Een grensverleggend project

Een grensverleggend project voor de Jeker, Voer, Berwijn en Geul 4 Z I J R I V I E R E N VA N D E M A A S

Eindrapport SEPTEMBER 2013

Voorwoord Inleiding

Water kent geen grenzen

pag 3

pag 4 Aquadra kent geen grenzen De kaders van het dossier De keuze voor projecten De coördinatie en partners

pag 9 Hoofdstuk 1 Het stroomgebied van de Jeker Algemene beschrijving Pilootproject 1 Hermeandering van de Jeker in Grand-Axhe Pilootproject 2 Haalbaarheidsstudie voor de hermeandering van de Jeker in Bergilers (Oreye) Pilootproject 3 Aanpassingswerken aan het wachtbekken in de vallei van de Yerne Pilootproject 4 Herstel van de oorspronkelijke structuur van de Jeker in De Kevie (Tongeren) Pilootproject 5 Openleggen en herinrichten van de Beek in Vreren-Nerem C ommunicatie-initiatieven pag 23 Hoofdstuk 2 Het stroomgebied van de Berwijn Algemene beschrijving Pilootproject Opwaardering van de omgeving bij de monding van de Berwijn Communicatie-initiatieven pag 29 Hoofdstuk 3 Het stroomgebied van de Voer Algemene beschrijving Pilootproject 1 Retentie van wateren modderstromen in de vallei van de Horstergrub (Vlaanderen) Pilootproject 2 Aanleg van een erosiebekken op de Horstergrub (Nederland) Communicatie-initiatieven pag 37 Hoofdstuk 4 Het stroomgebied van de Geul Algemene beschrijving Pilootproject 1 Herstel van natuurlijke biotopen: Geuldal Pilootproject 2 Herstel van natuurlijke biotopen: Geuloevers Pilootproject 3 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Neuhaus (Lontzen) Pilootproject 4 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Schimper (Plombières) Pilootproject 5 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Hombourg (Plombières) Pilootproject 6 Opwaardering van het brongebied (Raeren) Pilootproject 7 Heraanleg van de heuvels rondom de Casinovijver (Kelmis) Communicatie-initiatieven pag 53 Hoofdstuk 5 Overkoepelende initiatieven Meetpunten Modellering Picknickplaatsen Cartografie Charter pag 61 Hoofdstuk 6 Nuttige gegevens

Waterbeheerders Partners Aquadra Woordenlijst

EINDRAPPORT AQUADRA

Voorwoord

Water kent geen grenzen Water is van levensbelang. Voor mens, plant en dier. En water trekt zich niets van grenzen aan ... Propere en veilige waterlopen zijn essentieel voor onze natuurlijke omgeving. Een geïntegreerd beheer daarvan is niet gemakkelijk wanneer waterlopen grenzen oversteken en in verschillende landen door verschillende instanties beheerd worden. In de Euregio Maas-Rijn is dat het geval bij de Jeker, de Voer, de Berwijn en de Geul. Deze vier zijrivieren van de Maas steken de grens van Vlaanderen, Wallonië, Nederland of Duitsland over. In een stroomgebied heeft iedereen een verantwoordelijkheid ten opzichte van alle andere bewoners en planten of dieren. Niet alleen stroomopwaarts ten opzichte van stroomafwaarts, want grondwater vloeit soms in de omgekeerde richting. Niet alleen direct aan een waterloop, want water beweegt. Niet alleen met zichtbaar water, want water is soms niet zichtbaar. Die verantwoordelijkheid en solidariteit doopten de partners van AQUADRA tot aquasolidariteit. Water verbindt en doet dat over de grenzen heen: de bewoners van de stroomgebieden zijn verantwoordelijk voor elkaar. Om de samenwerking tussen de regio’s te verbeteren voor het beheer van deze waterlopen, startten een tiental partners uit de Euregio in 2009 met het project AQUADRA. Samen ontwikkelden zij nieuwe werkinstrumenten en zullen zij ook in de toekomst het waterbeheer beter op elkaar afstemmen. AQUADRA pakte de wateroverlast, de waterkwaliteit en het erosieprobleem aan door pilootprojecten te starten. En door zoveel mogelijk belanghebbenden, van burgers tot specialisten, te betrekken bij het grensoverschrijdend project. De betrokken partners van AQUADRA ontwikkelden een gezamenlijke visie en werkten die de afgelopen jaren verder uit. De verantwoording over die afgelopen periode staat in dit rapport. Maar ook het perspectief op de toekomst: AQUADRA eindigde weliswaar in september 2013, maar de samenwerking van de beheerders uit de regio gaat door. Het contract dat dat onderschrijft is het charter dat de toekomst schetst. De waterkwaliteit, de wateroverlast en het erosieprobleem moeten onze grensoverschrijdende aandacht houden. Dat is de basis voor de toekomst van AQUADRA. Joseph Austen Voorzitter A.D.L.

Frank Van Sevencoten Administrateur-generaal VMM

Vincent Mignolet Voorzitter Contrat de Rivière Meuse Aval

Jan Schrijen Voorzitter Waterschap Roer en Overmaas

Willy Delvingt Voorzitter Ardenne & Gaume

Bert Kersten Gedeputeerde voor Arbeidsmarkt en Onderwijs, Duurzaamheid en Energie van de provincie Limburg (NL)

Ludwig Vandenhove Gedeputeerde voor waterlopen provincie Limburg (B)

3

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Inleiding AQUADRA kent geen grenzen De waterbeheerders uit de verschillende regio’s hebben doorheen de jaren hun eigen instrumenten ontwikkeld, soms voor eenzelfde waterloop. Dat is begrijpelijk, maar niet bevorderlijk voor geïntegreerd waterbeheer van bron tot monding: daarvoor is grensoverschrijdende samenwerking nodig. AQUADRA bracht de partners uit de verschillende regio’s tot die samenwerking waarbinnen ze nieuwe instrumenten ontwikkelden die ze samen kunnen gebruiken.

De kaders van het dossier De kaderrichtlijn Water1 verlangt dat alle partners van een bepaald stroomgebied via nauwe samenwerking hun wateren beheren vanuit een stroomgebiedbeheerplan. Stroomopwaartse en stroomafwaartse belangen worden daarin door alle betrokken partners gediend. De kaderrichtlijn Water probeert binnen stroomgebieden een nieuw saamhorigheidsgevoel omtrent waterbeheer te creëren. Dit kreeg vorm in het project AQUADRA. AQUADRA is een project van twaalf partners uit de Euregio Maas-Rijn die sinds 2009 samenwerken om de grensoverschrijdende waterlopen (de Jeker, de Voer, de Berwijn en de Geul) te verbeteren en zo na te streven wat in de richtlijnen is vastgelegd. Dit Interreg-project verzamelt de diverse goede initiatieven aan weerszijden van de grenzen en bundelt ze tot grensoverschrijdend en geïntegreerd waterloopbeheer.

De taal van het dossier Voor een goede samenwerking is het belangrijk om eenzelfde taal te spreken. De taal van waterbeheerders is onder andere die van kaarten. AQUADRA verzamelt zoveel mogelijk gegevens over het waterbeheer uit elke regio om uniforme kaarten te ontwikkelen die de waterbeheerders voor hun gemeenschappelijke activiteiten zullen gebruiken. Zo kwamen er binnen het hele projectgebied extra meetstations en werden oudere meetstations vervangen. Deze meetstations verschaffen sneller en correcter informatie over het waterpeil en verbeteren zo de gegevensuitwisseling tussen de partners uit de verschillende regio’s. Dat helpt om stroomafwaarts droge voeten te houden. Om betere plannen te kunnen maken en investeringen doordachter te kunnen uitvoeren, maken de waterbeheerders gebruik van computermodellen. Hiermee worden scenario’s ontwikkeld die de gevolgen van wateroverlast simuleren. Deze simulaties zijn accurater als alle regio’s dezelfde computermodellen gebruiken. Ook dat regelt AQUADRA.

De keuze voor projecten Bij grensoverschrijdende projecten is de intentie nooit het probleem, maar vaak wel de afstemming. De beste manier om grensoverschrijdende problemen op te lossen was het uitwerken van pilootprojecten die de kans op overstromingen in de Euregio Maas-Rijn zouden verkleinen en de waterkwaliteit zouden verbeteren. In de stroomgebieden van de Jeker, de Voer, de Berwijn en de Geul koos AQUADRA voor zestien pilootprojecten die afstemming en samenwerking vereisten. Hierdoor werden problemen van grensoverschrijdende aard aangepakt, zowel stroomopwaarts als stroomafwaarts. De focus lag hierbij op een langetermijnvisie op waterproblematiek. Die goed waterbeheer oplevert (proper en veilig) en bovenal samenwerking bevordert in verschillende regio’s en landen. Water trekt zich immers niets van grenzen aan.

Coördinatie en partners Coördinatie Agence de Développement Local de Plombières, Lontzen et Welkenraedt. Partners • Agence de Développement Local Lontzen-Plombières-Welkenraedt ASBL • Ardenne & Gaume ASBL • Contrat de Rivière Haut Geer • Contrat de rivière Meuse Aval • Waterschap Roer en Overmaas • Vlaamse Milieumaatschappij • Provincie Limburg (B) • Provincie Limburg (NL) Geassocieerde partners • Vzw Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren • Wallonië • Province de Liège • Stadt Aachen • Bekkensecretariaat Maasbekken Het project AQUADRA was mogelijk dankzij Europese subsidie uit het Interreg IV-programma van de Euregio Maas-Rijn.

1 De kaderrichtlijn Water is een Europese richtlijn die sinds december 2000 geldt. In Vlaanderen is deze richtlijn bekend als decreet Integraal Waterbeleid.

4

5

EINDRAPPORT AQUADRA

BEEK

De 4 stroomgebieden

NEDERLAND

MEERSSEN NUTH

HEERLEN

G

eu

l

Ka nje

Hasselt

1 2

VOERENDAAL

l

VALKENBURG AAN DE GEUL MAASTRICHT

Maastricht

Gulpen G Le

D'AW ANS RIG OLE

R

VI VI E du au

ST

se

rub

e

erg rst Ho

er Ge er -

G

Jek

beek

Ezels

NE

ER L' Y

ER GE SE

Le L

FV

E

6

WELKENRAEDT

HERVE Berwijn/ Berwinne

Eupen

FAIMES GRACE-HOLLOGNE

TZ ON

H BAC ER EN

RAEREN BE

FAU S

7 La G UEULE 3

de

R

E SS

EE

ek

rbe

ULP

'A

u ea iss Ru

ud

Le G

lde

H AC RB E S AS R

LONTZEN

THIMISTER-CLERMONT

Liège

is Ru

ea

3

5

AUBEL

iss

R TI E OR

ANS

FEXHE-LE-HAUT-CLOCHER

DONCEEL

EL LE la B eau s uis

Ru

M de

BLEGNY

u ea

GEER

HERSTAL

iss

Jeker/Geer

R Ru

1

KELMIS

PLOMBIERES

JUPRELLE

Le BOLLAND

AWANS

WAREMME

4

N

TU

DALHEM

'ANS

E

H IS

La G

CRISNEE

Aachen

CH

BA

Voer

Dalhem

OUPEYE

Aachen

Plombières

Veurs lp

OREYE

A

OU

R Le

Voer

Gu

2

G

Visé

REMICOURT

LL

MU

Le

R EE

1

2

VISE

URE D

GRANDE BEEK

BERLOZ

HANNUT

Bassenge 1

VAALS

VOEREN

EXHA

Waremme

La

L

DUITSLAND

k

p

GINGELOM

La

BASSENGE

R EE G

ee

ul

‘s-Gravenvoeren

r

Ho

ub

gr

r ste

rb

G

HEERS

5

k

lze

he

EIJSDEN

TONGEREN

e Be

Se

GULPEN-WITTEM

c Me

uw

Zo

4

Geul/Gueule

R

Tongeren

SIMPELVELD

MARGRATEN

EE

RIEMST

1 2 Eyserbeek

R U N

VLAANDEREN (BELGIË)

LIEGE

SOUMAGNE

Maas - Meuse

EUPEN

Verviers

BRAIVES VERLAINE SAINT-GEORGES-SUR-MEUSE VILLERS-LE-BOUILLET

LEGENDE Vlaanderen

WA L LO N I Ë (BELGIË) 2 6

Wallonië

Nederland

NV De Scheepvaart (Maas en kanalen)

SPW-DGO2 (Maas en kanalen)

RWS (Maas en kanalen)

VMM (categorie 1)

SPW-DGO3 (categorie 1)

WRO (primair oppervlaktewater - watervoerend)

Provincie Limburg (categorie 2)

Provincie Luik (categorie 2)

WRO (primair oppervlaktewater - in een droogdal)

Gemeente (categorie 3)


1

2

3

4

Pilootprojecten in de stroomgebieden

3 7

Hoofdstuk 1

Het stroomgebied van

DE JEKER

Stroomgebied DE JEKER

Het rivierbekken van de Jeker stroomt door België (Wallonië en Vlaanderen) en door Nederland. De Jeker is zo’n 65 km lang, ontspringt in Lens-Saint-Remy (Hannuit), stroomt door Borgworm, steekt de eerste maal de gewestgrens over en doorkruist Tongeren om opnieuw in Wallonië verder te gaan. In Kanne stroomt de Jeker voor de derde maal over de gewestgrens en steekt vervolgens de Belgisch-Nederlandse grens over.

9

BEEK

MEERSSEN NUTH HEERLEN

G

eu

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

l

l nje Ka

VOERENDAAL

1+2 VALKENBURG AAN DE GEUL

MAASTRICHT

NEDERLAND GE

RIG O

LE D 'AW ANS

NE ER

L' Y

GE ER SE

FAU S

erg rub

LIEGE

VERLAINE SAINT-GEORGES-SUR-MEUSE

R

Verviers

WA L LO N I Ë (BELGIË)

VILLERS-LE-BOUILLET

cat. 1 cat. 2 cat. 3 (km) (km) (km) Wallonië

SPW Direction Générale Opérationnelle de l’Agriculture

Wallonië

Provincie Luik

Wallonië

Gemeenten

Vlaanderen

Vlaamse Milieumaatschappij

Vlaanderen

Provincie Limburg

Vlaanderen

Gemeenten

Nederland

Waterschap Roer en Overmaas TOTALE LENGTE (km)

Waterkwaliteit

Bodemgebruik Primaire oppervlaktewateren (km)

JEKER

ha

%

31 996

68

Bebouwing

4 430

9

Bos

1 258

3

Permanent grasland

8 093

17

Andere

1 698

4

47 475

100

Akkerbouw, boomgaard, fruit

32,3 84,6 21,8 19,4 31,8 7,1 5,1 204,3

TOTAAL

De fysisch-chemische waterkwaliteit van de Jeker is ontoereikend door te veel zouten, pesticiden, stikstof, fosfor en zwevende stoffen (sedment). Dit heeft zijn weerslag in te lage zuurstofconcentraties.. De kwetsbare rivier scoort slecht op biologische kwaliteit door activiteiten van de agro-industrie, hoge bevolkingsdichtheid en door het rechttrekken van waterlopen. Toch is de waterkwaliteit sterk verbeterd sinds de jaren zeventig toen de Jeker ‘dood’ werd verklaard. De waterzuivering en de recente pro-

10 2

VI VI E du au

se

Waterzuivering

De zuiveringsgraad (de hoeveelheid afvalwater die effectief gezuiverd wordt) in het Waalse gedeelte van het afstroomgebied bedraagt globaal gezien 70 %. De bouw van het zuiveringsstation van Grand-Axhe en de verbetering van dat van Borgworm zullen 3 6 ervoor zorgen dat het huishoudelijk afvalwater in de bovenloop van de Jeker kan worden gezuiverd. Dankzij de afwatering en de zuivering in Bitsingen zal ook de vervuiling in de benedenloop van de Jeker sterk afnemen. Daarnaast heeft de voedingsmiddelenRAEREN industrie onlangs geïnvesteerd in performante waterzuiveringsstations. In het Vlaamse gedeelte van het afstroomgebied is ongeveer 90 % van de bevolking aangesloten op een rioolzuiveringsinstallatie (RWZI). EupenDe RWZI van Tongeren werd bovendien in 2011-2012 gerenoveerd en uitgebreid. Dankzij al deze recente investeringen in waterzuivering in Wallonië en Vlaanderen verbeterde de waterkwaliteit van de Jeker significant. Niettemin dient het rioleringsnet EUPEN verder te worden uitgebreid en geoptimaliseerd door bv. afkoppeling van het regenwater zodat het rendement van de RWZI’s toeneemt. In het Nederlandse deel van de Jeker hebben geen rechtstreekse lozingen van ongezuiverd afvalwater plaats. Wel zijn er nog incidenteel overstortingen van het rioolsysteem bij zeer hevige neerslag.

KELMIS La G

Le L

UE U

LE

H BAC ER EN TZ ON

Waterkwantiteit

Wateroverlast in het afstroomgebied is zowel afkomstig door overtopping vanuit de beken en rivieren als door afstromingen vanaf het land. Om overstromingen vanuit de waterlopen te voorkomen trok men de voorbije eeuwen de Jeker en de zijlopen de voorbije eeuwen recht en diepte men de beddingen uit. Deze werken hebben het probleem niet opgelost, maar vooral verplaatst naar stroomafwaartse gebieden. Het zijn voornamelijk de gemeenten Borgworm, Oerle, Tongeren en Bitsingen die geconfronteerd werden met de overstromingen. Om de overstromingen te beperken gaf men opnieuw ruimte aan de waterlopen door overstromingsgebieden aan te leggen, oevers af te schuinen of waterlopen opnieuw te laten meanderen. Daarnaast wordt in het afstroomgebied een grensoverschrijdend debietmeetsysteem uitgebouwd om het waterbeheer te optimaliseren. In de toekomst zal er meer LEGENDE Wallonië Nederland tegen piekdebieten worden beschermd en wordt o.a. bekeken waar nieuwe overstromingsgebieden kunnen worden aangelegd. Er RWS (Maas en kanalen) SPW-DGO2 (Maas en kanalen) zullen ook inspanningen geleverd worden om het water buiten de valleien vast te houden. Door de sifon onder het Albertkanaal WRO (primair oppervlaktewater - watervoerend) SPW-DGO3 (categorie 1) is de afvoer van de Jeker in Nederland min of meer gemaximaliseerd. Hierdoor hebben geen grootschalige overstromingen meer WRO (primair oppervlaktewater - in een droogdal) Provincie Luik (categorie 2) plaats in het Nederlandse deel. Daar waar in het recente verleden wateroverlast is opgetreden, zijn inmiddels waterwerken uitge1 2 3 4 Pilootprojecten in de stroomgebieden Gemeente (categorie 3) voerd. Ook de bebouwde kom van Maastricht is momenteel voldoende beschermd tegen wateroverlast vanuit de Jeker.


Het rivierbekken van de Jeker (in het Frans: Geer) beslaat zo’n 474 km² en strekt zich uit over drie regio’s en twee landen. Van dit bekken ligt 375 km² in Wallonië, 90 km² in Vlaanderen en 9 km² in Nederland. De Jeker is zo’n 65 km lang, ontspringt in Lens-SaintRemy (Hannuit), stroomt door Borgworm, steekt de eerste maal de gewestgrens over en doorkruist Tongeren om vervolgens opnieuw in Wallonië verder te gaan en Bitsingen (in het Frans: Bassenge) te doorkruisen. In Kanne passeert de Jeker voor de derde maal de gewestgrens, om na 1,6 km en een sifonering onder het Albertkanaal de Belgisch-Nederlandse grens over te steken. Na dit bewogen parcours mondt de Jeker ter hoogte van Maastricht in de Maas. De Jeker en bijna de helft van zijn zijrivieren overschrijden grenzen. Verschillende trajecten van de Jeker lopen doorheen Natura2000-gebieden. Het bekken van de Jeker ligt volledig in Droog-Haspengouw. Het stroomopwaarts gelegen gebied van Tongeren noemt men doorgaans “Haut-Geer”; stroomafwaarts spreekt men van “Bas-Geer”. De belangrijkste zijrivieren van boven Vlaanderen naar beneden zijn: NV De Scheepvaart (Maas en kanalen) • Het beekje Omal, dat talrijke bronnen heeft en talrijke waterkersbedden herbergt. VMM (categorie 1) • De Mulle en de Lange Beek, die zich aan de Vlaamse grens begeven. Provincie Limburg (categorie 2) • De Yerne, die de voedingsbodem is voor de bomen die Haspengouw zo kenmerken. Gemeente (categorie 3) • De Roua de Theys, die flink is toegetakeld en zelfs bijna volledig verdwenen door de intense landbouwactiviteiten. • De Ezelsbeek (Grand-Roua), de Beek (Exhaure d’Ans) en de Zouw (Berwinne), die regio-overschrijdend zijn.

Waterbeheerders

is Ru

WELKENRAEDT

SOUMAGNE

Maas - Meuse BRAIVES

Aachen

rst

E

HERVE

FAIMES GRACE-HOLLOGNE

H AC RB SE AS R

LONTZEN FV

THIMISTER-CLERMONT

Liège

ULP

AUBEL

BE

DONCEEL

5

de

3

BEL LE

u ea iss Ru

ANS

E SS 'A ud ea iss Ru

BLEGNY

R TI E OR

FEXHE-LE-HAUT-CLOCHER

HERSTAL

M de

Jeker/Geer

u ea

1

la eau iss Ru iss

AWANS

OUPEYE

4

PLOMBIERES

JUPRELLE

Ru

REMICOURT WAREMME

DALHEM

G

R

CRISNEE

Dalhem

BA

SH

NI

TU

R U N

e

er Ge rJek e

beek

A OU

CH

VISE

La G

Le

OREYE

Plombières

Veurs

VOEREN

Ezels

Le

2

VAALS

Voer

Le BOLLAND

Le GE ER

R

k

ek

Bassenge

ANS

GEER

L

Visé URE D' EXHA

BERLOZ LE

UL

M La

HANNUT

BASSENGE

Ho

lp Gu

GINGELOM

L

5

ek

Be

R EE G

ee

rbe

‘s-Gravenvoeren

er rst

rb

lde

4

lze

he

Zo

b

u gr

ulp G

HEERS

Se

GULPEN-WITTEM

EIJSDEN

jecten voor hydromorfologisch herstel brachten opnieuw meer leven in de Jeker en zijn zijlopen. Niettemin is de rivier nog ver van de opgelegde Europese normen en is een verdere verbetering van de waterkwaliteit cruciaal. Dat is te bereiken door zuivering van huishoudelijk en vermindering van de druk vanuit de landbouwsector. Die sector drukt op de ecologie en maakt gerichte D U I T S L Aafvalwater ND inspanningen nodig zoals het respecteren van afstandsregels tot de waterlopen bij bemesting of maatregelen om de afspoeling van akkerlandAachen te minderen.

SIMPELVELD

Geul/Gueule c Me

uw

TONGEREN

Waremme

Eyserbeek

MARGRATEN

ER

RIEMST

Tongeren

RANDE BEEK aG

1+2

Le

VLAANDEREN (BELGIË)

E GE

Gulpen

Ho

Identiteitskaart

Maastricht

ST

Hasselt

Beekstructuur en vismigratie

De Jeker en zijn verschillende zijlopen werden in het verleden om diverse redenen rechtgetrokken. Dit leidde tot een egale bedding en stromingspatroon, maar ook tot een verlies aan structuurvariatie en dat bleek funest voor de biologische waterkwaliteit. De structuurkwaliteit van de Jeker is op vele trajecten slecht tot matig. De laatste jaren werden echter verschillende beekherstelprojecten uitgevoerd: het afschuinen van oevers, het plaatsen van keerkribben, de hermeanderingen, het openleggen van ingebuisde beekbeddingen … Dit gebeurde in het kader van AQUADRA bv. in Tongeren en Waremme. In Nederland kan de Jeker in de buitengebieden over grotere afstanden vrij meanderen. Her en der zijn en worden oude oeververdedigingen weggehaald. De Jeker en zijn zijrivieren zijn gezien hun fysieke eigenschappen typische wateren voor karperachtigen. Dat wil zeggen: voor vissen die houden van stille wateren en dus niet voor grote trekvissen zoals forel en zalm. Naast een gebrekkige structuurkwaliteit en het ontbreken van bepaalde habitats zijn er nog verschillende ernstige vismigratieknelpunten op de Jeker in Vlaanderen en Wallonië. In het Nederlandse deel is met de aanleg van enkele vismigratievoorzieningen de optrekbaarheid van de Jeker voldoende. Zodra de waterkwaliteit van de Jeker weer voldoende op peil is, is het volgende doel een vrije vismigratie in combinatie met een verder hydromorfologisch herstel van de rivier.

Erosie

Het Haspengouwse landschap met zijn uitgestrekte landbouwcultuur is gevoelig voor bodemerosie en modderstromen. In het Vlaams Gewest vecht de overkoepelende organisatie “Land en Water” al meer dan tien jaar tegen deze verschijnselen door aanleg van grasbuffers, grasgangen en opvangbekkens in landbouwgebied. In Wallonië worden, dankzij met name AQUADRA, deze zachte hydraulische technieken steeds meer toegepast. Deze inspanningen voorkomen wateren modderoverlast en door de afspoeling te remmen dragen ze bij tot een betere waterkwaliteit in de beken en rivieren. In het Nederlandse deel van het Jekerdal is relatief weinig akkerbouwgebied aanwezig, waardoor de problemen met bodemerosie en oppervlakkige afstroming beperkt zijn.

11 3

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 11 Hermeandering van de Jeker in Grand-Axhe Geïnterviewde: Julien Mols (Contrat de rivière Meuse Aval, CRMA)

De waterkwaliteit van de Jeker in Wallonië is niet goed. Volgens de kaderrichtlijn Water moet tegen 2015 die waterkwaliteit voldoen aan de gestelde normen. Het rapport zegt hierover: “Wateren moeten de ‘goede toestand’ hebben bereikt.” De hermeandering van de Jeker in Grand-Axhe draagt hieraan bij. In de achttiende eeuw is de Jeker op deze plaats rechtgetrokken om de waterloop langs een watermolen te leiden. In 1950 werd een tweede deel van de Jeker rechtgetrokken. Deze operaties hadden uiteindelijk een negatief effect op de waterkwaliteit.

Doel

12

Met de hermeandering werd ongeveer een derde van de oorspronkelijke bedding van de waterloop hersteld. Voor het overige deel van de waterloop was dit niet mogelijk, omdat sommige terreinen in privéeigendom zijn gekomen of in het verleden werden opgehoogd. Op deze plekken koos men voor een nieuwe meander langs het ecologisch meest waardevolle traject. Door de nieuwe meandering moest een brug worden verplaatst en waren twee nieuwe bruggen nodig. De oevers werden ingezaaid met gras als oeverversteviging. Langs de waterloop werden wilg en zwarte els aangeplant. In de Jeker heeft men waterplanten als riet en russen voorzien. Om schuil- en paaiplaatsen te voorzien voor de vissen plaatste men in de rivier rotsblokken op strategische plaatsen.

De hydromorfologie is geïntroduceerd als kwaliteitselement in de kaderrichtlijn Water en is de basis voor het ecologische potentieel van een watersysteem en de waterkwaliteit die daarmee samenhangt. De hydromorfologie verbetert de waterloop en daarmee de biodiversiteit: het belangrijkste doel van deze hermeandering. Andere maatregelen zoals de aanleg van collectoren tot aan de bron van de Jeker en de aanleg van een rioolwaterzuiveringsinstallatie zullen leiden tot een grotere vispopulatie. De driedoornige stekelbaars is al in de Jeker aanwezig. Hopelijk vinden op termijn ook de rivierdonderpad, de karper en zelfs de paling er opnieuw een geschikte habitat.

Verloop

Uitvoering

Aandachtspunten

In 2007 is het natuurgebied van Grand-Axhe opnieuw ingericht met een wandelpad van 3 km, een didactische poel, een tweede poel en een rietveld. Om een meer open landschap te creëren kapte men populieren om ze daarna te vervangen door inheemse soorten. Er kwam bovendien een boomgaard met oude inheemse appelen perensoorten.

Goede communicatie voor de start van het project maakt omwonenden duidelijk wat er gaat gebeuren en wat het doel is. Gelijkaardige projecten in de toekomst langs de Jeker in Wallonië zullen niet makkelijk zijn: er is niet veel beschikbaar openbaar terrein. Voor bijkomende projecten zal grond moeten worden aangekocht of geruild.

De werken werden besproken met een comité van belanghebbenden, bestaande uit het riviercontract MeuseAval, de stad Waremme, een natuurvereniging, de provincie Luik, het Waals Gewest en de intercommunale dienst voor waterzuivering. De graafwerken startten in april 2012 en waren half mei klaar. In de zomer van 2012 waren de weersomstandigheden zeer slecht. Door de vochtige ondergrond kwamen de machines vast te zitten en liepen de werken vertraging op. Uiteindelijk werden de laatste bruggen in september 2012 geplaatst.


Aanleiding

P A S P O O R T Waar

Waremme, Wallonië en de waterloop van de Jeker

Initiatiefnemer

Contrat de rivière Meuse Aval

Kostprijs

220 000 €

Partners

Stad Waremme Environnement en Progrès Provincie Luik Waals Gewest Association Intercommunale pour le Démergement et l’Epuration des communes de la Province de Liège

Contactpersoon

Julien Mols ([email protected])

13

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 22 Haalbaarheidsstudie voor de hermeandering van de Jeker in Bergilers (Oreye) Geïnterviewde: Julien Mols (Contrat de rivière Meuse Aval, CRMA) Stroomgebied DE JEKER

Aanleiding Vanuit hetzelfde perspectief als in Grande-Axhe moest in Bergilers bij Oreye een hermeandering van de Jeker worden uitgevoerd.

Doel De hydromorfologie verbetert de waterloop en daarmee de biodiversiteit: het belangrijkste doel van deze hermeandering. Andere maatregelen zoals de aanleg van collectoren tot aan de bron van de Jeker zullen leiden tot een grotere vispopulatie. De driedoornige stekelbaars is al in de Jeker aanwezig. Hopelijk vinden op termijn ook de paling, de karper en de rivierdonderpad er opnieuw een geschikte habitat.


Bergilers (Oreye), Jeker, Vlaanderen en Wallonië, gewestgrens tussen Heers en Oreye

Initiatiefnemer


Kostprijs

0€

Partners

Waals Gewest

Contactpersoon


Uitvoering In eerste instantie is een offerte gevraagd aan een studiebureau. Hieruit bleek dat de kosten tweemaal hoger waren dan het voorziene budget. Omdat het budget voor de hermeandering in Grand-Axhe ontoereikend bleek, is het gereserveerde budget voor Bergilers overgeheveld naar het pilootproject Grand-Axhe. Zo kon één hermeandering compleet worden uitgevoerd. Via de modellering van AQUADRA is een scenario gevraagd om in Bergilers een overstromingszone te testen.

Vlaanderen

Verloop Het Waals Gewest wil dit project in de komende jaren graag uitvoeren, maar hiervoor moeten gronden worden aangekocht. Indien de modellering een gunstige uitkomst geeft voor de overstromingszone, kan het project in een stroomversnelling komen.

14

Wallonië

15

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 3 Aanpassingswerken aan het wachtbekken in de vallei van de Yerne Geïnterviewde: Julien Mols (Contrat de rivière Meuse Aval, CRMA)

Aandachtspunten

De vallei van de Yerne is bijzonder gevoelig voor erosie. De vruchtbare landbouwgrond spoelt bij hevige regenval weg. Dit veroorzaakt modderstromen en overstromingen.

Voor dit pilootproject hebben de gemeenten in de Yernevallei zelf subsidies uitgeschreven. Als ook in Wallonië subsidies voor erosiemaatregelen zouden bestaan, zouden in Wallonië veel meer maatregelen tot stand kunnen komen. Onderhandelingen en overlegmomenten met de eigenaren van privégronden zijn tijdrovend en leiden niet altijd tot overeenstemming.

Doel Het voornaamste doel van dit pilootproject is het tegengaan van de erosieproblemen. De modderstromen en overstromingen moeten worden verminderd, terwijl de vruchtbare landbouwgrond zoveel mogelijk moet worden behouden.


Aanleiding

Uitvoering In Lantremange is in samenwerking met het Provinciaal Steunpunt Land en Water een erosiedam aangelegd op de openbare weg. De erosiedam in Donceel is nog in aanbouw. Voor deze erosiedam moest een stuk grond aangekocht worden: de eigenaar was niet akkoord met de aanleg van de dam. In mei 2013 is dit project uitgevoerd. In Remicourt is een strobalen dam met haag geconstrueerd. Op andere locaties is men nog in de overlegfase om met de eigenaren een overeenkomst op te stellen of eventueel gronden aan te kopen.

Verloop Voor elke locatie werd een bestek gemaakt. Vervolgens was er veel overleg met de eigenaren van de gronden. Sommige projecten moesten worden aangepast om met hen tot overeenstemming te komen. Dit heeft veel tijd en inspanning gevraagd. In Oreye wil men een erosiedam aanleggen, maar er zal met de eigenaar een compromis gezocht moeten worden. In Verlaine worden twee wachtbekkens aangelegd. De waterlopen Yerne en Lavu zijn hier overwelfd en dit zorgt voor overstromingen. In de gemeente Bassenge moet nog een project worden gerealiseerd.

16


Vallei van de Yerne, Wallonië

Initiatiefnemer


Kostprijs

175 000 €

Partners

Provincie Luik Provinciaal Steunpunt Land en Water Schepenen Leefmilieu van de gemeenten Lantremagne, Donceel, Remicourt, Oreye, Verlaine en Bassenge

Contactpersoon


17

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 44 Rivierherstel van de Jeker in De Kevie (Tongeren) Geïnterviewde: Werner Mennen (Vlaamse Milieumaatschappij, VMM)

Aan het einde van de jaren zestig is de Jeker rechtgetrokken. Dat leidde tot afwaartse wateroverlast, een verdroging van het valleigebied en een verlies aan biodiversiteit. De rechttrekking maakte de waterloop twee kilometer korter en isoleerde de historische Blaarmolen van de Jeker. Door het verhogen van de dijken en het verdiepen van de bedding verloor de waterloop alle contact met zijn vallei. Op de waterloop zijn tevens vismigratieknelpunten ontstaan die moesten worden opgelost. De maatregelen zijn een onderdeel van de inspanningen om de doelstellingen van de Europese kaderrichtlijn Water te bereiken. Natuurpunt was als beheerder van het natuurgebied De Kevie ook vragende partij om het riviersysteem in De Kevie te herstellen.

Doel De doelstellingen van het project waren drieledig: het verhogen van de natuurlijke waterberging in de vallei, het ecologisch herstel van de waterloop en zijn vallei en het verhogen van de erfgoed- en belevingswaarde. Het herstel van het contact tussen de waterloop en de vallei zorgde voor een verbetering van de waterbergingscapaciteit, waardoor de kans op overstromingen stroomafwaarts verkleint. Dankzij de hermeandering werd de oorspronkelijke waterloopstructuur hersteld. De grotere variatie in stroming en structuur geeft kansen voor een hogere biodiversiteit in de waterloop. Doordat de rivier plaatselijk kan overstromen, verbetert het zelfzuiverend vermogen van de Jeker.

Uitvoering Om de Jeker opnieuw langs de Blaarmolen te leiden, waren grote bouwkundige werken nodig. De oude kademuren waren bij de rechttrekking gedeeltelijk afgebroken. De molengebouwen dienden beschermd te worden tegen een ongewenste (grond)waterverlaging. Daarom

werden nieuwe kademuren gebouwd op een tien meter diepe stalen damwand. Het drempelniveau van de oorspronkelijke stuwconstructie diende met een meter te worden verlaagd om de door de rechttrekking ontstane beddingerosie te compenseren. De verbinding die in de jaren zestig gegraven werd, is gedeeltelijk opnieuw gedempt. In normale omstandigheden is deze bedding niet meer watervoerend maar bij grote piekdebieten kan een gedeelte van het Jekerwater in deze oude verbinding overlopen, zodat er geen ongewenste opstuwing richting het centrum van Tongeren kan ontstaan. In de jaren tachtig werd op de Oude Jeker een stuw gebouwd om de verdroging van het beschermd valleigebied tegen te gaan. Deze stuw was een groot vismigratieknelpunt, maar de constructie van een stenen helling lost dit nu op. De aansluiting van de Jeker op de Blaarmolen werd vispasseerbaar uitgevoerd. In het pilootproject werden ook een voetgangersbrug en twee landbouwbruggen gerealiseerd.

Verloop De eerste voorbereidingen van dit pilootproject startten in 2003. Naast een MER waren ook specifieke modellerings- en stabiliteitsstudies noodzakelijk om te komen tot een goed ontwerp. Omdat Natuurpunt en de stad Tongeren samen 95 % van de voor het project noodzakelijke percelen in eigendom hebben, waren weinig onteigeningen nodig om het project te kunnen realiseren. De werken in De Kevie zijn gestart in augustus 2011. In het najaar van 2011 waren de weersomstandigheden zeer gunstig voor het uitvoeren van grondwerken, waardoor veel meanders toen al konden worden uitgegraven. De werken ter hoogte van de Blaarmolen zijn gestart in maart 2012 en werden afgerond in augustus van datzelfde jaar. De Jeker stroomt in zijn herstelde bedding sinds september 2012. Op het einde van de werken in De Kevie was er enig oponthoud bij de bouw van de landbouwbruggen. In februari 2013 was het pilootproject volledig klaar.


Aanleiding

Aandachtspunten Een goede voorbereiding met een uitgebreide studiefase is een must. Overleg en samenwerking met de lokale actoren (Stad Tongeren, Natuurpunt, watermoleneigenaar) en het benutten van hun specifieke gebiedskennis is belangrijk. Bij beek- en rivierherstelprojecten is variatie in de waterloopstructuur belangrijk. Uniformiteit van uitvoering bij de grondwerken is dan ook niet gewenst. In dit verband is coaching van de kraanman ter plaatse heel belangrijk omdat deze personen vaak werken met uniforme afmetingen en typeprofielen waarbij variatie uit den boze is.

De historische Jekerbedding naar de Blaarmolen werd opnieuw uitgegraven. © Michiel Mels


De Kevie, Tongeren, Vlaanderen. Waterloop de Jeker

Initiatiefnemer

De Jeker stroomt opnieuw langs de Blaarmolen waardoor de molen opnieuw kan malen. © Michiel Mels


Kostprijs

800 000 €

Partners

Natuurpunt Stad Tongeren Watermoleneigenaar Agentschap Natuur en Bos

Contactpersoon

Werner Mennen ([email protected]) De stuw op de Oude Jeker is vispasseerbaar door de bouw van een stenen helling. © Jos Roeffaers

18

19

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 55 Openleggen en herinrichten van de Beek in Vreren-Nerem Geïnterviewden: Ben Simons en Jos Trouwen (provincie Limburg)

Uitvoering

In Vreren-Nerem waren geen collector en gescheiden riolering aanwezig, waardoor het rioleringswater in de Beek terechtkwam. De concrete plannen bij Aquafin, Infrax en de stad Tongeren om een collector en gescheiden riolering aan te leggen in Vreren-Nerem boden het ideale moment om ook de Beek opnieuw in te inrichten. De provincie Limburg had al langere tijd een doortochtenproject in Vreren-Nerem op de planning staan. Bij doortochtenprojecten wordt de waterloop in de dorps-of stadskern heringericht en opgewaardeerd. Naast het probleem van het rioleringswater in de Beek was er het probleem van modderwater. Dit stroomde bij hevige regenval vanuit de hoger gelegen landbouwgebieden naar het centrum van Vreren-Nerem. Door de overwelvingen kon dit modderwater niet in de Beek stromen maar verzamelde het zich op de straten.

Aquafin startte in juli 2010 met de aanleg van de collector van Vreren-Nerem tot aan de waterzuivering van Mal. Infrax zorgde vanaf juli 2010 voor de aanleg van een gescheiden riolering waarbij het regenwater naar de Beek werd geleid en het afvalwater naar de collector. De provincie Limburg zorgde aansluitend op de werken van Aquafin en Infrax voor de openlegging van enkele kritieke overwelvingen en voor de hermeandering van de Beek in Nerem. De Beek werd op Molenplein in Vreren voor ongeveer 70 meter opengelegd met een mooie inrichting met stapelstenen en een picknickbank. De stad Tongeren zorgde tenslotte voor de aankleding van het geheel met de heraanleg van de straat, de aanleg van bruggetjes en de beplanting. Deze werken eindigden in het voorjaar van 2013.

Doel

Op 12 juli 2010 startte het project waarbij achtereenvolgens Aquafin, Infrax, de provincie Limburg en de stad Tongeren hun werken uitvoerden. De werkzaamheden zijn vlot verlopen en werden afgerond in het voorjaar van 2013.

De meest voorname doelstelling was de verbetering van de waterkwaliteit van de Beek door de aanleg van een collector en een gescheiden riolering in VrerenNerem. Het rioleringswater kon dan niet meer in de Beek stromen, maar via een collector naar de waterzuivering van Mal worden vervoerd. Ook het verdwijnen van de geuroverlast was een doelstelling. De tweede doelstelling was de herinrichting en opwaardering van de Beek met minder modderwater op straat en meer biodiversiteit in de Beek. De hermeandering van de Beek zorgde voor een betere structuur van de waterloop en zal na verloop van tijd ook voor een hogere biodiversiteit zorgen. Door het herinrichten en openleggen van de waterloop zal de Beek zijn plaats in het dorp terugkrijgen en wordt het contact tussen de omwonenden en de waterloop hersteld.

Verloop


Aanleiding


Vreren-Nerem, Tongeren, Vlaanderen, waterloop de Beek

Initiatiefnemer

Provincie Limburg

Partners

Aqaufin Stad Tongeren Infrax

Kostprijs

7 800 000 € (incl. btw) Provincie Limburg – openleggen en herinrichten waterloop: 300 000 € Aquafin – aanleg collector: 5 000 000 € Infrax – aanleg gescheiden riolering: 500 000 € Stad Tongeren – wegeniswerken: 2 000 000 €

Contactpersonen

Ben Simons ([email protected]) Jos Trouwen ([email protected])

Aandachtspunten Een informerende vergadering vooraf creëert draagvlak. Voor dit pilootproject bestond bij de omwonenden weerstand wegens het verdwijnen van veel parkeerruimte door het verwijderen van beekoverwelving. De problemen in Vreren-Nerem zijn nog niet volledig opgelost. Op de akkers moeten bijkomende erosiebestrijdingsmaatregelen uitgevoerd worden om de problemen aan de bron op te lossen. Hiervoor werkt de stad Tongeren samen met het Provinciaal Steunpunt Land en Water. Herinrichting van het Molenplein in Vreren (tijdens en na de werken)

20

21

EINDRAPPORT AQUADRA

Communicatie-initiatieven in het stroomgebied van de Jeker

Hoofdstuk 2

Infomoment hermeandering Kevie

Op zaterdag 18 juni 2011 organiseerden het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren (RLH) en de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) met medewerking van de provincie Limburg en Natuurpunt een infomoment voor de omwonenden van De Kevie met uitleg over de werkzaamheden. Ingenieur Werner Mennen (VMM) gaf een theoretische uiteenzetting waarna een terreinbezoek plaatsvond.

Waterkamp in Aken

In de zomer van 2011 vond een eerste waterkamp plaats in de buurt van Aken. Twintig jongeren uit Vlaanderen, Wallonië, Nederland en Duitsland ontdekten samen het belang van geïntegreerd waterbeheer. In de zomer van 2012 vond eenzelfde waterkamp plaats in Wallonië.

Opening waterwandeling Lauw

Op 22 april 2012 opende RLH in samenwerking met de provincie Limburg en VMM de waterwandeling langs de Jeker in Lauw, met verschillende gegidste wandelingen voor de omwonenden en andere geïnteresseerden.

Symposium Jeker

Op 14 september 2012 organiseerde het CR Haut Geer in samenwerking met RLH een symposium voor professionelen in Donceel over de pilootprojecten op de Jeker. In de voormiddag waren er theoretische uiteenzettingen en in de namiddag hadden terreinbezoeken plaats.

DE BERWIJN Stroomgebied DE BERWIJN



De Berwijn is een Belgische rivier in het stroomgebied van de Maas. De Berwijn ontspringt in de Waalse gemeente ThimisterClermont en mondt ongeveer 31 km verder uit in de Maas te Moelingen (Voeren). De rivier stroomt snel en steekt geen landgrenzen over. De Berwijn heeft wel een heel aantal zijrivieren. Als de lengte van de zijriviertjes wordt meegeteld, beslaan de waterlopen zo’n 110 kilometer.

Opening Kevie en Vreren-Nerem

Op 10 maart 2013 vond de opening plaats van de pilootprojecten in Vreren-Nerem en De Kevie in het deelbekken van de Jeker. Omwonenden namen deel aan geleide wandelingen in De Kevie en kregen een rondleiding langs de werken in Vreren-Nerem. Voor de professionelen was er een officiële opening met wandeling door De Kevie en rondleiding in Vreren-Nerem.

Beekbrigade

Voor de scholen in Tongeren werkte het RLH een educatief project uit met excursie naar De Kevie. Voor Nederland is het lesmateriaal aangepast aan het Nederlandse deel van de Jeker.

22

23

Ka nj e l

VALKENBURG AAN DE GEUL

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

MAASTRICHT

Maastricht

Gulpen ER GE

Se

GULPEN-WITTEM

ek

b

VAALS

gru

e

ter Ho rs

Ge er r-

Plombières

Veurs Gu

H

Dalhem

R VI VI E

L

FV

ACH RB NE ZE T N e LO

E

WELKENRAEDT

HERVE Berwijn/ Berwinne

LIEGE

Eupen

SOUMAGNE

Maas - Meuse

EUPEN

DeW belangrijkste van bron naar monding zijn: A L L O Nzijrivieren IË • Het beekje Crawhez-la-Trappe, dat wordt gevoed door die van Les Biolles en de Vlamerie. (BELGIË) • De beek Bèfve (of: Moulin La Haie), die een op kaarten geïdentificeerde bron heeft en momenteel verdwijnt in een chantoir (verdwijngat). • De Bel (of: Belle), die de werking ondersteunt van de hydro-elektrische turbine van de Moulin Hick. • Het beekje Asse (of: Monty), dat heringericht werd aan de samenloop met de Berwijn. • De beek Mortier (of: La Richelette), die ontspringt in Hacboister en water krijgt van de Lonneux-beek (of: Cortils-beek). • De beek Bolland, die de belangrijkste zijrivier is op basis van lengte en in de bovenloop tot Natura 2000-gebied werd uitgeroepen.

Waterbeheerders cat. 1 (km) Wallonië

SPW Direction Générale Opérationnelle de l’Agriculture

Wallonië

Provincie Luik

Wallonië

Gemeenten

cat. 2 (km)

cat. 3 (km)

Bodemgebruik BERWIJN

ha

%

1 068

8

Bebouwing

382

3

Bos

982

8

10 247

80

197

2

12 876

100


11,3 63,2 30,1

Permanent grasland Vlaanderen

24 2


5

TOTAAL

16,3

Andere 63,2

30,1

TOTAAL

Over de gehele loop van de Berwijn wordt afvalwater geloosd. Het overgrote deel van het huishoudelijk afvalwater in het afstroomgebied van de Berwijn dient gezuiverd te worden via rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI). Hiervan zijn er vier actief, waarvan één in Vlaanderen en drie in Wallonië. Recentelijk traden op de Bel en in Moelingen de RWZI’s in werking. In Wallonië zijn nog vijf RWZI’s en bijbehorende uitbouw van het rioleringsstelsel gepland. In Moelingen dient nog ongeveer 25 % van de bevolking aangesloten te worden op de RWZI. Door deze werken wil men de waterkwaliteit van de Berwijn sterk verbeteren. Daarnaast zal in het Waalse gedeelte van het stroomgebied nog 25 % van de bevolking zelf moeten instaan voor de zuivering van zijn afvalwater.

Waterkwantiteit

Overstromingen van de Berwijn komen relatief frequent voor en hoofdzakelijk in de stroomafwaarts gelegen dorpen: Moelingen, Visé, Dalhem en Blegny. De oplossingen (water vasthouden en bergen) dienen grensoverschrijdend te worden genomen. AQUADRA levert hiervoor een aanzet met een grensoverschrijdende modelleringsstudie.

Stroomgebied DE BERWIJN

Verviers

De Berwijn ontspringt in de Waalse gemeente Thimister-Clermont en mondt ongeveer 31 km verder uit in de Maas te Moelingen (Voeren). Als de lengte van de zijriviertjes wordt meegeteld, beslaan de waterlopen zo’n 110 kilometer. Het stroomgebied van de Berwijn strekt zich in Wallonië uit over 125,4 km² en in Vlaanderen over 3,7 km². De vallei van de Berwijn is tussen de gewestgrens en het centrum van Moelingen aangeduid als habitatrichtlijngebied (Natura 2000). De Berwijn stroomt door het Land van Herve (ook Plateau van Herve genaamd),

USE

Waterzuivering

LE

RAEREN BE

RIG O

du

LONTZEN

UE U

de

GRACE-HOLLOGNE

au se

is Ru

THIMISTER-CLERMONT

Liège

La G

CH BA ER S AS R

R U N

AUBEL u ea iss Ru

R TI E OR

E SS 'A ud ea

M de

ANS

ULP

iss Ru

u ea

BLEGNY

iss

HERSTAL

BEL LE

De Berwijn is een sterk hellende rivier met een zeker zelfreinigend vermogen. Toch heeft deze zelfreiniging zijn grenzen: ter hoogte van Moelingen is de waterkwaliteit naar Europese normen ontoereikend, voornamelijk door een teveel aan fosfor en stikstof. De landbouwactiviteiten en het huishoudelijk afvalwater tasten de biologische, chemische en fysieke waterkwaliteit aan. Deze situatie moet aanzienlijk verbeteren om de waterkwaliteit gunstig te beïnvloeden en zo de doelen van de Europese kaderrichtlijn Water te halen. Naast waterzuivering zullen ook inspanningen vanuit agro-industrie hiervoor nodig zijn. Wat het grondwater betreft, wordt sinds 2013 het stroomgebied van de Berwijn in zijn geheel beschouwd als een gebied dat heel gevoelig is voor stikstof. In het Programma Duurzaam Beheer zijn bepalingen vastgelegd om het gebruik van stikstof in dit gebied aan banden te leggen.

KELMIS

La G

la eau iss Ru Ru

LE D 'AW ANS

TU

PLOMBIERES

JUPRELLE

Le BOLLAND

UT-CLOCHER

VOEREN

DALHEM

OUPEYE

'ANS

AWANS

AC

HB

S NI

G

Ezels

beek

lp

Jek e

Voer

VISE

URE D

NEE

Aachen

p

EXHA

RO

Aachen

ul

Bassenge 1 Visé

UA

DUITSLAND

k

G

L

R EE G

Waterkwaliteit

ee

rbe

r

Ho

ub

gr

r ste

rb

lde

EIJSDEN

BASSENGE

lze

MARGRATEN

‘s-Gravenvoeren

TONGEREN

ek

Geul/Gueule he

uw

Zo

Be

SIMPELVELD

c Me

RIEMST

Tongeren

Eyserbeek

Le

Identiteitskaart

1+2

ST

asselt

VOERENDAAL

1+2


Een goede structuurkwaliteit is belangrijk voor het zelfzuiverend vermogen, de juiste rivierdynamiek en de fauna en flora. In Vlaanderen is de structuur van de Berwijn behoorlijk goed, met alleen een zwak traject ter hoogte van het centrum van Moelingen. In Wallonië heeft de Berwijn een goede structuurkwaliteit die wordt gekenmerkt door een grind- en kiezelbodem, die goed is voor de voortplanting van vissen. Door de dynamiek van de Berwijn worden er meanders gecreëerd met steile hellingen. Deze bevorderen de aanwezigheid van vogels zoals de ijsvogel, die zijn nest heeft in de oevers van de waterlopen. De gunstige waterbodem van de Berwijn wordt op bepaalde trajecten door sediment bedekt dat afkomstig is van bodemerosie en afvalwaterlozingen. Dit heeft een negatieve invloed op de natuurlijke cyclus van vissen. De Berwijn heeft niettemin een groot potentieel voor het visbestand. Omwille van de nog open en natuurlijke verbinding met de Maas zijn er zelfs kansen voor de grote trekkende vissen zoals zalm, hetgeen uniek is in Vlaanderen. Daarnaast zorgt de natuurlijke dynamiek voor diverse biotopen voor verschillende vissoorten. In het beperkte traject in Vlaanderen bevinden zich sinds enkele jaren geen vismigratieknelpunten meer, maar in Wallonië zijn nog talrijke obstakels. Aan de stuwdam van Berneau (2002) en Mortroux (2004) zijn reeds vistrappen gebouwd, maar dit is nog niet gebeurd bij de stuwdammen van Neufchâteau en Val-Dieu. Om te kijken hoe de vissen weer vrij in de Berwijn kunnen trekken, werd er dankzij subsidies van het Europees Fonds voor de Visserij een studie uitgevoerd. In deze studie werden mogelijke oplossingen onderzocht om de werking van de vistrappen van Mortroux en Berneaux te verbeteren en werden er tegelijkertijd voorstellen gedaan voor aanpassingen aan de stuwdammen van Neufchâteau en Val-Dieu.

Erosie

Het (permanente) graslandschap neemt ongeveer 80 % in van het bodemgebruik en kan worden beschouwd als een belangrijk bufferend element tegen erosie en wateroverlast. Er zijn dus relatief weinig bodemerosieproblemen. Waar dat toch het geval is doet men studies, zoekt men oplossingen of doet men een beroep op bevoegde instanties (bijvoorbeeld: de cel GISER). Het Vlaams afstroomgebied van de Berwijn is opgenomen in het erosiebestrijdingsplan van de gemeente Voeren. Typisch voor de Berwijn is de aanzienlijke oevererosie die heeft geleid tot spectaculaire oevers tot vijf meter hoog.

25 3

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 1 Opwaardering van de omgeving bij de monding van de Berwijn Geïnterviewde: Julien Mols (Contrat de rivière Meuse Aval, CRMA)

Verloop

Waar de Berwijn in de Maas uitmondt, ligt de omgeving al jaren braak. De reuzenberenklauw tiert er welig en het gebied wordt gebruikt als stortplaats voor zwerfvuil. Het was dringend nodig dit gebied opnieuw waardevol in te richten. Deze percelen hebben een grote grensoverschrijdende waarde. Bovendien liggen de grenzen van Vlaanderen, Wallonië en Nederland in een zeer kleine omtrek. De Berwijn heeft in dit gebied een mooie meandering, de vistrap van Lixhe ligt vlakbij en met het kasteel van Navagne heeft het gebied grote erfgoedwaarde. Het Vlaamse en Nederlandse fietsknooppuntennetwerk komt langs het gebied.

Tijdens de overlegfase van het project bleek dat het zeer moeilijk was om de verschillende partners op één lijn te krijgen. In de eindfase van AQUADRA werd besloten het pilootproject te beperken tot het afsluiten van het gebied voor wagens en de aanleg van een picknickplaats. Naar de haalbaarheid van een wandelpad zal een studie worden uitgevoerd, zodat dit in de toekomst mogelijk alsnog gerealiseerd kan worden. Een deel van het budget van dit pilootproject werd overgeheveld naar de pilootprojecten in de Geulvallei.


Aanleiding

Toestand voor het project.

De oevers van de Berwijn.

Doel Het doel was de opwaardering en de herinrichting van het grensoverschrijdende gebied waar de Berwijn uitmondt in de Maas. De inrichting zou gebeuren met het oog op het beheer van het gebied (opruimen, maatregelen tegen invasieve soorten, behoud van de diverse habitats, grasland, ...) en de educatieve opwaardering op de linkeroever van de Berwijn (wandelpaden, tweetalige didactische ondersteuning, infrastructuur voor de ontvangst van scholieren en toeristen).


Monding van de Berwijn in de Maas, Moelingen.

Initiatiefnemer


Kostprijs

Uitvoering In het oorspronkelijke projectplan zou de omgeving voor wagens worden afgesloten om zo sluikstorten tegen te gaan. Langs de Berwijn zouden een ecologisch wandelpad met didactische infoborden en een picknickplaats worden aangelegd. Met de betrokken partijen werd een overlegcomité opgericht: vissersvereniging, gemeenten, eigenaren, Natuurpunt.

25 000 € (niet volledig uitgevoerd)

De Maas naast de monding van de Berwijn.

Partners

Gemeenten Voeren en Wezet NV De Scheepvaart Waals gewest Natuurpunt Natagora Vissersvereniging

Contactpersoon

Sandra Godfroid ([email protected]) De Berwijn en haar meanders.

26

27

EINDRAPPORT AQUADRA

Communicatie-initiatieven in het stroomgebied van de Berwijn

Hoofdstuk 3



Educatief pakket

Ardenne & Gaume ontwikkelde een educatief pakket rond water en begeleidde de scholen bij het gebruik hiervan.

DE VOER

Waterkamp in Aken

Waterdoedag

Op 30 september organiseerde het RLH de Waterdoedag in de Voerstreek. Op de Berwijn in Moelingen hadden gegidste wandelingen plaats waarbij de deelnemers op zoek gingen naar sporen van de bever.

28

Stroomgebied DE VOER


Het stroomgebied van de Voer strekt zich uit over drie land- of gewestgrenzen. De Voer zelf is ongeveer 13 km lang en ontspringt in Sint-Pieters-Voeren (Vlaanderen). Achtereenvolgens stroomt hij door Sint-Martens-Voeren en ’s-Gravenvoeren, waarna de Voer op Nederlands grondgebied door Mesch stroomt en ter hoogte van Eijsden uitmondt in de Maas. Belangrijke zijlopen van de Voer zijn de Veurs, de Noorbeek (in Nederland: de Noor), de Beek en de Horstergrub.

29

VALKENBURG AAN DE GEUL MAASTRICHT EINDRAPPORT AQUADRA

Maastricht

EINDRAPPORT AQUADRA

Gulpen

Identiteitskaart G Le

Se

VAALS

2 Voer

lp Gu

VISE

A HB

Waterzuivering

S

NI

TU

DALHEM

KELMIS De Voer, Veurs en Noorbeek zijn in Vlaanderen aangeduid als ecologisch kwetsbaar voor overstortwerking. In het

de

E

BE

R TI E OR

SS

'A

M de

ud

u ea iss Ru

Verviers

LEGENDE Bodemgebruik

Vlaanderen

cat. 1 cat. 2 cat. 3 (m) (m) (m)

NV De Scheepvaart (Maas Wallonië

Provincie Luik

Vlaanderen

VMM Vlaamse Milieumaatschappij

Vlaanderen

Provincie Limburg

Primaire oppervlakteenwateren kanalen) (m)

(categorie 1) 1 990

Gemeente Waterschap Roer en Overmaas TOTALE LENGTE (m)

5 647

(categorie 3)

43 124

42

312

5

872

14

113

2

2 263

36

99

2

(categorie 1)

Provincie Luik Diverse vegetatie Permanent grasland

24 305

(categorie 2)


Andere

TOTAAL

6 290

L

Waterkwantiteit

RAEREN

De Voer en verschillende zijlopen worden gekenmerkt door een groot brondebiet (66 l/s voor de Voer). De bijkomende oppervlakkige afstroming na regenbuien draagt maar voor een klein gedeelte bij tot de totale afvoer per jaar. Bij zeer intensieve neerslag kunnen de bovenste bodemlagen evenwel tijdelijk als het ware dichtslaan en worden door het uitgesproken reliëf grote piekdebieten afgevoerd die aanleiding geven tot overstromingen (vooral in ’sGravenvoeren). Het Waterschap Roer en Overmaas heeft talrijke regenwaterbuffers gebouwd in de vallei van de Horstergrub (7 buffers) en de Noor / Hoogcrutslossing (14 buffers). De meest recente werd binnen AQUADRA gebouwd op de voormalige plaats van de rwzi Mheer, waar de ruimte echter beperkt werd door de aanwezigheid EUPEN bergbezinkbassin. Hierdoor kon ter plaatse slechts een regenwaterbassin van 1380 m3 worden van een ondergronds gerealiseerd. In het Vlaamse deel van het stroomgebied werd ook binnen AQUADRA op de Horstergrub nog eens 6700 m3 berging gemaakt in een regenwaterbuffer. Op de Beek zijn er zowel in Vlaanderen als in Wallonië wachtbekkens. Op de Voer en Noorbeek in Vlaanderen hebben de VMM en de provincie Limburg wachtbekkens gepland om ‘s Gravenvoeren beter te beschermen.

Eupen


In Nederland is de Voer al vrijgemaakt voor vismigratie in 1993, waardoor vis ongestoord vanuit de Maas kan optrekken tot vrijwel in de dorpskern van ’s-Gravenvoeren. In het Nederlandse traject resteren vier knelpunten. Enkele Nederland % oudere vispassages functioneren niet zo goed en zouden volgens de huidige inzichten verbeterd kunnen worden. RWS (Maas en kanalen) Verder opwaarts vormen verschillende stuwen op de Voer en Noorbeek belangrijke vismigratieknelpunten.

2 632

Bos

Provincie Limburg (categorie 2)

Nederland

ha

SPW-DGO2 (Maas en kanalen) SPW-DGO3 Bebouwing

8 748

Gemeenten

VOER


2 434

Vlaanderen

Wallonië

LONTZEN

sinds eind vorige eeuw via een pijpleiding verpompt naar de RWZI Wijlre in het stroomgebied van de Geul. Dit geldt ook voor de dorpen Banholt, Noorbeek en Terlinden. In Warsage aan de Beek (Wallonië) is eveneens een RWZI. H BAC R E Het afvalwater van Mesch en Eijsden wordt gezuiverd in de RWZI Heugem bij Maastricht. In het Nederlandse deel EN TZ N van het stroomgebied is 100 % aangesloten op de riolering. O eL

6

R U N

ea

u ea

G

iss

iss

Maas - Meuse

gedeelte van de Voer moet de meeste riolering nog worden aangelegd, evenals een rioolwaterzuiveringsinLVlaamse aG UE U (RWZI). Het afvalwater van Mheer in Nederland werd vroeger in een kleine RWZI gezuiverd, maar dit wordt stallatie LE


is Ru

Het stroomgebied van de Voer strekt zich uit over drie lands- of gewestgrenzen en heeft een oppervlakte van 6291 ha, waarvan 3231 ha (51 %) op Vlaams grondgebied, 1831 ha (29 %) op Nederlands grondgebied en 1229 ha (20 %) opHERSTAL Waals grondgebied. BLEGNY De Voer zelf is ongeveer 13 km lang en ontspringt in Sint-Pieters-Voeren (Vlaanderen). Achtereenvolgens stroomt FV hij door de dorpskernen van Sint-Martens-Voeren en ’s-Gravenvoeren waarna de Voer op Nederlands grondgebied WELKENRAEDT E door de dorpskern van Mesch stroomt en ter hoogte van Eijsden uitmondt in de Maas. Ongeveer een derde van de THIMISTER-CLERMONT beeklengte is in Nederland gelegen. Een groot deel van het watersysteem bestaat uit droogdalen die alleen ten tijde HERVE van (hevige) regenval watervoerend zijn. Belangrijke zijlopen van de Voer: • De Veurs, die ontspringt in Vlaanderen in het gehucht Veurs en uitmondt in de Voer in de dorpskern van Sint-Martens-Voeren. LIEGE SOUMAGNE • De Noorbeek (in Nederland: Noor), die ontspringt in Nederland in het gehucht Wesch nabij Noorbeek en uitmondt in de Voer in de dorpskern van ’s-Gravenvoeren. • De Beek, die ontspringt in Wallonië in het dorp Warsage en uitmondt in de Voer in de dorpskern van ’s-Gravenvoeren. • De Horstergrub, een droogdal waarvan de dalboveneinden in Nederland liggen, die uitmondt in de Voer in de dorpskern van ’s-Gravenvoeren. De Noorbeek en de Veurs liggen volledig in Natura 2000-gebied samen met een deel van de Voer en de Horstergrub.

Waterbeheerders

CH BA R SE AS R

VI VI E du

se

ULP

Ru

Ru

Le BOLLAND

AUBEL

ST

BEL LE u la a e s uis

La G

R

R

PLOMBIERES

JUPRELLE

30 2

CH

Voer

Dalhem

Aachen

Plombières

Veurs

au

rub

e rg

k

Ho rst

ee

e

erb

1

Ho

DUITSLAND

k

eld

Bassenge

OUPEYE

LO N I Ë LGIË)

ee

ch

R EE G

Visé

rb

De fysisch-chemische waterkwaliteit van de Voer kan al jaren worden geclassificeerd als ‘matig’. De nitriet- en ammoniakgehalten stijgen echter gestaag en de oorzaak daarvan is niet met zekerheid te noemen. De gegevens wijzen op een toename van ‘organisch afval’: mest, huishoudelijk afvalwater, rioolwater. Met de meeste andere parameters, zoals het Biochemisch ZuurstofVerbruik (BZV) en de bestrijdingsmiddelen, gaat het de laatste jaren de goede kant op. De kwaliteit van de Noorbeek is meestal goed, maar desondanks zijn stikstof en fosfor probleemstoffen. De scores van de fauna en flora van de voorjaarsbemonstering 2012 zijn beduidend slechter dan de scores van de voorgaande jaren. De score bij Eijsden is zelfs nog nooit zo slecht geweest sinds het begin van het gedocumenteerde Aachen biologisch onderzoek midden jaren ‘80. De oorzaken moeten worden gezocht in de lozing van ongezuiverd afvalwater en de afspoeling of lozing van meststoffen in het stroomgebied. Vooral in Vlaanderen is de laatste jaren veel grasland gescheurd en omgezet in akkerland. Er heeft nog (zeer) incidenteel bij hevige neerslag overstort van het rioolsysteem plaats op de Noor en Horstergrub. Het grootste deel van het regenwater echter, is inmiddels van het rioolsysteem afgekoppeld.

p ul G

‘s-Gravenvoeren

ub

r rg

e

rst

EIJSDEN

L

lze

Me

GULPEN-WITTEM

VOEREN

Liège

Waterkwaliteit

R

uw

Zo

BASSENGE

SIMPELVELD

MARGRATEN

EE

RIEMST

Eyserbeek

1

100

Erosie

WRO (primair oppervlaktewater - watervoerend)

De combinatie van leem- en zandleemgronden, hellingen en landbouw maken van de Voerstreek een erosiegevoelig WRO (primair oppervlaktewater - in een droogdal) gebied. Door het grote aandeel graslanden blijft de actuele erosie beperkt. Het grootste deel van de huidige akkerbouw heeft echter een hoge tot zeer hoge actuele erosie. Het omzetten (scheuren) van de graslanden in akkerbouw 2 3 4 Pilootprojecten de enorme stroomgebieden heeftineen impact op de erosiegraad en dient zo veel mogelij k vermeden te worden.. In Vlaanderen coördineert het Provinciaal Steunpunt Land en Water de erosiebestrijding. In Nederland is een erosieverordening van kracht waarin de maatregelen zijn opgenomen die voor de verantwoordelijkheid van de agrarische sector komen.

31 3

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 11 Retentie van wateren modderstromen in de vallei van de Horstergrub (Vlaanderen) Geïnterviewde: Werner Mennen (Vlaamse Milieumaatschappij, VMM)

Aanleiding

Verloop

De Horstergrub is een droge vallei in het stroomgebied van de Voer die de Nederlands-Vlaamse grens passeert. Bij hevige regenval stroomt langs deze vallei modder en water tot in het centrum van ’s-Gravenvoeren. De bestaande buffers in Nederland hadden onvoldoende capaciteit om al het regenwater op te vangen.

De werken werden uitgevoerd in oktober en november 2012 en verliepen zonder noemenswaardige problemen.

Doel Vanuit het project AQUADRA werd in Nederland en Vlaanderen een bijkomende erosiebuffer aangelegd om het centrum van ’s-Gravenvoeren veiliger te stellen tegen wateren modderoverlast. De aanleg van de dwarsdijk heeft als doel het beperken van modder- en wateroverlast in het centrum van ’s-Gravenvoeren. Bijkomend voordeel is de erosiebestrijding op het perceel waar de dam is aangelegd. Vroeger was het een akker waar maïs verbouwd werd. Nu staat er gras op het perceel waardoor het minder erosiegevoelig is geworden.

Uitvoering Op de Horstergrub is een erosiebuffer aangelegd voor een te bergen watervolume van 6000 m³. Het water wordt geborgen achter de dwars op de vallei aangelegde dijk met knijpopening. Bij het damontwerp en de keuze van de locatie werd rekening gehouden met het beschermde landschap, de natuurwaarden en de aanwezigheid van archeologisch waardevolle bodemlagen. De erosiedam is aangelegd op landbouwgrond. De gemeente sloot met de betrokken landbouwer langdurige beheersovereenkomsten. Dat gebeurde in het kader van het erosiebesluit van de Vlaamse overheid en behelsde de aanleg van de dam en het omzetten van de opwaarts gelegen percelen van akkerland naar grasland.


Voor de werken.

Tijdens de werken.

Aandachtspunten Samenwerking met deskundige partners als de gemeente Voeren en het Provinciaal Steunpunt Land en Water (gespecialiseerd in erosieproblemen) draagt bij tot een optimaal ontwerp van dergelijke erosiebuffers.


Voeren, Vlaanderen, stroomgebied van de Voer (vallei Horstergrub).

Initiatiefnemer


Kostprijs

54 750 € (incl. btw)

Partners

Gemeenten Voeren Provinciaal Steunpunt Land en Water

Contactpersoon

Werner Mennen ([email protected]) Na de werken.

32

33

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 22 Aanleg van een erosiebekken op de Horstergrub (Nederland) Geïnterviewde: Harrie Winteraeken (Waterschap Roer en Overmaas, WRO)

Via de Horstergrub stroomden bij piekdebieten grote modderstromen tot in het centrum van ’s-Gravenvoeren. Een deel van dit water stroomde af van de hoger gelegen gebieden in Nederland. Ook in Mesch en Eijsden ontstond geregeld wateroverlast bij hevige regenval. Al langer bestonden plannen om een regenwaterbuffer aan te leggen op de Horstergrub. Dankzij AQUADRA kon dit project worden uitgevoerd.

Doel De aanleg van een erosiebekken zou moeten leiden tot vermindering van de wateroverlast en modderstromen in ’s-Gravenvoeren, Mesch en Eijsden.

Uitvoering Stroomafwaarts van Mheer is een regenwaterbuffer gegraven met een capaciteit van ongeveer 1380 m³. De gekozen locatie lag op een steile helling en bood weinig ruimte. Daarom werd de helling gedeeltelijk ondergraven en werd een verstevigde muur aangelegd.


Aanleiding


Stroomafwaarts van Mheer, Nederland, de Horstergrub

Initiatiefnemer

Waterschap Roer en Overmaas

Kostprijs

277 000 € (Interregsubsidie 115 000 €)

Partners

Waterschap Roer en Overmaas Gemeente Margraten-Eijsden Provincie Limburg (NL)

Contactpersoon

Harrie Winteraeken ([email protected])

Regenwaterbuffer Horstergrub vlak na de aanleg. Op de voorgrond de uitstroom, boven in beeld de instroom. Foto: Waterschap Roer en Overmaas.

Verloop De werken werden aanbesteed op 20 juni 2011. De voorbereidingsfase met financiering en technische uitwerking voor de specifieke locatie nam veel tijd in beslag maar leverde een vlotte afwerking op. Na de gunning op 16 september startten de werken op 10 oktober 2011. Tijdens de werken hebben zich geen onvoorziene problemen of vertragingen voorgedaan, waardoor ze op 13 december 2011 werden afgerond.

Aandachtspunten Het is van belang in een vroegtijdig stadium met de partners en belanghebbenden contact te hebben, goed rekening te houden met de specifieke locatie en de financiering en de technische uitwerking goed voor te bereiden.

34

Regenwaterbuffer Horstergrub, op de voorgrond de noodoverloop en daarachter de leegloop. Foto: Waterschap Roer en Overmaas.

35

EINDRAPPORT AQUADRA

Communicatie-initiatieven in het stroomgebied van de Voer

Hoofdstuk 4



Waterkamp in Aken


DE GEUL

Infomoment erosiebeperking

Opening regenwaterbuffer Eijsden-Margraten

Op 10 februari 2012 organiseerde WRO in samenwerking met de gemeenten Voeren en Margraten en twee lagere scholen (uit het Nederlandse Mheer en het Belgische ’s-Gravenvoeren) de opening van de regenwaterbuffer. Voor de kinderen werd een tekenwedstrijd georganiseerd met als onderwerp ‘wateroverlast’, waarbij de winnende tekeningen op het infobord aan de regenwaterbuffer werden gezet. In aanwezigheid van de partners van AQUADRA onthulden de kinderen na een wandeling het infobord bij de regenwaterbuffer. Voor zowel Nederlandse als Belgische scholen zijn waterlessen op school en buitenexcursies georganiseerd.

Stroomgebied DE GEUL

Op 25 november 2011 organiseerde het RLH met het Provinciaal Steunpunt Land en Water en de gemeente Voeren een infomoment in de Voerstreek rond erosiebeperkende maatregelen. Na een theoretische uiteenzetting door Karel Vandaele bezochten de geïnteresseerden enkele realisaties op het terrein.

De Geul ontspringt in Raeren (Wallonië) nabij de Duitse grens. Dit snelstromend water doorkruist Wallonië en vloeit in de Maas in het Nederlandse Meerssen. De Geul heeft een totale lengte van 58 km en twee derde hiervan ligt in Nederland. De Geul heeft een groot aantal zijbeken, zoals de Hohnbach, de Mechelerbeek, de Selzerbeek, de Eyserbeek en de Gulp. Bij normale waterstand is de Geul slechts 3 tot 8 cm diep.

Waterdoedag in de Voerstreek

Op 30 september organiseerde het RLH voor kinderen een Waterdoedag in de Voerstreek. Met een schattentocht langs de Voer, met wateronderzoek en een visdemonstratie. Aan het wad in Teuven lieten de kinderen hun zelfgemaakte bootjes op het water terwijl stoere jongens een brug bouwden met een touwenparcours om veilig aan de overkant te geraken. In het dorpshuis speelde de theatervoorstelling Mevrouw Drupjes van Tine Hofman/Kip van Troje.

Nestkasten voor de waterspreeuw

De waterspreeuw is op zoek naar zuiver water en een geschikte plaats om een nest te bouwen. Deze watervogel vindt zuiver water in de Voerstreek, maar er zijn onvoldoende plaatsen om een nest te bouwen. In januari 2011 werden er aan de waterlopen in de gemeente Voeren 25 nestkasten geplaatst, zo worden Belgische, Nederlandse en Duitse waterspreeuwen gestimuleerd om zich in de Voerstreek te vestigen. Ook de gele kwikstaart, die in een andere periode broedt, kan er zijn nest in bouwen.

36

37

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Identiteitskaart

De waterkwaliteit van de Geul en Gulp is thans matig tot redelijk. Met name stikstof en fosfor overschrijden de normen uit het Besluit Kwaliteitseisen en Monitoring Water (BKMW). Ook is de belasting van de beken met eutrofiërende stoffen vanuit het grondwatersysteem, rioolwateroverstorten en RWZI’s nog hoog. Sinds 1997 verbetert de kwaliteit van de Geul door de aanleg van riolering en de ingebruikname van de RWZI Plombières. Nog steeds echter, hebben ongezuiverde lozingen plaats, o.a. in kleine dorpjes als Sippenaeken en bij een camping als Vieux Moulin. Vaak heeft er echter ook bij de zijbeken van de Geul een negatieve beïnvloeding plaats door de regelmatige belasting van de beken met verdund rioolwater uit overstorten. Ondanks de matige waterkwaliteit is de ecologische kwaliteit in de Geul en Gulp hoog. Dit wordt veroorzaakt door het over het algemeen gave en natuurlijke karakter van de beken en de daarmee samenhangende stromingscondities.

BEEK

NEDERLAND

MEERSSEN NUTH

HEERLEN

G

eu

l

n Ka

1 2 1+2

je l

asselt

VOERENDAAL

VALKENBURG AAN DE GEUL MAASTRICHT

Maastricht

Gulpen

2 Eyserbeek 11+2

Le E GE

EIJSDEN

erg

Voer

lp Gu

DALHEM

iss

OLE

L

R VI VI E du

au

ACH RB NE ZE NT O L e

66 RAEREN

BE

GRACE-HOLLOGNE

KELMIS

7 La G UEULE 33

de

RIG

LONTZEN FV

THIMISTER-CLERMONT

Liège

H AC RB SE AS R

E

WELKENRAEDT

HERVE

LIEGE

Eupen

SOUMAGNE

EUPEN in Raeren, nabij de De Geul isMaas een grensoverschrijdende waterstroom die op een hoogte van 240 meter ontspringt - Meuse Duitse grens. De waterstroom doorkruist Wallonië en vloeit in de Maas in Meerssen (Nederland). Het Nederlandse Verviers deel van het stroomgebied van de Geul heeft een oppervlakte van bijna 20.000 ha en is voor 73% in agrarisch gebruik. Het deelstroomgebied vormt het hart van het Zuid-Limburgse landschap met zijn plateaus, beekdalen en droogdalen. LEGENDE De bodem van het deelstroomgebied bestaat vooral uit löss. Het Nederlandse deelstroomgebied kent een aantal beWallonië Vlaanderen Nederland ken. De Geul (58 km) en de Gulp (17 km) in België en de Selzerbeek (14 km) in Duitsland. De beeklengte NV De Scheepvaart (Maasontspringen en kanalen) RWS (Maas en kanalen) SPW-DGO2 (Maas en kanalen) in Nederland bedraagt respectievelijk 37 km, 10 km en 11 km. Deze typische ‘heuvellandbeken’ hebben vaak nog een WRO (primair oppervlaktewater - watervoerend) VMM (categorie 1) SPW-DGO3 (categorie 1) WA L LO N I Ë meanderend karakter. WRO (primair oppervlaktewater - in een droogdal) Provincie Limburg (categorie 2)

USE

(BELGIË)

Provincie Luik (categorie 2)



1

2

3

4

Pilootprojecten in de stroomgebieden

Waterbeheerders

In Wallonië wordt de Geul beheerd door het Waals gewest, de Provincie Luik en de gemeenten. Het bovenstroomse deel van de Gulp ligt in Wallonië en is in beheer bij de gemeente Plombières. In Vlaanderen zijn de gemeente Voeren en de Provincie Limburg verantwoordelijk voor de Gulp. In Nederland is het Waterschap Roer en Overmaas de regionale waterautoriteit, zowel voor het kwantiteits- als het kwaliteitsbeheer, inclusief het beheer van de zuiveringsinstallaties. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het verzamelen van het rioolwater, dat vanaf een bepaald ‘overnamepunt’ wordt getransporteerd naar de RWZI door het Waterschap.

Waterkwaliteit

Een systeem van breuken en verschuivingen verklaart de oorsprong van de mineralisatie van het aangetroffen lood en zink. De exploitatie van deze mineralen vormde - en vormt nog steeds - een belangrijke bron van vervuiling. De eerste moderne sporen van exploitatie van deze mineralen dateren van de 13de eeuw. Dankzij een rijke mijngeschiedenis vormen bepaalde sites een ideale voedingsbodem voor uitzonderlijke fauna en flora. Zoals de naam het in het Frans al aangeeft, liggen deze zinkhoudende (in het Frans: calaminaire) gebieden in de omgeving van La Calamine (Kelmis) en Plombières.

38 2

De kwetsbaarheid van de boven- en middenlopen vereist maatregelen om de belasting vanuit rioolstelsels terug te dringen. Met name oplossingen voor de overstortingen in de Gulp, Eijserbeek, Selzerbeek en Watervalderbeek hebben prioriteit. Uit een studie is gebleken dat de RWZI Wijlre een beperkte invloed heeft op de waterkwaliteit. Omdat men de stikstofverwijdering wil verbeteren, zal de RWZI in de naaste toekomst gerenoveerd worden. In het stroomgebied van de Geul in Nederland is de rioleringsgraad 100 %. In het stroomgebied van de Eyserbeek ligt een kleine RWZI Simpelveld. Deze wordt in 2014 gerenoveerd. In het Waalse deel van het stroomgebied wordt het afvalwater gezuiverd op de RWZI Plombières en Lontzen. In het saneringsplan voor het Waalse deel is voorzien dat kleinere woonkernen als Sippenaeken een eigen kleine zuiveringsinstallatie moeten bouwen. In 2012 is dat nog niet gerealiseerd. In het Vlaamse deel van het stroomgebied is de afgelopen jaren de sanering gevorderd met de aanleg van de kleine RWZI in Veurs en de planning van de RWZI Teuven en Remersdaal die beiden op de Gulp af zullen wateren.


u ea iss Ru

E

R TI E OR

SS

M de

'A

ud

u ea

ANS

is Ru

ea

iss

D'AW ANS

Ru

Ru

BLEGNY

Le BOLLAND

NS

AUT-CLOCHER

HERSTAL

55

AUBEL

ULP

R

BEL LE u la sea uis

se

JUPRELLE

RE D'A

AWANS

Geer

44

PLOMBIERES La G

EXHAU

NEE

Dalhem

OUPEYE

HB

IS

N TU

ST

Visé

UA

H

AC

VISE

G

Ezels

beek

VOEREN

RO

Aachen

Plombières

Veurs

R U N

Bassenge

1+2 1+2

Aachen

Ho rst

R EE G

DUITSLAND

k

VAALS

rub

e

er Ge

L

ee

p ul G

BASSENGE

k

e Be

er -

e

rst

Ho

rb

k

‘s-Gravenvoeren

TONGEREN

Jek

GULPEN-WITTEM ub

r rg

ee

uw

Zo

4 4

lze

erb eld ch Me

Tongeren

Se

MARGRATEN

R

RIEMST

Waterzuivering

SIMPELVELD

Geul/Gueule

Waterkwantiteit

De afvoercapaciteit van de Geul in en benedenstrooms van Valkenburg is onlangs vergroot waardoor aan de huidige normering wordt voldaan. In de Gulp was in juli 2012 sprake van wateroverlast na een zeer intensieve lokale regenbui in de bovenloop. Deze gebeurtenis veroorzaakte in zeer korte tijd een afvoer die bijna twee maal zo groot was als de maximumcapaciteit van de brug bij Slenaken, waardoor overstromingen ontstonden bij Slenaken met plaatselijk ongeveer 1 m water in bebouwing.


In totaal is er meer dan 145 km aan bronbeekjes en beken met een SEF-functie. Het streven is om in 2023 een zeer goed morfologisch niveau te hebben in 119 km van de beken. Tot 2021 is gepland om verbeteringen aan te brengen in 26 km van de Geul, 6 km van de Eyserbeek en 9 km van de Selzerbeek. Daarnaast zouden negentien vismigratieknelpunten in de Geul, één in de Eyserbeek en drie in de Selzerbeek opgeheven moeten zijn. Beekherstel zal over het algemeen geschieden door relatief kleinschalige maatregelen, zoals het verwijderen van oude oeververdedigingen (oude beschoeiingen, eertijds gestort puin) en ontwikkeling van houtige oevervegetaties. Het vispasseerbaar maken van (molen)stuwen is een lastig en langdurig proces omdat er strijd ontstaat tussen de stuwrechthebbende (de molenaar) en de ecologische doelen (water voor de vispassage). Om deze barrières te slechten, moet men bij de molens stevige investeringen doen.

Erosie

Op de hellende akkers van Zuid-Limburg is regelmatig sprake van bodemerosie. Water- en modderoverlast bij de bebouwde kommen en infrastructuur wordt echter grotendeels tegengegaan door aangelegde landelijke regenwaterbuffers, grasbanen en groenstroken en door bronmaatregelen op akkers zoals niet-kerende grondbewerking en bodembedekking in de winter. Naar verwachting zal in het najaar van 2013 via een herziening van de erosieverordening nieuwe regelgeving van kracht zijn. In het stroomgebied van de Geul zullen nog enkele regenwaterbuffers, grasbanen en lijnvormige elementen worden aangelegd.

39 3

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 11 Herstel van natuurlijke biotopen: Geuldal Geïnterviewde: Harrie Winteraeken (Waterschap Roer en Overmaas, WRO) Stroomgebied DE GEUL

Aanleiding Grote delen van het Geuldal en de aansluitende hellingbossen zijn aangeduid als Natura 2000-gebied. Het gaat hier om diverse (grond)watergebonden natuurdoeltypen, zoals beken met waterplanten, kalktufbronnen, kalkmoerassen en vochtige alluviale bossen. Hier komen beschermde soorten voor zoals de beekprik, de rivierdonderpad, de kamsalamander, de geelbuikvuurpad en de gaffellibel. In het gebied bestaat een dreigend gevaar voor verdroging, omdat het gewenste gronden oppervlaktewaterregime niet behouden blijft.

Doel Belangrijkste doel van dit pilootproject was de inrichting van het Natura 2000-gebied volgens de Europese normen met een natuurlijke meandering en geschikte leefgebieden voor de aanwezige amfibieën.

Uitvoering In dit pilootproject is gewerkt aan het opheffen van drainages, het verwijderen van puin en overkluizing van kleine bronbeekjes en kwelzones, anti-verdrogingsmaatregelen en het inrichten en onderhouden van leefgebiedjes voor de amfibieën door kleinschalige en aanvullende inrichtingsmaatregelen.


Tussen de grens en Gulpen en in het stroomgebied van de Geul

Initiatiefnemer


Kostprijs

80 000 € (nog in uitvoering) 40 000 € (verwachte subsidie Interreg)

Partners

Waterschap Roer en Overmaas (eigenaar) Provincie Limburg (NL) Natuurmonumenten (eigenaar)

Contactpersoon


Verloop De aanbesteding voor dit pilootproject werd gedaan in april 2013. De gunning voor dit pilootproject heeft samen met pilootproject 2 plaatsgevonden in juli 2013. Tussen eind juli en september 2013 werden de werken uitgevoerd. Dankzij de verlenging van AQUADRA tot eind september 2013 kan dit pilootproject toch worden afgewerkt.

Aandachtspunten Uitvoeren in regie is een goede keuze om geen grote bestekplannen op te moeten maken en zo op de plankosten te besparen. Daarnaast is de uitvoering flexibel, waardoor mogelijkheden beter kunnen worden benut.

40

41

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 22 Herstel van natuurlijke biotopen: Geuloevers Geïnterviewde: Harrie Winteraeken (Waterschap Roer en Overmaas, WRO)

Aandachtspunten

Grote delen van het Geuldal zijn aangewezen als Natura 2000-gebied, evenals de gehele Geul zelf. Het natuurlijke karakter van de morfologie van de Geul varieert in de benedenloop van locatie tot locatie en is afwisselend goed of slecht. De biodiversiteit moet alleszins gestimuleerd worden.

Uitvoeren in regie is een goede keuze om geen grote bestekplannen op te moeten maken en zo op de plankosten te besparen. Daarnaast is de uitvoering flexibel, waardoor mogelijkheden beter kunnen worden benut.


Aanleiding

Doel Het pilootproject leverde een meer meanderende en natuurlijke Geul op, wat op lange termijn gewenst is voor het gehele traject in het landelijk gebied. Vrije meandering draagt bij aan de biodiversiteit en is nodig om de doelstellingen op het gebied van watervegetaties en vissen te realiseren.

Uitvoering Het Waterschap Roer en Overmaas (WRO) heeft in het kader van AQUADRA kleinschalige herinrichtingsmaatregelen genomen. Deze dienen ter verbetering van de morfologische en ecologische kwaliteit van de Geuloevers in de benedenloop stroomafwaarts van de uitmonding van de Gulp. Lokaal zijn oude oeververstevigingen en bestortingen verwijderd. Op meerdere plaatsen wordt natuurlijke, houtige begroeiing aangeplant voor het ontwikkelen van een aangrenzende bufferstrook voor beschaduwing en de input van natuurlijk substraat. De exacte locaties werden bepaald na een inventarisatie van de kansen in de streek. De beplanting geschiedde op circa 3 km: ongeveer 10 % van de totale benedenloop Geul.

Verloop De aanbesteding voor dit pilootproject werd gedaan in april 2013. Tussen eind mei en september 2013 werden de werkzaamheden uitgevoerd. Dankzij de verlenging van AQUADRA tot eind september 2013 kon dit pilootproject toch afgewerkt worden.

42

P A S P O O R T

Oeververdediging in de Geul van oude bestortingen, deels met plastic afval, wordt verwijderd. Foto: Waterschap Roer en Overmaas.

Waar

Grensgebied België en Nederland, stroomgebied Geul

Initiatiefnemer


Kostprijs

± 180 000 € (nog in uitvoering) ± 90 000 € (verwachte subsidie Interreg)

Partners

Waterschap Roer en Overmaas (eigenaar) Provincie Limburg (NL) Natuurmonumenten (eigenaar)

Contactpersoon


Meanderende Geul met stootoever die afkalft en in de binnenbocht een lage oever met recente afzettingen. Foto: Waterschap Roer en Overmaas.

43

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 33 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Neuhaus (Lontzen) Geïnterviewde: Dominique Rosengarten (Ardenne & Gaume ASBL)

Het dorpscentrum van Lontzen werd regelmatig geconfronteerd met overstromingen. De stroomopwaarts gelegen velden vingen een deel van het water op bij hoogwater maar niet voldoende. Het retentiepotentieel van het bestaande waterrijke gebied moest worden verhoogd en het wateroverschot moest via een onbewoond gebied worden omgeleid naar de Geul.

Doel Het project had als doelstelling een retentiezone te creëren door de aanleg van een waterrijk gebied, gekoppeld aan een debietverlaging van 0,5 m³/s richting de Geul. Een andere doelstelling was om met beplanting het ecologisch netwerk te consolideren. Hierbij ging bijzondere aandacht naar de integratie in het landschap.


Aanleiding


Lontzen, Wallonië. Waterloop de Lontzenerbach

Initiatiefnemer

Ardenne & Gaume ASBL

Kostprijs

102 000 €

Partners

Gemeente Lontzen, Wallonië

Contactpersoon

Didier Bonni ([email protected])

Uitvoering Een studiecomité werd opgericht om het project vorm te geven. De site van Neuhaus aan de rand van de Lontzenerbach behoort toe aan de gemeente Lontzen. In 2011 hebben de gemeente en Ardenne & Gaume een huurovereenkomst getekend om de werken te kunnen uitvoeren. Een stuw is gebouwd en enkele grondwerken zijn gerealiseerd. Bovendien is een buizennetwerk aangelegd en is er genivelleerd om het teveel aan water naar de Geul af te voeren via een bestaande gracht en een kleine zijbeek, de Lindengraben.

Verloop Tijdens de werken hebben zich geen onvoorziene problemen of vertragingen voorgedaan.

44

45

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 44 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Schimper (Plombières) Geïnterviewde: Dominique Rosengarten (Ardenne & Gaume ASBL)

P A S P O O R T

De Geul is een rivier die bekend staat om zijn overstromingen. De laatste jaren komen de overstromingen steeds vaker voor en is de omvang ervan aanzienlijk groter dan in het verleden, wat een behoorlijk zware impact op de verstedelijkte gebieden tot gevolg heeft.

Plombières, Wallonië. Waterloop de Geul

Doel


Doelstelling was de oppervlaktewaterkwaliteit te verbeteren en het overstromingsgevaar te verminderen door het water op te vangen bij hoogwater. Bovendien was een doelstelling met deze herinrichtingsprojecten bij te dragen aan de opwaardering van het ecologische netwerk. Hierbij ging bijzondere aandacht naar de integratie in het landschap.


Aanleiding

Waar

Initiatiefnemer Kostprijs

Studie, twee werven: 22 000 €

Partners


Contactpersoon


Uitvoering In 2011 heeft de vzw Ardenne & Gaume iets minder dan 5 ha grasland aangekocht in de vallei met het doel de draslanden op te waarderen tot retentiezones. In 2013 is de retentiezone aangelegd door grondwerken en de aanleg van een begroeide kade. Daarnaast zijn werkzaamheden uitgevoerd ter bevordering van het ecologische karakter van de site: de aanleg van vijvers, aanplanting van hagen en fruitbomen, ... Met een plaatselijke landbouwer is een samenwerkingsakkoord gesloten. Er wordt een beheersplan voor de volledige site opgesteld om in orde te zijn met de Natura 2000-normen. Op termijn is het de bedoeling om het gebied te laten erkennen als natuurreservaat.

Verloop Een studiecomité werd opgericht om het project vorm te geven. Tijdens de werken hebben zich geen onvoorziene problemen of vertragingen voorgedaan.

46

47

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 55 Aanleg van een natuurlijke retentiezone in Hombourg (Plombières) Geïnterviewde: Dominique Rosengarten (Ardenne & Gaume ASBL)

De Gulp is een zijbeek van de Geul die de laatste jaren meerdere malen heeft moeten afrekenen met hoogwater. In 2007 en 2012 was er sprake van ernstige overstromingen die behoorlijk veel schade hebben aangericht in Wallonië, Vlaanderen en Nederland. Het bleek nodig in het stroomopwaartse gedeelte een zo groot mogelijke hoeveelheid water op te vangen.

Doel Het doel was een retentiezone te creëren die de gevolgen van overstromingen stroomopwaarts zou beperken door de voormalige waterbekkens in ere te herstellen. Deze restauratiewerken zouden het ecologisch netwerk consolideren (ecologische corridors, Natura 2000). Bijzondere aandacht ging naar landscaping.

Uitvoering


Aanleiding


Plombières, Wallonië. Waterloop de Gulp

Initiatiefnemer


Kostprijs

80 000 €

Partners

Ardenne & Gaume ASBL Gemeente Plombières Waterschap Roer en Overmaas Contrat de rivière Meuse Aval et affluents

Contactpersoon


Een studiecomité werd opgericht om het project vorm te geven. Langs de Gulp, stroomopwaarts richting het kruispunt van Gulpen en rue d’Aubel, bevonden zich vroeger waterbekkens. Deze werden echter gedraineerd, drooggelegd en opgehoogd. De eigenaar van de terreinen wilde deze bekkens graag opnieuw uitgraven. Ardenne & Gaume hebben een huurovereenkomst ondertekend om deze werken te kunnen uitvoeren. De retentiezone is aangelegd door twee vijvers uit te graven.

Verloop Het beheer van de site gebeurde in samenwerking met de eigenaar en een plaatselijke landbouwer. Op termijn is het de bedoeling dit project te integreren in het netwerk Natura 2000. Tijdens de werken hebben zich geen onvoorziene problemen of vertragingen voorgedaan.

48

49

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Pilootproject 66 Opwaardering van het brongebied (Raeren) Geïnterviewde: Dominique Rosengarten (Ardenne & Gaume ASBL)

Het Geuldal staat bekend om zijn natuurlijke en uiterst waardevolle gebieden en zijn landelijk karakter. De oevers van de waterstroom zijn bijna allemaal Natura 2000-gebied en vormen zo een waar ecologisch netwerk. Het waterrijke gebied van de Rasey is uiterst waardevol en vormt een belangrijk brongebied voor de Geul. De lokale verenigingen voor natuurbehoud proberen al verscheidene jaren dit gebied te beschermen. Het AQUADRA-project zou het toelaten de aankoopopportuniteit die zich vandaag de dag voordoet, te benutten.

Doel Uitbouwen van het ecologisch netwerk.

Uitvoering Een beheersplan werd opgesteld voor de hele site. Wat de landbouw in dit gebied betreft, werd er een akkoord getekend met een plaatselijke landbouwer. Op termijn is het de bedoeling om het gebied te laten erkennen als natuurreservaat.

P A S P O O R T

Geïnterviewde: Dominique Rosengarten (Ardenne & Gaume ASBL)

Aanleiding

Kostprijs

De partners van het AQUADRA-project waren van mening dat de site rondom de Casinovijver een perfecte locatie vormde voor de aanleg van picknickplekken. De site heeft immers een kunstmatige vijver en wordt omkaderd door het uiterst waardevolle, zinkhoudende heuvellandschap. Doordat het in de directe omgeving van de Geul gelegen is, is het een ideaal vertrekpunt voor diverse wandelroutes.

Partners

Doel

Waar

Raeren, Wallonië.

Initiatiefnemer

Ardenne & Gaume ASBL Studie, twee werven: 41 000 € Ardenne & Gaume ASBL

Contactpersoon


De heraanleg van de heuvels rondom de Casinovijver vormen een aanvulling op de infrastructuurwerken die zijn voorzien onder Actie 4 van het project. Ze maken het mogelijk meer inzicht te verkrijgen in aquatische milieus en zinkhoudende gebieden. De bezoekers krijgen via wandelpaden met open roosters en didactische elementen toegang tot de heuvels en kunnen zo het zinkhoudende gebied verkennen en observeren.


Aanleiding

Pilootproject 77 Heraanleg van de heuvels rondom de Casinovijver (Kelmis)


Kelmis, Wallonië. Waterloop de Geul

Initiatiefnemer


Kostprijs

Studie, twee werven: 115 000 €

Partners


Contactpersoon


Uitvoering De vzw Ardenne & Gaume en de gemeente Kelmis werkten aan de infrastructurele voorzieningen in een hedendaags concept. De site kreeg een afsluiting en een natuurlijke vijver is aangelegd.

Verloop Tijdens de werken hebben zich geen onvoorziene problemen of vertragingen voorgedaan.

50

51

EINDRAPPORT AQUADRA

Educatief pakket

Ardenne & Gaume ontwikkelde een educatief pakket rond water en begeleidde scholen bij het gebruik hiervan. In Nederland ontwikkelde het Centrum voor Natuur- en Milieueducatie (CNME) eenzelfde educatief pakket voor de scholen. Dit kon vanaf september 2012 gebruikt worden. Dit educatieve pakket zal ook na AQUADRA gebruikt kunnen worden. Er komt een website om de resultaten van de testen op waterkwaliteit samen te brengen.

Waterkamp in Aken


Waterdoedag in Plombières

Op 8 en 9 september 2012 organiseerde het JCE de Waterdoedag in het Geuldal. Langs de Geul konden deelnemers een tocht doen.

Hoofdstuk 5

Overkoepelende initiatieven Meetpunten Modellering Picknickplaatsen Charter Cartografie

Overkoepelende initiatieven


Communicatie-initiatieven in het stroomgebied van de Geul

52

53

Meetpunten

Modellering

Om waterstanden op afstand te kunnen volgen installeerde men in het kader van AQUADRA automatische peilmeetpunten in Vlaanderen en Wallonië. Zo kunnen waterbeheerders en hulpdiensten via automatisch verstuurde sms-berichten tijdig geïnformeerd worden wanneer het waak- of alarmpeil van een waterloop of wachtbekken bereikt wordt.

Waterlopen veranderen en worden veranderd: stuwconstructies aan molens worden uitgebroken of net gerenoveerd, gecontroleerde overstromingsgebieden worden aangelegd, rechtgetrokken trajecten worden heringericht zodat weer meandering kan plaatshebben, … Al deze ingrepen hebben effect op het gedrag van waterlopen: het waterpeil stijgt of daalt en overstromingen treden sneller of minder snel op.

Provincie Limburg (Vlaanderen)

Lering uit modellen

In Tongeren installeerde de provincie Limburg (B) op de Beek en Ezelsbeek en in de wachtbekkens van Rutten en DietsHeur vier peilmeetpunten. Meer stroomopwaarts werden in Xhendremael (Wallonië) twee extra meetpunten geplaatst om tijdig geïnformeerd te worden over de vulling van de wachtbekkens van Rutten en Diets-Heur (Tongeren). Deze peilmeetpunten werden in 2013 geïnstalleerd.

Vroeger kon de impact van aanpassingen aan de waterloop meestal pas beoordeeld worden als de werken voltooid waren; tegenwoordig bootsen hydrologische en hydraulische computermodellen het gedrag van een waterloopstelsel nauwkeurig na. De impact van wijzigingen in het waterloopstelsel kunnen op voorhand worden berekend en dat maakt het mogelijk verschillende opties, bv. ter voorkoming van wateroverlast, te bekijken. Het hydrologisch model, geijkt op basis van gemeten waterpeilen en debieten, berekent hoeveel en hoe snel neerslag afstroomt naar een waterloop. Het hydraulisch model, gebaseerd op topografische opmetingen en een digitaal hoogtemodel, berekent vervolgens de stroming van water doorheen de waterlopen en berekent de uitgestrektheid van overstromingen in de vallei.

Waterschap Roer en Overmaas De provincie Limburg (B) installeerde in samenwerking met het Waterschap Roer en Overmaas ook één peilmeetpunt op de Gulp in Voeren zodat het Waterschap Roer en Overmaas tijdig geïnformeerd wordt bij hoge waterstanden. Dit peilmeetpunt werd in 2013 geïnstalleerd.

Wallonië De provincie Luik installeerde 2 nieuwe peilmeetpunten: één peilmeetpunt op de Yerne in Limont om het wachtbekken van Remicourt beter te beheersen en één peilmeetpunt op de Berwijn in Val-Dieu om tijdig geïnformeerd te worden bij hoge waterstanden zodat de dorpskernen stroomafwaarts Val-Dieu sneller kunnen gewaarschuwd worden voor overstromingen. Naast de twee nieuwe peilmeetpunten werden volgende meetpunten in kader van AQUADRA gerenoveerd; • Meetpunt op de Yerne in Grandville • Meetpunt op de Jeker in Eben-Emael • Meetpunt op de Bolland in Dalhem • Meetpunt op de Berwijn in Dalhem • Meetpunt op de Geul in Sippenaeken

Waterstanden via websites Vlaanderen: www.hydronet.be en www.overstromingsvoorspeller.be Nederland: http://wro.lizardsystem.nl Wallonië: http://voies-hydrauliques.wallonie.be/opencms/opencms/fr/hydro/Actuelle/crue/index.html http://aqualim.environnement.wallonie.be

54 2

EINDRAPPORT AQUADRA

Voor grensoverschrijdende waterlopen Water stopt niet aan gewest- of landsgrenzen. Ingrepen op een waterloop opwaarts in de ene regio kunnen afwaarts belangrijke effecten hebben in een andere regio of omgekeerd. Het is daarom aangewezen voor grensoverschrijdende waterlopen grensoverschrijdende computermodellen op te bouwen waarmee deze effecten berekend kunnen worden. Binnen het Europees AQUADRA-project werden de Berwijn (met zijloop Bolland), de Voer (met de Veurs en de Noorbeek), de Jeker (met Yerne, Beek en Ezelsbeek) en de Geul gemodelleerd. Samen goed voor negen grensovergangen. Voor enkele delen van deze waterlopen bestonden bij de verschillende beheerders al wel modellen of topografische opmetingen. Binnen het AQUADRA-project werd 14 km waterloop topografisch opgemeten, werden nieuwe deelmodellen opgebouwd waar er geen waren en werden de verschillende nieuwe en bestaande delen gekoppeld.

Dat resulteerde in vier modellen waarin bijna 150 km waterloop is opgenomen. Dat de brongegevens van de verschillende partners in verschillende formaten beschikbaar waren, maakte de opdracht om dit tot één geheel te smeden er niet gemakkelijker op. Anderzijds konden betere resultaten worden bekomen, aangezien alle meetgegevens van neerslag, waterpeilen en debieten van de verschillende regio’s samen konden gebruikt worden voor de ijking van de hydrologische en hydraulische modellen.



EINDRAPPORT AQUADRA

Effecten en ingrepen Het eerste resultaat van deze grensoverschrijdende modellen is een aansluitende set overstromingskaarten voor de vier stroomgebieden. Hierdoor is het mogelijk in het kader van de Europese Richtlijn Overstromingsrisico’s te rapporteren. Daarnaast kunnen de grensoverschrijdende effecten van recent uitgevoerde waterbeheersingswerken worden geëvalueerd. Zo kan bv. vastgesteld worden dat de ingrepen op de Jeker op Vlaams grondgebied (het wachtbekken in Lauw en de herinrichting van De Kevie) een positief effect hebben stroomafwaarts in Wallonië. Op eenzelfde manier kunnen de effecten van mogelijke toekomstige ingrepen in de ene regio voor een andere regio onderzocht worden. Bv. de bouw van enkele wachtbekkens op de Berwijn en de Bolland in Wallonië zou een positief effect kunnen hebben op de uitgestrektheid van de overstromingen in het Vlaamse dorp Moelingen. In totaal zijn er in de vier stroomgebieden een twintigtal inrichtingsscenario’s doorgerekend. In de toekomst komt het erop aan verbeteringen en aanpassingen aan de modellen regelmatig uit te wisselen zodat iedere partner op elk moment een actueel en bijgewerkt model ter beschikking heeft.

55 3

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA



Modellering

Grondplan van het gemodelleerde traject van de Jeker en enkele zijlopen.

Overstromingskaart bij een T25 storm langs de Berwijn in Moelingen bij huidige situatie (boven) en na aanleg van 2 wachtbekkens in Houloffe en Longchamps (onder).

Verloop van het waterpeil van een T25 storm in de Jeker t.h.v. de grensovergang Vlaanderen – Wallonië voor (BT) en na (REF) de recente werken in Vlaanderen (wachtbekken van Lauw en beekherstelproject De Kevie)

56 2

57 3

EINDRAPPORT AQUADRA

Picknickplaatsen langs waterlopen Recreanten en groepen kunnen langs de rivieren en beken kennis maken met het project AQUADRA aan de hand van eenvoudig ingerichte en in het landschap geïntegreerde picknickplaatsen. Langs de waterlopen komen negen picknickplaatsen en zes rustbanken. De rustpunten geven inwoners en bezoekers de gelegenheid te genieten van het water in de omgeving. Er is gekozen voor een uniek ontwerp voor het AQUADRAgebied. In de vorm van de tafel en de banken is namelijk het logo van AQUADRA te herkennen. Op het tafelblad komt een overzichtskaart van het gebied en van de stromen en een verwijzing naar de website en de logo’s van de partners. Bij enkele picknickplaatsen komt een informatiebord met uitleg over het uitgevoerde project.

Charter AQUADRA Aan het einde van de huidige samenwerking bleken de partners graag met elkaar verder te gaan. Om die reden stelden ze een charter op. Deze overeenkomst legde het overlegplatform vast voor het waterbeheer in vier grensoverschrijdende stroomgebieden van de Maas: de Jeker, de Berwijn, de Voer en de Geul en werd in september 2013 getekend te Tongeren.

Overwegingen

Activiteiten

De partners die de waterbeheerders zijn in het grensgebied van Nederland, Vlaanderen, Wallonië en Duitsland voerden gezamenlijk met genoegen het Interreg IV-A project AQUADRA uit en zagen aan het einde van die samenwerking nieuwe doelen op het vlak van waterkwaliteit, waterkwantiteit en bodemerosie in de grensoverschrijdende stroomgebieden van de Maas: de Jeker, de Voer, de Berwijn en de Geul.

AQUADRA zal de samenwerking versterken in het kader van hoogwaterbeheer door het verzekeren van de continuïteit bij de uitwisseling van gegevens in real-time en van gevalideerde waarnemingen. Door het uitwisselen van aanpassingen in de gezamenlijk opgestelde modellering van overstromingszones en door het versterken van de samenwerking in het kader van de waterkwaliteit. Daarom zullen gegevens worden uitgewisseld en zal men elkaar informeren over de timing van riolerings- en zuiveringsprogramma’s. Maar men neemt zich meer voor. De samenwerking moet het onderhoud en beheer versterken en grensoverschrijdend duurzaam maken. Door het beheer (grondwater en erosie) beter af te stemmen en de regeling van bufferbekkens en gecontroleerde overstromingsgebieden. Bovendien zal men de samenwerking in regionale of grensoverschrijdende investeringsprojecten versterken (vismigratie, buffervolumes, gecontroleerde overstromingsgebieden, waterzuiveringsinstallaties, …).

Doelstelling De partners stelden met AQUADRA een nieuw doel: het verder versterken van de grensoverschrijdende samenwerking binnen het Europese kader van de kaderrichtlijn Water (KRW) en de Richtlijn voor Overstromingsrisico’s (ROR). De samenwerking moet gebeuren door uitwisseling van kennis, informatie en ervaring en waar mogelijk ook door gemeenschappelijke acties.

Samenstelling AQUADRA zal bestaan uit technisch-operationele vertegenwoordigers uit de administraties van de partners. Deze vertegenwoordigers zullen tussen de bestuurders en AQUADRA een belangrijke communicatieve rol krijgen. In de toekomst komt het erop aan verbeteringen en aanpassingen aan de modellen regelmatig uit te wisselen zodat iedere partner op elk moment een actueel en bijgewerkt model ter beschikking heeft.

58 2



De geïnteresseerden kunnen picknicken in Lauw, aan de Veurs, in de Kevie, aan Molen Nekum, aan de Casinovijver, in Berloz, aan de Berwijn, in Plombières en in Henri Chapelle.

EINDRAPPORT AQUADRA

Coördinatie De organisatie van AQUADRA zal worden waargenomen volgens een jaarlijks wisselende beurtrol door een vertegenwoordiger uit de betrokken regio’s. Elke regio bepaalt voor zijn periode welke partner uit de regio de coördinatie op zich neemt.

59 3

EINDRAPPORT AQUADRA

Cartografie Om het waterbeheer grensoverschrijdend aan te kunnen pakken is het belangrijk te beschikken over thematische grensoverschrijdende kaarten. Deze kaarten worden gemaakt in GIS (Geografisch InformatieSysteem). Het verzamelen en verwerken van de digitale gegevens (thematische datalagen) tot uniforme kaarten is niet eenvoudig.

Kaarten voor AQUADRA In het project AQUADRA werd de werkgroep “Cartografie” opgericht bestaande uit projectpartners uit de regio’s Vlaanderen, Wallonië en Nederland. De werkgroep gebruikte de kaarten als grensoverschrijdend beheersinstrument. Vele datalagen werden uitgewisseld, maar niet alle datalagen waren bij alle partners beschikbaar.

Kaarten voor iedereen De volgende pdf- kaarten zijn beschikbaar op de website www.aquadra.eu: • Projectgebied AQUADRA • Waterlopen (met aanduiding van de waterloopbeheerders) • Erosie • Collectoren riolering en zuiveringsinfrastructuur • Bodemgebruik • Natuurgebieden, Natura 2000-gebieden, vismigratieknelpunten • Waterkwaliteit • Wachtbekkens en overstromingsgevoelige gebieden

Nuttige gegevens Overzicht waterbeheerders

Nuttige gegevens


De belangrijkste beschikbare (gemeenschappelijke) datalagen werden in samenwerking met het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren bewerkt. De thematische kaarten werden opgemaakt na de nodige transformaties van het projectsysteem (in België is dat immers ‘Lambert72’; in Nederland ‘Rijkdriehoekstelsel’).

Hoofdstuk 6

Partners AQUADRA Woordenlijst

Bovenstaande kaarten kunnen na de projectperiode van AQUADRA worden uitgebreid met recentere gegevens. De actuelere kaarten zullen ook op de website www.aquadra.eu te raadplegen zijn.

60 2

61 3

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Overzicht waterbeheerders Oppervlaktewater

NEDERL AND

Kwantiteit

Kwantiteit

Kwaliteit

Alle oppervlaktewateren, m.u.v. de Maas en de Scheepvaartkanalen

Alle oppervlaktewateren m.u.v. Maas en scheepvaartkanalen

Alle onttrekkingen behalve die waarvoor de provincie en RWS bevoegd zijn.

Rijkswaterstaat (RWS)

Rijkswateren = Maas en Scheepvaartkanalen; ->zie voor bevoegdheid RWS : www.helpdeskwater.nl/onderwerpen/ wetgeving-beleid/waterwet/kaarten/kaart-waterregeling

Maas en Scheepvaartkanalen; Zie voor bevoegdheid RWS: www.helpdeskwater.nl/onderwerpen/wetgeving-beleid/waterwet/ kaarten/kaart-waterregeling

Onttrekkingen en infiltraties die plaatsvinden in oppervlaktewaterlichamen waar Rijkswaterstaat het waterkwantiteitsbeheer voert, voor zover niet de provincie bevoegd gezag is. Vooral in de uiterwaarden van de grote rivieren

Provincie

Onttrekkingen voor openbare drinkwatervoorziening; onttrekkingen voor een bodemenergiesysteem; onttrek- indien bevoegd gezag Wet bodembescherming, anders gemeente kingen voor industriële toepassingen indien de onttrokken hoeveelheid meer dan 150.000 m3/jaar bedraagt

Gemeenten NV De Scheepvaart

bevoegd gezag bodemlozingen Wet bodem-bescherming beheer bevaarbare waterlopen: Maas & kanalen

Afdeling Operationeel Waterbeheer (AOW)

- beheer onbevaarbare waterlopen categorie 1 - overstromingen voorspellen

- monitoring grondwaterstanden - adviesverlening grondwaterwinning

Vlaamse Milieumaatschappij VMM Afdeling Ecologisch Toezicht (AELT)

- planning en toezicht riolerings- en waterzuiveringsinfrastructuur - vergunningsadvies afvalwaterlozing

Vlaamse Milieumaatschappij VMM

monitoring

- monitoring - toezicht waterwingebieden

Afdeling Rapportering Water (ARW)

Nuttige gegevens

VL A ANDEREN

Kwaliteit

Waterschap Roer en Overmaas (WRO)

Vlaamse Milieumaatschappij VMM

Nuttige gegevens

Grondwater

Provincie

beheer onbevaarbare waterlopen categorie 2

milieuvergunningen klasse 1 & 2

provinciale milieuvergunningscommissie - beroepsprocedures i.v.m. klasse 2 vergunningen - milieuvergunning klasse 1: > 30 000 m3/jaar

Gemeenten


milieuvergunningen klasse 3 (melding)

- milieuvergunning klasse 2: 500-30 000 m3/jaar - milieuvergunning klasse 3: < 500 m3/jaar (melding)

Oevereigenaars SPW-DGO2 Service Public de Wallonie - Direction Géné-

beheer niet-geklasseerde waterlopen

SPW-DGO3 Service Public de Wallonie - Direction Générale Opérationnelle de l’Agriculture, des Ressources Naturelles et de l’Environnement


- monitoring - programmatie investeringsprogramma

monitoring

- monitoring - beschermingszone rond grondwaterwinning

Provincie Gemeenten SPW-DGO4 Service Public de Wallonie - Direction


milieuvergunning

adviesverlening grondwaterwinning

milieuvergunning

Oevereigenaars

beheer niet-geklasseerde waterlopen

beheer (bevaarbare waterlopen) Maas en kanalen

WALLONIË

rale Opérationnelle de la Mobilité et des Voies Hydrauliques


Générale Opérationnelle de l’Aménagement du Territoire, du Logement, du Patrimoine, et de l’Energie

Andere belangrijke partners in het waterlandschap Drinkwatermaatschappijen

NEDERL AND VL A ANDEREN WALLONIË 62 2

N.V. Waterleiding Maatschappij Limburg De Watergroep Compagnie intercommunale Liégeoise des Eaux Société Wallonne Des Eaux

RWZI en collectering Uitvoering en explotatie Waterschap Roer en Overmaas (uitgevoerd door Waterschapsbedrijf Limburg) Aquafin gemeenten, Infrax < 2000 i.e. Société Publique de Gestion de l’Eau Intercommunale Liégeoise pour le Démergement et l’Epuration

Riolering Planning en uitvoering Gemeenten Gemeenten, Infrax Communes

63 3

EINDRAPPORT AQUADRA

EINDRAPPORT AQUADRA

Partners Aquadra

Woordenlijst

Coördinatie

Nederlands

Français

Nederlands

de stroom de rivier de beek de gracht het kanaal de waterloop de oever de helling steil zachte helling de vallei het dal de grasstrook de dam de aarden dam de schanskorf alluviale vlakte aanslibbing de meander rechttrekken de hermeandering de erosie de oevererosie de bodemerosie de modderstroom de landbouwer de wilg de els de es het overleg de onderhandeling grensoverschrijdend de overkluizing de brug de voetbrug de paaiplaats de moerasplant vis vismigratieknelpunt de drempel, stuw de waterbeheerder het waterbeheer de Kaderrichtlijn Water de overstroming overloop de wateroverlast

le fleuve la rivière le ruisseau le fossé le canal le cours d’eau la berge la pente, le versant raide pente douce la vallée le vallon la bande enherbée la digue la digue en terre le gabion plaine alluviale alluvion le méandre rectifier la reméandration l’érosion l’érosion de berge l’érosion des sols la coulée boueuse l’agriculteur le saule l’aulne le frêne la concertation la négociation transfrontalier le pertuis le pont la passerelle la frayère la plante hélophyte piscicole l’obstacle à la migration des poissons le seuil le gestionnaire de cours d’eau la gestion de l’eau la Directive Cadre sur l’Eau l’inondation déborder les inondations

de zelfzuivering l’autoépuration de rioolwaterzuiverings- la station d’épuration installatie (RWZI) (STEP) de riool l’égout overstort (enkel tijdens le déversoir d’orage stortbuien) lozing (continu) le rejet de verontreiniging la pollution de collector le collecteur bevaarbaar navigable onbevaarbaar non-navigable de oeverstaten, bomen en la ripisylve struiken langs de waterloop de samenvloeiing le confluent de zijrivier l’affluent het moeras le marais het riet la roselière vochtminnende planten la mégaphorbiée de poel la mare de vijver l’étang het meer le lac het wachtbekken le bassin de rétention het stroomgebied, het bekken le bassin versant de waterscheiding la ligne de partage des eaux het ventiel, regelbare stuw la vanne de buis le tuyau dempen remblayer afgraven déblayer de zandvang le piège à sédiment de kopmuur la tête d’aqueduc knijpleiding ajuttage schade dommage digitaal hoogtemodel, modèle numérique terreinmodel de terrain bodemgebruik utilisation de sol meetpunt limnigrafie point de mesure limnigraphique verharde oppervlakte surface imperméable beschermingszone rond zone de protection de grondwaterwinning captage drinkwatermaatschappij compagnie d’eau potable drinkwatergebruik usage d’eau potable rioolbeheerder gestionnaire d’égouttage neerslagvoorspelling la prévision de précipitation peilschaal echelle limnimétrique

Agence de Développement Local de Plombières, Lontzen et Welkenraedt Rue du Chemin de Fer 25 B-4850 PLOMBIERES Tel +32 (0)87 783241 [email protected]

Partners Agence de Développement Local LontzenPlombières-Welkenraedt ASBL Ardenne & Gaume ASBL

Nuttige gegevens

Contrat de Rivière Meuse Aval Place Faniel, 8 B-4520 WANZE Tel +32 (0)85 71 26 55 [email protected] www.meuseaval.be

Waterschap Roer en Overmaas Postbus 185 NL-6130 AD SITTARD Parklaan 10 Tel +31 (0)46 420 57 00 [email protected] www.overmaas.nl

Vlaamse Milieumaatschappij Afdeling Operationeel Waterbeheer Buitendienst Hasselt De Schiervellaan 7 B-3500 HASSELT Tel +32 (0)11 29 12 70 [email protected] www.vmm.be

Provincie Limburg (B) Dienst Water en Domeinen - Afdeling Infrastructuur Directie Ruimte Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT Tel +32 (0)11 23 73 74 [email protected] www.limburg.be

64 2

Postbus 5700 NL-6202 MA Maastricht Limburglaan 10 NL-6229 GA MAASTRICHT Tel +31 (0)43 3897033 [email protected] www.limburg.nl

Geassocieerde partners Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren Daaleindestraat 2 B-3720 KORTESSEM Tel +32 (0)11 313898 [email protected] www.rlh.be

Wallonie, DG 03 Avenue Prince de Liège, 15 B-5100 Jambes Tel +32 (0)81 335131 www.wallonie.be

Province de Liège Place de la République française 1 B-4000 Liège Tel +32 (0)4230 6943 [email protected] www.provincedeliege.be

Stadt Aachen Lagerhausstrasse 20 D-52064 Aachen Tel +49 (0) 241 4327507 [email protected] www.aachen.de

Bekkensecretariaat Maasbekken Havenstraat 44 B-3500 HASSELT Tel +32 (0)11 298428 [email protected] www.maasbekken.be en www.integraalwaterbeleid.be

Nuttige gegevens

Rue de la Chapelle, 9 B-5670 VIERVES-SUR-VIROIN Tel +32 (0)498 812686 [email protected] www.ardenne-et-gaume.be

Provincie Limburg (NL)

Français

65 3

C o ö rdinatie

Agence de Développement Local de Plombières, Lontzen et Welkenraedt partners

Ardenne & Gaume Asbl Contrat de Rivière Meuse-aval et affluents Asbl Vlaamse Milieumaatschappij Provincie Limburg (B) Waterschap Roer en Overmaas Provincie Limburg (NL) geassocieerde partners

Vzw Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren Wallonie Province de Liège Stadt Aachen

VORMGEVING: BLIKVOER +32(0)479 219 114

Bekkensecretariaat Maasbekken

[email protected]

www.aquadra.eu

Een grensverleggend project

Recommend Documents