Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders”

Madeira wijnen Paper voor de cursus Werken met wijn 2011-2012 Roland van der Veldt Juni 2012

1


Inhoudsopgave 1 2 3 4

Inleiding ............................................................................................................................................ 3 De Stelling ........................................................................................................................................ 3 Het eiland Madeira ........................................................................................................................... 3 Wat is Madeira wijn.. ........................................................................................................................ 3 4.1 De met alcohol versterkte wijn ............................................................................................... 3 4.2 De geur, kleur en smaak van Madeira ................................................................................... 4 5 De wijn geschiedenis van Madeira ................................................................................................... 5 6 Het wijnlandschap van Madeira ....................................................................................................... 7 7 Gebruikte druivenrassen op Madeira ............................................................................................... 8 7.1 De traditionele druivenrassen ................................................................................................ 8 7.2 De aanbevolen druivenrassen ............................................................................................... 9 7.3 De ziekten ............................................................................................................................ 10 8 Het wijnproces van de Madeira ...................................................................................................... 10 8.1 Het vinificatie proces ............................................................................................................ 10 8.2 Het Versterken ..................................................................................................................... 12 8.3 Het klaren ............................................................................................................................ 13 8.4 De Maderisatie (Oxidatie-Rijping) ........................................................................................ 13 8.5 Het blenden en eindversterking ........................................................................................... 15 8.6 Het bottelen.......................................................................................................................... 16 8.7 Het opslaan .......................................................................................................................... 16 9 De Wijnfirma‟s ................................................................................................................................ 17 10 De export markt van Madeira ................................................................................................... 17 11 Wijn en Spijs ............................................................................................................................. 18 12 Conclusie .................................................................................................................................. 19 13 Bronnen .................................................................................................................................... 22

2


1 Inleiding In opdracht voor de cursus „Werken met Wijn‟ van het Wijninstituut heb ik voor het schrijven van dit paper gekozen voor de Madeira wijnen. Mijn interesse voor de Madeira wijnen begon in 1994 tijdens een zonovergoten vakantie op dit schitterende eiland. De reden om juist daar vakantie te vieren was in eerste instantie niet vanwege de mooie wijnen maar om de rijke natuur, de geschiedenis en het aangename klimaat. Maar op zoek naar een goed visrestaurant aan de rand van Funchal werd onze aandacht getrokken door een wenkende man die staand achter een klein tafeltje Madeira stond uit te delen. Dit aperitiefje bleek een lokkertje te zijn om in zijn restaurant te komen eten. Nieuwsgierig geworden zijn we inderdaad naar binnen gegaan. Het visrestaurant met enigszins een toepasselijke naam „Summertime‟ bleek een goede keuze te zijn, een restaurant waar men op voortreffelijke wijze de traditionele wijnen spijscombinatie van Madeira kon bereidden. We zijn dan ook regelmatig naar dit fantastische restaurant teruggekeerd. Een heel scala aan Madeira wijnen kwamen deze twee weken voorbij. De liefde voor wijn en in het bijzonder voor de Madeira wijnen was geboren.

2 De Stelling De Madeira wijnen zijn wereldwijd beroemd, hebben een rijke historie, hebben veel potentieel in smaak en kwaliteit en toch kom je deze mooie wijnen naar mijn mening veel te weinig tegen in de gangbare wijnwinkels, bij importeurs en op proeverijen. Ook op de wijnopleidingen wordt meer aandacht besteed aan de Sherry en Port wijnen dan aan Madeira wijnen. In dit artikel probeer ik een antwoord te vinden waarom de populariteit van de Madeira wijnen de laatste decennia zo afneemt en zo ja, wat kan daar de oorzaak van zijn? Mijn stelling luidt daarom: “Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever iets anders?”

3 Het eiland Madeira Het eiland Madeira gelegen in de Atlantische oceaan op ongeveer 650 km van de Marokkaanse kust tussen de Canarische eilanden en de Azoren. Het ligt een kleine 970 km van het Portugese vaste land. De hoofdstad is Funchal dat ten zuiden van het eiland ligt. De totale oppervlakte van Madeira is ongeveer 740 km2, het is niet langer dan 57 km lang en 23 km breed. Men kan het vergelijken met de Nederlandse provincie Utrecht. Madeira is sinds 1976 een autonome regio binnen de Portugese republiek. Volgens de laatste telling van 2010 heeft het eiland 268.000 Madeirezen. Madeira is van vulkanische oorsprong, het is onderdeel van een machtige bergketen die vele duizenden meters boven de zeespiegel oprijst. Alleen de toppen van deze bergketen die boven water uitsteken zijn waarneembaar. Zij vormen de Madeira archipel ontstaan door een vulkanische uitbarsting miljoenen jaren geleden. Madeira is hierdoor rijk aan mineralen en de ondergrond zeer vruchtbaar. Het eiland Madeira heeft een zacht en vochtig klimaat met gemiddelde temperaturen in de winter van rond de 18 graden door het relatief warme zeewater en in de zomer blijft de temperatuur meestal rond de 24 graden steken. De koelte wordt veroorzaakt door de passaatwinden.

4 Wat is Madeira wijn.. 4.1 De met alcohol versterkte wijn De DOC De DOC Madeira is de beschermde herkomstbenaming voor de met wijnalcohol versterkte wijnen van het eiland Madeira. Men spreekt daarom van een versterkte wijn. Deze wijnen geoxideerd en zijn zeer

3

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” lang houdbaar, ook na opening en mogen alleen gemaakt zijn van de voorgeschreven druiven die op het eiland Madeira zijn geoogst. De rode en rosé wijnen mogen alleen bestaan uit de druivenrassen 1. Bastardo 4. Tinta da Madeira 2. Malvasia Roxa (Rosé) 5. Verdelho Tinto 3. Tinta Negra (Niet de Tinta Negra Mole, deze druif wordt verbouwd in de Algarve Portugal) De witte wijnen mogen alleen bestaan uit de druivenrassen 1. Malvasia Candida (Malmsey) 4. Verdelho 2. Bual (Boal) 5. Cerceal (Sercial) 3. Terrantez Bron “The Wines of Madeira”

Tabel 4.1

De bovenstaande witte druivenrassen staan voor de betere Madeira‟s, ze staan gerangschikt van zoet naar droog. Het AOC decreet Het alcohol percentage moet minimaal 9% zijn De wijnen moeten minimaal drie jaar worden opgeslagen De DOC Madeira kan rood of wit zijn

4.2 De geur, kleur en smaak van Madeira De uitgesproken smaak van de Madeira wijnen komt niet van zijn primaire fruit aroma‟s maar van zijn secondaire en vooral tertiaire aroma‟s. De manier van fermenteren en het verouderingsproces, door verhitting en oxidatie, geven een smaak die je niet bij de “gewone” wijn tegenkomt. De wijnfirma‟s op het eiland passen elk hun eigen wijnstijlen toe wat resulteert in een bonte verzameling Madeira‟s voor elk type consument. Kleur De kleur van een Madeira is afhankelijk van de gebruikte druif, het vinificatieproces, het ouderen en de hoeveelheid restsuikers. Elk van deze wijnstijlen heeft zijn eigen kleur, hieronder gerangschikt van droog naar zoet: Kleur Bleek Goud Goud Amber Getaand Walnoot Mahonie Aroma’s Door het unieke wijnproces dat bij tot stand komen van de Madeira wijnen wordt gehanteerd, krijg je ook andere aroma‟s. Het verhitten, de oxidatie en het ouderen van de wijn geeft deze unieke aroma‟s. Door het verhitten van de suikers krijgt men het aroma en de smaak van karamel. Een paar voorbeelden van aroma‟s die bij de Madeira wijnen veel voorkomen: Aroma‟s Gras Vanille Toffee Chocolade Walnoten Curry Thee Karamel Honing Boter Pepers Gist Eucalyptus Rokerig Zuurgraad Het belangrijkste onderdeel van Madeira wijnen is de zuurgraad. Bij jonge Madeira‟s zoals de Sercial is de zuurgraad vrij scherp waardoor deze haast niet te drinken is. Naar mate de wijn ouder wordt zal deze meer in balans zijn. Hieronder de zuurgraadniveaus van hoog naar laag: Zuurgraad Scherp Hoog Stevig Kwiek Matig Fris

4


5 De wijn geschiedenis van Madeira Madeira werd in de oudheid ook wel het eiland der gezegenden genoemd, een toepasselijke naam voor een eiland waar bij toeval de meest bekende wijn ter wereld werd geboren: de Madeira! In 1419 eiste ontdekker Zarco Madeira op voor de Portugese kroon. Rond 1420 gaf Hendrik de Zeevaarder het bevel om de Candia Malvasia wijnstokken rechtstreeks uit Kreta op te halen en aan te planten op Madeira. Candia (tegenwoordig Heraklion) was een versterkte stad waar al wijnbouw plaatsvond. Vanaf 1461 maakte de kolonisten het land geschikt voor de landbouw door terrassen en irrigatiekanalen aan te leggen, die Levada‟s worden genoemd. Vanwege de gunstige ligging op de transAtlantische scheepvaart routes naar onder andere Amerika en Brazilië, en de florerende handel met de Engelsen groeide Madeira in die tijd uit tot een van de belangrijkste doorvoer havens voor vele Europese handelaren. Volgens onbevestigde bronnen exporteerde Madeira al in 1546 wijn naar Engeland. De eerste wijnen op Madeira leken op de wijnen die al op de Canarische eilanden werden geproduceerd. Deze wijn stond bekend als Vidonia een droge wijn met een hoog zuur gehalte. De Vidonia is een andere naam voor de Verdelho, de druif van Madeira. De Vidonia wijnen waren rond deze tijd populair in Frankrijk maar vooral in Engeland als de Canarsiche sack. De Candia of Malvasia Candida werd in Engeland al gauw de Malmsey genoemd en populair vanwege zijn zoete aroma‟s. De Engelsen dronken deze zeer gewaardeerde wijnen naast de sherry. Vele Engelse handelaren vestigden zich op het eiland en verworven belangrijke posities in de handel. e

Vanaf de tweede helft van de 17 eeuw werd de wijn het belangrijkste export product van het eiland. De wijnen werden vooral in Amerika ontzettend populair. De vraag in die tijd was groot en volgeladen schepen met Madeira wijn in zogeheten houten vaten vonden hun weg naar de door de Engelse gedomineerde havens in de koloniën om geconsumeerd te worden. Een klein nadeel was dat de wijn steeds duurder werd vanwege het uitblijven van de concurrentie. Amerika besloot daarom nog meer Madeira wijnen te importeren om zo de prijs laag te houden. In die tijd dronk heel Amerika zowat Madeira. Door de „wereldhandel‟ van de Madeira wijnen vetrokken er elke dag schepen vanuit de haven van Funchal volgeladen met vaten wijn voor hun trip naar de verste uithoeken van de wereld, zoals India, China, Amerika en Japan. Voor de Madeira wijnen werden vooral de handelsroute naar de “Indies” enorm beroemd, de wijnen werden daardoor ook wel de “Vinho da Roda” genoemd. De reizen die gemiddeld ongeveer ½ jaar duurden waren zwaar en vol gevaar door stormen, hitte, kou en ziektes. De houten vaten wijn en later grote mand- of korfflessen werden bij elke reis menig keer „zeeziek‟ door de sterk wisselende temperaturen, vies brak ruimwater, klotsen en ander ongemakken, zuurstof had vrij spel zodat de wijn snel oxideerde. Door de vaak hoge temperaturen die ontstonden in de vaten bij het passeren van de evenaar kreeg de wijn een soort sauna badje wat men in het Portugees „estufa‟ noemt. Bij aankomst kwam men tot ieders verbazing er achter dat de wijn beter smaakte dan bij het vertrek, de wijn werd alleen maar zachter en soepeler. Hierdoor kwam men snel tot de conclusie dat als de wijn de oceaan of evenaar oversteekt dan wordt de wijn beter, dus wanneer men twee keer deze reis maakt dan wordt hij nog beter. De wijn werd nu ook als ballast meegenomen bij eventuele terugtocht of als de wijn niet verkocht weer gewoon mee terug genomen om zo een betere wijn te krijgen wat uiteindelijk meer opleverde.

5

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” e

Aan het eind van de 18 eeuw was het commercieel niet meer aantrekkelijk om de Madeira‟s van hot naar her te laten reizen en men bedacht een simpeler manier door het op het eiland na te bootsen. In eerste instantie bewaarde men de beste wijnen onder blote hemel of op de zolder van hun lodges. De wijn oxideerde of zoals de Fransen het zeggen Maderiseerde en werd bruin van kleur door de hoge temperaturen en de smaak verbeterde. In 1794 verscheen de eerste estufa, een lodge met een grote kachel waarmee water werd verhit wat zorgde voor de tropische hitte. De wijnen bleven daar dan maanden in. Madeira werd tijdens Napoleon door de Engelsen bezet. De Fransen blokkeerde de zeeroute om vooral de Engelse handel te frustreren. Deze blokkade leidde tot grote problemen voor de wijnvoorraden op Madeira. Deze wijnvoorraden werden alsmaar groter. De handelaren op Madeira waren bang dat de wijn spoedig verloren zou gaan totdat een van de handelaren een experiment uitvoerde op een van de vaten door alcohol toe te voegen aan de wijn. Deze methode het versterken van de wijn bleek succesvol te zijn. Door het uitproberen van verschillende variaties werd de kwaliteit de Madeira alleen maar beter. De versterkte Madeira wijn werd een succes. e

Madeira maakte in de tweede helft van de 19 eeuw een van zijn moeilijkste periode door, het werd door twee grote rampen getroffen met desastreuze gevolgen. De eerste grote ramp in 1852 kreeg men de meeldauw epidemie over zich heen die 90% van de wijngaarden vernietigden waardoor vele Engelse wijnhandelaren en Madeirezen het eiland verlieten. Van de 70 Engelse wijnhuizen rond 1850 waren er 5 jaar later er niet meer dan 15 over. Een harde kern van wijnhandelaren bleven er in geloven. Gedwongen door de omstandigheden werd de wijn opgeslagen en later met de jonge wijn geblend om enige verkoop en kwaliteit te waarborgen. In 1873 voltrok zich een tweede grote ramp die niet alleen Madeira trof maar ook heel Europa. De druifluis phylloxera vastatrix sloeg toe en vernietigde vrijwel alle wijnstokken. Door de Blandy and Leacock families werden resistente Amerikaanse onderstammen naar Madeira gehaald en geënt op de Europese wijnstokken zodat de Madeira wijn het zou overleven. De bloei van de wijn industrie op Madeira had na deze twee rampen een flinke knauw gekregen en is deze eigenlijk nooit meer te boven gekomen. Rond de eeuwwisseling leefde de Madeira wijnindustrie even op maar dat was maar voor korte duur doordat in 1914 de eerste wereldoorlog begon en vele havens werden gesloten. Na de tweede wereldoorlog leefden de Madeira wijnen weer op, de wijnen waren weer van topkwaliteit. De export nam toe en vooral in Amerika was de wijn zeer populair. Door deze enorme populariteit probeerde een aantal wijnboeren in Californie de Madeira wijnen na te maken en verkocht deze dan ook onder de naam Madeira totdat de Madeira naamsbescherming kreeg en alleen Madeira mocht heten als het ook daar vandaan kwam. Voor 1979 was Junta Nacional do Vinho (Nationale wijnraad) het orgaan dat verantwoordelijk was voor de controle en het promoten van de Madeira wijnen. De opvolger hiervan was het Madeira Wine Institute. Toen Madeira in 1986 binnen de Portugese republiek een autonome regio werd is besloten om samen te gaan met de Madeira Tapestry Embroidery and handicraft Institute wat in 2006 bekrachtigd werd en de naam kreeg Instituto do Vinho, do Bordardo e do Artesanato da Madeira of in het kort IVBAM. Het instituut bestaat uit vier afdelingen namelijk: Vitiviniculture Wijnsector, controle en regulering Kwaliteitsbeheer Handwerk en ambachtszaken Deze vier afdelingen zijn verantwoordelijk voor het promoten, beheer en coördinatie van wijn, ambacht, borduursels en andere traditionele Madeira producten.

6


6 Het wijnlandschap van Madeira Het eiland Madeira is een vulkanisch eiland dat steil uit zee op reist. Het landschap bestaat eigenlijk uit twee bergenketens de Pico Ruivo in het oosten en in het westelijke deel de Pico Gordo en het plateau van Paul da Serra met een mooie scheidingslijn van Sao Vicente in het noorden naar Ribeira Brava in het zuiden. Op Madeira is weinig vlak land te vinden, e daarom is men al in de 15 eeuw begonnen met de aanleg van terrassen en kleine irrigatiekanalen de zogenaamde Levadas die het water uit de bergen naar de gewassen brengen, deze hebben zich in de loop van de eeuwen verder ontwikkeld en uitgebreid naar vele honderden kilometers. Hierdoor kent Madeira zeer veel kleine percelen met wijnbouw. Door deze kleinschaligheid en door verschillende hoogten, tot circa 800m, is de mechanisatie van de wijnbouw nauwelijks mogelijk. Het Terroir Zoals al aangegeven is het eiland van vulkanische oorsprong, de kleiachtige bodem bestaat voornamelijk uit verweerde turfsteen, mineralen en als ondergrond basalt met daartussen een humus laag. Madeira heeft op dit moment ongeveer 1850 ha land geschikt voor wijnbouw, waarvan 494 ha voor de versterkte wijnen, Porto Santo circa 80 ha. 81% van wijnen wordt verbouwd rond Camara de Lobes in het zuiden en Sao Vicente en Santana in het noorden. In 2010 werd 85% van de totale productie gebuikt voor de versterkte Madeira wijnen. Er zijn ongeveer 1600 geregistreerde wijnboeren die gemiddeld 0,3 ha grond bezitten soms nog verdeeld over meerdere wijngaarden. De maximale opbrengst mag niet groter zijn dan 80 hl/ha. De wijnstokken worden voornamelijk boven hoofdhoogte verbouwd in pergola‟s zodat er onder genoeg ruimte overblijft om andere gewassen te verbouwen. De wijnbouw op Madeira is arbeidsintensief en complex. Het klimaat is over het hele jaar gelijkmatig waardoor de wijnstok begeleid moet worden naar het juiste moment van bloei. Door de hoge vochtigheid is de kans op ziektes elk dag aanwezig. De percelen zijn klein dus van de opbrengst van druiven eens per jaar kan men niet leven. Vele boeren verbouwen daarom naast hun wijnstokken meerdere producten zoals bananen, suiker, bloemen of vruchten. Deze producten leveren tegenwoordig meer op dan de druif per kilo zodat sommige boeren steeds minder druivenrassen op hun land verbouwen. Geen van de boeren heeft een eigen wijnproductie en leveren hun oogst af bij de wijnproducenten die vervolgens het wijnproces verder afwerken. Alleen de wijnfirma Henriques & Henriques heeft buiten een eigen wijnproductie zelf ook wijngaarden. Door de groeiende bevolking wordt het aantal wijngaarden per jaar steeds kleiner.

7


7 Gebruikte druivenrassen op Madeira Op Madeira worden een groot aantal inlandse en buitenlandse druivenrassen gebruikt om droge en versterkte wijnen van te maken. Op Madeira maakt men onderscheid, volgens Europese richtlijnen van 1992 met betrekking tot de classificatie van druivenrassen, tussen de „Recommended‟ (aanbevolen) druivenrassen, deze behoren tot de traditionele of edele rassen en de „Authorized‟ (toegestane) druivenrassen. Deze vijf traditionele druivenrassen zijn verantwoordelijk voor de productie van de versterkte wijnen en worden in dit hoofdstuk nader toegelicht. Door de Engelse invloed worden de traditionele druivenrassen vrijwel altijd bij hun Engelse naam genoemd. De traditionele druivenrassen van Madeira behorend tot de familie Vitis Vinifera Druivenras Kleur Synoniem Bastardo Rood Trousseau Bual Wit Boal, Bagoual Folgasao Wit Terrantez, Torrontel Malvasia Candida Wit Malmsey, Malvasia da Ribeira, Malvasia de Cheiro Malvasia Candida Roxa Rosé Moscatel Wit Moscatel Graudo Tinta Negra Rood Tintiha, Negramoll Cerceal Wit Sercial, Esgana Cao, Esganinho, Esganiso Tinta Rood Verdelho Wit Verdelho Branco Verdelho Tinto Rood Bron “The Wines of Madeira” *Schuingedrukt = De belangrijkste traditionele druivenrassen

Tabel 7.1

7.1 De traditionele druivenrassen De Malvasia Candida Herkomst: Griekenland (Candia,Kreta) Kleur druif: Gouden kleur wanneer rijp Kenmerken: - Nootachtig en vaak aroma´s van gedroogd fruit met sinaasappelschil - Een natuurlijk hoge zuurgraad wat in balans is met de zoetheid - Honing, rozijnen, karamel, vanille - Exceptionele/zoete aroma‟s - Elegant van smaak Wetenswaardigheden: - Er wordt aangenomen dat dit de eerste aangeplante druif is op Madeira - Deze originele druif was haast uitgestorven totdat men in 1940 met de herbeplanting begon rond Estreito de Camara de Lobos. Aanleiding was het hergebruiken van de grond in 1930 voor het verbouwen van suiker in Faja dos Padres waar de laatste originele Malvasia Candida stonden. Vintages Madeira‟s uit deze plaats brengen abnormaal hoge bedragen op bij veilingen - De druif is bijzonder geschikt voor het maken van zoetere versterkte wijn - De wijn van deze druif is onbeperkt houdbaar - Het is de belangrijkste druif van Madeira - De druif is bijzonder vatbaar voor meeldauw - De druif wordt ook als eetdruiven gebruikt vanwege zijn zoete aroma‟s - Deze druif wordt niet geblend met andere druivenrassen

De Bual Herkomst: Waarschijnlijk van het Portugese vaste land andere onbevestigde bronnen geven aan dat het Bourgondië moet zijn. Kleur druif: Gouden kleur wanneer rijp Kenmerken: - Gedroogd fruit, pruimen - Chocolade, toffee, vanille, nootachtig, rozijnachtig fruit, karamel bij oudere jaren - Medium zuurgraad - Vol en rijk van smaak - Heeft een frisse afdronk. Wetenswaardigheden:

8

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” e

- Hoewel niet gedocumenteerd wordt aangenomen dat vanaf de 16 eeuw de aanplanting van Bual op het eiland is begonnen - De druif kan ook als tafeldruif worden gegeten - De beste Buals komen voor in het zuiden rond Camara de Lobos - De druif is bijzonder vatbaar voor meeldauw - Het is een goed te drinken Madeira voor de beginner - Op vele wijngaarden verdringt het de Malvasia druif

De Verdelho Herkomst: Onbekend, komt waarschijnlijk van het Portugese vaste land rond de e 15 Eeuw Kleur druif: Groenig, geel Kenmerken: - Gedroogd fruit, en lichte noten en honingsmaak - Een goede zuurgraad - Smaakt soms naar koffie of chocola - Aromatisch, iets van metaalachtig - Iets rokerig Wetenswaardigheden: - Het druivenras is bijzonder zeldzaam tegenwoordig op het eiland - De druif kan ook als tafeldruif worden gegeten - Een van de betere Madeira‟s wordt van deze druif gemaakt - Een moeilijk te verbouwen druif - Deze druif is het belangrijkste ingrediënt voor het type Madeira wijn “Rainwater” en is vooral populair in de VS en wordt vaak gedronken als aperitief e - De druif was tot aan de 20 eeuw rijkelijk vertegenwoordigd op Madeira. Doordat veel wijngaarden voor andere doeleinden gebruikt werden stierf het druivenras bijna uit. Rond 1980 is er een intensief herbeplantingsprogramma gestart om de druif te behouden. Elk jaar wordt de kwaliteit beter. - De druif wordt ook gebruikt voor de tafelwijn Altantis White

De Cerceal

e

Herkomst: Onbekend, waarschijnlijk ingevoerd in de 16 eeuw Kleur druif: Groenig, geel Kenmerken: - Een zeer aromatische druif met vele smaaknuances waarvan het florale karakter de boventoon voert. - De druif heeft een scherpe zuurgraad - Mineraalachtig, nootachtig - Pittige smaak - De druif geeft wat citrus Wetenswaardigheden: - De Cerceal wordt voornamelijk op grotere hoogten aangeplant (ca 800m) - De druif wordt ook gebruikt voor het maken van droge witte wijnen - De druif rijpt laat en wordt pas geoogst in oktober - Het is een druif die in hoog aanzien staat vanwege zijn aromatisch karakter - Door de hoge zuurgraad is de druif in zijn jonge jaren haast niet te drinken, voor een perfecte kwaliteit, wanneer zoet en zuur in balans zijn, zou de druif minimaal 20 jaar moeten rijpen.

7.2 De aanbevolen druivenrassen De Tinta Negra Herkomst: Komt van het Portugese vaste land rond de Algarve. Na de e phylloxera eind 19 eeuw pas aangeplant op Madeira. Kleur druif: Rood Kenmerken: - Bessen - Bruine suiker bouquet - Iets van appel, walnoot Wetenswaardigheden:

9

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” - De druif is goed bestand tegen ziekten - De druif wordt het meest verbouwd op Madeira voor het maken van jonge Madeira‟s en gebruikt in de voedselindustrie - De druif kan ook als tafeldruif worden gegeten

7.3 De ziekten Het aangename maar vochtige klimaat op Madeira is voor de mens misschien wel een prettig omgeving maar zorgt in de wijnbouw elk jaar voor een paar flinke kopzorgen. De wijnboer dient regelmatig te controleren of de wijnstokken in orde zijn en of de druiven voldoende rijpen om te voorkomen dat er een ziekte of andere ongemakken zich voordoen tijdens het groei seizoen. Helaas is Madeira gezien de klimatologische omstandigheden geen land voor succesvolle wijnbouw. Elk jaar moet alles uit de kast gehaald worden om de veelvoorkomende ziekten zoals meeldauw en botrytis het hoofd te kunnen bieden. Een aantal van de meest voorkomende ziekten worden hieronder nader uitgelegd. Valse Meeldauw (Plasmopara Viticola) Deze vorm van meeldauw is naaste de bekende meeldauw een groot probleem op Madeira vanwege de warm en vochtige zomers. Het is een schimmel die jonge planten, die in een vochtige omgeving staan, snel aantasten. De meeldauw is meestal het eerst waarneembaar op de bovenzijde van het blad door verkleurde vlekken meestal geel. Op de onderzijde van het blad is pluizige schimmelgroei te zien die wit of roodachtig van kleur is. De bladeren kunnen dan snel afsterven en de schimmelgroei kan zich uitbreiden. Bij gebrek aan bladeren heeft dat direct effect op de fotosynthese waardoor de groei van de druif niet goed kan plaatsvinden. De schimmel kan worden bestreden met kopersulfaat met kalk (Bouillie Bordelaise) of met andere schimmelwerende middelen. Meestal gebruikt men een combinatie van bestrijdingsmiddelen tijdens een van de behandelingen. Eutypiose Meeldauw (Oidium Tuckerii) Deze vorm van meeldauw is op het eiland ook wel bekend als Mangra. Ook deze schimmel tast de bladeren van de druivenstok aan. De schimmel is herkenbaar aan een laag wit poeder, het wordt daarom ook wel witziekte genoemd. Deze schimmel kan worden bestreden met kopersulfaat met kalk (Bouillie Bordelaise) of met andere schimmelwerende middelen. Meestal gebruikt men een combinatie van bestrijdingsmiddelen tijdens de behandelingen. Grijze rotting (Botrytis Cinerea) Ook botrytis gedijt goed in vochtige warme lucht. Het type waar we het hierover hebben is de grijze rotting. Dit is een veelvoorkomende schimmel. De schimmel tast de druiven aan in hun groei en ontwikkelt zich aan de buitenkant van de druif in de vorm van een soort grijze aanslag. Vooral als de druiven beschadigd zijn door regen kan de schimmel zich razend snel verspreiden. De schimmel is zeer lastig te bestrijden. Escoriose (Phomopsis Viticola) Deze schimmel ontwikkelt zich ook in een warme, vochtige en vooral natte omgeving. Het beschadigd de steeltjes van de druif waardoor de druif niet goed kan groeien/rijpen. De schimmel wordt bestreden met schimmelwerende sprays.

8 Het wijnproces van de Madeira 8.1 Het vinificatie proces In het onderstaande schema wordt in het kort het vinificatie proces weergegeven van de oogst tot het versterken van de Madeira.

10

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” Wijnboer Oogst

Transport

Wijnfirma Ontvangst druiven Check op kwaliteit en gewicht

Stelen terug naar de boeren als mest

Druiven ontstelen en kneuzen

Persen (Wit)

Fermentatie met schil (Rood)

Most

Schillen

Fermentatie

Vin de goute

Persen

basiswijn

Schillen (Mest)

Vin de pres

Versterken

Het oogsten van de druiven Er is een overeenkomst tussen de wijnboeren, de wijnfirma‟s en het IVBAM dat ieder jaar in de laatste week van augustus of de eerste week van september met de oogst gestart kan worden mits de druiven voldoende rijp zijn. Indien de druiven eerder rijp zijn dan kan met toestemming van het IVBAM eerder worden begonnen. Doordat het noorden van Madeira iets koeler is wordt daar twee weken later met de oogst begonnen. Wanneer het dan zover is dan worden alle familieleden, vrienden en bekenden uit elke hoek van Europa gehaald om te helpen bij het oogsten. Het oogsten van de druiven op Madeira is geen pretje en zeer arbeidsintensief. Zoals al aangegeven zijn de wijngaarden op de terrassen klein en verdeeld zijn over meerdere percelen die op verschillende hoogten kunnen liggen. Hierdoor worden vrijwel alle handelingen met betrekking tot het oogsten met de hand gedaan. De druiven, die in pergola‟s (Latadas) gemiddeld rond de 2 meter hoog hangen, worden met de hand geplukt en in boxen gedaan van ongeveer 50kg per stuk. Na het plukken en verzamelen worden de kratten zo snel mogelijk naar de wijnfirma gebracht zodat het niet kan gaan oxideren. Het hele proces wordt zorgvuldig uitgevoerd zodat de rijpe druiven zo min mogelijk beschadigingen oplopen. Het ontvangen van de druiven door de wijnfirma Leden van het IVBAM wegen de lading en controleren bij aankomst de druiven op eventuele meeldauw of andere defecten. Daarna worden de druiven steekproefsgewijs gecheckt op het alcoholpercentage (minimaal 9%) en wordt gekeken of de druiven voldoende suiker bevatten door middel van een refractometer. Voldoen de druiven niet aan de gewenste criteria dan worden de druiven teruggestuurd naar de wijnboer. Vanaf 2008 is er een nieuw systeem, Caderno de Vindima, geïntroduceerd voor het controleren van de druiven. Dit is een kaart die met elke levering wordt meegestuurd waarin persoonlijk details van de wijnboer in staat zoals: naam, wijngaard, omvang perceel, type druif, gewicht Op deze kaart ontvangt de wijnboer van de wijnfirma het gewicht aan verkochte druiven. De prijs wordt uiteindelijk bepaald door conditie van de

11

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” druiven, het alcohol potentieel en de markt. Het hele bovenstaande proces wordt anno 2012 nog steeds voor een groot deel met de hand gedaan. Men verwacht vrij snel over te kunnen gaan tot het automatiseren hiervan. Het druiven proces Voordat men overgaat tot de fermentatie bepaald de wijnmaker welke behandeling en welke stappen in het hele wijnproces worden genomen en welke eventueel kunnen worden weggelaten. Elke wijnfirma heeft zijn eigen geheimen en kenmerken om in hun ogen een zo goed mogelijke Madeira te produceren en dat begint al bij de eerste stap in het proces. -Alle druivenrassen worden apart gevinifieerd -Het wel of niet ontstelen, de meeste wijnfirma‟s ontstelen eerst. Barbeito begon hier pas mee in 2007 De afgedankte steeltjes worden verder gebruikt als mest -De manier van persen, hoe hoog moet de druk zijn om het meeste druivensap eruit te halen zonder dat de schil breekt -De behandeling zelf, het toevoegen van enzymen en ander natuurkundige verbindingen. Elke wijnfirma heeft zijn eigen manier van behandeling, zeg maar het geheim van de smid. De fermentatie Dit is de stap waarbij de suiker in de most wordt omgezet in alcohol. Het is afhankelijk van de wijnmaker op welke manier deze stap wordt genomen. De fermentatie vindt overal plaats in grote roestvrij stalen tanks, de grootte van deze tanks kan variëren van 2.000 liter tot 55.000 liter. Sommige wijnmakers gebruiken de schillen van Tinta Negra voor de zoetere Madeira‟s. Voor de drogere soort neemt men deze schillen niet mee. Voor de witte druiven geldt dat er natuurlijk eerst geperst gaat worden voordat de fermentatie plaatsvindt. Gedurende dit proces is het belangrijk dat de temperatuur in de tanks van ongeveer 20 graden en de dichtheid van de most frequent gecontroleerd wordt. Elke wijnfirma gebruikt natuurlijke gisten die op de druiven in de wijngaarden voorkomen. Tijdens dit proces is het ook belangrijk hoeveel suiker er overblijft om te bepalen welke wijnstijl er gemaakt gaat worden. Bijvoorbeeld de Sercial wordt vrijwel volledig vergist.

8.2 Het Versterken In het onderstaande schema wordt in het kort het proces weergegeven vanaf het versterken van de Madeira tot aan de opslag van de Madeira wijnen. Versterken

Methode 1

Methode 2

Basis wijn

Basis wijn

Alcohol (96%)

Versterkte wijn

Versterkte wijn

Alcohol (96%)

Klaren/filteren

Ouderen

Estufagem

Canteiro

Blending

Bottelen

Opslag

Afhankelijk van de wijnstijl die de wijnfirma wil produceren zal hij gebaseerd op het gewenste niveau restsuiker de fermentatie stoppen en de wijnalcohol van 96% toevoegen. Wanneer de beslissing is genomen wordt het percentage alcohol berekend waarna de wijn en alcohol gemengd worden. Op moment dat de basis wijn in de “versterkte wijn” tank wordt gepompt loopt er vanuit de alcohol tank tegelijk ook een stroom alcohol naar de “versterkte wijn”tank zodat deze gelijkmatige samen worden gemengd.

12

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” In de onderstaande tabel wordt het gewicht aan restsuikers dat nodig is voor de diverse wijnstijlen weergegeven volgens de belangrijkste wijnfirma‟s. Het gewicht restsuikers per gram/liter Wijnfirma Sercial / Droog Verdelho / Half Boal / Half zoet Malmsey / Zoet droog Borges 45-55 65-75 85-95 105-115 Barbeito 34,2-61,3 61,3-81,1 81,1-99,8 99,8-105 D‟Oliveira 43 74 94 118 Justino‟s <61 60-80 80-96 >95 Henriques & 25-49,2 78 90 108,5 Henriques MWC 30-45 60-80 80-100 110-140 Alcohol 8-11% 10-13% 14-16% 18-20% toegevoegd Bron “The Wines of Madeira”

Tabel 8.2

De zoete en half zoete Madeira‟s worden het eerst gedaan om een zo hoog mogelijk niveau restsuikers te verkrijgen. Het versterken van deze stijlen duurt gemiddeld 1 tot 3 dagen. Voor de droge en half droge Madeira‟s duurt het langer om de suikers op het gewenste niveau in alcohol te laten omzetten. Het versterken duurt hierbij ongeveer tussen de 3 en 4 dagen. Afhankelijk van de rijpheid van de druif kan het ook wel 7 tot 8 dagen duren. Na het versterken moet het alcohol percentage tussen de 17% en 18% zijn. Wanneer dit niveau niet gehaald wordt dan voegt men alsnog meer alcohol aan de versterkte wijn toe. Het IVBAM schrijft geen regels voor maar dient wel op de hoogte te zijn van waar de wijnalcohol vandaan komt. In de vrijwel alle gevallen komt het uit Frankrijk, Spanje of Portugal. Hierdoor kan het IVBAM na een monster te hebben genomen de kwaliteit bepalen. Wanneer de kwaliteit in orde is bevonden dan krijgt men groen licht. Het resultaat is „Vinho Claro‟ de basiswijn voor de Madeira.

8.3 Het klaren Voordat het verouderingsproces begint wordt de versterkte wijn geklaard. Aan de versterkte wijn worden eiwitten toegevoegd om te voorkomen dat ongewenste deeltjes en bezinksels in de wijn achterblijven. Voor de Madeira‟s wordt meestal bentoniet (een vorm van klei) of gelatine gebruikt. Hierna wordt de wijn verder gefilterd door het gebruik van de Kieselguhr filters.

8.4 De Maderisatie (Oxidatie-Rijping) Na het versterken en klaren van de wijn wordt deze in verschillende tanks gescheiden voor het ondergaan van de eerste fase in het verouderingsproces. Er zijn twee manieren van verouderen, de Estufagem methode en de Canteiro methode. Beide ondergaan het verhitten en de reactie met zuurstof (oxidatie) wat de wijnen hun unieke smaak, aroma‟s en complexe verouderingstonen geeft. De complexiteit ontstaat dus vooral bij de rijping en niet per definitie bij het terroir. Het IVBAM houdt controle over het hele proces. De Estufagem methode De Estufagem methode is een langzaam verhittingsproces waarbij de suikers in de Madeira‟s worden gekarameliseerd. De wijnen worden opgeslagen in grote roestvrij stalen tanks of betonnen cuvees (estufa‟s) van ongeveer 20.000 liter tot 100.000 liter. Deze estufa‟s worden voor een periode van drie maanden via ovens of heetwaterbuizen verhit zodat het hete water op een constante temperatuur blijft tussen de 45 en 50 graden. De estufa‟s worden niet helemaal gevuld zodat het oxidatieen warmteproces hun werk kunnen doen. Voor verschillende verouderingsprocessen gebruikt men verschillende estufa‟s. Deze methode wordt vooral gebruikt voor jonge Madeira‟s. Na een controle worden de tanks bij aanvang van het proces verzegeld door het IVBAM zodat de kwaliteit van het proces gewaarborgd blijft. De tanks blijven minimaal drie maanden verzegeld waarna er weer een monster genomen wordt om de kwaliteit te controleren. Na het verwijderen van het zegel moet de wijn nog minimaal drie a vier weken afkoelen in grote houten vaten. De wijn wordt eventueel

13

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” opnieuw geklaard en wordt overgeheveld naar schone tanks. Pas na het tweede jaar volgende op de oogst (voor 31 oktober) mag de wijn gebotteld of verkocht worden. De Canteiro methode Voor de beste kwaliteit Madeira‟s, waar men over het algemeen de traditionele druivenrassen voor gebruikt, gaat men voor de Canteiro methode. Bij deze methode rijpen de wijnen in eikenhouten vaten. De naam Canteiro komt van de houten stelling, Canteiros genoemd, waar de vaten op rusten. De inhoud van de vaten kan variëren van 300 liter tot 650 liter met uitzonderingen tot 2500 liter. Vervolgens worden deze vaten in de lodges op zolder van de Quintas (Wijnhuis) neergelegd zodat zij in de openlucht onder de zon voor een periode van twee jaar kunnen rijpen. De omgevingstemperaturen liggen daar zo tussen de 30 en 45 graden met een vochtigheidsgraad van 70-90%. Door verdamping is het wijnverlies ongeveer 5% per jaar. De Madeira‟s die de Canteiro methode hebben ondergaan mogen niet verkocht worden binnen drie jaar vanaf 1 januari volgend op de oogst. De veranderingen van de Madeira’s tijdens de rijping Afhankelijk van de duur van het verouderingsproces krijgen de Madeira‟s hun typische karakter eigenschappen. Gedurende het verouderingsproces oxideert de wijn, worden de suikers gekarameliseerd, komt de zuurgraad meer in balans en verandert de kleur naar amber of bruin. Hoe zoeter de wijn des te donkerder de kleur. Tijdens dit proces verliest de wijn zijn primaire fruitaroma‟s maar de oxidatieve smaak ontwikkelt zich juist. Dit resulteert in aroma‟s van gedroogd fruit, karamel, kruiden en chocolade. De bepaling om de verder te rijpen/ouderen Tijdens het verouderingsproces zal de wijnmaker frequent de wijn moeten proeven om de kwaliteit te bepalen. Aan de hand daarvan neemt hij de beslissing of hij verder wil ouderen. Dit is afhankelijk van de wijnstijl die hij van plan is te maken. Wanneer de wijnmaker verder wil laten rijpen wordt de estufagem/canteiro methode weer herhaald. Dit proces wordt constant gecontroleerd en is tijdrovend. De Madeira Wine Company heeft ongeveer 2100 vaten die regelmatig gecontroleerd moeten worden. Van elk vat wordt een trackrecord bijgehouden. De wijnmaker besluit na het nemen van een monster of de wijn correcties nodig heeft, zoals het alcoholniveau, de zoetheid en het verwijderen van ongewenste luchtjes of smaken. Wanneer het alcoholpercentage te hoog is dan wordt deze geblend met een ander Madeira met minder alcohol. Voor het verhogen van de zoetheid wordt geconcentreerde most toegediend, uiteraard alleen met toestemming van het IVBAM. Een carbon filter wordt gebruikt om eventuele nare smaakjes te verwijderen. POSEIMA Een wijnfirma kan bij het IVBAM een POSEIMA certificaat aanvragen. Dit certificaat heeft een geldigheidsduur van vijf jaar en waarborgt de authenciteit van het vat waarop het certificaat van toepassing is. Het IVBAM verzegelt het vat aan het begin van de periode en verwijdert deze na vijf jaar. Het certificaat hangt dan aan het vat. Tijdens deze periode mag het IVBAM controles uitvoeren op de integriteit van het zegel. De wijnfirma mag alleen met toestemming van het IVBAM correcties aan de wijn toebrengen. Een lid van het IVBAM verwijdert het zegel en verzegeld het weer na de correctie en controle door het IVBAM. Na vijf jaar kan de wijnfirma zelf correcties aanbrengen of besluiten om opnieuw de overeenkomst voor vijf jaar aan te gaan. Het garandeert de integriteit van de inhoud van het vat en geeft aan dat er niet geknoeid is met bijvoorbeeld jaargangen of niet reglementaire blends. Het is lastig te bepalen of de kosten die voor dit certificaat betaald moeten worden ook terug verdiend worden. Uniek rijpingsproces Zolang de Madeira nog in de vaten zit en niet gebotteld is gaat het verouderingsproces door. Door dit unieke rijpingsproces en zijn natuurlijke zuurgraad zijn er geen andere wijnen in de wereld die zo oud kunnen worden als Madeira. Op dit moment zijn er nog Madeira‟s te koop uit 1795, een jaar na de introductie van de estufa‟s. Deze Madeira‟s zijn nog steeds in excellente staat en hebben hun smaak en aroma‟s weten te behouden.!

14


8.5 Het blenden en eindversterking Het blenden of mengen is de belangrijkste stap in het hele Madeira wijnproces. In deze stap wordt bepaald welke individuele wijnstijl van de Madeira het uiteindelijk zal worden. Bij de meeste wijnhuizen staat een heel team beschikbaar om dit proces uit te voeren. De controlerende instantie is wederom het IVBAM waar alle blends getest worden en bij goedkeuring een zogenaamde „Selo de garantia‟ krijgen. Deze kan alleen verkregen worden als men strikt de voorgeschreven regels van het IVBAM naleeft. Het blenden is een combinatie tussen kunst en wetenschap. Buiten de standaard blends die elke wijnfirma in huis heeft worden verschillende nieuwe blends gemaakt en uitgeprobeerd al dan niet in opdracht van een klant. Zodra de gestoofde wijn tot rust is gekomen wordt van elk vat een monster gemaakt dat vervolgens geproefd en geanalyseerd wordt. Het kan zijn dat bijvoorbeeld de kleur, de zoetheid of het alcoholpercentage niet goed zijn. De wijnmaker zal net zolang doorgaan met blenden totdat hij de gewenste stijl heeft bereikt. Wanneer de wijnmaker tevreden is dan wordt hij door het proefteam van de wijnfirma nog een keer geproefd en eventueel akkoord bevonden. Eenmaal geblend wordt de wijn voor ongeveer zes maanden met rust gelaten om af te koelen en te stabiliseren voordat het bottelen begint. Wanneer er op het label van een Madeira staat 5, 10 of 15 jaar oud betekent dat dit een blend is van meerdere jaren die op een gemiddelde leeftijd uitkomen van 5, 10 of 15 jaar. Als de wijnmaker klaar is met het blenden wordt het resultaat geproefd en geanalyseerd door het IVBAM. Wanneer de goedkeuring van het IVBAM is verkregen wordt het monster verzegeld en voorzien van individueel nummer. De goedgekeurde wijn moet binnen zes maanden gebotteld zijn. Als het IVBAM het monster afkeurt kan de wijnfirma een nieuwe proeftest aanvragen en dan eventueel het monster aanpassen. Als de wijn niet binnen zes maanden gebotteld is moet de wijn opnieuw bij het IVBAM worden aangeboden voor een nieuwe test.

De verschillende Madeira wijnstijlen Madeira met indicatie van het oogstjaar Vintage (Frasqueira/Garrafeira) Dit type Madeira van de hoogste kwaliteit moet minimaal 20 jaar op vat rijpen en 2 jaar op fles voordat het in de handel mag komen. Voorheen werd dit type ook wel vintage Madeira genoemd. Een frasqueira type, dat afkomstig is van een goed oogstjaar, moet uit een van de traditionele druivenrassen bestaan die op het etiket samen met het oogsten botteljaar worden vermeld. Een frasqueira heeft een milde temperatuurbehandeling ondergaan en is lang gerijpt op houten vaten. Na het bottelen verandert de kwaliteit van dit type niet meer. Afhankelijk van goede en minder goede jaren is een vintage Madeira is ongeacht zijn leeftijd altijd goed drinkbaar. Een vintage wijn wordt nooit geblend en wordt ieder jaar gemaakt. Coheita Dit een wijn van een goede kwaliteit, gemaakt van de traditionele of aanbevolen druivenrassen van het zelfde oogstjaar. Deze wijn moet minimaal 5 jaar hebben gerijpt voordat deze gebotteld mag worden. De Coheita moet 100% van de druif gemaakt zijn die op het etiket staat vermeld. Solera Het Solera systeem dat ook wordt toegepast bij het produceren van sherry heeft men op Madeira tot de jaren 80 van de vorige eeuw toegestaan. Het principe is dat aan een oude Madeira wijn jonge Madeira wijnen van andere jaren wordt toegevoegd met een maximum van 10 toevoegingen. Na de laatste toevoeging moet de wijn direct gebotteld worden. Men is gestopt met deze manier van blenden omdat het niet controleerbaar is of het geen er op het etiket staat ook daadwerkelijk in de fles zit. Als er op het etiket bijvoorbeeld Sercial Solera 1860 staat kan het zo zijn dat maar een heel klein deel van de wijn van

15

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” 1860 is, aangevuld met veel latere jaren. Dus is de authenticiteit niet gewaarborgd. Madeira met indicatie ouderdom Reserve of Old (Reserva) Dit type is een blend van verschillende oogstjaren met een gemiddelde leeftijd van 5 jaar. De Madeira bestaat voor een groot deel uit het druivenras Tinta Negra. Vroeger werd dit type „over 5 years old‟ genoemd. Old Reserve (Reserva Velhal) Dit type is een blend van verschillende oogstjaren met een gemiddelde leeftijd van 10 jaar. Dit type Madeira heeft de karakteristieken van een „10 years old‟ stijl. Special Reserve (Reserva Especial) Dit type is een blend van verschillende oogstjaren met een gemiddelde leeftijd van 10 jaar. Dit type Madeira werd voorheen ook wel „over 10 years old‟ of „old reserve‟ genoemd. Extra of Exclusive Reserve (Reserva Exclusivo) Dit type werd vroeger ook wel „very old reserve‟ of „over 15 years old‟ genoemd, een type waarvan de gemiddelde wijn ten minste 15 jaar moet zijn en meestal uit een van de traditionele druivenrassen bestaat. De overige Madeira stijlen Selected of Finest (Seleccionado) Dit type wordt ook wel aangeduid als Choice of Selected en op het etiket aangeduid met de eventuele zoetheid. Het is gemaakt van het druivenras Tinta Negra. Het type geeft aan dat de Madeira meestal drie jaar oud is. Rainwater Een halfdroge zachte Madeira die vooral in de Verenigde Staten populair werd. De druivenrassen die hiervoor gebuikt worden zijn de Verdelho voor klasse wijnen en deTinta Negra voor de goedkopere versie. De legende over het Rainwater type vertelt dat de inhoud van een scheepslading bestaande uit vaten Madeira op de kade stond en na een flinke regenbui een beetje verwaterd was. De man die de lading ontving wilde deze aanvankelijk terugsturen maar nam een slok van de lichter geworden Madeira. Tot zijn verbazing was de kwaliteit zeer goed en bestelde hij meer. Het Rainwater type was geboren. Granel Granel staat bekend als de keukenmadeira en wordt gemaakt van het druivenras Tinta Negra. Het is een eenvoudige Madeira met een geforceerde estufa en wordt kort opgeslagen in grote tanks van 25.000L soms aangezoet en gekleurd met karamel. Wordt vooral in grote partijen geëxporteerd naar Frankrijk en Duitsland.

8.6 Het bottelen Zoals al aangegeven mogen de wijnfirma‟s pas gaan bottelen wanneer men het akkoord heeft van het IVBAM. Het bottelen vindt meestal plaats vlak voordat de wijn in de verkoop gaat. Alle bedrijven hebben een volautomatisch bottelingproces voor het vullen van de fles, het plaatsen van het etiket, het kurken en het verpakken voor de export. Alleen het kleine Barros e Sousa bottelt nog steeds met de hand.

8.7 Het opslaan Ondanks dat de Madeira lang bewaard kan blijven dient met het opslaan van de flessen voorzichtig omgegaan te worden. De Madeira‟s hoeven niet zoals de meeste ander wijnen horizontaal te liggen, ze kunnen gewoon rechtop neergezet worden want ze zijn al geoxideerd. Wanneer de wijn te lang horizontaal ligt zou dat de kurk kunnen aantasten en zou de wijn weg kunnen lekken.

16

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” Afhankelijk van de kwaliteit van de kurk moet deze naar de mening van de wijnfirma‟s tussen de 8 en 20 jaar worden vervangen. Op het moment van het vervangen van de kurk moet iemand van het IVBAM in de lodges van de wijnfirma aanwezig zijn. De beste bewaartemperatuur volgens de wijnfirma‟s is rond de 18 graden. Is de wijn eenmaal geopend dan kan men deze tot in lengte van jaren nog bewaren zonder dat de conditie van de wijn wordt aangetast.

9 De Wijnfirma’s e

e

Van de vele voornamelijk Engelse bedrijven en andere handelaren die in de 17 en 18 eeuw zich op Madeira bezig hielden met Madeira wijnen zijn er in de loop der eeuwen maar acht overgebleven die staan voor 3000 ha productie. Zeven van deze wijnfirma‟s houden zich vooral bezig met de export van de Madeira en één wijnfirma produceert alleen voor binnenlands gebruikt. De acht wijnfirma‟s zijn: Arthur de Barros e Sous lda (exporteert niet) HM Borges, Succrs, lda J. Faria & Filhos, lda Henriques & Henriques, Vinhos sa Justino‟s Madeira Wines, SA Madeira Wine Company (MWC) (grootse leverancier van Madeira wijnen ) Perreira d‟Oliveira Vinhos, lda Vinhos Barbeito Madeira, lda Het interessante van deze groep is dat er geen gezamenlijke strategie wordt gevoerd. Elke wijnfirma past zijn eigen kenmerken, stijlen, productietechnieken en filosofieën toe voor de beste Madeira‟s. Hierdoor krijg je grote diversiteit van Madeira stijlen.

10 De export markt van Madeira De export van Madeira wijnen is cruciaal voor het succes voor de wijnindustrie op Madeira. 86% van de wijnen wordt buiten Madeira verkocht. In de onderstaande tabel wordt de export van Madeira wijnen in de afgelopen 7 jaar weergegeven. De tabel laat zien dat landen als Frankrijk, Duitsland, Engeland, Japan en Madeira zelf goed zijn voor ongeveer 75 % van de totale export. In Nederland zie je een kleine opleving in 2007 maar het zwakt daarna weer af. De tabel laat zien dat de populariteit van Madeira bij de traditionele landen afneemt. De laatste drie jaar laat wel zien dat men probeert nieuwe afzetmarkten te vinden. Helaas zijn de exportcijfers te laag om er een goed rendement uit te halen. De trend laat zien dat er voor deze landen geen snelle omslag te verwachten is. Export van Madeira in hectoliters van de afgelopen 7 jaar Land 2005 2006 2007 2008 Azoren 9,6 12 12 9,6 Madeira 5667 5898 5475 5313 Frankrijk 9561 9692 13441 11760 VK 3247 3773 3548 2429 Japan 2253 2086 1953 2053 VS 1727 1663 1932 1528 Duitsland 4014 2859 3294 3647 Bulgarije 0 0 0 0 België 1717 1467 1725 1502 Portugal 548 339 452 462 Nederland 853 825 946 799 Zweden 1280 1226 1211 1136 Rusland 0 0 23 21 Zwitserland 0 0 1050 968 Brazilië 0 0 131 209 China 0 0 77 22 Cyprus 0 0 2,5 2,3 Zuid-Korea 1400 1675 40 22 Griekenland 0 0 25 17 Hongarije 0 0 18 23

17

2009 2,7 4453 11574 3057 2200 1358 3101 0 1755 364 523 1112 3,8 940 200 6,9 0 13 17 24

2010 5,4 3961 11214 2705 2178 1458 3407 0 1715 604 844 1177 61 1142 135 7,6 1,9 22 9,5 0

2011 3,2 4790 8353 3061 2195 1865 2896 0,9 1818 476 513 956 58 839 226 4,9 2,3 7,1 4,7 0

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” Ierland 0 0 19 34 Luxemburg 0 0 58 57 Mexico 0 0 26 37 Nw. Zeeland 0 0 1,5 2,1 Australië 0 0 0 0 V.A.E. 0 0 0 0 Macau 0 0 0 0 Venuzuela 0 0 0 0 Singapore 0 0 0 0 Totale Madeira export van de afgelopen 7 jaar in hectoliters 2005 2006 2007 2008 Totaal 33984 33568 37771 34151

18 53 2,5 0 15 7,6 4,5 0 9 2009 32734

19 35 11 1 36 0 0 0 15

14 35 54 1 59 6 4,7 33 24

2010 32776

Bron “The Wines of Madeira”

2011 30123 Tabel 10.2

In de onderstaande tabel is duidelijk te zien dat het werkpaard, de Tinta Negra vooral gebruikt voor jongen Madeira‟s en de voedsel- en suikerindustrie, 85% van de totale productie voor zijn rekening neemt. Dus maar 15% van de productie is bestemd voor kwaliteitswijnen. Uit de onderstaande cijfers blijkt ook dat de Bastardo productie te verwaarlozen is met amper 1 hectoliter in 2011. Omdat de Terrantez nog steeds populair is onder de Madeira consumenten probeert men de laatste twee jaren de productie weer langzaam op te schroeven. Het is te verwachten dat deze trend zich verder voortzet. Export van Madeira per druivenras in hectoliters Toegestane 2005 2006 en aanbevolen druivenrassen (Tinta Negra) Zoet 9278 12288 Half zoet 5587 4492 Half droog 11420 8408 Droog 5304 6014 Malmsey 956 1027 Boal 638 605 Verdelho 357 315 Sercial 443 417 Terrantez 0 0 Bastardo 0 0

2007

2008

2009

2010

2011

12543 8310 8041 6459 1062 623 322 410 0 0

12852 5982 9803 3301 912 588 307 404 0 0

11392 8181 9300 1994 753 460 269 384 0 0

11621 6784 10219 2229 789 482 281 359 11 0,05

12604 3993 6708 4545 837 592 367 445 29 1

Bron “The Wines of Madeira”

Tabel 10.3

Wijnreserves Elke wijnfirma op Madeira is verplicht om een voorraad wijn in reserve te hebben volgens de “National Reserve”. De wijnfirma‟s moeten bij elke oogst een minimum hoeveelheid druiven inkopen dat genoeg moet zijn voor de hoeveelheid wijn gelijk aan 75% van hun voorgaande productie of de hoeveelheid e geëxporteerd over de laatste twaalf maanden gerekend vanaf de 31 juli. Wanneer de wijnfirma‟s minder voorraad hebben dan de ”National Reserve” voorschrijft, zijn zij verplicht om meer druiven aan te kopen. Als de wijnfirma‟s te veel in voorraad hebben dan is een reductie van de aankoop van druiven toegestaan tot een maximum van 13%. Veilingen Ondanks het feit dat er vrijwel geen oudere wijnen zijn dan Madeira‟s die ook nog prima te drinken zijn liggen de taxaties op wijnveilingen relatief laag in vergelijking met een vintage port of een leuke bordeaux. Vreemd gezien het feit dat een oude geopende fles Madeira nog jaren daarna te drinken is. De oudste Madeira die ooit op de markt is gekomen is een Terrantez uit 1715.

11 Wijn en Spijs Door de uitgesproken smaak van de Madeira‟s is het best wel een uitdaging om een goede wijnen spijscombinatie te kunnen maken.

18

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” Ik heb hieronder een aantal wijn en spijs voorbeelden naar stijl aangegeven. Sercial of Droog Deze stijl Madeira wordt meestal gedronken als een licht gekoeld aperitief en past goed bij visgerechten of schelpdieren. Maar ook bij gerookte zalm, wit vlees, olijven, hamsoorten. Op Madeira wordt Sercial vaak geserveerd met snacks, noten ed. De Sercial wordt ook als cocktail gedronken als “Madeira on the Rocks” bestaande uit 2/3 dry Madeira and 1/3 Campari of een Sercial met een ijsblokje en een schijfje citroen. Verdelho of half droog Deze stijl Madeira wordt meestal gedronken als een licht gekoeld aperitief en past goed bij crème soepen en patés. Maar ook bij uiensoep, champignon met knoflook, patés, Hollandse kazen, gerookte ham of zalm. Boal of half zoet Deze stijl Madeira wordt meestal gedronken als dessert wijn of als aperitief en past goed bij lichte toetjes of diverse belegen of oude kazen. Maar ook bij tropisch fruit, gedroogd fruit, rijpe kazen, diverse fruit gebakjes, honing/kaneel cake (Bolo de mel), crème brulee en desserts met chocolade en karamel. Malmsey of zoet Deze stijl Madeira wordt meestal gedronken als dessert wijn en past goed bij vruchtengebak, pure chocolade en in combinatie met koffie. Maar ook bij tropisch fruit, gedroogd fruit, hazel- en walnoten, Petitfour, Roquefort, Gorgonzola, Deense blauwader, Portugese kazen zoals Serra, Serpa, Azeitao, Rabacal. De bovenstaande voorbeelden kunnen iets afwijken naar mate de Madeira‟s ouder worden.

12 Conclusie Wanneer ik dit artikel terug lees, de informatie die is ingewonnen, de verhalen in boeken en op websites ga ik de Madeira wijnen nog meer koesteren dan ik dat al deed. Het woord uniek schoot mij te binnen. De betekenis van het woord uniek kun je op veel facetten van de Madeira wijnen en het eiland loslaten. Madeira is een prachtig eiland om te bezoeken, er is geen tweede exemplaar van. Op het eiland heb je buitengewoon mooie natuur en je kunt er eindeloos wandelen De geschiedenis heeft bepaald dat door zijn buitengewone ligging in oceaan een onvergelijkelijk avontuur heeft plaatsgevonden. Het is wonderlijk dat er op dit eiland met zijn machtige bergen in een dergelijk vochtig en warm klimaat überhaupt wijnbouw kan plaatsvinden. Maar door de fenomenale technieken brengen de wijnfirma‟s in het toch zonderlinge wijnproces met zijn fameuze estufa‟s ongekende en sensationele wijnen voort die door de maderisatie eindeloos bewaard kunnen blijven. Ik vond het fantastisch om over dit onderwerp te schrijven, het heeft wel wat voeten in de aarde gehad maar dat vergeet je snel waanneer je een heerlijk glas Malmsey tot je neemt. Madeira blijft voor mij een uniek verhaal Na mijn onderzoek over Madeira wijnen moet ik vaststellen dat als we zeggen „een glaasje Madeira my dear of toch liever iets anders‟ de cijfers laten zien dat helaas de mensen toch liever iets anders kiezen. Wat is mijns inziens daar de reden van? Wijnbouw op Madeira Met de wijnbouw op Madeira gaat het helaas langzamerhand steeds meer achteruit. Er zijn een vijftal redenen hiervoor: 1. De populatie op het toch al dichtbevolkte eiland neemt nog steeds toe waardoor wijngaarden steeds vaker plaats moeten maken voor woningbouw. Het aantal beschikbare hectaren voor wijnbouw neemt daardoor nog steeds af. 2. Het onderhouden van de wijngaarden op diverse hoogten en het oogsten van de druiven is erg arbeidsintensief, alles moet nog met de hand gebeuren.

19

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” 3.

4. 5.

Van de opbrengst van de druiven kunnen de meeste boeren niet leven waardoor zij ook andere gewassen verbouwen die minder arbeidsintensief zijn en in veel gevallen meer financieel opbrengen. Veel boeren kiezen ervoor om de wijnbouw te verlaten en bananen en suikerriet te gaan verbouwen. De laatste jaren geven wel steeds meer jongeren uit de boeren families aan weer interesse te krijgen in de wijnbouw. Door de afnemende vraag wereldwijd van Madeira daalt de productie en neemt de vraag naar druiven bij de boeren ook af. Doordat de wijnbouw erg arbeidsintensief is stijgt de prijs voor een kilo druiven nog steeds.

De productie en kwaliteit Het produceren van de Madeira wijn is erg kostbaar gezien het arbeidsintensieve wijnproces en de vaak tientallen jaren die tussen oogst en verkoop zitten. De totale productie loopt gestaag terug ondanks het feit dat er nieuwe afzetgebieden zijn. Helaas is de export naar die afzetgebieden te klein om het verlies te compenseren. De cijfers in tabel 10.3 laten zien dat 85% van de totale Madeira productie van de Tinta Negra komt. Deze blauwe druif heeft nog niet bewezen de kwaliteit te hebben waar de Madeira om bekend staat. Veel van de Tinta Negra Madeira‟s worden gebruikt in de voedsel- en suikerindustrie en relatief weinig voor de klasse wijnen. De overige 15% van de wijnproductie komt van de traditionele druivenrassen maar die zijn op hun best over vijf, tien of twintig jaar. Het Imago De Madeira wijnen waren vroeger vooral populair bij bewindslieden, hoogwaardigheidsbekleders, koningshuizen en de adel. Op de dinertafel ontbrak nooit de Madeira, het stond garant voor een goed glas wijn waar je in die kringen mee voor de dag kon komen. De Madeira wijnen stonden in hoog aanzien en werden bij elke belangrijke bijeenkomst als aperitief geserveerd. Deze dagen van weleer zijn helaas voorgoed verdwenen. Na de twee wereldoorlogen nam die populariteit af, de royalty‟s waren gehalveerd, en andere dranken deden zijn intrede zoals de gewone wijn, de cola en het bier. De laatste decennia hebben de Madeira wijnen het erg moeilijk en lijden zij onder een oubollig en stoffig imago bij de jong volwassenen. Zij zijn van mening dat Madeira iets voor oudjes is of iets wat je in de soep of saus doet. Sherry ondergaat min of meer het zelfde lot, het zijn wijnen met een uitgesproken smaak die men moet leren drinken. Tegenwoordig is champagne of Port als aperitief in de mode. De Port die iets zachter/zoeter van smaak is past beter bij de smaak van de consument. Consumptie Door de uitgesproken smaak van Madeira wijnen kan de gemiddelde wijndrinker deze wijnen niet plaatsen in het tegenwoordige vluchtige eet- en leefpatroon. Door zijn aparte (oxidatieve) smaak en hoge zuurgraad vindt men de wijn niet aangenaam en zullen mensen eerder kiezen voor een alternatief als Port of een droge wijn. Bovendien zijn de kwaliteitsmadeira‟s stevig aan de prijs en dus toegankelijk voor een select publiek. Het probleem is dat de mensen tegenwoordig Madeira meer als ingrediënt voor sausen zien dan als een echte wijn. Zoals in hoofdstuk 11 al aangeven zijn er verscheidene wijnen spijscombinaties mogelijk maar deze zijn meer gericht op het eiland Madeira. Marketing en promotie Bij de wijnfirma‟s en bij het IVBAM is men ervan overtuigd dat er meer aan marketing moet worden gedaan om de Madeira wijnen weer op de kaart te zetten. Ze willen proberen de Madeira wat meer onder de aandacht te brengen van de jong volwassenen. Er wordt onderzocht welke wijnstijlen hiervoor gemaakt kunnen worden om deze groei te realiseren. De wijnfirma‟s zijn zicht ervan bewust dat zij hun Madeira aandeel op de wijnmarkt kwijt raken en dat dit waarschijnlijk niet of niet snel herstelt.

Nederland Ook in Nederland is de populariteit van Madeira, net als in de rest van de wereld, na de tweede wereldoorlog verder afgenomen. Madeira werd hier ook voornamelijk naast de Sherry als aperitief gedronken. In de jaren 60 van de vorige eeuw kwam er een kleine opleving toen Ted de Braak in 1966 in het satirisch programma Farce Majeur het beroemde liedje zong: “Een glaasje Madeira my dear”. In dit liedje wordt op ludieke wijze neergezet dat een oudere man probeert een meisje te versieren en dat niet met bier maar even wat chiquer met een, twee of een aantal glaasjes Madeira doet.

20

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” Door dit beroemde liedje kwam Madeira in Nederland weer even op de kaart, helaas was de opleving maar van korte duur. Kijkend naar de export van Madeira voor Nederland loopt deze na een kleine opleving in 2007 en 2009 gestaag terug. Er wordt niet verwacht dat deze trend op korte termijn zal veranderen.

Export Madeira wijnen naar Nederland

1000 900 800 700 600 Hectoliters 500 400 300 200 100 0

Nederland

2005

2007

2009

2011

Jaren

De gemiddelde Nederlandse wijndrinker houdt tegenwoordig van een soepele, fruitige en makkelijk te drinken wijn van rond de 7euro. Bij een Madeira ga je dat niet redden, de fruitige aroma‟s zijn minder aanwezig, soepel en makkelijk is hij ook niet. De prijs voor een Madeira start bij een euro of 12 voor de meest simpele variant en dat vinden mensen te duur voor een wijn die je, voor hun gevoel, nergens bij kan drinken. Er zijn maar weinig wijnwinkels waar Madeira in het assortiment gevonden kan worden. Als je vraagt waarom er geen Madeira in het assortiment zit is het antwoord altijd: Je hebt een kleine groep liefhebbers van Madeira, dan een hele tijd niets en dan heb je mensen die Madeira gebruiken om mee te koken. Wat mij ook verbaasde in het afgelopen jaar bij bezoeken aan diverse wijnproeverijen dat Madeira niet of nauwelijks vertegenwoordigd is. Ik zou hier uit op kunnen maken dat wijnimporteurs geen of te weinig belangstelling hebben omdat er in hun ogen geen voldoende afzetmarkt voor is. Dit geldt ook voor de gerenommeerde wijnbladen. Een stuk over Madeira kom je eens in de vijf jaar tegen waarin er wel een goed verhaal verteld wordt maar de wijn niet echt wordt gepromoot. Zelfs op de wijncursussen blijft Madeira het ondergeschoven kindje ten opzichte van de Port en zelfs de Sherry, terwijl er veel over te vertellen is. Wanneer je informatie wilt opvragen op diverse fora dan krijg je geen of een niets zeggend antwoord. Dit geeft aan dat ook mensen die wat meer afweten van wijn de Madeira links laten liggen. Toekomstvisie Om de Madeira te „redden‟ voor de toekomst zal over de hele linie geïnvesteerd moeten worden. Door de recessie lopen de verkopen van Madeira wijnen sneller terug dan verwacht. Gezien de verplichte reserve voorraden die de wijnfirma‟s in huis moeten hebben betekent dat zij elk jaar minder druiven van de boeren gaan kopen om zij hun limieten al hebben bereikt. De wijnboer is daarvan de dupe en zal eerder geneigd zijn om over te gaan tot het telen van andere gewassen. Toch zal de wijnboer financieel gecompenseerd moeten worden en dat zullen de EU en Portugal voor hun rekening moeten nemen. Ook de wijnboeren zullen beter met hun wijngaarden om moeten gaan wat betreft het te beplanten druivenras en het onderhoud zodat de kwaliteit van de druiven omhoog gaat. Tenslotte krijgen de wijnboeren betaald per aangeleverde kilo gezonde druiven. Voor het verbeteren van de kwaliteit van de Madeira hebben de wijnfirma‟s in de afgelopen jaren flink in hun proces geïnvesteerd. Dat is voor de meeste wijnfirma‟s een financieel risico maar is wel noodzakelijk om de continuïteit en kwaliteit van de Madeira‟s te waarborgen. Om bijvoorbeeld de jongvolwassenen waardering voor de Madeira te laten krijgen zul je bepaalde stappen in het wijnproces moeten wijzigen om de stijl te krijgen die hen aanspreekt. Ook is er natuurlijk de onzekerheid over de Tinta Negra, wat deze druif voor kwaliteit gaat geven over vijftien/twintig jaar. De Verdelho druif die zowel voor de versterkte als voor de tafelwijnen wordt gebruikt wil men weer meer gaan aanplanten, helaas wordt dat tot 2015 door de EU regels niet toegestaan. Dit ondermijnt het succes om de wijn verder te promoten ondanks de grote vraag van Rainwater Madeira‟s uit de VS. Voordat men toestemming heeft tot beplanting zijn we drie jaar verder om vervolgens nog enkele jaren te wachten totdat men de Rainwater in de Amerikaanse wijnwinkel heeft liggen. Op dit moment is er 500 ha wijnbouw beschikbaar voor de Vitis Vinifera druivenrassen. Een klein deel is nog beplant met de Vitis Labrusca. De kwaliteit van de wijnen, die alleen maar lokaal geconsumeerd mogen worden, neemt verder af. Vandaar dat het IVBAM de wijnboeren adviseert om op deze wijngaarden over te gaan naar de Vitis Vinifera druivenrassen. Op die manier is het weer mogelijk om meer traditionele druivenrassen aan te planten zoals de schaarse Terrantez.

21

“Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders” Sinds enkele jaren probeert men de Madeira wijnen te introduceren op de nieuwe markten zoals de cijfers in tabel 10.2 aangegeven met enig succes in Singapore en Dubai. De komende jaren moeten uitwijzen of deze nieuwe afzetmarkten blijvend zijn. De wijnfirma‟s moeten hierin proactief blijven. Op het eiland zelf moeten de wijnfirma´s de Madeira wijnen veel meer promoten. Jaarlijks bezoeken bijna een miljoen mensen Madeira. Deze toeristen maken meestal, net als ik 17 jaar geleden, voor het eerst kennis met Madeira als versterkte wijn. De eerste indruk die men van deze wijn krijgt moet goed zijn of in goede combinatie met de keuken zijn. De eerste indruk die de toerist krijgt van de Madeira wijn moet hij als plezierig ervaren. Daarvoor is het uitermate belangrijk dat de toeristen die Madeira aandoen de juiste wijnstijl krijgen van een goede (half tot zoete) Madeira. Dit geldt ook voor supermarkten, gift shops en hotels. De combinatie van wijn, het eiland, de natuur en de keuken moeten een geheel vormen. De toerist die met een cruise aankomt, zal dan toch wat flessen meenemen. De toerist die met het vliegtuig komt zal een fles mee nemen en thuis kijken of deze in het assortiment van de lokale wijnwinkel terug te vinden is. Voor de promotie van Madeira wijnen als geheel denk ik dat het ook zou helpen als niet alleen de versterkte wijnen meer aandacht zouden krijgen maar ook de tafelwijnen van Madeira. Hoewel de gemiddelde jaarproductie zeer klein is in vergelijking met de versterkte wijnen zit in deze tafelwijnen, mits de kwaliteit verbetert, nog een flink groeipotentieel. Beide categorieën kunnen bijdragen aan een duurzame groei. Tot slot denk ik dat er altijd een markt voor Madeira wijnen zal blijven. Wijnboeren, wijnfirma‟s en wijnmakers zijn constant bezig om de kwaliteit van de Madeira op een hoger niveau te krijgen. De promotie op het eiland is in volle gang en ik hoop dat de gouden jaren van de Madeira wijnen nog gaan komen. Dus een glaasje Madeira my dear? Ja, graag wat mij betreft, maar de toekomst zal het leren….

13 Bronnen Boeken -

De AXX gids voor de mooiste wijnstreken van Europa (Terra Lannoo) Het verhaal over wijn – De geschiedenis van de goden drank (Hugh Johnson) The wines of Madeira (Trevor Elliot) De edele wingerd en de grote wijnen van Portugal (H. Warner Allen) De wijnen van Spanje en Portugal (Rob Kerstens) De wijnatlas (Hugh Johnson en Jancis Robinson) De Wijn encyclopedie ( Jancis Robinson) Aan de slag met wijn (Peter Klosse)

Websites -

Wikepedia NL,PT en UK www.madeirawine.com www.madeirawineguide.com www.madeirawinecompany.com www.vinhosmadeira.com http://www.madeiraguide.com/madeirawine.php www.landenweb.net/madeira/ www.wijnkennis.be http://www.eleveldsteenwijk.nl http://home.scarlet.be/pedroalco/Wijn___Bier/Wijn__Vinificatie/Speciale_Wijnen/Madeira/madeira.html

à sua saúde !

22

Een glaasje Madeira, my dear, of toch liever wat anders

Recommend Documents