek. AntwerpenApeldoorn: Garant.
Broekaert, E., De Fever, F., Schoorl, P., Van Hove, G., & Wuyts, B. (1997). Orthopedagogiek en maatschappij. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
Brun, C. & Rapp, R.C. (2001). Strengths-based case management: Individuals’ perspectives on strengths and the case manager relationship. Social work, 46(3), 278-288.
Canary, H.E. (2008). Creating supportive connections: A decade of research on support for families of children with disabilities. Health communication, 23, 413-426.
Pagina | 99
Claes, L., Blontrock, L., Morisse, T., Piot, I., Vangansbeke, T., & Van Hove, G. (2010). Consulentenwerking, essentiële schakel in de geestelijke gezondheidszorg voor personen met een verstandelijke beperking…?! Vlaams tijdschrift voor orthopedagogiek, 29(2), 20-34.
Consulentenwerking Vlaams-Brabant en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (2010). Jaarverslag 2010 (Niet-gepubliceerd).
Consulenten- en expertiseteam provincie Antwerpen (z.d.). Consulenten- en expertiseteam provincie Antwerpen voor mensen met een handicap en bijkomende psychische en gedragsstoornissen (Folder). De Corte, K. (2005). Gentle teaching op Vlaamse wijze in de 21 ste eeuw. Vlaams tijdschrift voor orthopedagogiek, 24(4), 10-19.
De Corte, K. (2010). Het emancipatorisch methodisch kader: Houvast voor hulpverleners in het burgerschapsmodel. In Samenwerking met Den Dries, Plantijn Hogeschool en Stad Antwerpen.
Devereux, J., Hastings, R., & Noone, S. (2009). Staff stress and burnout in intellectual disability services: Work Stress Theory and its application. Journal of applied research in intellectual disabilities, 22, 561-573.
De Visscher, S. (2008). De sociaal-pedagogische betekenis van de woonomgeving (gepubliceerde doctoraatsverhandeling). Universiteit Gent, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen. Gent: Academia Press.
Didden, R. (2004). Psychiatrische- en gedragsproblemen: thematisch overzicht en ontwikkelingen. In: Kersten, M. & Flikweert, D. (Ed.). Onderzoek over grenzen: Thematische rapportages en beschouwingen naar aanleiding van het 12de IASSID congres, Montpellier 2004 (pp. 25-39). Utrecht: NGBZ en LKNG/NIZW.
Pagina | 100
Došen, A. (2005a). Applying the developmental perspective in the psychiatric assessment and diagnosis of persons with intellectual disability: part 1 – assessment. Journal of intellectual disability research, 49(1), 1-8.
Došen, A. (2005b). Applying the developmental perspective in the psychiatric assessment and diagnosis of persons with intellectual disability: part 2 – diagnosis. Journal of intellectual disability research, 49(1), 9-15.
Došen, A. (2005c). Psychische stoornissen, gedragsproblemen en verstandelijke handicap: Een integratieve benadering bij kinderen en volwassenen. Assen: Koninklijke Van Gorcum BV.
Došen, A. (2011, 16 februari). Plenaire lezing op Studiedag SenSeo. Hogeschool Gent.
Došen, A. & Day, K. (2001). Treating mental illness and behavior disorders in children and adults with mental retardation. Washington DC: American Psychiatric Press, Inc.
Došen, A., Gardner, W.I., Griffiths, D.M., King, R., & Lapointe, A. (2008). Richtlijnen en principes voor de praktijk: Beoordeling, diagnose en behandeling en bijbehorende ondersteuning voor personen met verstandelijke beperkingen en probleemgedrag (A. Van Gennep, Trans.). Utrecht: Vilans/LKNG.
Eisenhardt, K.M. (1989). Building theories from case study research. The academy of management review, 14(4), 532-550.
Evans, T. (2011). Professionals, managers and discretion: Critiquing street-level bureaucracy. British journal of social work, 41(2), 368-386.
Evans, T. & Harris, J. (2004). Street-level bureaucracy, social work and the (exaggerated) death of discretion. British journal of social work, 34(6), 871-895.
Flyvbjerg, B. (2006). Five misunderstandings about case-study research. Qualitative inquiry, 12(2), 219-245. Pagina | 101
Gilbert, T. (2004). Involving people with learning disabilities in research: issues and possibilities. Health and social care in the community, 12(4), 298-308.
Goderis, M. (2007). Een tevredenheidsonderzoek in de Christoforusgemeenschap: een sociaal-therapeutische woon- en werkgemeenschap voor personen met een verstandelijke beperking
(Niet-gepubliceerde
licentiaatsverhandeling).
Universiteit
Gent,
Faculteit
Psychologie en Pedagogische Wetenschappen.
Heijkoop, J. (2003). Vastgelopen: Anders kijken naar begeleiding van mensen met een verstandelijke handicap en met ernstige gedragsproblemen. Soest: Uitgeverij Nelissen B.V.
Howgego, I.M., Yellowlees, P., Owen, C., Meldrum, L., & Dark, F. (2003). The therapeutic alliance: The key to effective patient outcome? A descriptive review of the evidence in community mental health case management. Australian and New Zealand journal of psychiatry, 37(2), 169-183.
Jooren,
M.
(2008).
Hoe
verlopen
samenwerkingsprojecten
tussen
Geestelijke
Gezondheidszorg en Gehandicaptenzorg? (Niet-gepubliceerde licentiaatsverhandeling). Universiteit Gent, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen.
Lachapelle, Y. (2004). What is intellectual disability? Geraadpleegd op 30 maart 2010, van http://www.declarationmontreal.com/english/documentation.htm
Laluvein, J. (2010). Parents, teachers and the “community of practice”. The qualitative report, 15(1), 176-196.
Lavrysen, L. (2001). Ambulante teams voor personen met een verstandelijke handicap en bijkomende
gedragsproblemen
licentiaatsverhandeling).
en/of
Katholieke
psychische
Universiteit
stoornissen
Leuven,
(Niet-gepubliceerde
Faculteit
Psychologie
en
Pedagogische Wetenschappen.
Pagina | 102
Levering, B. & Smeyers, P. (2000). Opvoeding en onderwijs leren zien: Een inleiding in interpretatief onderzoek. Amsterdam: Boom.
Lin, J., Hu, J., Yen, C., Hsu, S., Lin, L., Loh, C., Chen., M., Wu, S., Chu, C.M., & Wu, J. (2009). Quality of life in caregivers of children and adolescents with intellectual disabilities: Use of WHOQOL-BREF survey. Research in developmental disabilities, 30, 1448-1458.
Lunenborg, C. (2009). Additional support for individuals with intellectual disabilities and challenging behavior. Groningen: Stichting Kinderstudies.
Lunenborg, C.B., Nakken, H., Van der Meulen, B.F., & Ruijssenaars, A.J.J.M. (2009). Vervolgonderzoek naar de effecten van bijzondere zorg op probleemgedrag van mensen met een verstandelijke beperking door twee Centra voor Consultatie en Expertise. Groningen: Stichting Kinderstudies.
Maes, B., Broekman, T.G., Došen, A., & Nauts, J. (2003). Caregiving burden of families looking after persons with intellectual disability and behavioural or psychiatric problems. Journal of intellectual disability research, 47 (6), 447-455.
Mays, N. & Pope, C. (2000). Qualitative research in health care: Assessing quality in qualitative research. Education and debate, 320, 50-52.
McGee, J. (1992). Gentle teaching’s assumptions and paradigm. Journal of applied behavior analysis, 25(4), 869-872.
McGee, J. & Menolascino, F. (1991). Beyond gentle teaching: A nonaversive approach to helping those in need. New York: Springer.
Meyrick, J. (2006). What is good qualitative research? A first step towards a comprehensive approach to judging rigour/quality. Journal of health psychology, 11 (5), 799-808.
Pagina | 103
Miller, S.M. & Chan, F. (2008). Predictors of life satisfaction in individuals with intellectual disabilities. Journal of intellectual disability research, 52 (12), 1039-1047.
Morisse, F. (2005). Het ‘model Došen’ in de praktijk: Ervaringen met het ontwikkelingsdynamisch psychiatrisch denken van Anton Došen op een psychiatrische opnamedienst voor volwassenen met een verstandelijke handicap met bijkomende psychische stoornissen en/of gedragsproblemen. Vlaams tijdschrift voor orthopedagogiek, 24 (2), 14-21.
Morisse, F. & Weyts, E. (2010). Wanneer de gewone leefsituatie voor even niet meer het ideaal is of zelfs ziekmakend… Residentiële behandeling van volwassenen met een verstandelijke beperking met bijkomende psychiatrische en/of gedragsproblemen. Tijdschrift voor orthopedagogiek, kinderpsychiatrie en klinische kinderpsychologie, 35(1-2), 44-54.
Mortier, K. (2010). Creating supports for children with disabilities in general education classrooms: from an expert model to a partnership model. Gent: Academia Press.
Myrbakk, E. & Von Tetzchner, S. (2007). Psychiatric disorders and behavior problems in people with intellectual disability. Research in developmental disabilities, 29, 316-332.
Onwuegbuzie, A.J. & Leech, N.L. (2007). Sampling designs in qualitative research: making the sampling process more public. The qualitative report, 12(2), 238-254.
Perry, A. & Weiss, J.A. (2007). Evidence-based practice in developmental disabilities: what is it and why does it matter? Journal on developmental disabilities, 13(1), 167-172.
Pettigrew, A.M. (1990). Longitudinal field research on change: theory and practice. Organization science, 1(3), 267-292.
Pope, C., Ziebland, S., & Mays, N. (2000). Qualitative research in health care: Analysing qualitative data. Education and debate, 320, 114-116.
Pagina | 104
Rapp, C.A. (1993). Theory, principles, and methods of the strengths model of case management. In: Harris, M. & Bergman, H.C. (Eds.). Case management for mentally ill patients: Theory and practice. Amsterdam: Harwood academic publishers.
Ruijssenaars, A.J.J.M., van den Bergh, P.M., & Schoorl, P.M. (2008). Orthopedagogiek: Ontwikkelingen, theorieën en modellen: Een inleiding. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
Russell, C.K. & Gregory, D.M. (2003). Evaluation of qualitative research studies. Evidence based nursing, 6(2), 36-40.
Sandelowski, M. (2000). Focus on research methods: Combining qualitative and quantitative sampling, data collection, and analysis techniques in mixed-method studies. Research in nursing & health, 23(3), 246-255.
Schaedle, R.W. & Epstein, I. (2000). Specifying intensive case management: A multiple perspective approach. Mental health services research, 2(2), 95-105.
Schalock, R.L., Bonham, G.S., Van Loon, J., Van Hove, G., Claes, C., Buntinx, W., Verdugo, M.A., & Gomez, L. (2009). A proposed framework for developing and using evidence-based practices in the field of intellectual and closely related developmental disabilities (Nietgepubliceerd artikel).
Schalock, R.L., Brown, I., Brown, R., Cummins, R.A., Felce, D., Matikka, L., Keith, K.D., & Parmenter, T. (2002). Conceptualization, measurement, and application of Quality of Life for persons with intellectual disabilities: Report of an international panel of experts. Mental retardation, 40(6), 457-470.
Schelly, D. (2008). Problems associated with choice and quality of life for an individual with intellectual disability: a personal assistant’s reflexive ethnography. Disability and society, 23(7), 719-732.
Pagina | 105
Schwartz, C. & Rabinovitz, S. (2003). Life satisfaction of people with intellectual disability living in community residences: perceptions of the residents, their parents and staff members. Journal of intellectual disability research, 47 (2), 75-84.
Steunpunt Expertise Netwerken vzw (2011). Beleidsplan 2011-2015. Geraadpleegd op 27 april
2011,
van
http://www.senvzw.be/file/show?id=3565/plan/SEN_beleidsplan2011-
2015.pdf.
Stoopendaal, A. (2008). Zorg met afstand: Betrokken bestuur in grootschalige zorginstellingen. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
Strategische adviesraad voor het Vlaamse welzijns-, gezondheids- en gezinsbeleid (2009). Jaarverslag
2009.
Geraadpleegd
op
4
april
2011,
van
http://www.serv.be/sarwgg/publicatie/jaarverslag-2009-sar-wgg
Vanderplasschen, W., Vandevelde, S., Claes, C., Broekaert, E., & Van Hove, G. (2007). Orthopedagogische werkvelden in beweging: Organisatie en tendensen. AntwerpenApeldoorn: Garant.
Van de Siepkamp, P. (2005). Gentle teaching: een weg van hoop voor mensen met bijzondere kwetsbaarheden. Soest: Uitgeverij Nelissen
Vandeurzen, J. (2009). Welzijn, volksgezondheid en gezin: Beleidsnota 2009-2014. Vlaamse overheid. Geraadpleegd op 1 mei 2010, van http://www.ministerjovandeurzen.be/nlapps/docs/default.asp?id=53
Vandeurzen, J. (2010a). Beleidsplan geestelijke gezondheidszorg Vlaanderen. Vlaamse overheid. Geraadpleegd op 5 april 2011, van http://www.ministerjovandeurzen.be/nlapps/docs/default.asp?fid=53
Pagina | 106
Vandeurzen, J. (2010b). Perspectief 2020: Nieuw ondersteuningsbeleid voor personen met een
handicap.
Vlaamse
overheid.
Geraadpleegd
op
5
april
2011,
van
http://www.ministerjovandeurzen.be/nlapps/docs/default.asp?fid=53
Vangansbeke, T. (2010, 21 oktober). Consulentenwerking Ampel: Een terugblik, een vooruitblik. Voorstelling van de werking in het kader van de informatieavond omtrent het zorgcircuit, Beernem.
Van Gennep, A. (2007). Waardig leven met beperkingen: Over veranderingen in de hulpverlening aan mensen met beperkingen in hun verstandelijke mogelijkheden. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
Van Gennep, A. (2011, 22 februari). Empowerment: Wegwijzers in handvatten. Lezing in het kader van de studiedag “Empowerment: Wegwijzers in handvatten” van de Plantijn Hogeschool, Antwerpen.
Van Hove, G. (1996). Bijzondere ontmoetingen: begeleiding van personen met een verstandelijke handicap en bijkomende psychische en/of gedragsproblemen. In: Broekaert, E. & Van Hove, G. (red.), Orthopedagogische Reeks Gent nr. 8. Gent: Universiteit Gent.
Van Hove, G. & Blontrock, L. (1998). Hulpverlening aan volwassenen met een verstandelijke handicap met bijkomende psychische en/of gedragsstoornissen, de uitbouw van een regionaal netwerk: evaluatierapport na anderhalf jaar concrete werking. In: Broekaert, E. & Van Hove, G. (red.), Orthopedagogische Reeks Gent nr. 9. Gent: Universiteit Gent.
Van Hove, G. & Van Loon, J. (2006). Personen met een verstandelijke beperking. In: Van Hove, G. & Broekaert, E. (red.), Handboek bijzondere orthopedagogiek (pp.17-44). Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
Verenigde Naties (2009). Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. Geraadpleegd op 3 april 2011, van http://www.ond.vlaanderen.be/leerzorg/VN/verdrag.pdf. Pagina | 107
Vlaamse overheid (z.d.). Vlaanderen in actie: Pact 2020. Geraadpleegd op 3 april 2011, van http://www.vlaandereninactie.be/nlapps/docs/default.asp?fid=179.
Vonk, J. & Hosmar, A. (2009). Emotionele ontwikkeling bij mensen met een beperking: Een denk- en handelingskader voor de praktijk. Leuven/Den Haag: Acco.
Wenger, E., McDermott, R., & Snyder, W. (2002). Cultivating communities of practice: A guide to managing knowledge. Boston: Harvard Business School Press.
Wesley, P.W. & Buysse, V. (2001). Communities of practice: Expanding professional roles to promote reflection and shared inquiry. Topics in early childhood special education, 21(2), 114-123.
Wibaut, A., Calis, W., & Van Gennep, A. (2006). De spin in het web: Onderzoek naar het effect van projecten sociale netwerken voor mensen met verstandelijke beperkingen. Utrecht: LKNG/NIZW.
Pagina | 108
Bijlagen Bijlage 1: Informed consent INFORMED CONSENT Masterproefonderzoek: een evaluatie van consulentenwerking Ampel
Hierbij verklaart de participant…………………………………………………………………….dat: -
Hij/zij vrijwillig deelneemt aan het interview omtrent de samenwerking met de consulentenwerking Ampel. Dit impliceert dat hij/zij beslist welke informatie hij wel/niet aan de onderzoekers meegeeft en hij/zij ook mag weigeren om bepaalde vragen te beantwoorden. Daarnaast kan de participant op gelijk welk moment en zonder opgave van reden het onderzoek stopzetten.
-
Hij/zij voldoende werd ingelicht over het onderzoek (nl. doel, opzet,…) zodat hij/zij op gegronde wijze kon beslissen tot deelname. Hij/zij verklaart ook dat deze informatie in eenvoudige, duidelijke en verstaanbare termen werd geformuleerd en dat er gelegenheid was om bijkomende vragen te stellen.
-
Hij/zij toestemming verleent om het interview op te nemen op een dictafoon.
-
Hij/zij toestemming verleent om de gegeven informatie te gebruiken in het kader van het onderzoek. Hij/zij heeft eveneens het recht op inzage en het recht op correctie van deze gegevens.
Hierbij verklaart de onderzoeker Karen Roels dat: -
zij de participant vrijwillige deelname verzekert aan het interview omtrent de samenwerking van de participant met de consulentenwerking Ampel. Dit houdt in dat de participant zonder opgave van reden en ten allen tijde het onderzoek kan stopzetten.
-
zij zich ertoe verbindt om de participant eenvoudige, duidelijke en verstaanbare informatie te geven omtrent het onderzoek (doel, opzet,…) en gelegenheid tot vragen en opmerkingen te bieden.
Pagina | 109
-
zij de participant (en zijn/haar gegevens) met veel respect zal behandelen en ten allen tijde zal vermijden om zijn/haar waardigheid aan te tasten.
-
zij het opgenomen materiaal (met name de gegevens uit het interview) weergeeft zoals het werd gepresenteerd en geen data verzint, relevante data weglaat of onderzoeksresultaten vervalst.
-
zij de gegeven informatie enkel zal gebruiken in het kader van het onderzoek en met respect voor de privacy. Dit impliceert dat de zij niet verder zal doordringen dan nodig is voor het vooropgestelde onderzoeksdoel, dat zij gegevens zal anonimiseren en enkel zal bijhouden na toestemming (dit voor 5 jaar).
Gelezen en goedgekeurd,
Gelezen en goedgekeurd,
De onderzoeker:
De participant:
Naam:
Naam:
Datum:
Datum:
Handtekening:
Handtekening
Pagina | 110
Bijlage 2: Leidraad ouders-voorziening Eerste kennismaking met Ampel
Hoe bent u in contact gekomen met de werking van Ampel?
Had u voordien al van een dergelijke werking gehoord?
Hoe werd de werking aan u voorgesteld? Volgde een officiële uitleg van Ampel zelf? Schriftelijk/mondeling? Of kwam u de uitleg via een andere instantie te weten?
Was deze informatie voldoende/duidelijk/begrijpbaar?
Beeldvormingfase: Eerste informatie/gesprekken
Voor de aanmelder: Was het moeilijk om het aanmeldingsformulier in te vullen? Was het duidelijk geformuleerd? Werd er naar voldoende detail gevraagd? Zijn er zaken die u als te uitgebreid/tekort ervaren hebt bij het invullen van dit formulier? Was het duidelijk wat van u verwacht werd bij het invullen van dit formulier?
Wat was de initiële aanmeldingsklacht? Wat waren de problemen die zich stelden, waarvoor jullie van Ampel een oplossing verwachtten? Zijn die verwachtingen bijgesteld gedurende het proces?
Hoelang heeft het geduurd vooraleer na de aanmelding een eerste afspraak werd gemaakt? Was u tevreden met die tijdspanne? Eventueel: werd u tussentijd op de hoogte gehouden van wanneer het consult van start zou kunnen gaan?
Vond u het moeilijk om concrete voorbeelden te kunnen geven, om terug te graven in het verleden, om uw eigen gevoel weer te geven? Had u het gevoel dat de medewerkers van Ampel uw problemen begrepen/goed konden weergeven in verslaggeving?
Wat vond u van de tijd die u in deze gesprekken heeft gestoken? Was dit ongeveer gelijk aan wat u had verwacht? Vindt u dat de diepgaande werking van Ampel (ook in tijd) een meerwaarde biedt?
Wat vond u van de gebruikte methodieken (tests, gesprekken, observaties)? Was het voor u duidelijk waarom elke methodiek toegepast werd? Vond u het zelf nodig dat dit gebeurde?
Pagina | 111
Heeft u het gevoel dat u voldoende betrokken werd bij deze fase? Heeft u voldoende uw inbreng kunnen doen op het overleg? Waakten de medewerkers van Ampel erover dat iedereen evenveel aan bod kwam?
Wie werd allemaal bij deze fase betrokken (hulpverleners/familiaal netwerk)?
Wat vond u van de teamsamenstelling? Indien er een externe consulent heeft meegewerkt: ervoer u een meerwaarde aan de samenwerking met de externe consulent? Werd u uitgelegd waarom deze “vreemde” persoon ook aan het consult ging meewerken?
Hypotheses/diagnosestelling/adviezen:
Was het voor u duidelijk/aanvaardbaar waarom de hypotheses gesteld werden? Werd u duidelijk gemaakt waarop de medewerkers van Ampel zich baseerden om die hypotheses te stellen? Was het voor u duidelijk hoe de voorgestelde adviezen hieruit voortvloeiden?
Werd de uitleg in een verstaanbare taal uit de doeken gedaan?
Heeft u het gevoel dat u uw mening kon zeggen over wat Ampel van adviezen presenteerde? Kon u verduidelijking vragen? Had u het gevoel dat u “nee” kon zeggen wanneer u ergens niet mee akkoord was? En zo ja, heeft u het gevoel dat dit in rekening werd genomen? Werd hier iets mee gedaan?
Waren de adviezen voor u concreet genoeg (gestaafd met voorbeelden); had u het gevoel dat u er zelf mee aan de slag kon gaan? Zag u het zitten om aan het opgestelde plan te beginnen? Leek het u haalbaar om die adviezen in de praktijk om te zetten? Waarom wel/niet?
Kreeg u van de medewerkers van Ampel ook emotionele ondersteuning bij het horen van de diagnoses/hypotheses?
Heeft u het gevoel dat u, naast het strikt noodzakelijke, ook met uw bekommernissen, gevoelens bij de medewerkers van Ampel terecht kon/kan?
Intervisiefase
Ervoer u genoeg ondersteuning bij het in praktijk brengen van de adviezen?
Pagina | 112
Hoe verliep de samenwerking tussen ouders en voorziening? Was het duidelijk waarin u kon helpen en waar de andere betrokkenen voor verantwoordelijk waren? Heeft u het gevoel dat Ampel hier haalbare doelstellingen bij nastreefde? Kon u uw mening ook hierbij kwijt?
Wie werd betrokken bij deze fase (hulpverleners/familiaal netwerk)?
Werd u genoeg betrokken bij het uitvoeren van de adviezen?
Hoe verliep deze fase? Wat vond u van de voorgestelde timing om deze adviezen waar te maken?
Was u bekend met de voorgestelde methodieken? Vond u deze haalbaar/praktisch/nuttig?
Evaluatiefase
Wat vond u van de timing van het eindgesprek? Had u genoeg tijd gekregen om de adviezen uit te voeren en om een idee te vormen van het lukken van de adviezen?
Hoe verliep het eindgesprek? Werd u gehoord? Kon u extra vragen stellen?
Werd er positief afgerond?
Bleef de deur openstaan voor verdere vragen/ondersteuning?
Wat vond u algemeen gezien van het eindverslag? Was het uitgebreid genoeg? Strookte het met de door u beleefde werkelijkheid?
Heeft u een verbetering ervaren i.v.m. toen de aanmelding werd gedaan? Werd uw initiële verwachting naar Ampel toe ingelost? Of was die in het proces al bijgesteld?
Hoe het nu gaat
Hoe lukt het nu met de adviezen? Worden die nog altijd gebruikt?
Hoe verloopt de samenwerking nu tussen familie en voorziening?
Hoe gaat het nu met …? Is er nog steeds een verbetering te zien i.v.m. toen hij/zij werd aangemeld?
Heeft u sindsdien nog een beroep gedaan op Ampel (officieel/informeel)? Zou u dit in het vervolg nog doen?
Heeft u nog verwachtingen m.b.t. de follow-up?
Pagina | 113
Algemeen
Heeft Ampel algemeen gezien aan uw verwachtingen voldaan? Zowel qua tijd, als qua diepgang in beeldvorming, als qua ondersteuning en opvolging, …
Heeft u nog tips/voorstellen om de kwaliteit van de werking te verbeteren?
Zou u de werking van Ampel aan anderen aanraden? Of heeft u dit al gedaan? Wanneer vindt u Ampel een nuttige hulp en wanneer niet?
Pagina | 114
Bijlage 3: Leidraad externe consulenten Eerste kennismaking met Ampel
Kende u, voor u als externe consulent betrokken werd, de werking van Ampel?
Hoe bent u voor het eerst met Ampel in contact gekomen?
Kende u voordien al een dergelijke werking? Zoniet: hoe werd de werking u uitgelegd (telefonisch/per e-mail/in persoon; aan de hand van een voorbeeld; door middel van teksten)?
Was deze informatie voldoende/duidelijk/begrijpbaar?
Had u zelf al eens beroep gedaan op Ampel voor u als externe consulent gevraagd werd?
Vanuit welke expertise bent u gevraagd bij dit consult?
Toen de vraag u gesteld werd om mee te werken aan dit consult, was u hier dan onmiddellijk toe bereid? Zoniet: wat hield u tegen? (vb. tijd, geld, …)
Beeldvormingfase: Eerste informatie/gesprekken
Was u van bij de eerste gesprekken betrokken bij het consult? Wanneer in het proces had u het eerste contact met de familie/de hulpverleners?
Was uw rol in het consult duidelijk? Waren de verwachtingen vanuit Ampel naar u toe duidelijk gesteld?
Werd uw expertise ingezet voor heel het proces (daarom niet vanaf het eerste gesprek, maar dan vb. wel alle verdere stappen) of enkel voor vb. de beeldvormingfase?
Was uw komst op voorhand uitgelegd aan de betrokkenen?
Werd u genoeg voorbereid op het consult (inlezen dossier, extra informatie door medewerkers van Ampel)?
Nam u delen van het proces alleen op of was dit telkens samen met een van de medewerkers van Ampel?
Was de manier van werken binnen Ampel u bekend? Zoniet: vond u het een gemakkelijke manier van werken? Wat zijn voor- en nadelen van zo’n breedvoerige beeldvorming? Kende u alle gebruikte methodieken? Vond u die allemaal nodig/nuttig? Pagina | 115
Hoe verliep het praktisch gezien om het consult (gedeeltelijk) op u te nemen en daarnaast nog uw eigen functie uit te oefenen? Had u het gevoel genoeg op de hoogte te worden gehouden van evolutie in het consult (vb. mails, telefoongesprekken, observaties waar u misschien niet bij was, …)? Wat vond u van de tijd die verstreek tussen de verschillende delen van het proces (gesprek, testafname, observatie, video, verslaggeving, teambespreking, …)?
Wat vond u van de tijd die u in de gesprekken heeft gestoken? Was dit ongeveer gelijk aan wat u had verwacht? Vindt u dat de diepgaande werking van Ampel (ook in tijd) een meerwaarde biedt?
Had u het gevoel dat u een mandaat had om op de overlegmomenten met het team/de ouders uw inbreng te doen (zelfs al was het niet over datgene waarvoor men specifiek uw expertise inriep)?
Hypotheses/diagnosestelling/adviezen:
Heeft u meegeholpen met het opstellen van de adviezen?
Had u het gevoel voldoende op de hoogte te zijn van de situatie in zijn geheel om uitspraken te kunnen doen over mogelijke adviezen?
Had u het gevoel dat de medewerker van Ampel uw adviezen/mening/uitkomsten begrepen heeft zoals u ze bedoelde? Werden ze, naar uw mening, correct weergegeven in het eindverslag? Zoniet: kon u hier uw mening over kwijt?
Had u het gevoel dat de doelstellingen die Ampel vooropstelde, aan de hand van uw observaties/diagnose/…, haalbaar waren?
Intervisiefase
Was u op de hoogte van hoe de intervisiefase verliep? Had u hier meer nood aan?
Was u bekend met de voorgestelde methodieken? Vond u deze haalbaar/praktisch/nuttig?
Wat vond u van de voorgestelde timing om de adviezen waar te maken?
Had u de indruk dat de adviezen aankwamen zoals ze bedoeld waren? Of voelde u weerstand?
Pagina | 116
Evaluatiefase
Was u aanwezig op het eindgesprek? Zo ja, wat vond u van de timing van het eindgesprek? Denkt u dat de betrokkenen voldoende tijd hadden gehad om de adviezen te implementeren?
Wat was uw gevoel tijdens het eindgesprek? Verliep het vlot?
Verliep het eindgesprek zoals u verwacht had? Wat was uw verwachting hieromtrent?
Was er nood aan verdere opvolging/concretere adviezen? Waren er nieuwe problemen opgedoken? Zo ja, wat was de volgende stap en werd u hier opnieuw in betrokken?
Wat vond u algemeen gezien van het eindverslag? Was het uitgebreid genoeg? Strookte het met de door u beleefde werkelijkheid?
Werd er positief afgerond?
Algemeen
Heeft u sindsdien nog gehoord van de betrokkenen in dit consult? Rechtstreeks/via Ampel?
Heeft u sindsdien nog samengewerkt met Ampel? Zou u nogmaals met Ampel willen samenwerken?
Vond u de samenwerking voor uzelf ook een meerwaarde/verrijking? Heeft u er voor uw eigen job zaken uit bijgeleerd?
Heeft u sinds die ervaring Ampel aangeraden aan andere mensen/voorzieningen/eigen voorziening?
Wanneer vindt u Ampel een nuttige hulp en wanneer niet?
Heeft Ampel algemeen gezien aan uw verwachtingen voldaan?
Heeft u nog tips/voorstellen om de kwaliteit van de werking te verbeteren?
Pagina | 117
