Faculteit Letteren & Wijsbegeerte
Audrey Van Hevele
Een etymologische studie van de Oudgriekse gastronomie Met ingrediënten uit de Δειπνοσοφισταί van Athenaios van Naukratis
Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master in de Taal- en letterkunde Latijn - Grieks 2012-2013
Promotor
Prof. dr. Mark Janse Vakgroep Taalkunde
Voorwoord
Vorig jaar, op zoek naar een onderwerp voor mijn bachelorpaper, was ik blij verrast in de infobrochure van de Onderzoekstaak Griekse taalkunde het onderwerp ‘Griekse maaltijden: een taalstudie’ terug te vinden. Dit leek mij zeer boeiend, aangezien de cultuur van het oude Griekenland op die manier kon gecombineerd worden met de Griekse taalkunde. Doordat ik tijdens het onderzoek voor mijn bachelorpaper reeds af en toe in contact kwam met etymologische verklaringen onder de vele boeiende citaten van Athenaios van Naukratis, had ik mij dit jaar heel graag verder verdiept in de etymologie, nog steeds gecombineerd met de Griekse maaltijden. Dankzij de steun en tips van professor Mark Janse heb ik dit uiterst interessante onderwerp nu verder kunnen bestuderen. Het was een plezier om met deze materie bezig te zijn en om mijn studietijd op een dergelijke aangename manier te kunnen doorbrengen. Hopelijk zullen mijn lezers het werk even fascinerend vinden als ikzelf, of zal ik hen er tenminste warm voor hebben gemaakt.
1
Inhoudstafel
Voorwoord............................................................................................................................. 1 Status quaestionis.................................................................................................................. 4 Inleiding ................................................................................................................................ 9 Hoofdstuk 1 Groenten (boek 1 t.e.m. 3) en soepen / puree (boek 4 en 9)........................ 12 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9
Κολοκύντη (2.53.1-3).............................................................................................. 12 Σικυός (3.5.11-13) .................................................................................................. 14 Φάσηλος (2.46.5) .................................................................................................... 17 Κράμβη en ῥάφανος (1.62.1-20) ............................................................................. 19 Λάχανα (1.45.1-3)................................................................................................... 23 Ἄνηθον (2.81.16-19) ............................................................................................... 25 Μύκη (2.56.12-24) .................................................................................................. 27 Λέκιθος (4.1.1-4.3.17) ............................................................................................ 29 Ἔτνος (9.74.1-13)................................................................................................... 31
Hoofdstuk 2 Dranken (boek 1 en 3) ................................................................................. 32 2.1 2.2
Οἶνος (1.59.11-14) ................................................................................................. 32 Ῥόφημα (3.101.25-28) ............................................................................................ 34
Hoofdstuk 3 Noten en andere vruchten (boek 2, 10 en 14) ............................................. 35 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8
Ἀμυγδάλη en μύκηρος (2.39.25-28 en 2.40.20-23) ................................................... 35 Κάρυον (2.38.1-12)................................................................................................. 37 Βάτιον, μόρον en συκάμινον (2.37.8-11) ................................................................. 39 Βότρυς (14.68.1, 14.68.31-43) ................................................................................ 42 Κεράσιον (2.34.1-10) .............................................................................................. 44 Μάδρυα, βράβυλον en κοκκύμηλον (2.33.37-41; 2.33.28-31)................................... 46 Γεργέριμος (2.47.19-22).......................................................................................... 49 Βρύτιον (2.47.29-31; 10.67.28-31) .......................................................................... 51
Hoofdstuk 4 Graanproducten (boek 3) ............................................................................ 53 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9
Μᾶζα (3.82.1-9)...................................................................................................... 53 Σίλφιον (3.58.1-10)................................................................................................. 55 Ἄρτος (3.73.1-8) ..................................................................................................... 57 Ἄλφιτον (3.77.1-9) .................................................................................................. 59 Λάγανον (3.74.55-62) ............................................................................................. 62 Καπύρια (3.79.29-35) ............................................................................................. 63 Κύβος (3.80.24-27) ................................................................................................. 64 Χόνδρος (3.100.27-39) ........................................................................................... 65 Σεμίδαλις (3.83.4-11).............................................................................................. 67
2
Hoofdstuk 5 Zuivel (boek 14) ........................................................................................... 68 5.1 5.2
Τυρός (14.76.1-8) ................................................................................................... 68 ᾨόν (14.49.1-9)...................................................................................................... 70
Hoofdstuk 6 Vis (boek 2, 7 en 9) ...................................................................................... 71 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5
Γάρος (2.75.1-12) ................................................................................................... 71 Ἀφύη (7.22.1-15) .................................................................................................... 73 Θύννος (7.64.1-4) ................................................................................................... 76 Ἀμία (7.6.20-22) ..................................................................................................... 78 Ὀψάριον (9.34.16-25) ............................................................................................ 81
Hoofdstuk 7 Gevogelte (boek 9) ....................................................................................... 83 7.1 7.2 7.3
Ἀτταγᾶς (9.39.1-2) .................................................................................................. 83 Φασιανός en τέταρος (9.38.13-19) .......................................................................... 85 Τέτραξ (9.58.13-19) ................................................................................................ 87
Hoofdstuk 8 Sauzen (boek 12) .......................................................................................... 88 8.1
Κάνδαυλος (12.12.9-14) ......................................................................................... 88
Hoofdstuk 9 Recepten (boek 14) ...................................................................................... 89 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6
Πλακοῦς (14.51.17-20) ........................................................................................... 89 Ἄμης (14.52.22-25) ................................................................................................. 91 Ἴτριον (14.55.24-32) .............................................................................................. 92 Φθοῖς (14.57.16-19) ............................................................................................... 94 Μῦμα (14.82.5-13).................................................................................................. 95 Ματτύη of ματτύης (14.84.1-16) .............................................................................. 96
Conclusie ............................................................................................................................ 99 Bibliografie ....................................................................................................................... 100 Index ................................................................................................................................. 111
3
Status quaestionis
Status quaestionis van de Oudgriekse etymologie
Klassieke tijd In de cursus ‘Encyclopedie van de klassieke talen. Partim II: Geschiedenis van de klassieke filologie’ van professor Marc De Groote wordt weergegeven hoe de studie van de etymologie zich ontwikkelde vanaf de vroege periode van de klassieke oudheid, namelijk onder de sofisten. Als een van de eersten vroeg Herakleitos van Ephesos (6de-5de eeuw v. Chr.1) zich af waar woorden vandaan komen. Hij was van mening dat de woorden als het ware onomatopeeën zijn, want hij dacht dat de woorden door de natuur zijn ontstaan. Ook de sofisten na hem vroegen zich af of de woorden arbitrair waren gevormd of juist door de natuur (φύσει). Zij stelden ook (homerische) glossen samen om de echte (ἔτυμος) betekenissen van de woorden te weten te komen.2 In diezelfde tijd kwam ook Platoon aan de beurt in zijn Κράτυλος, waarin onder andere Hera etymologisch wordt verklaard als ἀήρ, lucht. Het eerste werk over etymologie werd geschreven door Herakleides Pontikos (4de eeuw v. Chr.3). Zijn werk waarvan Περὶ ἐτυμολογιῶν slechts een hoofdstuk vormde, was getiteld Περὶ ὀνομάτων. Ook Platoons leerling Aristoteles zocht blijkbaar etymologische verklaringen. Een voorbeeld vinden we bij Athenaios (zie paragraaf 6.4: Ἀμία).
1
Betegh 1998, 382. Tosi 1998, 198-201. 3 Stanzel 1998, 373. 2
4
Alexandrijnse periode In Pergamon verrichtten de stoïcijnen het eerste systematische onderzoek naar de etymologie. Zij bestudeerden taal immers als een levend organisme dat nieuwe woorden uit bestaande woorden (de eerste substantieven en werkwoorden die onomatopeeën waren) vormt. De Περὶ τῶν ἐτυμολογικῶν πρὸς Διοκλέα van de stoïcijn Chrusippos van Soloi (3de eeuw v. Chr.4) bevatte maar liefst 7 boeken! Apollodoros van Athene (geleerde, ca. 180-110 v. Chr.5) en Demetrios van Ixioon (grammaticus, 2de eeuw v. Chr. 6), die geciteerd worden door Athenaios, hielden zich met etymologie bezig, en in het bijzonder Philoxenos (van Alexandreia, grammaticus, 1ste eeuw v. Chr.7). Zij gingen echter anders dan de stoïcijnen tewerk: ze waren namelijk van mening dat taal strikte analogische vormingsregels volgde om zich te ontwikkelen. Woorden zouden namelijk ontstaan zijn vanuit wortels met ten hoogste één lettergreep.8
Romeinse keizertijd In Italië wijdden ook Marcus Varro Terentius (116-27 v. Chr.9) en Lucius Aelius Stilo Praeconinus (ca. 100 v. Chr. 10) zich aan de etymologie. Varro vermeld ik later nog eens, aangezien hij het in zijn De Lingua Latina (over de oorsprong van het Latijn) ook Griekse leenwoorden herkende in zijn taal (cf. 6.4: Ἀμία).11 Orion schreef in de 5de eeuw n. Chr. het eerste echte etymologische woordenboek, een compilatie van wat er in de Byzantijnse tijd over Griekse etymologie werd geschreven. Hiervan is echter bijna niets bewaard gebleven. Orion citeerde de oude grammatici, namelijk Herakleides Pontikos, Apollodoros, Apollonios Duskolos, Herodianos, Oros van Milete, maar vooral Philoxenos.12 In de 5de eeuw schreef Methodios een alfabetisch geordend etymologisch woordenboek.13 Uit de 6de-8ste eeuw is ons het lexicon Αἱμωδεῖν bekend. Tussen de 6de en 8ste eeuw v. Chr. leefde de geleerde Anastasios van Sinaï (Alexandreia)
4
Inwood 1997, 1177. Montanari 1996, 858. 6 Montanari 1997, 439. 7 Damschen 2000, 899. 8 Tosi 1998, 198-201; Sandys 1921, 137, 148. 9 Varro 2002, 1130-1144. 10 Kaster 1996, 174. 11 Edmonds 1906, 193-194. 12 Sandys 1921, 378; Tosi 1998, 198-201. 13 Damschen DNP s.v. Methodios [2]. 5
5
(abt van het klooster van Sint-Katharina, 7de eeuw n. Chr.14), wanneer eveneens de Ἐκλογαί van de Codex Baroccianus tot stand kwamen. 15
Byzantijnse tijd Onder leiding van Photios (9de eeuw) werd het eerste etymologicum geschreven, het Etymologicum Florentinum, overgeleverd in een manuscript van de 10de eeuw, dat nu het Etymologicum genuinum wordt genoemd. In zijn navolging verschenen in de daaropvolgende eeuwen nieuwe etymologica die op het Etymologicum genuinum waren gebaseerd, en die slechts zeer weinig verschillen ermee vertoonden, waaronder het Etymologicum parvum, dat ook onder Photios’ leiding werd uitgegeven. Later werd het Etymologicum Symeonis door Symeoon (geschiedschrijver, 10de eeuw 16) geschreven. In het midden van de 12de eeuw kwam ook het Etymologicum Magnum tot stand (uitgegeven door Marcus Musurus (van Kreta, leraar Grieks in Padua, ca. 1470-151717), dat uit zeer veel verschillende bronnen was gecompileerd, waaronder het Etymologicum Gudianum.18
Moderne tijd In 1816 werd Franz Bopps Über das Conjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache gepubliceerd, een werk waarvan de methode samen met Jacob Grimms German Grammar veel invloed heeft gehad op latere geleerden die de etymologie bestudeerden. Onder hen legden vooral Friedrisch August Pott (Etymological Investigations, 1833-1836)19 en Kuhn (Hilfe der vergleichenden Sprachforschung und der Etymologie)20 een nieuwe basis voor de geleerden na hen.
14
Savvidis DNP s.v. Anastasios [5]. Sandys 1921, 378; Tosi 1998, 198-201. 16 Berger DNP s.v. Symeon [2]. 17 Sandys 1908a, 79-80. 18 Tosi 1998, 198-201. 19 Edmonds 1906, 197; Sandys 1908b, 206. 20 Bruchmann 1881, 62. 15
6
Na Pott en Kuhn bezorgden deze geleerden ons uiterst belangrijke werken:
Theodor Benfey, Lexicon of Greek roots (1839-42): eerste wetenschappelijke behandeling van de Griekse etymologie;21
Georg Curtius, Grundzüge der grieckischen Etymologie (1858-1862): vergelijking van de Griekse woorden met hun equivalenten in het Sanskriet, Avestisch, Latijn, Germaans,
Letto-Slavisch,
en
Keltisch.
Curtius
zette
de
klanken
en
klankveranderingen volledig en systematisch uiteen;
August Schleicher, A Compendium of the Comparative Grammar of the IndoGermanic Languages (1861): een baanbrekend werk waarin de theorieën van de onderzoekers van de verschillende Ariaanse talen werden verzameld. Schleicher probeerde als eerste de Ariaanse prototaal te reconstrueren;
August Fick zette dit onderzoek naar de Ariaanse prototaal voort in zijn Comparative Dictionary of the Indo-Germanic Languages (1870-1872).22
In de 19de eeuw ontstonden ook de Griekse etymologische woordenboeken. Hieronder som ik de belangrijkste op, in chronologische volgorde:
Curtius, G., Grundzüge der griechischen Etymologie, Leipzig 1858;
Wharton, E.R., Etyma Graeca. An Etymological Lexicon of Classical Greek, London 1890;
Prellwitz, W., Etymologisches Wörterbuch der griechischen Sprache, Göttingen 1892;
Boisacq, E., Dictionnaire étymologique de la langue grecque: étudiée dans ses rapports avec les autres langues indo-européennes, Heidelberg-Paris, 1916;
Pape, W., Etymologisches Wörterbuch der Griechischen Sprache, Berlin 1936;
Hofmann, J.B., Etymologisches Wörterbuch des Griechischen, München 1949;
Frisk, H., Griechisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1954-1960;
Chantraine, P., Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots, Paris 1968-1980 (en met supplement in de editie van 1999);
21 22
Beekes, R. – Van Beek, L., Etymological Dictionary of Greek, Leiden/Boston 2010.
Sandys 1908b, 206. Edmonds 1906, 197-8.
7
Van deze etymologische woordenboeken heb ik het merendeel geraadpleegd. Over het algemeen vond ik de uitleg in de etymologische woordenboeken erg beknopt, en daardoor niet altijd helemaal voor iedereen te begrijpen. Een gebrek is ook dat de etymologische woordenboeken niet alle theorieën vermelden die in het verleden zijn opgeschreven. Bij γάρος bijvoorbeeld wordt door allen vermeld dat er geen verklaring voor te vinden is, terwijl Wood toch wel een vermeldenswaardige verklaring heeft gevonden, namelijk dat γάρος verwant zou kunnen zijn aan γράω (‘knabbelen’, ‘eten’) en γράστις (‘gras’, ‘groenvoeder’). Hiervoor was het noodzakelijk Strömberg (aan welke bron Chantraine refereert) te raadplegen, die ten slotte naar Wood verwijst. Naast de woordenboeken en etymologische studies zijn ook veel artikels gepubliceerd (vanaf de 2de helft van de 19de eeuw), veelal aanvullingen bij deze etymologische woordenboeken, met nieuwe inzichten. Ze zijn steeds interessant, aangezien deze meestal zelfs niet door de etymologische woordenboeken worden geciteerd, waardoor men ze links laat liggen.
Status quaestionis van de etymologie van de Oudgriekse gastronomie Er werden reeds korte Griekse etymologische woordenboeken over vissen23, vogels24 en planten25 geschreven, maar nog geen over voeding voor zover ik weet. Er zijn ook zeer veel boeken over gastronomie in de Oudheid geschreven, maar dan weer niet over de etymologie daarvan. Ik ben dus te werk gegaan door de etymologische woordenboeken te raadplegen, en ik heb rekening gehouden met zoveel mogelijk verwijzingen naar andere werken.
23
Strömberg, R., Studien zur Etymologie und Bildung der griechischen Fischnamen, Göteborg 1943; Thompson, D’A.W., A Glossary of Greek Fishes, London 19478. 24 Thompson, D’A.W., A Glossary of Greek Birds, London 1895. 25 Strömberg, R., Griechische Pflanzennamen, Göteborg 1940.
8
Inleiding
Toen ik vorig jaar als bachelorpaper een taalstudie schreef over de gastronomie van de Oude Grieken, kwam ik tot de vaststelling dat vooral in de Athenaios van Naukratis (prozaschrijver, 2de-3de eeuw n. Chr.26) in zijn Δειπνοσοφισταί,27 belangrijke taalkundige fragmenten te vinden waren over eten en drinken. In deze masterproef baseer ik me dus, wat de begrippen betreft, vooral op deze bron uit de Romeinse keizertijd, waarin auteurs uit de klassieke tijd worden geciteerd. Biografische gegevens over Athenaios zijn schaars. In zijn Δειπνοσοφισταί kunnen we lezen dat hij ca. 190 n. Chr. werd geboren in Naukratis (Egypte). Dit werk bevat vijftien boeken, waarvan niet alleen de eerste twee boeken maar ook gedeeltelijk het derde, elfde en vijftiende boek slechts in een latere ἐπιτομή (‘samenvatting’) zijn overgeleverd, waarin Athenaios een sofist wordt genoemd, terwijl de Σοῦδα hem aanduidt als grammaticus. Naast de Δειπνοσοφισταί heeft Athenaios ook de (verloren) werken Περὶ τῶν ἐν Συρίᾳ βασιλευσάντων (‘Over de Syrische Koningen’) en Περὶ Θρᾳττῶν (‘Over Thrakische vrouwen’) geschreven. 28 In de Oudheid werden vele gastronomische werken geschreven. Daarvan zijn de meeste volledig verloren gegaan, maar dankzij Athenaios zijn er soms toch nog fragmenten overgeleverd. Hieronder som ik de schrijvers van de gastronomie op, althans van wie we de naam kennen (van de eerste drie is niet heel duidelijk wanneer ze leefden):
26
Bowie 1997, 196-199. Het ‘Gastmaal der geleerden’, een sumposion waarop 29 geleerden (waaronder ook grammatici en lexicografen) vooral over eten en drinken spraken. 28 Bowie 1997, 196-199. 27
9
Mithaikos van Surakousai: eenvoudige collectie recepten (fragmenten bij Athenaios, Pollux en Plato);
Glaukos van Locri: werk met recepten en over de kookkunst zelf die beoefend werd door slaven (fragmenten bij Athenaios);
Hegesippos van Tarentum: lijst ingrediënten om κάνδαυλος te bereiden (fragmenten bij Athenaios, cf. 8.1: Κάνδαυλος);29
Epainetos: 1ste helft 1ste eeuw v. Chr., schrijver van het Ὀψαρτυτικόν (vele fragmenten bij Athenaios, cf. 7.2: Φασιανός en τέταρος en 9.5: Μῦμα);30
Artemidoros van Tarsos: 1ste eeuw v. Chr. (fragmenten bij Athenaios, cf. 7.2: Φασιανός en τέταρος en 9.6: Ματτύη of ματτύης);31
Dorioon: 1ste eeuw v. Chr., werk over vis;
Chrusippos van Tuana: midden van de 1ste eeuw n. Chr.;
Harpokratioon van Mendes: 1ste eeuw n. Chr.;32
Iatrokles: 2de-3de eeuw n. Chr., werk over gebakjes (fragmenten bij Athenaios). 33
Mijn werk heeft tot doel een overzicht te bieden hoe geleerden, doorheen de periodes, de benamingen van het voedsel van de oude Grieken probeerden te verklaren. Ik probeer hiermee ook het eventuele voortleven van deze woorden in het Latijn en het Nieuwgrieks te ontdekken. Na Athenaios hebben vele lexicografen uit de Byzantijnse tijd zich beziggehouden met het samenstellen van woordenlijsten en encyclopedieën. Zo zijn de Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον van Hesuchios van Alexandreia (lexicograaf, 5de eeuw n. Chr. 34), de Σοῦδα (10de eeuw n. Chr. 35) en het Ἐτυμολογικὸν Μέγα (midden 12de eeuw n. Chr.36) zeer nuttig geweest bij het verklaren van de betekenis en herkomst van woorden.
29
Schmitt-Pantel 1999, 621-622. Binder 1997, 1060. 31 Montanari 1997, 50. 32 Schmitt-Pantel 1999, 621-622. 33 Binder 1998, 872. 34 Tosi 1998, 514. 35 Tosi 2001, 1075. 36 Tosi 1998, 198-201. 30
10
Alle overgenomen Oudgriekse fragmenten, behalve die van de inscripties, komen uit de Thesaurus Linguae Graecae (tenzij anders vermeld), en ik heb er mijn eigen vertalingen aan toegevoegd. Zoals uit mijn inhoudstafel blijkt, is mijn werk geordend volgens de boeken van Athenaios waarin de begrippen voorkomen, althans voor zover als mogelijk, aangezien ik gelijksoortige ingrediënten toch bij elkaar heb willen plaatsen. Per ingrediënt heb ik eerst een citaat van Athenaios gegeven, waarna telkens een overzicht volgt van de etymologische theorieën. Ten slotte heb ik de eventuele verbanden van het Oudgrieks met het Nieuwgrieks en het Latijn vermeld.
11
Hoofdstuk 1 Groenten (boek 1 t.e.m. 3) en soepen / puree (boek 4 en 9)
1.1
Κολοκύντη (2.53.1-3)
Bij Athenaios stelt Euthudemos van Athene (arts, vermoedelijk 2de eeuw v. Chr.37) dat de κολοκύνθη uit India afkomstig was: 38 Κολοκύνται. Εὐθύδημος ὁ Ἀθηναῖος ἐν τῷ περὶ λαχάνων σικύαν Ἰνδικὴν καλεῖ τὴν κολοκύντην διὰ τὸ κεκομίσθαι τὸ σπέρμα ἐκ τῆς Ἰνδικῆς. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.53.1-3)39 Frisk, en Beekes en Van Beek vertalen de κολοκύντη met ‘fleskalebas’, ‘ronde kalebas’, ‘Lagenaria vulgaris’40. Liddell en Scott vertalen de term echter met ‘ronde pompoen’, de ‘Cucurbita maxima’ (reuzenpompoen). Muller en Thiel vertalen κολοκύντη / κολοκύνθη als ‘pompoen’.41 André preciseert dat Athenaios met κολοκύντη niet de pompoen wil benoemen (in tegenstelling tot wat Hofmann beweert42), aangezien onze pompoen uit Amerika komt. Athenaios doelt immers op de fleskalebas (Lagenaria vulgaris Ser.), die men, behalve als voedsel, als fles gebruikte nadat ze uitgehold en gedroogd was.43 Kronasser heeft het in zijn artikel ‘Kολο “groß”’ over samenstellingen met κολο-, wat ‘groot’ betekent. Ook Prellwitz ziet in κολοκύντη een samenstelling met κολο- (‘hoog’, ‘groot’).44
37
Nutton 1998, 317. Frisk 1973, 902. 39 Vert. Fleskalebassen. Euthudemos van Athene noemt de fleskalebas de Indische σικύα doordat het zaad uit India werd ingevoerd. 40 Beekes - Van Beek 2010, 738. 41 Liddell - Scott 1968 s.v. κολοκύνθη; Muller - Thiel - Boer 200111, 411. 42 Hofmann 1949, 152 43 André 1960, 53; Brugmann 1921, 141; Frisk 1973, 902. 44 Prellwitz 1905², 234. 38
12
Wat betreft het tweede deel van het woord, lopen de meningen uiteen: Hesuchios de lexicograaf noemt de woorden κυκύιζα en κύκυον (met dezelfde wortel κυ- als in κολοκύντη), die vervolgens respectievelijk als ‘zoete fleskalebas’ en ‘komkommer’ vertaald worden: Κυκύιζα· γλυκεῖα κολόκυντα Κύκυον· τὸν σικυόν (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Kappa 4487.1-4488.1)45 Uit het feit dat zowel κυκύιζα, κύκυον, σίκυ(ο)ς (‘komkommer’) als het Latijnse cucumis (‘komkommer’) de wortel κύ- bevatten, leidt Kronasser af dat κύ- de betekenis ‘komkommer’ in zich draagt.46 Κολοκύντη zou dus volgens Kronasser zoiets als ‘grote komkommer’ kunnen betekenen. Deroy formuleert de hypothese dat het suffix -νθη in κολοκύνθη (niet-Attisch47) in het preGrieks zou gebruikt zijn om een meervoud uit te drukken, want κύλιξ (een wijde, ondiepe keramische drinkschaal met twee ὦτα, ‘oren’48) zou oorspronkelijk de term geweest zijn voor een komkommer met een harde schil, die sinds het steentijdperk ook nu nog gebruikt wordt om kopjes, schotels, flessen en pollepels van te maken. 49 Prellwitz denkt dat -κύνθη een afleiding is van κυέω (‘zwanger zijn’50, ‘gezwollen zijn’).51 Dit wordt echter in de etymologische woordenboeken unaniem afgewezen. De uitgangen -ύνθος en -ίνθος zijn typisch voor plantennamen. Dit wijst op een pre-Griekse herkomst, menen Beekes en Van Beek. 52 Zij menen dus dat κολοκύνθη gesplitst moet worden als κολοκ-ύνθη. Ofwel is κολοκύντη dus een samenstelling van κολο- (‘groot’) + -κύνθη (‘komkommer’ / ‘gezwollen’ / ‘drinkschalen’) ofwel van κολοκ- + -ύνθη (uitgang voor plantennamen). De niet-Attische vorm κολοκύνθη heeft het gehaald tot in het Nieuwgriekse κολοκύθι ‘pompoen’, ‘kalebas’. κολοκυνθιά , κολοκύνθινος, κολοκύνθιον (‘pompoen’).53
45
Vert. Kυκύιζα: zoete pompoen / κύκυον: de komkommer. Chantraine 1968-1980, 557; Kronasser 1960, 174-175; Walde - Hofmann 1938, 299. 47 Nog niet-Attische vormen: κολόκυνθα, κολοκυνθίς, κολόκυντα (Deroy 1956, 193); Chantraine 1933, 370; Hofmann 1949, 152; Liddell - Scott 1968, 973; Solmsen 1909a, 263. 48 Alcock 2006, 194; Provoost 1975, 81. 49 Deroy 1956, 193; Deroy 1951, 316. 50 Liddell-Scott 1968, 1005. 51 Prellwitz 1905², 234. 52 Beekes - Van Beek 2010, 738; Chantraine 1933, 370; Frisk 1973, 902. 46
13
1.2
Σικυός (3.5.11-13)
Demetrios van Ixioon (cf. supra) geeft bij Athenaios een zeer te betwijfelen etymologische verklaring van σικυός: Ὠνομάσθαι δὲ σικυούς φησι Δημήτριος ὁ Ἰξίων ἐν πρώτῃ Ἐτυμολογουμένων ἀπὸ τοῦ σεύεσθαι καὶ κίειν· ὁρμητικὸν γὰρ ὑπάρχειν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.5.11-13)54 Liddell en Scott vertalen σικυός met ‘komkommer’.55 Σικυός / σίκυος / σικύα betekent volgens Deroy een soort pompoen of komkommer. 56 Volgens Boisacq gaat het om een pompoen, een meloen, of een kalebas.57 Voor Beekes en Van Beek een ‘komkommer’ of ‘meloen’. 58 Frisk vertaalt met ‘fleskalebas’. 59 Σικύα wordt door Muller en Thiel als ‘augurk’, ‘komkommer’ vertaald.60 Bij Hesuchios vinden we ook een variant σέκουα van σικύα (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Sigma 361.1). Volgens Deroy is σέκουα de Lakonische equivalent van σικύα.61 Hesuchios legt in zijn Lexicon immers uit dat σεκουάνη een Lakonisch woord is, weliswaar met een andere betekenis (een soort olijven): 62 Σεκουάνη· ἐλαίας εἶδος. Λάκωνες (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Sigma 362.1)63 Aangezien deze term verwant zou zijn aan σικύα, zou ook σικύα / σικυός volgens Chantraine Lakonisch van oorsprong zijn. 64
53
Contopoulos 1868, 221. Vert. Demetrios van Ixion (cf. supra) zegt in het eerste boek van zijn Etymologieën dat de σικυός genoemd is naar σεύεσθαι (‘zich haasten’) en κίειν (‘weggaan’), aangezien hij opwekkend is. 55 Liddell - Scott 1968 s.v. σικυός. 56 Deroy 1960, 23. 57 Boisacq 19504, 864. 58 Beekes - Van Beek 2010, 1330. 59 Frisk 1970, 704. 60 Muller - Thiel - Boer 200111, 656. 61 Boisacq 19504, 864; Chantraine 1968, 1003; Deroy 1960, 23; Frisk 1970, 704; Walde - Hofmann 1938, 299. 62 Chantraine 1968-1980, 1003. 63 Vert. Σεκουάνη: soort olijf. Lakoniërs. 64 Chantraine 1968-1980, 1003. 54
14
Carnoy schrijft in zijn Etyma Pelasgica dat σικύα haar oorsprong vindt in het Indo-Europese kikeu, waarvan de beginletter k is geassibileerd tot een s, en waarvan de wortel keu ‘groot’ betekent.65 Prellwitz noemt de Proto-Indo-Europese wortel *teva en de stam *tveku- als oorsprong. Maar hij wijst erop dat het ook een leenwoord kan zijn. Hofmann en Specht vermoeden dat σικυός / σίκυος / σικύα oorspronkelijk van *συκυ- komt. Hier zou een dissimilatie zijn opgetreden van de υ naar deι. Prellwitz, Frisk, Specht en Boisacq wijzen immers op het Oudkerkslavische tyky (pompoen’, ‘kalebas’). Hehn, Schrader, Engler en Pax beweren ook dat tyky onmogelijk een leenwoord kan zijn, maar op een oerverwantschap steunt.66 Maar zij houden volgens Kretschmer allemaal geen rekening met de inscriptie IG VII 22, die hijzelf aanhaalt, afkomstig uit Megara, 301 v. Chr. en waarin op regel 34 het woord συκυῶν te vinden is. Kretschmer zegt dat het vreemd is dat in dit woord, maar ook in andere vormen die hij opsomt, zo laat dus nog een ι wordt geattesteerd in plaats van de υ. Specht verduidelijkt bovendien noch de σ van σικύα / σικυός tegenover tyky noch het verband tussen σικύα / σικυός en κύκυον (met dezelfde wortel κυ-, cf. supra bij 1.1 Κολοκύνθη). Volgens Kretschmer kan σικύα / σικυός dus fonetisch gezien onmogelijk verwant kan zijn aan tyky. 67 Brugmann verklaart de σ van σίκυς (nog een andere nevenvorm van σικυός / σίκυος / σικύα) tegenover tyky als volgt. Σίκυς en tyky zouden allebei uit een gemeenschappelijke wortel *tṷikomen. Achtereenvolgens zou dus uit *tṷi- *τύκυς, *σύκυς en σίκυς zijn ontstaan. Voor Hofmann, Boisacq en Kretschmer zijn deze hypotheses erg twijfelachtig. Volgens Hofmann en Boisacq is het woord waarschijnlijk ontleend aan een niet-Indo-Europese taal, het Thrakisch-Phrygisch. 68 Kretschmer vermoedt ook wel dat het een leenwoord is, maar in elk geval niet uit het Thrakisch-Phrygisch. 69 Chantraine vermoedt ook dat het een leenwoord is, des te meer omdat de plaatsnaam Σεκυών een alternatieve schrijfwijze Σικυών heeft.70
65
Carnoy 1955, 23. Boisacq 19504, 864; Brugmann 1921, 140; Frisk 1970, 704; Hehn - Schrader - Engler - Pax 19118, 323; Hofmann 1949, 312; Kretschmer 1937, 57; Prellwitz 1905², 411; Walde - Hofmann 1938, 299. 67 Brugmann 1921, 140; Kretschmer 1939, 57; Kretschmer 1892, 335. 68 Boisacq 19504, 864; Hofmann 1949, 312; Kretschmer 1937, 57. 69 Kretschmer 1892, 335; Kretschmer 1937, 57. 70 Chantraine 1968-1980, 1003. 66
15
Σικύα / σικυός / σίκυος wordt beschouwd als de oorsprong van de plaatsnaam Σεκυών / Σικυών (twee keer vernoemd in de Ἰλιάς: 2.572 en 23.299), het latere Σίγε(ι)ον, dat zich bevindt aan de noordwestkust van Klein-Azië, aan de mond van de Skamander. Σεκυών / Σικυών betekende zoiets als ‘Komkommerstad’, ‘Pompoenbeplanting’ (naar Brugmann) of, zoals Carnoy beweert, ‘het veld met pompoenen of komkommers’. 71 Σεκυών, en niet Σικυών, zou volgens Brugmann de benaming geweest zijn die in Sikuoon zelf gebruikt werd voor de stad.72 In het Latijn leefde σικύα / σίκυς /σικυός / σίκυος verder als cucumis (‘komkommer’, ‘meloen’). 73 Σικύα heeft in het Nieuwgrieks minstens één van de betekenissen overgehouden, die al bestond in het Oudgrieks, namelijk een cupping-instrument (cupping is een alternatieve geneeswijze), aangezien die dezelfde vorm heeft als een fleskalebas. 74
71
Brugmann 1921, 141; Carnoy 1955, 23; Chantraine 1968-1980, 1003; Hofmann 1949, 312; Walde - Hofmann 1938, 299. Brugmann 1921, 142. 73 Boisacq 19504, 864; Carnoy 1955, 23; Hofmann 1949, 312; Walde - Hofmann 1938, 299-300. 74 Contopoulos 1868, 363. 72
16
1.3
Φάσηλος (2.46.5)
Van φάσηλος wordt voor het eerst melding gemaakt bij Epicharmos (waarschijnlijk uit Sicilië, vroegste en belangrijkste schrijver van de Dorische komedie, 6de-5de eeuw v. Chr.75), waarvan het fragment dankzij Athenaios tot ons is overgeleverd. Φάσηλοι werden geroosterd, zoals we kunnen lezen: Φασήλους φῶγε θᾶσσον, αἴ χ’ ὁ Διόνυσος φιλῇ. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.46.5)76 André benadrukt dat we φάσηλος niet zomaar met ‘groene boon’ mogen vertalen. De groene boon die wij kennen, zou immers afkomstig zijn uit Amerika. Φάσηλοι daarentegen zijn ‘zwartoogerwten’ (Vigna sinensis L.), die nog steeds worden geconsumeerd als dagelijks voedsel. 77 Hofmann vertaalt φάσηλος echter met ‘zwaardboon’, Frisk met ‘soort eetbare boon’.78 Als we Pisani mogen geloven, is φάσηλος een leenwoord, afkomstig van een Italisch woord met Umbrische oorsprong, namelijk het Oskisch-Umbrische *faseolus en het Stadromeinse faceòlo, afkomstig van *faceolus, die op hun beurt verwant zijn aan het Oudgriekse φακῆ of φακός (‘boon’, ‘lins’). Via Magna Graecia zou het Italische *faselus Griekenland zelf bereikt hebben. Bij Epicharmos van Surakousai (cf. supra) is immers φασήλους geattesteerd (fragment 151). De details van Pisani’s theorie zijn volgens Walde en Hofmann echter niet zeer overtuigend. Zij denken dat φάσηλος afkomstig is uit het Middellandse Zeegebied. 79 Ook Beekes en Van Beek denken zoals Walde en Hofmann dat er eerder een invloed is geweest van het Oudgrieks op het Latijnse faselus.80 Kretschmer denkt dat er ook een mogelijkheid is dat het Oudgriekse φακῆ afkomstig is van een satemtaal, bijvoorbeeld een Illyrische taal, aangezien het Albanese baθe ook ‘boon’ betekent, en de κ dan zou overeenstemmen met de aspirant θ.81 Chantraine denkt dat φάσηλος ontleend is aan een niet-Indo-Europese taal, des te meer aangezien de φάσηλος in warme gebieden groeit, in het Middellandse Zeegebied. 82 75
Nesselrath 1997, 1093-1095. Vert. Rooster snel zwartoogerwten, als Dionusos van je houdt. 77 André 1960, 53; Chantraine 1968, 1180; Liddell - Scott 1968 s.v. φάσηλος. 78 Frisk 1970, 996; Hofmann 1949, 393. 79 Chantraine 1968, 1180; Frisk 1970, 996; Kretschmer 1933, 181; Pisani 1930, 184; Walde - Hofmann 1954, 2,299. 80 Beekes - Van Beek 2010, 1556. 81 Chantraine 1968-1980, 1180; Frisk 1970, 996; Kretschmer 1933, 181. 76
17
In het Latijn is phaselus geattesteerd, en het verkleinwoord phaseolus (waar dan weer het Oudgriekse leenwoord φασίολος met zijn varianten φασίωλος, πασίολος en φασίουλος vandaan komt).83 Φάσηλος is geëvolueerd tot het Nieuwgriekse φασόλι, φασούλι en φασόλα.84
82
Chantraine 1968-1980, 1180. Frisk 1970, 996; Liddell - Scott 1968 s.v. φασίολος. 84 Chantraine 1968-1980, 1180. 83
18
1.4
Κράμβη en ῥάφανος (1.62.1-20)
Athenaios vertelt ons dat de Egyptenaren en de Sybarieten (inwoners van Sybaris, een stad in het gebied van de Oenotri, een stam in Zuid-Italië85) helemaal aan het begin van de maaltijd κράμβη aten, omdat ze deze kool beschouwden als een middel tegen dronkenschap: Ὅτι δὲ φίλοινοι Αἰγύπτιοι, σημεῖον καὶ τὸ παρὰ μόνοις αὐτοῖς ὡς νόμιμον ἐν τοῖς δείπνοις πρὸ πάντων ἐδεσμάτων κράμβας ἑφθὰς μέχρι τοῦ δεῦρο παρασκευάζεσθαι. καὶ πολλοὶ εἰς τὰς κατασκευαζομένας ἀμεθύστους προσλαμβάνουσι τὸ τῆς κράμβης σπέρμα. καὶ ἐν ᾧ δ’ ἂν ἀμπελῶνι κράμβαι φύωνται, ἀμαυρότερος ὁ οἶνος γίνεται. διὸ καὶ Συβαρῖται, φησὶ Τίμαιος, πρὸ τοῦ πίνειν κράμβας ἤσθιον. Ἄλεξις· ἐχθὲς ὑπέπινες, εἶτα νυνὶ κραιπαλᾷς. κατανύστασον· παύσῃ γάρ. εἶτά σοι δότω ῥάφανόν τις ἑφθήν. Εὔβουλος δέ πού φησι· γύναι, ῥάφανόν με νομίσασ’ εἰς ἐμέ σου τὴν κραιπάλην μέλλεις ἀφεῖναι πᾶσαν, ὡς ἐμοὶ δοκεῖς. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 1.62.1-17)86 Boisacq, Strömberg, Prellwitz en Frisk vertalen κράμβη als ‘kool met gekrulde bladeren’. Chantraine en Liddell Scott vertalen met ‘kool’. 87
85
Marasco 2000, 1117; Muggia 2001, 1124-1125. Vert. Ook is het feit dat alleen zij naar gewoonte tot op de dag van vandaag bij gastmalen voor al hun ander eten gekookte kool klaarmaken, een bewijs dat de Egyptenaren van wijn houden. “Velen voegen zelfs zaad van de kool toe aan de preparaten tegen dronkenschap. En in die wijngaard waarin kool groeit, is de wijn zwarter. Om diezelfde reden eten ook d e Sybarieten kool voor het drinken”, zegt Timaios (van Tauromenion, geschiedschrijver, ca. 350-260 v. Chr.; Meister 2002, 575). Alexis (van Thurii, komediedichter, 4de eeuw v. Chr.; Nesselrath 1996, 488): “Gisteren dronk je matig, dus heb je nu hoofdpijn. / Doe een dutje, want dan zal het ophouden. Daarna moet iemand jou / een gekookte kool geven.” En Euboulos (belangrijke Attische Midden Komediedichter, 4de eeuw v. Chr.; Nesselrath 1998, 213) zegt ergens: “Vrouw, / het lijkt erop dat je van plan bent al je hoofdpijn op mij af te sturen, / alsof je denkt dat ik een kool ben”. 87 Boisacq 19504, 507; Chantraine 1968-1980, 577; Frisk 1973, 5; Liddell - Scott 1968 s.v. κράμβη; Prellwitz 1905², 240; Strömberg 1940, 24. 86
19
De Σοῦδα geeft een synoniem, κοράμβλη, en vertelt ons net zoals Athenaios dat de Egyptenaren voor al hun ander eten κράμβη aten om niet dronken te worden: Κράμβη· κοράμβλη τις οὖσα, ἡ ἀμβλύνουσα τὸ διορατικόν. βέλτιον δὲ ἡ τῷ κάρῳ ἀντιβαίνουσα. ὅθεν καὶ πρώτη ἐν συμποσίοις δίδοται καὶ παρ’ ἄμπελον οὐ φυτεύεται. καὶ οἱ Αἰγύπτιοι πρὸ τῶν ἄλλων ἐδεσμάτων ἑφθὰς κράμβας ἤσθιον, διὰ τὸ μὴ μεθύσκεσθαι οἴνῳ. (Σοῦδα 2318.1-5)88 Boisacq, Strömberg, Prellwitz en Frisk vermoeden dat het begrip κράμβη terug te voeren is op κράμβος (‘verschrompeld’, ‘uitgedroogd’, ‘kroezig’).89 Ook Carnoy bevestigt dat κράμβη en κράμβος dezelfde afkomst hebben, maar Beekes en Van Beek sluiten dit uit. Chantraine en Frisk denken dat κράμβος oorspronkelijk een substantief kan zijn geweest, aangezien de klemtoon op de eerste lettergreep ligt.90 Torp en Bugge geven aan dat κράμβος verwant is met κάρφω (‘uitdrogen’91).92 Afgezien van de vocaal α, zou κράμβη volgens Frisk en Chantraine net als het Oudhoogduitse (h)rimfan (‘rimpelen’, ‘krom worden’, ‘fronsen’) en het Middelnederduitse ramp (‘kramp’), zijn oorsprong kunnen vinden in het Proto-Indo-Europese *(s)qremb- / *qromb- / (s)qereb-.93 Vervolgens, zo meen ik, zou dit geëvolueerd kunnen zijn tot geremb(h), dat vertaald wordt met ‘verschrompelen’. Deze vorm ziet Carnoy immers als oorsprong van κράμβη. Uiteindelijk zouden we, als we Carnoy mogen geloven, deze vorm vandaag kunnen terugvinden in het Nederlandse inkrimpen en in het Engelse crumb (‘kruimel’). 94 Het Latijn kent het van κράμβη afkomstige leenwoord crambe.95 Κράμβη leeft in het Nieuwgrieks gewoon verder als ‘kool’.
88
Vert. Κράμβη: een soort kool, die het zicht wazig maakt. Maar het is passend haar te gebruiken omdat ze weerstand biedt tegen dronkenschap. Daarom zelfs wordt ze op symposia als eerste gegeven en niet naast de wijnrank geplant. De Egyptenaren aten zelfs κράμβη voor al hun ander eten, om niet dronken te worden door de wijn. 89 Boisacq 19504, 507; Carnoy 1955, 18; Chantraine 1968-1980, 577; Frisk 1973, 5; Hofmann 1949, 158; Prellwitz 1905², 240; Strömberg 1940, 24; Zupitza 1896, 115. 90 Beekes - Van Beek 2010, 769; Carnoy 1955, 18; Chantraine 1968-1980, 577; Strömberg 1940, 24; Frisk 1973, 5. 91 Liddell - Scott 1968, 881. 92 Bugge 1879, 107; Fick 1876, 80. 93 Beekes - Van Beek 2010, 769; Boisacq 1950 4, 507-508; Chantraine 1968-1980, 577; Frisk 1973, 5-6; Pokorny 1959, 948. 94 Carnoy 1955, 18. 95 Beekes - Van Beek 2010, 769.
20
Als synoniem van κράμβη vinden we bij Athenaios ῥάφανος, althans naar de mening van Apollodoros (komediedichter, 3de eeuw v. Chr.96) van Karustos (stad in het zuidoosten van Euboia97): Ὅτι δὲ τὴν κράμβην ῥάφανον ἐκάλουν οἱ παλαιοὶ Ἀπολλόδωρος δηλοῖ ὁ Καρύστιος· εἰ δ’ ὅτι καλοῦμεν ῥάφανον, ὑμεῖς δ’ οἱ ξένοι κράμβην, γυναιξὶ διαφέρειν οἴονται. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 1.62.18-20)98 Dat ῥάφανος en κράμβη synoniemen zijn, vinden we ook bij Hesuchios de lexicograaf: Κράμβη· ῥάφανος (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Kappa 3938.1) Dezelfde geneeskundige werking als κράμβη wordt inderdaad bevestigd aan de hand van fragmenten van verschillende komediedichters die door Athenaios geciteerd worden, namelijk Anaxandrides van Rhodos of Kolophoon (Attische komediedichter, 4de eeuw v. Chr. 99), Nikochares van Kudathenaios (komediedichter, 5de-4de eeuw v. Chr.100) en Amphis van Andros(?) (Attische komediedichter, 4de eeuw v. Chr.101). Als vertaling van ῥάφανος vinden we in de etymologische woordenboeken echter niet ‘kool’, maar de andere betekenis ‘radijs’. Ῥάφανος zou komen van ῥάπυς of ῥάφυς (‘raap’), en is voor Hofmann een zwerfwoord van onbekende oorsprong,102 terwijl Fick een oorsprong in *rap(h)- (‘opstellen’) vermoedt.103 Ῥάφανος is de Pelasgische tegenhanger van het Oudgriekse ῥάπος en heeft het nog overleefd tot in het Latijnse rapum / rapa (‘raap’).104
96
Nesselrath 1996, 857. Kalcyk 1999, 312. 98 Vert. Dat de antieken κράμβη ῥάφανος noemden, maakt Apollodoros van Karustos duidelijk: “Als ze denken dat het voor ons vrouwen uitmaakt dat wat wij ῥάφανος noemen, jullie vreemdelingen κράμβη noemen!”. 99 Nesselrath 1996, 669. 100 Bäbler 2000, 916. 101 Nesselrath 1996, 617. 102 Hofmann 1949, 295; Prellwitz 1905², 396. 103 Fick 1890, 530. 104 Een van de regels van de wet van Grimm bepaalt dat een Griekse p-klank overeenkomt met het Pelasgische ph; Beekes Van Beek 2010, 1277; Carnoy 1955, 22; Hofmann 1949, 295; Prellwitz 1905², 395; Vasmer 1987, 471. 97
21
In ῥάφανος herkennen we hetzelfde suffix -αν- dat we in λάχανον (cf. volgende paragraaf) en in andere plantennamen terugvinden. Dit suffix wijst volgens Beekes en Van Beek op een preGriekse afkomst.105 In het Latijn vinden we het hiervan afkomstige leenwoord raphanus terug. Ῥάφανος bestaat in het Nieuwgrieks nog steeds in de betekenis ‘radijs’. 106
105 106
Beekes - Van Beek 2010, 839, 1277. Contopoulos 1868, 353.
22
1.5
Λάχανα (1.45.1-3)
Athenaios schrijft dat ook de epische helden λάχανα aten, aangezien Homeros een wijngaard beschrijft, waarbij zich een soort moestuin bevindt: Παρετίθετο δὲ τοῖς ἥρωσι δειπνοῦσι καὶ λάχανα. ὅτι δὲ οἴδασι τὰς λαχανείας δῆλον ἐκ τῶν παρὰ νείατον ὄρχον κοσμητῶν πρασιῶν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 1.45.1-3)107 Frisk, Beeks en Van Beek, Liddell en Scott, Boisacq, Hofmann, Prellwitz, Fraenkel en Chantraine vertalen λάχανα (meervoud van λάχανον) met ‘tuinkruid’, ‘groenten’. Liddell en Scott zeggen dat λάχανον in het enkelvoud minder voorkomt. Muller en Thiel vertalen λάχανον als ‘gekweekte groente’.108 Beekes en Van Beek, Frisk, Hofmann, Prellwitz, Fraenkel en Chantraine menen dat λάχανα afgeleid is van het werkwoord λαχαίνω, ‘graven’, ‘hakken’. Dit is ook voor Debrunner een zeer waarschijnlijke verklaring. Chantraine en Fraenkel denken dit vooral omdat de enige samenstelling die geattesteerd is met λαχαίνω, ἀμφιλαχαίνω (‘graven’109) rechtstreeks op het planten betrekking had. Ook Hesuchios de lexicograaf zag dit verband reeds: 110 Ἐλάχαινεν· ἔσκαπτεν. ὡμάλιζεν· ἀφ’ οὗ καὶ τὸ λάχανον. (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Epsilon 1923.1)111 Λαχαίνειν· ὀρύσσειν, σκάπτειν· ἀφ’ οὗ καὶ τὸ λάχανον· (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Lambda 445.1)112 Zoals in ῥάφανος herkennen we in λάχανον hetzelfde suffix -αν- dat we, typisch voor plantennamen. 113
107
Vert. Wanneer de helden aten, werd hen ook groenten voorgeschoteld. Dat ze de verbouwing van groenten kennen is duidelijk uit “welgeordende tuinbedden naast de laatste rij van de wijnstokken” (Ὀδύσσεια 7.127). 108 Beekes - Van Beek 2010, 839; Boisacq 1950 4, 561; Chantraine 1968-1980, 624; Fraenkel 1906, 8; Frisk 1970, 92; Hofmann 1949, 175; Liddell - Scott 1968 s.v. λάχανον; Muller - Thiel - Boer 200111, 433; Prellwitz 1905², 262. 109 Liddell - Scott 1968 s.v. 110 Beekes - Van Beek 2010, 839; Boisacq 1950 4, 561; Chantraine 1968-1980, 624; Fraenkel 1906, 8; Frisk 1970, 92; Debrunner 1907, 24, 43; Hofmann 1949, 175; Prellwitz 1905², 262. 111 Vert. Ἐλάχαινεν: hij groef. Hij maakte gelijk; waarvan ook τὸ λάχανον. 112 Vert. Λαχαίνειν: graven, omwoelen; waarvan ook τὸ λάχανον. 113 Beekes - Van Beek 2010, 839, 1277.
23
Volgens Fick is het Latijnse ligo (‘schoffel’, ‘houweel’) van λαχαίνω afgeleid,114 maar Boisacq sluit dit uit.115 In het Nieuwgrieks bestaat het onzijdig meervoud λάχανα (‘kruiden’, ‘groenten’) nog. Hiervan afgeleid bestaat ook λάχανο (‘kool’).116
114
Fick 1876, 238. Boisacq 19504, 561. 116 Chantraine 1968, 624; Contopoulos 1868, 237. 115
24
1.6
Ἄνηθον (2.81.16-19)
Zoals we bij Athenaios lezen, behoort ἄνηθον volgens Theophrastos van Eresos (peripatetische filosoof, 4de - 3de eeuw v. Chr.117) tot de ‘gewassen die gezaaid worden voor een tweede oogst’ (ἐπίσπορά): Ἐν ἄλλοις δὲ Θεόφραστος ἐπίσπορά φησι καλεῖσθαι τευτλίον, θριδακίνην, εὔζωμον, νᾶπυ, λάπαθον, κορίαννον, ἄνηθον, κάρδαμον. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.81.16-19)118 In de Περὶ φυτῶν ἱστορίας van Theophrastos lezen we inderdaad: Τοῦ χειμερινοῦ μὲν γὰρ ἀρχὴ μετὰ τροπὰς θερινὰς τοῦ Μεταγειτνιῶνος μηνός, ἐν ᾧ σπείρουσι ῥάφανον ῥαφανίδα γογγυλίδα καὶ τὰ καλούμενα ἐπίσπορα· ταῦτα δ’ ἐστὶ τεύτλιον θριδακίνη εὔζωμον λάπαθον νᾶπυ κορίαννον ἄνηθον κάρδαμον· καλοῦσι δὲ καὶ πρῶτον τοῦτον τῶν ἀρότων. (Theophrastos, Περὶ φυτῶν ἱστορίας 7.1.2.4-10)119 Beekes en Van Beek, Chantraine, Frisk, Hofmann, en Liddell en Scott vertalen ἄνηθον met ‘dille’, ‘Anethum Graveolens’, Muller en Thiel ἄν(ν)ηθον / ἄννησον met ‘anijs’. 120 Voor Beekes en Van Beek, Chantraine, Frisk, Hofmann is de term ἄνηθον een leenwoord met onzekere herkomst.121 Beekes en Van Beek, en Chantraine schrijven ook dat er nog meer plantennamen zijn die eindigen op -θον of -θος (cf. 1.8: λέκιθος).122 Prellwitz denkt aan een wortel *ane- als herkomst, die ademen betekent. Het woord zou verwant zijn met ἄνεμος (‘wind’123).124 Hemmerdinger schrijft een Egyptische herkomst toe aan ἄνηθον.125
117
Fortenbaugh 2002, 385-393. Vert. Elders zegt Theophrastos dat biet, sla, rucola, mosterd, spinaziezuring, koriander, anijs en tuinkers ἐπισπορά (‘gezaaid voor een tweede oogst’) worden genoemd. 119 Vert. Want het begin van de winter na de zomerzonnewende in de maand Metageitnion, waarin ze kool, radijs en raap zaaien en de dingen die ἐπίσπορα (‘gezaaid voor een tweede oogst’) worden genoemd; dat wil zeggen biet, sla, rucola, mosterd, spinaziezuring, koriander, anijs en tuinkers; en ze noemen dit ook de eerste periode van de zaaitijd. 120 Beekes - Van Beek 2010, 13; Chantraine 1968-1980, Frisk 1973, 106; Hofmann 1949, 18; Muller - Thiel - Boer 200111, 78. 121 Beekes - Van Beek 2010, 103; Chantraine 1933, 368; Chantraine 1968-1980, 87; Frisk 1973, 106; Hofmann 1949, 18. 122 Beekes - Van Beek 2010, 103; Chantraine 1933, 368; Chantraine 1968-1980, 87; Frisk 1973, 106. 123 Liddell - Scott 1968, 132. 124 Prellwitz 1905² s.v. ἄνηθον. 125 Beekes - Van Beek 2010, 103; Hemmerdinger 1968, 240. 118
25
Het Latijnse anethum is een leenwoord van ἄνηθον. In het Nieuwgrieks betekent ἄνηθον nog steeds ‘dille’. Maar de variant ἄνηθος bestaat nu ook.126
126
Contopoulos 1868, 35.
26
1.7
Μύκη (2.56.12-24)
Athenaios citeert Antiphanes (Attische komediedichter, 4de eeuw v. Chr. 127), van wie we leren dat champignons erg goedkoop waren en zelfs rauw konden gegeten worden. Dit zou weliswaar irriterend zijn voor de maag, maar beschermend tegen koorts en ontsteking: Ἀντιφάνης· τὸ δεῖπνόν ἐστι μᾶζα κεχαρακωμένη ἀχύροις, πρὸς εὐτέλειαν ἐξωπλισμένη, καὶ βολβὸς εἷς τις καὶ παροψίδες τινές, σόγχος τις ἢ μύκης τις ἢ τοιαῦθ’ ἃ δὴ δίδωσιν ἡμῖν ὁ τόπος ἄθλι’ ἀθλίοις. τοιοῦτος ὁ βίος, ἀπύρετος, φλέγμ’ οὐκ ἔχων. οὐδεὶς κρέως παρόντος ἐσθίει θύμον, οὐδ’ οἱ δοκοῦντες πυθαγορίζειν. Καὶ προελθών· τίς γὰρ οἶδ’ ἡμῶν τὸ μέλλον ὅ τι παθεῖν πέπρωθ’ ἑκάστῳ τῶν φίλων; ταχὺ δὴ λαβὼν ὄπτα μύκητας πρινίνους τουσδὶ δύο. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.56.12-24)128 Beekes en Van Beek, Chantraine, Frisk, Liddell en Scott, en Hofmann vertalen μύκη / μύκης met ‘paddenstoel’, Muller en Thiel μύκης met ‘paddenstoel’.129 Schwyzer en Frisk denken aan de mogelijkheid dat de stam μύκη werd uitgebreid tot μύκητ- in μύκης.130
127
Nesselrath 1996, 781-782. Vert. Antiphanes: "Ons avondmaal is μᾶζα omheind door een palissade van kaf, bewapend om een goedkope prijs te garanderen (niet-gezift graan veroorzaakt a.h.w. oorlog in de maag; Leigh 2004, 279), en één kuifhyacint en enkele versnaperingen als bijgerecht, een gekroesde melkdistel of een champignon of zulke dingen die de ellendige streek aan ons, ellendelingen, verschaft. Zo is het leven, geen koorts veroorzakend, geen ontsteking hebbend (naar Hippokrates: overmatig of met vuur bereid eten zou meer koorts en ontstekingen veroorzaken; Leigh 2004, 280). Niemand eet tijm, wanneer er vlees voorhanden is, zelfs niet zij die beweren dat ze Pythagoreïsche vegetariërs zijn." En verder: "Want wie van ons kent de toekomst, wat er aan elk van onze vrienden voorbestemd is om te lijden? Neem dus snel deze twee champignons die onder de hulst groeien en bak ze (deze gesprekspartner zou dus wel vuur hebben in tegenstelling tot de vorige; Leigh 2004, 281)." 129 Beekes - Van Beek 2010, 977; Chantraine 1968, 720; Frisk 1970, 267; Hofmann 1949, 207; Liddell - Scott 1968 s.v. μύκη2, μύκης; Muller - Thiel - Boer 200111, 480. 130 Frisk 1970, 267; Schwyzer 1934, 462, 499. 128
27
Strömberg en Frisk poneren de stelling dat μύκης (‘zwam’) zou afgeleid zijn van μῦς (‘muis’) naar zijn grijze kleur, net zoals het Franse woord gris souris, dat ook ‘zwam’ betekent.131 Volgens Chantraine is deze hypothese echter zeer onwaarschijnlijk. 132 De term is volgens Chantraine, Beekes en Van Beek, en Hofmann terug te voeren op de wortel *meu-q-, zoals ook μύξα (‘slijm’) en μύσσομαι (‘de neus snuiten’).133 In dezelfde lijn zien Schulze en Frisk de relatie tussen μύκης en het Latijnse mucus (‘snotteren’, ‘slijm’). 134 Μύκης heeft volgens Chantraine geen afleidingen in het Nieuwgrieks. 135
131
Frisk 1970, 267; Kreiter 1912, 59; Strömberg 1940, 28. Chantraine 1968-1980, 720. 133 Beekes - Van Beek 2010, 977; Chantraine 1968-1970, 720; Hofmann 1949, 207. 134 Frisk 1970, 267; Schulze 1933, 619. 135 Chantraine 1968-1980, 720. 132
28
1.8
Λέκιθος (4.1.1-4.3.17)
Hippolochos van Makedonië (ca. 300 v. Chr.) vertelt over een rijkelijke huwelijksdis voor 20 mensen, die door Kaganos van Makedonië uitgenodigd waren. De mensen aten onder andere λέκιθος: Ἱππόλοχος ὁ Μακεδών, ἑταῖρε Τιμόκρατες, τοῖς χρόνοις μὲν γέγονε κατὰ Λυγκέα καὶ Δοῦριν τοὺς Σαμίους, Θεοφράστου δὲ τοῦ Ἐρεσίου μαθητάς (…). ἑξῆς γράφει καὶ ταῦτα· ‘(…) ἔπειτ’ εἰσφέρεται πλοῦτος ἀντὶ δείπνου, πίναξ ἀργυροῦς ἐπὶ πάχος οὐκ ὀλίγον περίχρυσος, ὅσος δέξασθαι μέγεθος χοίρου τινὸς ὀπτοῦ καὶ σφόδρα μεγάλου, ὃς ὕπτιος ἐπέκειτο τὴν γαστέρα δεικνὺς ἄνω πλήρη οὖσαν πολλῶν ἀγαθῶν· ἦσαν γὰρ ἐν αὐτῷ συνωπτημέναι κίχλαι καὶ νῆτται καὶ συκαλλίδων πλῆθος ἄπειρον καὶ ᾠῶν ἐπικεχυμέναι λέκιθοι καὶ ὄστρεα καὶ κτένες· καὶ ἑκάστῳ πεπυρωμένα αὐτοῖς πίναξιν ἐδόθη. (…)’ (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 4.1.1-4.3.17)136 Beekes en Van Beek, Chantraine, Frisk en Redard vertalen λέκιθος als ‘pap van peulvruchten of granen’, 137 Boisacq en Prellwitz als ‘groentepuree’. 138 Muller en Thiel vertalen λέκιθος als ‘erwten(puree)’.139 De etymologie is volgens Chantraine en Boisacq onzeker. 140 Chantraine wijst op het feit dat er nog meer plantennamen bestaan die eindigen op -θον of -θος (cf. 1.6: Ἄνηθον).141 Beekes en Van Beek, en Frisk zijn van mening dat λέκιθος een pre-Grieks woord is, rekening houdend met dit suffix en de betekenis. 142 Prellwitz ziet een verband met λεκάνη en λέκος (‘schaaltje’).143
136
Vert. Hippolochos van Makedonië, vriend Timokrates, werd geboren in dezelfde tijd als Lunkeus (schrijver en komediedichter; Nesselrath 1999, 585) en Douris van Samos (veelzijdig schrijver en tiran van Samos, ca. 340-270 v. Chr.; Meister 2002, 947), leerlingen van Theophrastos van Eresos (cf. supra) (…). Meteen daarna schrijft hij (i.e. Hippolochos) het volgende: ‘(…) Vervolgens werd een rijkdom in plaats van een avondmaal gebracht, een zilveren schotel, met geen geringe dikte verguld en zo groot dat h et de omvang van een zeer grote geroosterde big kon dragen, die op zijn rug daarop lag, zijn buik naar boven tonend d ie vol was met vele lekkernijen: want er zaten geroosterde lijsters in, eenden, een oneindig aantal zangvogels, peulvruchtenpuree gegoten over eieren, oesters en schelpen; en aan elk werd het geroosterde gegeven, met schotels en al. (…)’ 137 Beekes - Van Beek 2010, 847; Chantraine 1933, 368; Frisk 1970, 103; Redard 1949, 90. 138 Boisacq 19504, 568; Prellwitz 1905², 265. 139 Muller - Thiel - Boer 200111, 434. 140 Boisacq 19504, 568; Chantraine 1968-1980, 87. 141 Chantraine 1933, 368; Chantraine 1968-1980, 87. 142 Beekes - Van Beek 2010, 847; Frisk 1970, 103. 143 Frisk 1970, 103; Prellwitz 1905², 265.
29
Λέκιθος bestaat in het Nieuwgrieks wel nog in dezelfde tweede betekenis ‘eidooier’ als in het Oudgrieks. 144 In het Latijn heb ik geen leenwoord gevonden.
144
Contopoulos 1868, 238.
30
1.9
Ἔτνος (9.74.1-13)
Bij Athenaios vinden we een voorbeeld van ἔτνος als een dikke soep met bonen: Ἔτνους δὲ κυαμίνου μνημονεύει Ἡνίοχος ὁ κωμικὸς ἐν Τροχίλῳ λέγων οὕτως πρὸς ἐμαυτὸν ἐνθυμούμενος, νὴ τοὺς θεούς, ὅσῳ διαφέρει σῦκα καρδάμων. σὺ δὲ Παύσωνι φὴς τὸ δεῖνα προσλελαληκέναι; B. καὶ πρᾶγμάγ’ ἠρώτα με δυστράπελον πάνυ, ἔχον δὲ πολλὰς φροντίδων διεξόδους. A. λέγ’ αὐτό· καὶ γὰρ οὐκ ἀγέλοιόν ἐστ’ ἴσως. Β. ἔτνος κυάμινον διότι τὴν μὲν γαστέρα φυσᾷ, τὸ δὲ πῦρ οὔ. Α. χάριεν οἷς γινώσκεται τὸ πρᾶγμα τοῦ Παύσωνος. ὡς δ’ ἀεί ποτε περὶ τοὺς κυάμους ἔσθ’ οὗτος ὁ σοφιστὴς γέλως. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 9.74.1-13)145 Beekes en Van Beek, Chantraine, Hofmann, Liddell en Scott, Prellwitz en Zupitza definiëren ἔτνος als een ‘brei, dikke soep of puree die met peulvruchten (erwten, bonen of linzen) wordt klaargemaakt’.146 Muller en Thiel vertalen ἔτνος met ‘brij’, ‘snert’.147 Voor Beekes en Van Beek is de herkomst onduidelijk. De term ἔτνος (‘brei van peulvruchten’) zou volgens Zupitza en Pedersen afkomstig kunnen zijn uit het Keltisch. In het Middeliers bijvoorbeeld vinden we eitne ‘pit’ terug. Maar Pokorny is het hiermee niet eens. 148 Hofmann, en Beekes en Van Beek menen dat er klankwetmatig geen verband kan zijn met het Armeense und (‘brij, graan’), afkomstig van *onto-.149 Chantraine wijst erop dat men in ἔτνος het suffix -νος kan herkennen.150 In het Latijn heb ik hieruit geen leenwoord teruggevonden. Ook in het Nieuwgrieks heb ik geen van ἔτνος afgeleide vorm teruggevonden.151 145
Vert. Heniochos de komediedichter (Midden Komedie; Hidber 1998, 347) maakt in zijn Τρόχιλος (‘Winterkoninkje’; Liddell - Scott 1968, 1829) melding van puree van bonen en spreekt als volgt: “A. Terwijl ik bij mezelf overweeg, bij de goden, wat verschillen vijgen veel van tuinkers! Maar zeg jij dat jij over zoiets met Pauson hebt gepraat? B. En hij vroeg me althans een zeer moeilijke zaak, die tot vele soorten gedachten leidde. A. Zeg het, want het is waarschijnlijk geen slechte grap. B. Waarom van een dikke soep van bonen de buik gevuld wordt, maar van vuur niet. A. Het is grappig voor hen voor wie de zaak van Pauson gekend is. Want die lachwekkende sofist is echt altijd met bonen bezig. 146 Beekes - Van Beek 2010, 476; Chantraine 1933, 420; Hofmann 1949, 97; Liddell - Scott 1968, 703; Prellwitz 1905², 161; Zupitza 1900, 243. 147 Muller - Thiel - Boer 200111, 305. 148 Beekes - Van Beek 2010, 476; Pedersen 1909, 160; Pokorny 1959, 343; Zupitza 1900, 243. 149 Beekes - Van Beek 2010, 476; Frisk 1973, 582; Hofmann 1949, 97. 150 Chantraine 1933, 420; Chantraine 1968-1980, 382.
31
Hoofdstuk 2 Dranken (boek 1 en 3)
Οἶνος (1.59.11-14)
2.1
In Athenaios’ Δειπνοσοφισταί onderscheidt Mnesitheos (Atheense arts, ἀκμή 350 v. Chr.152) drie soorten οἶνοι: μέλας (‘zwarte’ wijn), λευκός (‘witte’ wijn) en κιρρός (‘okerkleurige’ wijn): Μνησίθεος δ’ ὁ Ἀθηναῖός φησιν· ‘ὁ μέλας οἶνός ἐστι θρεπτικώτατος, ὁ δὲ λευκὸς οὐρητικώτατος καὶ λεπτότατος, ὁ δὲ κιρρὸς ξηρὸς καὶ τῶν σιτίων πεπτικώτερος.’ (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 1.59.11-14)153 De etymologische woordenboeken, Muller en Thiel, en Liddell en Scott vertalen οἶνος eenstemmig als ‘wijn’. 154 In een Mukeense inscriptie met namen van moeders en kinderen vinden we de voornaam piro-wo-na (regel 7; waarschijnlijk uitgesproken als Philowoina, een voornaam van een meisje of een vrouw)155, waarvan L. Baumbach aanneemt dat deze naam het latere woord οἶνος bevat.156 Letterlijk zou Philowoina dus ‘Wijnminnend’ betekenen.
151
Contopoulos 1868, 155. Nutton 2000, 308. 153 Vert. Mnesitheos van Athene zegt: “De zwarte οἶνoς is de voedzaamste, de witte de vochtafdrijvendste en de lichtste, en de okerkleurige is dik en van alle voeding het bevorderlijkst voor de spijsvertering.” 154 Liddell - Scott 1968 s.v. οἶνoς; Muller - Thiel - Boer 200111, 503. 155 Wo-di-je-ja de-mi-ni-ja / ma-no a-re-ka-sa-da-ra-{ka} / ri-su-ra qo-ta-qe / e-ri-tu-pi-na te-o-do-ra-qe / o-to-wo-wi-je tu-ka-te-qe / a2-ne-a tu-ka-te-qe / pi-ro-wo-na ki-ra-qe / pu-ka-ro ke-ti-de-qe / … / ]i-ri [ ] 1 ke-ra-so ki-ra-qe (MY V 659; Budin 2011, 319). Vert. Wordieia de-mi-ni-ja ma-no en Alexandra ri-su-ra en qo-ta e-ri-tu-pi-na en Theodora Orthowowije en dochter Anea en dochter Philowoina en klein meisje pu-ka-ro en ke-ti-de … Keraso en klein meisje. 156 Baumbach 1971, 176. 152
32
Een tablet uit Pulos met een opschrift in Lineair B gaat over de verdeling van grote hoeveelheden wijn over negen steden. 157 Op de tweede regel wordt het onderwerp van de hele inscriptie, wo-no, aangestipt (waarschijnlijk uitgesproken als woinos, het latere οἶνος).158 Beekes en Van Beek vermoeden een Proto-Indo-Europese wortel *ueh2-i- (‘draaien’, ‘buigen’), waar behalve het Latijnse vinum ook het Latijnse vītis (‘wijnstok’) en het Griekse ἴτυς (‘wilg’) vandaan komen. Een Proto-Indo-Europese wortel is inderdaad plausibel, aangezien de wilde wijnstok afkomstig is uit het zuiden van Rusland en Centraal-Europa en bovendien zijn Beekes en Van Beek immers geneigd te beweren dat in het Pontosgebied en ten zuiden van de Kaukasus de eerste teelt van de druiven is begonnen. Beekes en Van Beek denken dat de door Bossert aangegeven vormen ṷiian(a) (Hettitisch) en wa(i)ana (Hiëroglifisch Hettitisch), die ‘wijn’, ‘wijnachtige drank’ betekenen, en, van de Semitische talen, het Arabische wain en het Hebreeuwse jajin ook van dezelfde wortel *ueh2-i- afkomstig zouden zijn. 159 Niet alleen Beekes en Van Beek, maar ook Hofmann had de oorsprong van οἶνος al toegeschreven aan een Klein-Aziatische-Kaukasische taal, waar onder andere het Arabische wain en het Hebreeuwse jajin vandaan komen. 160 Ten slotte bevestigde ook Vasmer dat οἶνος verwant is aan jajin.161 Het Oudgriekse οἶνος stemt volgens Chantraine niet genoeg overeen met ṷiian(a) en wa(i)ana om van deze termen een leenwoord te kunnen zijn. 162 Boisacq en Meillet denken dat οἶνος en het Latijnse vinum leenwoorden zijn die onafhankelijk van elkaar zijn overgenomen uit een Pontische taal of een taal uit het Middellandse Zeegebied, aangezien er anders niet kan verklaard worden waarom het geslacht zou veranderd zijn van mannelijk naar onzijdig.163 Οἶνος bestaat nog steeds in het Nieuwgrieks, met dezelfde betekenis. 164
157
O-a2, e-pi-de-da-to / pa-ra-we-wo, wo-no / pi-*82-de 50 / me-ta-pa-de 50 / pe-to-no-de 100 / pa-ki-ja-na-de 35 / a-pu2-de 35 / a-ke-re-wa-de 30 / e-ra-to-de 50 / ka-ra-do-ro-de 40 / ri-jo-de 20(PY Vn 20; Killen 2012, 162). McGovern - Fleming - Katz 1995, §4; McDonald - Rapp 1972, 101. 158 Chadwick - Baumbach 1963, 225. 159 Beekes - Van Beek 2010, 1059. 160 Hofmann 1949, 228. 161 Vasmer 1986, 316. 162 Bossert 1953, 180; Chantraine 1968-1980, 785; Kammenhuber 1955, 53; Laroche 1955, 33. 163 Boisacq 19504, 692; Meillet 1908, 163. 164 Contopoulos 1868, 294.
33
2.2
Ῥόφημα (3.101.25-28)
Athenaios citeert een fragment van Aristophanes’ (cf. supra) Δαιταλῆς (‘Feestgangers’) waaruit blijkt dat ῥόφημα een verzamelnaam is voor allerlei soorten drank die men kan opslurpen (ῥοφεῖν). Χόνδρον δὲ εἴρηκε τὸ ῥόφημα Ἀριστοφάνης ἐν Δαιταλεῦσιν οὕτως· ἢ χόνδρον ἕψων εἶτα μυῖαν ἐμβαλὼν ἐδίδου ῥοφεῖν ἄν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.101.25-28)165 Beekes en Van Beek, Boisacq, Hofmann, Prellwitz, en Liddell en Scott vertalen ῥόφημα als ‘wat opgeslokt wordt, dikke pap brij of pap’.166 Zoals we kunnen afleiden uit dit fragment van Athenaios, en zoals alle etymologische woordenboeken beweren, is ῥόφημα (‘dikke drank’) afgeleid van het werkwoord ῥοφέω (‘(op)slurpen’, ‘slokken’, ‘inslikken’167), op zijn beurt afkomstig van het Proto-Indo-Europese *srebho / *s bei / *s bh- (nultrap) en *sorbh- / *srobh- (voltrap).168 Ῥόφημα is via het Latijnse sorbeo (‘slurpen in’, ‘(in)slikken’) tot in het Nederlands geëvolueerd tot slurpen.169 In het Nieuwgrieks bestaat naast ῥόφημα nu ook ῥούφημα, met nog steeds dezelfde betekenis. 170
165
Vert. Maar Aristophanes heeft in zijn Δαιταλῆς (‘Feestgangers’) χόνδρος bedoeld als een ῥόφημα: “Ofwel, wanneer hij χόνδρος kookt, had hij die vervolgens, nadat hij er een vlieg in had gegooid, gegeven om op te slurpen.” 166 Beekes - Van Beek 2010, 1291-1292; Boisacq 1950 4, 844; Hofmann 1949, 300; Liddell - Scott 1968 s.v. ῥόφημα; Prellwitz. 1905², 401. 167 Muller - Thiel - Boer 200111, 648. 168 Beekes - Van Beek 2010, 1291-1292; Boisacq 1950 4, 844; Franck 1892, 899; Hirt 1897, 236; Hofmann 1949, 300; Prellwitz 1905², 401. 169 Walde - Hofmann 1938, 561. 170 Contopoulos 1868, 356.
34
Hoofdstuk 3 Noten en andere vruchten (boek 2, 10 en 14)
3.1
Ἀμυγδάλη en μύκηρος (2.39.25-28 en 2.40.20-23)
Ailios Herodianos van Alexandreia (cf. supra) wordt door Athenaios aangehaald, wanneer hij zijn etymologische verklaring geeft van de ἀμυγδάλη: Κληθῆναι δὲ ἀμυγδάλην φησὶν Ἡρωδιανὸς ὁ Ἀλεξανδρεὺς παρὰ τὸ ἐν τῷ μετὰ τὸ χλωρὸν ὡσπερεὶ ἀμυχὰς ἔχειν πολλάς. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.39.25-28)171 Alle etymologische woordenboeken, en Liddell en Scott zijn het erover eens dat ἀμυγδάλη ‘amandel’ betekent.172 Bij Muller en Thiel wordt ἀμύγδαλον met ‘amandel’ vertaald. 173 Voor Frisk is ἀμυγδάλη ontstaan in een onbekende taal. 174 Ἀμυγδάλη is volgens Chantraine etymologisch afkomstig uit een vreemde (volgens Hofmann een Klein-Aziatische,175 volgens Boisacq uit een Syrische176) taal. Hehn, Schrader, Engler en Pax verbinden ἀμυγδάλη met μύσσω (‘snuiten’177) en μύξα (‘snot’178). Ze beweren dat ἀμυγδάλη oorspronkelijk een zoete, slijmerige vrucht was. Voor Boisacq is deze mening onbevredigend.179 Volgens Lewy zou ἀμυγδάλη bestaan uit ἀ-μυγδ-άλ-η en zou verwant zijn aan het Hebreeuwse meged’ēl of magdī’ēl ‘kostbaar geschenk van God’.180
171
Vert. Herodianos van Alexandreia zegt dat een amandel zo genoemd is omdat ze als het ware veel littekens hebben naast het groene gebied. 172 Liddell - Scott 1968 s.v. ἀμυγδάλη. 173 Muller - Thiel - Boer 200111, 46. 174 Frisk 1973, 96. 175 Hofmann 1949, 16. 176 Boisacq 19504, 56. 177 Pape 1880, 223. 178 Liddell - Scott 1968, 1153. 179 Boisacq 19504, 56; Hehn - Schrader - Engler - Pax 19118, 496. 180 Boisacq 19504, 56; Lewy 1892, 186.
35
Bij Athenaios staat te lezen dat Pamphilos (grammaticus en lexicograaf, 1ste eeuw n. Chr. 181) in zijn Γλῶσσαι schrijft dat μουκηροβαγόν het Lakonisch voor ἀμυγδαλοκατάκτης is: ὅτι Πάμφιλος ἐν Γλώσσαις μουκηροβαγόν φησι καλεῖσθαι τὸν καρυοκατάκτην ὑπὸ τῶν Λακώνων ἀντὶ τοῦ ἀμυγδαλοκατάκτην· μουκήρους γὰρ Λάκωνες καλοῦσι τὰ ἀμύγδαλα. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.40.20-23)182 Μούκηρος zien ook Beekes en Van Beek als de Lakonische variant van μύκηρος.183 Daarom schijnt μύκηρος voor Bechtel het Lakonisch woord te zijn voor ἀμύγδαλος (alternatief voor ἀμυγδάλη), en bovendien zouden beide verwant zijn aan elkaar. 184 Ook Hehn, Schrader, Engler en Pax versterken dit vermoeden.185 Het lijkt inderdaad aannemelijk dat ἀμύγδαλος verwant is met μύκηρος, een Lakonisch woord. In het Latijn is het woord overgenomen als amygdala, amid(d)ula, amyndala en amandula.186 In het Nieuwgrieks is de Oudgriekse nevenvorm ἀμύγδαλον overgebleven.187
181
Tosi 2000, 214-215. Vert. Pamphilos zegt in zijn Γλῶσσαι (‘Woordenlijst’) dat de notenkraker door de Lakoniërs μουκηροβαγόν wordt genoemd in plaats van de ἀμυγδαλοκατάκτην, want de Lakoniërs noemen de amandelen μούκηροι. 183 Beekes - Van Beek 2010, 977. 184 Bechtel 1923, 377-378. 185 Hehn - Schrader - Engler - Pax 19118, 496. 186 Beekes - Van Beek 2010, 92; Chantraine 1968-1980, 79; Frisk 1973, 96. 187 Contopoulos 1868, 25. 182
36
3.2
Κάρυον (2.38.1-12)
In de Δειπνοσοφισταί wordt κάρυα gedefinieerd als een ‘vrucht met harde schaal’. Maar Epicharmos en Athenaios zouden de term vooral voor ‘walnoten’ gebruiken: 188 Κάρυα. οἱ Ἀττικοὶ καὶ οἱ ἄλλοι συγγραφεῖς κοινῶς πάντα τὰ ἀκρόδρυα κάρυα λέγουσιν· Ἐπίχαρμος δὲ κατ’ ἐξοχὴν ὡς ἡμεῖς· καπυρὰ τρώγων κάρυ’, ἀμυγδάλας. Φιλύλλιος· ᾠά, κάρυ’, ἀμυγδάλαι. Ἡρακλέων δέ φησιν ὁ Ἐφέσιος· ‘κάρυα ἐκάλουν καὶ τὰς ἀμυγδάλας καὶ τὰ νῦν καστάνεια.’ τὸ δὲ δένδρον καρύα παρὰ Σοφοκλεῖ· καρύαι μελίαι τε. Εὔβουλος· ‘φηγούς, κάρυα Καρύστια.’ καλεῖται δέ τινα καὶ μόστηνα κάρυα. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.38.1-12)189 Liddell en Scott, Muller en Thiel en alle etymologische woordenboeken vertalen κάρυον als ‘noot’, en in het bijzonder ‘okkernoot’.190 Zoals we bij Walde en Pokorny vinden, is in κάρυον eventueel de wortel *qar- te herkennen (‘hard’), die we ook terugvinden in bijvoorbeeld κράτος. Dit bevestigen Prellwitz, Frisk, Hofmann, Boisacq, Beekes en Van Beek, en Chantraine.191 Het Sanskriete kárakaḥ (‘kokosnoot(schaal)’, ‘waterkruik’) zou volgens Hofmann, en Beekes en Van Beek wel eens de oorsprong kunnen zijn van κάρυον. 192
188
Gulick 1927, 227. Vert. Κάρυα. De Attische en de andere geschiedschrijvers noemen alle vruchten met harde schaal κάρυα (‘noten’); maar Epicharmos in het bijzonder, zoals wij: "Gedroogde walnoten en amandelen eten." Philullios: "Eieren, noten, amandelen." Maar Herakleoon van Ephesos zegt: "Ze noemen zowel de amandelen als de tegenwoordige kastanjes κάρυα." En de boom καρύα bij Sophokles: "Notenbomen en pluim-essen." Euboulus: "Valonea-eiken en noten van Karustos (cf. supra)." Sommige noten worden ook μόστηνα genoemd. 190 Liddell - Scott 1968 s.v. κάρυον; Muller - Thiel - Boer 200111, 376. 191 Beekes - Van Beek 2010, 651; Chantraine 1968-1980, 501; Frisk 1973, 794-795; Pokorny 1959, 531; Prellwitz 1905², 210; Walde - Hofmann 1938, 168; Walde - Pokorny 1927-1932, I 354. 192 Beekes - Van Beek 2010, 651; Hofmann 1949, 134. 189
37
Het woord leeft misschien verder in het Latijnse carina (‘scheepskiel’, ‘notendop’). Maar het zou ook kunnen dat carina afkomstig is van καρύινος (‘gelijkend op een noot of notendop’).193 In elk geval is κάρυον in het Nieuwgrieks wél blijven voortbestaan in de vormen καρύδι (‘noot’) en καρυδιά (‘walnoot’).194
193 194
Beekes - Van Beek 2010, 651; Frisk 1973, 794-795; Hofmann 1949, 134; Prellwitz 1905², 210; Walde - Hofmann 1938, 168. Beekes - Van Beek 2010, 651; Chantraine 1968-1980, 501.
38
3.3
Βάτιον, μόρον en συκάμινον (2.37.8-11)
Athenaios schrijft dat de Salaminiërs moerbeien βάτια noemen, terwijl Parthenios die ἅβρυνά noemt en anderen μόρα:195 Παρθένιος δὲ ἅβρυνά φησι συκάμινα, ἃ καλοῦσιν ἔνιοι μόρα· Σαλαμίνιοι δὲ τὰ αὐτὰ ταῦτα βάτια· Δημήτριος δὲ ὁ Ἰξίων τὰ αὐτὰ συκάμινα καὶ μόρα οἷον αἱμόροα καὶ σύκων ἀμείνω. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.37.8-11)196 Βάτιον Beekes en Van Beek, Frisk, en Liddell en Scott vertalen βάτιον als ‘moerbeiboom (op Salamis)’.197 Βάτιον is het verkleinwoord van βάτος (‘braamstruik’, ‘doornstruik’198) volgens Beekes en Van Beek, Frisk, en Liddell en Scott.199 Bij het etymologisch verklaren van βάτιον herinnert Bertoldi (Bertoldi, V., Preellenico βάτος, μαντία, cespuglio, rovoe preromano *matta, *mantia, cespugli, rovo, Glotta 21 (1933), 258267) ons aan μαντία, het Dakische woord voor βάτιον volgens Pedanios Dioskorides (arts, 1ste eeuw v. Chr.200):201 Βάτος· οἱ δὲ κυνόσβατον, οἱ δὲ σεληνοτρόπιον, οἱ δὲ ἀσύντροφον, προφῆται αἷμα Τιτάνου, οἱ δὲ αἷμα ἴβεως, Ῥωμαῖοι σέντιξ, οἱ δὲ ῥούβουμ, οἱ δὲ μόρα σιλβάτικα, Δάκοι μαντία, Αἰγύπτιοι αἰμοίως, οἱ δὲ ἄμετρος. (Pedanios Dioskourides, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς 4.37.1-4)202 Βάτιον zou dus verwant zijn met het Dakische μαντία. Ook Beekes en Van Beek, en Frisk zijn het met hem eens. Bovendien wijst Bertoldi er ook op dat zeer veel struiken in het Iberische 195
Beekes - Van Beek 2010, 206; Frisk 1973, 226. Vert. Parthenios noemt moerbeien ἅβρυνά, die sommigen μόρα noemen, maar de Salaminiërs noemen deze zelfde βάτια. 197 Beekes - Van Beek 2010, 206; Frisk 1973, 226. 198 Muller - Thiel - Boer 200111, 148. 199 Beekes - Van Beek 2010, 206; Frisk 1973, 226. 200 Touwaide 2000, 462. 201 Beekes - Van Beek 2010, 206; Frisk 1973, 226. 202 Vert. Batos: sommigen noemen het κυνόσβατος, anderen σεληνοτρόπιον, nog anderen ἀσύντροφον, sommige profeten titanenbloed, andere ibisbloed, sommige Romeinen sentis, andere rubus, nog andere mora vaticana, de Daciërs mantia, sommige Egyptenaren haemceos, andere ametros. 196
39
en Gallo-Romeinse gebied de wortel ma(n)t- bevatten. Naar zijn mening is het een woord dat zeer veel gebruikt werd in het Middellandse Zeegebied. 203 In het Nieuwgrieks betekent βάτιον ‘braam’. 204 In het Latijn heb ik hiervan geen afleiding gevonden. Μόρον Beekes en Van Beek, Liddell en Scott, en Frisk vertalen dit als ‘moerbeiboom’, ‘(zwarte) moerbei’, ‘braam’. 205 In μόρον herkennen Beekes en Van Beek de Armeense stam mor- (‘braam’). 206 Μόρον is de afgeleide term van het Proto-Indo-Europese *morum (‘braam’), dat volgens Frisk en Hofmann misschien naar zijn zwarte kleur genoemd is (het Proto-Indo-Europese *merbetekent ‘zwart’).207 Μόρον /μορέα, en niet συκάμινον (cf. infra), werd dan ook verder gebruikt in het Latijnse morum, dat dezelfde betekenis behouden heeft, maar een verlengde
heeft gekregen.
In het Nieuwgrieks vinden we ook het toponiem Μορέας, een synoniem van Πελοπόννησος vanaf het begin van de bloeitijd van de zijdecultuur in de middeleeuwen. Maar het is vreemd dat in het Nieuwgrieks niet alleen μουριά maar ook συκαμηνιά het overleefd hebben als termen voor de moerbeiboom. Συκάμινον bestaat nog steeds in het Nieuwgrieks als ‘moerbei’. 208
203
Beekes - Van Beek 2010, 206; Frisk 1973, 226. Gulick 1927, 225. 205 Beekes - Van Beek 2010, 968; Frisk 1970, 256; Liddell - Scott 1968, 1146; Muller - Thiel - Boer 200111, 479; Prellwitz 1905², 299. 206 Beekes - Van Beek 2010, 968. 207 Frisk 1970, 256; Hofmann 1949, 205. 208 Amantos 1929, 64; Beekes - Van Beek 2010, 968; Chantraine 1968-1980, 713; Contopoulos 1868, 382; Hatzidakis 1893, 283; Hofmann 1949, 205. 204
40
Συκάμινον Over de συκάμινα schrijft Desrousseaux in zijn tekstuitgave van de Δειπνοσοφισταί: “Les συκάμινα paraissent être les figues de Barbarie.” 209 Maar in tegenstelling tot wat Desrousseaux beweert, bedoelt Athenaios volgens André geen cactusvijgen, aangezien deze hun oorsprong vinden in Amerika. Waarnaar Athenaios wel zou verwijzen is de zwarte moerbei (‘Morus nigra’210).211 Net zoals André, vertalen Hofmann, Beekes en Van Beek, Liddell en Scott, en Muller en Thiel συκάμινον met ‘moerbei’. 212 André wijst er evenwel op dat Athenaios misschien, als het gaat om het Egyptische συκάμινον, de vrucht van de Egyptische of Wilde vijgenboom bedoelt, die zo groot als een sinaasappel kan worden.213 Συκάμινον werd in de tijd van Galenos (van Pergamon, Griekse arts en filosoof, 129-216 n. Chr.214) beschouwd als een archaïsme. Toen immers was μόρον de gebruikelijke benaming voor de ‘moerbei’ of ‘braam’. 215 Συκάμινον is volgens Strömberg gevormd uit σῦκον (‘vijg’), συκῆ (‘vijgenboom’).216 Hofmann, Beekes en Van Beek, Ross en Lewy zijn voorstander van een andere hypothese, namelijk dat het woord zou ontleend zijn aan het Semitisch, aangezien het Hebreeuwse šiqmā ‘moerbeiboom’ betekent en het Aramese meervoud šiq-mīn luidt.217 Ross denkt dat vervolgens de eerste ι van šiq-mīn in een υ is veranderd, onder invloed van σῦκον. Συκάμινον betekent dus letterlijk wel ‘vijg-moerbeiboom’, maar de Grieken wilden met deze term eigenaardig genoeg alleen maar de echte moerbeiboom aanwijzen. 218
209
Desrousseaux 1956, 195; ‘figues de Barbarie’ zijn ‘cactusvijgen’. Strömberg 1940, 36. 211 André 1960, 53. 212 Beekes - Van Beek 2010, 1421; Hofmann 1949, 343; Liddell - Scott 1968 s.v. συκάμινον; Muller - Thiel - Boer 200111, 680. 213 André 1960, 53. 214 Nutton 1998, 748. 215 Amantos 1929, 64; Chantraine 1968-1980, 713; Hatzidakis 1893, 283; Hofmann 1949, 205; Ross 1961, 273. 216 Strömberg 1940, 36. 217 Beekes - Van Beek 2010, 1421; Hofmann 1949, 343; Lewy 1895, 23. 218 Ross 1961, 273. 210
41
3.4
Βότρυς (14.68.1, 14.68.31-43)
Athenaios citeert een aantal fragmenten, waarin βότρυς voorkomt, waardoor we te weten komen dat βότρυς een alledaags woord is: Βότρυς δὲ ὅτι μὲν κοινὸν δῆλον. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.68.1)219 Δημοσθένης ἐν τῷ ὑπὲρ Κτησιφῶντος· ‘σῦκα καὶ βότρυς καὶ ἐλαίας συλλέγων.’ (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.68.31-33)220 Beekes en Van Beek, Chantraine, Hofmann, Prellwitz en Frisk, Liddell en Scott, en Muller en Thiel vertalen βότρυς met ‘(rijpe) druif’, ‘wijndruif’, ‘druiventros’, ‘bosje’. 221 De oude Grieken hadden volgens Euboulos (cf. supra) en Pherekrates (belangrijke Attische Oude Komediedichter222), geciteerd door Athenaios, de gewoonte om druiven in wijn te drenken: Οἴδασιν δὲ οἱ πρὸ ἡμῶν καὶ τοὺς ἐν οἴνῳ συντιθεμένους βότρυς. Εὔβουλος γοῦν ἐν Κατακολλωμένῳ φησίν· ἀλλὰ παραλαβὼν ἀκράτῳ κροῦε καὶ δίδου πυκνὰς καὶ βότρυς τρώγειν ἀνάγκαζ’ αὐτὸν ἐξ οἴνου συχνούς. Ὁ δὲ τὸν Χείρωνα πεποιηκὼς τὸν εἰς Φερεκράτην ἀναφερόμενόν φησιν· ἀμυγδάλας καὶ μῆλα καὶ μιμαίκυλα καὶ μύρτα καὶ σέλινα κἀξ οἴνου βότρυς καὶ μυελόν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.68.34-43)223
219
Vert. Het is duidelijk dat βότρυς een gangbaar woord is. Vert. Demosthenes (de Attische redenaar en politicus, 384/3-322 v. Chr.; Weissenberger - Engels 1997, 467) in zijn werk (redevoering) voor Ktesiphoon (van Athene, aanhanger van Demosthenes, 2de helft 4de eeuw v. Chr.; Engels 1999, 879): “Vijgen en druiven en olijven verzamelend.” 221 Beekes - Van Beek 2010, 228; Chantraine 1968-1980, 187; Frisk 1973, 255; Hofmann 1949, 38; Liddell - Scott 1968 s.v. βότρυς; Muller - Thiel - Boer 200111, 152; Prellwiz 1905, 81. 222 Nesselrath 2000, 768. 223 Vert. En onze voorouders wisten ook dat druiven in wijn werden gedompeld. Euboulos zegt namelijk in zijn Κατακολλώμενος (‘Verlijmd’): “Vooruit, neem druiven, stamp ze in ongemengde wijn, geef ze herhaaldelijk water, en dwing hem er veel te eten uit wijn.” En hij die de Χείρων heeft gedicht, die aan Pherekrates is toegewezen, zegt: “Amandels en appels en aardbeien / en mirtebessen en selder en druiven uit wijn / en pompoen.” 220
42
Voor Beekes en Van Beek, Chantraine, Hofmann, Prellwitz en Frisk is de etymologie van βότρυς waarschijnlijk van Pre-Griekse oorsprong. Maar het is niet duidelijk waarvandaan βότρυς precies komt, net zoals andere woorden verbonden aan de wijncultuur, zoals οἶνος en ἄμπελος. Misschien is het ontleend aan een mediterrane taal. 224 Βότρυς zou volgens Szemenéryi ontleend zijn aan het Semitisch. In het Hebreeuws bijvoorbeeld betekent b ṣer immers ‘onrijpe, bittere druif’. In het Proto-Semitisch zag de vorm er waarschijnlijk uit als *buṣru. Tussen het Proto-Semitisch en het Oudgrieks heeft er dus een klankdissimilatie plaatsgevonden van u naar ο.225 Prellwitz denkt dat βότρυς de Proto-Indo-Europese wortel *go- of *gu- (‘zwellen’) in zich draagt. Hij argumenteert dat het Oudierse gutsá-s ‘bosje’, ‘bundel’ of ‘boeket’ kan betekenen. De u van de wortel *gu- zou dan gedissimileerd zijn tot de ο in βότρυς. De wortel *gu- vindt men bijvoorbeeld ook in het Oudgriekse βουνός (‘heuvel’ 226).227 Βότρυς wordt niet meer gebruikt in het Nieuwgrieks. 228 In het Latijn vinden we het leenwoord botrus of botrys.
224
Beekes - Van Beek 2010, 228; Chantraine 1968-1980, 187; Frisk 1973, 255; Hofmann 1949, 38; Prellwiz 1905, 81. Beekes - Van Beek 2010, 228; Szemerényi 1971, 661. 226 Liddell-Scott 1968, 526. 227 Prellwitz 1905², 81. 228 Chantraine 1968-1980, 187. 225
43
3.5
Κεράσιον (2.34.1-10)
Athenaios citeert Theophrastos’ (cf. supra) uiterlijke beschrijving van de κέρασος en zijn vrucht, het κεράσιον:229 Κεράσια. Θεόφραστος ἐν τῷ περὶ φυτῶν· ‘ἴδιον δὲ τῇ φύσει δένδρον ὁ κέρασός ἐστι καὶ μεγέθει μέγα· καὶ γὰρ εἰς εἴκοσι καὶ τέσσαρας πήχεις αὔξεται. φύλλον δὲ ὅμοιον ἔχει τῷ τῆς μεσπίλης, σκληρὸν δὲ καὶ πλατύτερον, φλοιὸν δ’ ὅμοιον φιλύρᾳ, ἄνθος δὲ λευκόν, ἀπίῳ καὶ μεσπίλῃ ὅμοιον, ἐκ μικρῶν ἀνθῶν συγκείμενον, κηριῶδες. ὁ δὲ καρπὸς ἐρυθρός, ὅμοιος διοσπύρῳ τὸ σχῆμα, τὸ δὲ μέγεθος ἡλίκον κύαμος, πλὴν τοῦ διοσπύρου μὲν ὁ πυρὴν σκληρός, τοῦ δὲ κεράσου μαλακός.’ (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.34.1-10)230 Alle etymologische woordenboeken en Liddell en Scott zijn het erover eens dat κέρασος ‘kerselaar’ betekent, en κεράσιον ‘kers’.231 Hehn en Olck denken aan de mogelijkheid dat κέρασος verwant zou zijn met κέρας en het Latijnse cornu (‘hoorn’), aangezien het hout van de kersenboom erg hard is. 232 Maar FischerBenzon zegt dat niemand het hout van de kersenboom hoornachtig zou noemen, ook al is dat hard. Waarschijnlijk baseren Hehn en Olck zich op de Περὶ φυτῶν ἱστορίας van Theophrastos van Eresos (cf. supra), waarin deze begrippen met elkaar in verband worden gebracht 233 Τὸ δὲ ξύλον τὸ μὲν τῆς κρανείας ἀκάρδιον καὶ στερεὸν ὅλον, ὅμοιον κέρατι τὴν πυκνότητα καὶ τὴν ἰσχύν, τὸ δὲ τῆς θηλυκρανείας ἐντεριώνην ἔχον καὶ μαλακώτερον καὶ κοιλαινόμενον· δι’ ὃ καὶ ἀχρεῖον εἰς τὰ ἀκόντια. (Theophrastos, Περὶ φυτῶν ἱστορίας 3.12.1-2)234
229
Beekes - Van Beek 2010, 677; Fischer-Benzon 1894, 148. Vert. Kersen. Theophrastos in zijn werk over planten: “De kerselaar is een boom die qua aard speciaal is en qua grootte groot is; want hij wordt tot vierentwintig πήχεις (1 πῆχυς = de afstand van de elleboog tot de middelvinger; Liddell - Scott 1968, 1402) hoog. Hij heeft hetzelfde blad als de mespilus, maar stijver en breder, dezelfde schors als de lindeboom, dezelfde witte bloesem als de pereboom en de mespilus, bestaande uit kleine bloemen als honingraten. En een rode vrucht, dezelfde vorm als de vrucht van de netelboom, een grootte van een boon, maar de pit van de netelboom is hard, en die van de kerselaar zacht.” 231 Liddell - Schott 1968, s.v. κέρασος, κεράσιον. 232 Boisacq 1911, 56; Fischer-Benzon 1894, 150; Hehn - Schrader - Engler - Pax 19027, 400; Olck 1921, 509; Walde - Hofmann 1938, 277. 233 Fischer-Benzon 1894, 150. 234 Vert. Het hout van de κράνεια (‘gele kornoelje’, ‘mannelijk’; Fischer-Benzon 1894, 150) heeft geen kern en is helemaal hard, zoals een κέρας (‘hoorn’) wat vastheid en kracht betreft, terwijl dat van de ‘vrouwelijke’ boom (‘rode kornoelje; Fischer-Benzon 1894, 150) wel kernhout heeft, zachter is en waarin er gaten komen; daarom is het nutteloos voor speren ; Hehn 1870, 292-293. 230
44
Thompson stelt cerasus gelijk aan het Assyrische karšu (‘steenvrucht’). Als dit inderdaad zo is, argumenteert Nehring, zal cerasus waarschijnlijk een leenwoord zijn uit het Klein-Aziatische Assyrië.235 Frisk en Chantraine ondersteunt deze hypothese aan de hand van een ander verband met Klein-Azië. Zij wijzen op de stad Κερασοῦς, gelegen aan de Pontos (zuidkust van de Zwarte Zee). Als deze stad genoemd is naar de boom, en de κέρασος inderdaad van dat gebied afkomstig is, zal de term zelf ook wel Klein-Aziatisch / Anatolisch van oorsprong zijn. Omwille van de intervocalische σ moet het inderdaad om een qua herkomst pre-Grieks of Anatolisch woord gaan.236 Ook Boisacq en Hofmann schrijven de herkomst van κέρασος (‘kerselaar’237, ‘zoete kers’238) toe aan een Klein-Aziatische taal, het Thrakisch-Phrygisch bijvoorbeeld. 239 Kretschmer vindt deze hypothese ongegrond.240 Walde en Hofmann zien een verband met de wortel *qar- die we ook in κάρυον terugvinden (cf. supra).241 Uit κέρασος is het Latijnse cerasus (‘kerselaar’) voortgekomen; uit κεράσιον: cerasum, cerasium, cerasia / ceresia / ceresea / cerasea (‘kers’).242 Het Moderne Grieks kent κερασηά en τὰ κεράσια voor ‘kers’.243
235
Nehring 1926, 275; Thompson 1924, 148; Walde - Hofmann 1938, 202. Beekes - Van Beek 2010, 677; Chantraine 1968-1980, 518; Fischer-Benzon 1894, 148; Frisk 1973, 828. 237 Boisacq 1911, 58; Hehn - Schrader - Engler - Pax 19027, 400. 238 Frisk 1973, 827. 239 Boisacq 1911, 58; Hofmann 1949, 140; Olck 1921, 509. 240 Kretschmer 1914, 309; Olck 1921, 509. 241 Walde - Hofmann 1938, 277. 242 Chantraine 1968-1980, 518; Frisk 1973, 828; Fischer-Benzon 1894, 148; Hehn - Schrader - Engler - Pax 19027, 400; Hofmann 1949, 140; Olck 1921, 509; Walde - Hofmann 1938, 202. 243 Fischer-Benzon 1894, 148. 236
45
3.6
Μάδρυα, βράβυλον en κοκκύμηλον (2.33.37-41; 2.33.28-31)
Bij Athenaios zegt Seleukos van Alexandreia (grammaticus en historicus, 1ste eeuw n. Chr.244) dat ἦλον een synoniem is van βράβυλον, κοκκύμηλον en μάδρυα: Σέλευκος δ’ ἐν Γλώσσαις βράβιλά φησιν ἦλα κοκκύμηλα μάδρυα τὰ αὐτὰ εἶναι· τὰ μὲν μάδρυα οἷον μαλόδρυα, τὰ δὲ βράβυλα ὅτι εὐκοίλια καὶ τὴν βορὰν ἐκβάλλοντα, ἦλα δὲ οἷον μῆλα, ὡς Δημήτριος ὁ Ἰξίων λέγει ἐν Ἐτυμολογίᾳ. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.33.37-41)245 Μάδρυα Liddell en Scott vertalen μάδρυα niet, maar geven de synoniemen κοκκύμηλα en μαλόδρυα als verklaring. 246 Alle etymologische woordenboeken geven ‘pruim’ als veraling. Volgens Liddell en Scott is μάδρυα afkomstig van μαλόδρυα (‘appelvrucht’), zoals ook uit bovenstaand fragment van Seleukos van Alexandreia blijkt. Strömberg is het niet eens met Schrader die denkt dat μάδρυα verwant is met het Kerkslavische modrŭ, en ook niet met Boisacq die meent dat het een pre-Grieks woord is. Strömberg denkt namelijk dat μάδρυα oorspronkelijk ἁμάδρυα was, aangezien dit volgens Hesuchios de lexicograaf ook een synoniem is van κοκκύμηλον: Ἁμάδρυα· κοκκύμηλα. Σικυώνιοι. (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Alpha 3387.1) Ἁμάδρυα zou dan in oorsprong ‘bij de boom samenhorend’ (ἅμα + δρῦς) betekend hebben. In μάδρυα is er dus een anlaut-ἁ weggevallen, wat in het Oudgrieks wel vaker gebeurt.247 Μάδρυα is niet terug te vinden in het Nieuwgrieks noch in het Latijn. 248
244
Baumbach 2001, 365; Strömberg 1944, 43. Vert. Seleukos zegt in zijn Γλῶσσαι (‘Woordenlijst’) dat ἦλα, κοκκύμηλα en μάδρυα dezelfde pruimen zijn; de μάδρυα is als het ware appel-fruit (μαλόδρυα), en βράβυλα (sc. is zo genoemd) omdat het de stoelgang versoepelt en het voedsel (βορά) uitwerpt (ἐκβάλλω), en ἦλα (sc. is) als het ware μῆλα (‘appels’), zoals Demetrios van Ixion (grammaticus, waarschijnlijk 2de eeuw v. Chr.; Montanari 1997, 439) zegt in zijn Ἐτυμολογία. 246 Liddell - Scott 1968 s.v. μάδρυα. 247 Chantraine 1968-1980, 311; Strömberg 1944, 43-44. 248 Contopoulos 1868, 246. 245
46
Βράβυλον Athenaios haalt de peripateticus Klearchos (4de eeuw v. Chr.249) aan, afkomstig van Soloi (in Kilikië, in het zuiden van het huidige Turkije), die zegt dat βράβυλον een Rhodisch en Siciliaans woord is voor ‘pruim’, wat ook blijkt uit een fragment van Theokritos van Surakousai (dichter, 3de eeuw v. Chr.250): Κλέαρχος δ’ ὁ περιπατητικός φησι Ῥοδίους καὶ Σικελιώτας βράβυλα καλεῖν τὰ κοκκύμηλα, ὡς καὶ Θεόκριτος ὁ Συρακούσιος· ὅρπηκες βραβίλοισι καταβρίθοντες ἔραζε. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.33.28-31)251 Bij deze Theokritos staat inderdaad te lezen: Ὄχναι μὲν πὰρ ποσσί, παρὰ πλευραῖσι δὲ μᾶλα δαψιλέως ἁμῖν ἐκυλίνδετο, τοὶ δ’ ἐκέχυντο ὄρπακες βραβίλοισι καταβρίθοντες ἔραζε· (Theokritos, Eἰδύλλια 7.144-146)252 In Andrés lexicon van botanische Latijnse termen is uiteengezet dat de Romeinen van de Latijnse equivalent brabilla spraken, waarmee ze de prunum agreste bedoelden (‘sleepruim’, ‘vrucht van de sleedoorn’). Liddell en Scott, en Frisk vertalen βράβυλον ook met ‘sleepruim’; Hofmann en Strömberg als ‘pruim’. 253 Voor Chantraine en Frisk is de etymologie onduidelijk.254 In het Nieuwgrieks noch het Latijn heb ik een afleiding of leenwoord gevonden. 255
249
Gottschalk 1999, 502. Hunter 2002, 360-364. 251 Vert. Klearchos de peripateticus zegt dat de Rhodiërs en de Sicilianen pruimen βράβυλα noemen, zoals ook Theokritos van Surakousai: “boompjes op de grond, zwaar beladen met sleepruimen”. 252 Vert. Peren bij onze voeten, appels aan beide kanten, rollen voor ons overvloedig, en de boompjes waren op de grond gevallen doordat ze zwaar beladen waren met sleepruimen. 253 André 1956, 56; Frisk 1973, 299. 254 Chantraine 1968-1980, 192. 255 Contopoulos 1868, 86. 250
47
Κοκκύμηλον Κοκκύμηλον wordt bij Liddell en Scott als ‘pruim’ vertaald. In de etymologische woordenboeken ook.256 Κοκκύμηλον bestaat volgens Hofmann, Chantraine en Strömberg uit de combinatie van κόκκος (‘steenvrucht’, ‘pit’257) met μῆλον (‘appel’). Waarschijnlijk is *κοκκομηλον veranderd in κοκκύμηλον onder invloed van het substantief κόκκυξ (‘koekoek’258). Dit menen Beekes en Van Beek, Hofmann en Strömberg. 259 Prellwitz denkt aan *g g- / *greg- als oorspronkelijke stam, want hij vergelijkt βράβυλον onder andere met het Oudhoogduitse Crickbaum met dezelfde betekenis. 260 In het Nieuwgrieks vinden we κοκκύμηλον terug met dezelfde betekenis ‘pruim’. 261 In het Latijn heb ik niets gevonden wat deze term als oorsprong heeft.
256
Liddell - Scott 1968 s.v. κοκκύμηλον. Beekes - Van Beek 2010, 733; Boisacq 1950 4, 482-483; Chantraine 1968-1980, 554; Strömberg 1940, 73. 258 Liddell - Scott 1968, 971. 259 Beekes - Van Beel 2010, 733; Chantraine 1968-1980, 554; Hofmann 1949, 152; Strömberg 1940, 73. 260 Prellwitz 1905², 83. 261 Contopoulos 1868, 220. 257
48
3.7
Γεργέριμος (2.47.19-22)
Athenaios neemt van Kallimachos (van Kurene, dichter en grammaticus, 4de-3de eeuw v. Chr.262) de beschrijving over van twee soorten olijven, die hij in zijn gedicht Ἑκάλη heeft meegedeeld: de rijpe die vanzelf afvallen (γεργέριμος) en de nog witte (πιτυρίς):263 Καλλίμαχος δ’ ἐν τῇ Ἑκάλῃ γένη ἐλαῶν καταλέγει· γεργέριμον πίτυρίν τε καὶ ἣν ἀπεθήκατο λευκὴν εἰν ἁλὶ νήχεσθαι φθινοπωρίδα. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.47.19-22)264 Volgens Frisk, en Beekes en Van Beek is de γεργέριμος een soort olijf, 265 maar Boisacq en Prellwitz menen dat het een ‘rijpe vrucht’ betekent en dat het dus ook op vijgen betrekking kan hebben. 266 Lewy, Hemmerdinger en Uhlenbeck argumenteren voor een Semitische etymologie, namelijk uit het Hebreeuwse gargar / gargerīm (‘bes’, ‘(rijpe) olijf’), maar volgens Boisacq is dit onmogelijk.267 Volgens Hemmerdinger hebben de Atheners γεργέριμος overgenomen (onder andere via Kallimachos!) van de joden die in de Helleense tijd in Alexandreia waren. Kallimachos stierf er immers rond 240 v. Chr.268
262
Lehnus 1999, 188. Hofmann 1949, 43. 264 Vert. Kallimachos somt de soorten olijven op in zijn Ἑκάλη: rijpe olijven aan de bomen en olijven die geplukt worden voordat ze rijp zijn en deze laatste plaatste ze (= Hekalè), terwijl ze nog wit zijn, in zout water; Hemmerdinger 1970, 41. 265 Beekes - Van Beek 2010, 268; Frisk 1973, 299. 266 Boisacq 19504, 145; Prellwitz 1905², 92. 267 Lewy 1895, 24; Boisacq 19504, 145; Hemmerdinger 1970, 41; Prellwitz 1905², 92; Uhlenbeck 1898, 98. 268 Hemmerdinger 1970, 41. 263
49
Naast de Semitische hypothese, kan nog een ander verband worden gezien, namelijk met het Sanskriete jarjáraḥ / gargáraḥ (‘breekbaar’, ‘die dreigt te ruïneren’, ‘verouderd’, ‘verschrompeld’), een hypothese die onder andere Arbenz presenteert. Ook Prellwitz, Boisacq, Chantraine en Hofmann menen in dezelfde richting dat er misschien ook een relatie is met het Oudgriekse γέρων (‘oude man’269).270Deze theorie is gebaseerd op de glosse van Hesuchios: Γεργέριμος· ἐλάας εἶδος. τὸ τῆς ἐλάας ῥυσόν (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Gamma 413.1)271 In het Nieuwgrieks en het Latijn ben ik geen afleiding van γεργέριμος tegengekomen. 272
269
Liddell - Scott 1968, 346. Arbenz 19338, 104; Boisacq 1950 4, 145; Chantraine 1968-1980, 216; Hemmerdinger 1970, 41; Hofmann 1949, 43; Osthoff 1906, 222; Prellwitz 1905², 92. 271 Vert. Γεργέριμος: soort olijf. Een verschrompelde olijf. 272 Contopoulos 1868, 91-92. 270
50
3.8
Βρύτιον (2.47.29-31; 10.67.28-31)
Bij Athenaios staat te lezen dat de Atheners met στέμφυλα βρύτεα bedoelen, hoewel zijn eigen volk met στέμφυλα doelt op ἐκπιέσματα: Ἀθηναῖοι δὲ τὰς τετριμμένας ἐλαίας στέμφυλα ἐκάλουν, βρύτεα δὲ τὰ ὑφ’ ἡμῶν στέμφυλα, τὰ ἐκπιέσματα τῆς σταφυλῆς. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.47.29-31)273 Behalve bij Athenaios vinden we ook in het Ἐτυμολογικὸν Μέγα βρύτια (ook wel βρύτεα) en στέμφυλα (‘druivenpulp’) als synoniemen terug: Βρύτια, ἃ καὶ βρύτεα, τὰ τῆς σταφυλῆς πιέσματα· ἃ τινὲς στέμφυλα λέγουσι· παρὰ τοὺς βότρυς, βρύτια· οἱ δὲ Ἀττικοὶ, τὰ τῶν ἐλαιῶν ἀλέσματα. (Ἐτυμολογικὸν Μέγα 216.20-23)274 Ook Hesuchios de lexicograaf maakt dit aan ons kenbaar: Βρύτεα· στέμφυλα. (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον 1259.1) De etymologische woordenboeken vertalen βρύτεα als ‘geperste druiven, ‘druivenpulp’.
273
Vert. De Atheners noemen geperste olijven στέμφυλα, en wat wij στέμφυλα noemen, geperste druiven, noemen zij βρύτεα. Vert. Βρύτια: ook wel βρύτεα, de pulp van de druiven, die sommigen ook στέμφυλα noemen; de druivenpulp (βρύτια) is genoemd naar de druiven (τοὺς βότρυς). En bij de Atheners, de pulp van de olijven. 274
51
Βρύτεα, komend van het Thrakische *brūtia, is volgens Beekes en Van Beek, en Frisk een afleiding van βρῦτος (ook: βρῦτον275), ‘een soort gerstbier’. In het Proto-Indo-Europees zou de vorm er als *bhrūtos, -om (ofwel met ŭ in plaats van ū) uitgezien hebben, met als wortel *bh(e)reu- of *bh(e)rū/ŭ-.276 Athenaios vermeldt dat Hekataios (van Miletos, Grieks schrijver van geografie en geschiedenis, 560-480 v. Chr.277) de afkomst van het woord βρῦτος toeschrijft aan de Paionen, die volgens Kretschmer waarschijnlijk uit Illyrië afkomstig waren:278 Ἐν δὲ τῇ τῆς Εὐρώπης περιόδῳ Παίονάς φησι πίνειν βρῦτον ἀπὸ τῶν κριθῶν καὶ παραβίην ἀπὸ κέγχρου καὶ κόνυζαν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 10.67.28-31)279 Over het algemeen wordt aangenomen dat het Thrakische *brūtia rechtstreeks in het Latijn overgenomen als het substantief defrutum (‘de ingedikte most, mostsap’), wat eigenlijk een verbaal substantief is (‘het uitgekookte’, ‘het vergiste’) van (de)ferv(e)o, defervesco (‘uitgisten’).280 Βρύτεα heeft ook sporen nagelaten in het Latijnse brisa (‘wijnbezinksel’). 281 Weise en MeyerLübke halen immers behalve brisa nog andere Latijnse woorden aan om te bewijzen dat de Latijnse ī kan vereenkomen met de Oudgriekse ῡ, waaronder serpillum (= ἕρπυλλον), incitoga (= ἐγγυθήκη), sirbenus (= συρβηνός), en cicinus (= κύκνος).282 Brüch denkt echter dat het Latijnse brisa toch niet uit het Oudgriekse βρύτεα stamt, aangezien de evolutie van τ naar s dan moeilijk te verklaren zou zijn. Brisa zou daarentegen uit het Illyrische brisa zijn overgenomen. We weten immers dat in het Albaans (een gevorderd stadium van het Illyrisch) de ū via de ü naar de i en dat de ti naar de s evolueert. Maar deze verandering zou volgens Brüch al in het Illyrisch rond het begin van onze jaartelling plaatsgevonden hebben. 283 In het Nieuwgrieks is geen afleiding van βρύτια teruggevonden.
275
Muller - Thiel - Boer 200111, 155. Beekes - Van Beek 2010, 245; Frisk 1973, 273. 277 Meister1998, 264. 278 Brüch 1922, 245; Kretschmer 1896, 246. 279 Vert. En hij (sc. Hekataios) zegt in zijn beschrijving van Europa dat de Paionen βρῦτον dronken, gemaakt uit gerst, en παραβίην, gemaakt uit gierst, en alant. 280 Beekes - Van Beek 2010, 245; Brüch 1922, 245; Frisk 1973, 273; Prellwitz 1905², 86; Walde - Hofmann 1938, 116. 281 Beekes - Van Beek 2010, 245; Brüch 1922, 241, 244; Diefenbach 1861, 272-273; Frisk 1973, 273; Walde - Hofmann 1938, 116. 282 Brüch 1922, 244; Weise 1882, 34; Meyer-Lübke 1890, 31. 283 Brüch 1922, 244-246. 276
52
Hoofdstuk 4 Graanproducten (boek 3)
4.1
Μᾶζα (3.82.1-9)
Athenaios geeft een overzicht welke soorten μᾶζα door Atheense schrijvers zijn vermeld: Καὶ μᾶζας δ’ ἔστιν εὑρεῖν ἀναγεγραμμένας παρά τε τῷ Τρύφωνι καὶ παρ’ ἄλλοις πλείοσιν. παρ’ Ἀθηναίοις μὲν φύστην τὴν μὴ ἄγαν τετριμμένην, ἔτι δὲ καρδαμάλην καὶ βήρηκα καὶ τολύπας καὶ Ἀχίλλειον· καὶ ἴσως αὕτη ἐστὶν ἡ ἐξ Ἀχιλλείων κριθῶν γινομένη· θριδακίνας τε καὶ οἰνοῦτταν καὶ μελιτοῦτταν καὶ κρίνον .... καλούμενον καὶ σχῆμά τι χορικῆς ὀρχήσεως παρ’ Ἀπολλοφάνει ἐν Δαλίδι. (…) (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.82.1-9)284 Assmann, Hofmann en Prellwitz vertalen μᾶζα met ‘gerstdeeg’, ‘gerstbrood’, Chantraine met ‘gebak’, Liddell en Scott met ‘gerstgebak’. 285 Muller en Thiel vertalen μᾶζα met ‘deeg of pap van gerstemeel’, ‘gerstebrood’.286 In manuscripten wordt μάζα met een ὀξεῖα geschreven, maar Boisacq zegt dat de meeste grammatici het erover eens zijn dat de Attische vorm met een περισπώμενον geschreven wordt: μᾶζα.287 Algemeen wordt aangenomen dat μᾶζα afkomstig is uit het Oudgriekse *μãγ-iα / *μαγγια en is afkomstig van μάσσω (‘kneden’; passieve infinitief aorist: μαγῆναι288). Ook μάγειρος (‘bakker’) is verwant.289 284
Vert. En μᾶζα (‘gerstgebak’) is vermeld te vinden bij Truphoon (grammaticus, 2de helft 1ste eeuw v. Chr.; Baumbach 2002, 885) en bij vele anderen. Bij de Atheners de φύστη (‘lichte μᾶζα’) die niet erg fijn gemalen is, en ook de καρδαμάλη (μᾶζα gemaakt met κάρδαμον, ‘tuinkers’), de βήρηξ, de τολύπαι (‘bolvormige μᾶζαι’) en het Ἀχίλλειον; en misschien is deze laatste gemaakt van Ἀχιλλείων κριθῶν (‘fijne soort gerst’); en θριδακίναι (μᾶζαι klaargemaakt met θριδακίνη, ‘sla’), οἰνοῦτταν (‘μᾶζα gemengd met wijn, water, en olie’), μελιτοῦτταν (‘honing-μᾶζα’) en κρίνον (‘μᾶζα-brood’), ... zoals ook een koordansfiguur wordt genoemd door Apollophanes (Attische Oude Komediedichter; Hidber 1996, 891) in zijn Δαλίς). (…). 285 Assmann 1908, 199; Chantraine 1933, 99; Hofmann 1949, 187; Liddell - Scott 1968 s.v. μᾶζα; Prellwitz 1905², 277. 286 Muller - Thiel - Boer 200111, 446. 287 Boisacq 19504, 599. 288 Beekes - Van Beek 2010, 890.
53
Assmann vermoedt dat μᾶζα, die genuttigd werd bij de Spartanen, een Semitische herkomst heeft, namelijk in het Hebreeuwse mazah / maṣṣāh, de matse (ongezuurd brood) van de joden. Maar Beekes en Van Beek zijn het hiermee niet eens. Het Hebreeuwse mazah / maṣṣāh zou volgens hen veeleer een leenwoord zijn uit het Griekse μᾶζα.290 In het Latijn vinden we bijvoorbeeld de leenwoorden massa (‘klomp’, ‘massa’). Volgens Leumann is massa echter niet van deze betekenis van μᾶζα met περισπώμενον (‘brooddeeg’), maar van μάζα met ὀξεῖα (‘(metalen) klompen’) afkomstig. Leumann merkt dus een betekenisverschil op tussen μάζα en μᾶζα. 291 In het Nieuwgrieks vinden we nog steeds μάζα (met ὀξεῖα!) terug, met dezelfde betekenis. 292
289
Boisacq 19504, 561; Chantraine 1933, 99; Hofmann 1949, 187; Osthoff 1884, 469; Prellwitz 1905², 277. Assmann 1908, 199; Beekes - Van Beek 2010, 890. 291 Beekes - Van Beek 2010, 890; Leumann 1949, 206. 292 Contopoulos 1868, 246. 290
54
4.2
Σίλφιον (3.58.1-10)
Athenaios citeert Lunkeus van Samos (schrijver en komediedichter, 3de eeuw v. Chr.293), die het heeft over σίλφιον met een gelijkaardige functie als azijn, namelijk als saus. Van Antiphanes (cf. supra) heeft Athenaios dan weer geleerd dat σίλφιον zo typerend is voor Kurene (in het Afrikaanse Lybië): 294 Λυγκεὺς δ’ ὁ Σάμιος, ὁ Θεοφράστου γνώριμος, καὶ τὴν σὺν ὀπῷ χρῆσιν αὐτῆς οἶδεν. ἀναγράφων γοῦν τὸ Πτολεμαίου συμπόσιόν φησιν οὕτως· ‘μήτρας τινὸς περιφερομένης ἐν ὄξει καὶ ὀπῷ.’ τοῦ δὲ ὀποῦ μέμνηται Ἀντιφάνης ἐν Δυσέρωσι περὶ Κυρήνης τὸν λόγον ποιούμενος· ἐκεῖσε δ’ οὐ πλέω ὅθεν διεσπάσθημεν, ἐρρῶσθαι λέγων ἅπασιν, ἵπποις, σιλφίῳ, συνωρίσιν, καυλῷ, κέλησι, μασπέτοις, πυρετοῖς, ὀπῷ. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.58.1-10)295 Alle etymologische woordenboeken, en Liddell en Scott vertalen σίλφιον met ‘silphium’, ‘plant uit Kurene’.296 Muller en Thiel geven naast de vertaling ‘silphium’ de volgende uitleg: ‘Afrikaanse plant, waarvan het sap als geneesmiddel en als specerij gebruikt werd en die zeer kostbaar was’. 297 Naar de mening van Beekes en Van Beek, Frisk en Chantraine is σίλφιον een leenwoord. Chantraine denkt aan een Afrikaanse taal van oorsprong. Ook Specht denkt dat σίλφιον een leenwoord is, en toont aan de hand van de glosse van Hesuchios aan dat de eerste ι van σίλφιον een weergave is van de Lybische ε: Σέλπον· σίλφιον (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Sigma 399) 293
Nesselrath, DNP s.v. Lynkeus [4]. Beekes - Van Beek 2010, 1332; Hofmann 1949, 313; Kretschmer 1937, 58. 295 Vert. Lunkeus van Samos (cf. supra), de leerling van Theophrastos (van Eresos, cf. supra), kende ook gebruik van de baarmoeder van de zeug met silphiumsap. Wanneer hij immers het symposion van Ptolemaios beschrijft, spreekt hij als volgt: ‘een baarmoeder die wordt opgediend in azijn en silphiumsap.’ Antiphanes maakt hier melding van in zijn Δυσέρωσι (‘Ongelukkige Geliefden’), wanneer hij het heeft over Kurene: ‘daarheen vaar ik niet / waarvandaan wij werden weggebracht, vaarwel zeggend / aan iederee n, aan paarden, silphium, koppels renpaarden, / een stengel van silphium, renpaarden, blaadjes van silphium, spanningen. 296 Liddell - Scott 1968 s.v. σίλφιον. 297 Muller - Thiel - Boer 200111, 656. 294
55
Aan σίλφιον is het Latijnse sirpe, ‘sap of melk van de sirpeplant’, ontleend. 298 In het Grieks heb ik σίλφη en σίλφον teruggevonden, met meerdere betekenissen, waaronder ‘laserpitium’ (= ‘silphium’). 299
298 299
Beekes - Van Beek 2010, 1332; Chantraine1968-1980, 1004; Hofmann 1949, 313; Walde - Hofmann 1954, 2,547. Contopoulos 1868, 363.
56
4.3
Ἄρτος (3.73.1-8)
Athenaios schrijft in zijn Δειπνοσοφισταί over Pontianos (paus, 3de eeuw n. Chr. 300), die verschillende soorten ἄρτος opsomt: Προφθάσας δ’ αὐτὸν ὁ Ποντιανὸς ἔφη·‘Τρύφων ὁ Ἀλεξανδρεὺς ἐν τοῖς φυτικοῖς ἐπιγραφομένοις ἄρτων ἐκτίθεται γένη, εἴ τι κἀγὼ μέμνημαι, ζυμίτην, ἄζυμον, σεμιδαλίτην, χονδρίτην, συγκομιστόν - τοῦτον δ’ εἶναί φησι καὶ διαχωρητικώτερον τοῦ καθαροῦ - , τὸν ἐξ ὀλυρῶν, τὸν ἐκ τιφῶν, τὸν ἐκ μελινῶν. γίνεται μέν, φησίν, ὁ χονδρίτης ἐκ τῶν ζειῶν· ἐκ γὰρ κριθῆς χόνδρον μὴ γίνεσθαι. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.73.1-8)301 Alle etymologische woordenboeken, en Muller en Thiel zijn het eens dat ἄρτος ‘brood’ betekent.302 Voor Boisacq is de etymologie onduidelijk. 303 Volgens Prellwitz en Hofmann is ἄρτος een verbaal substantief, gevormd uit de wortel ἀρvan ἀρτύω / ἀρτίζω / ἀραρίσκω (‘klaarmaken’) en de uitgang -τος, en betekent bijgevolg letterlijk zoiets als ‘het klaargemaakte’. Dit is volgens Frisk, Beekes en Van Beek, en Carnoy een onzekere verklaring, maar toch vindt Frisk dat dit niet uitgesloten mag worden. Carnoy denkt dat ἄρτος terug te voeren is op de wortel werd- (‘gisten’), zoals ook het Oudgriekse ϝάρδω (‘nat maken’). Pisani beweert dat de term ontleend is aan het Iraanse *arta (‘bloem’, ‘meel’), dat gelijkt op het Avestische aša (‘gemalen’) en het Perzische ārδ (‘bloem’, ‘meel’), elk afkomstig uit dezelfde Indogermaanse wortel ἀλ- (‘malen’), zoals ook het Oudgriekse werkwoord ἀλέω (‘malen’). Chantraine vindt deze hypothese onwaarschijnlijk. Beekes en Van Beek weerleggen deze theorie ook, door de Mukeense vorm a-to-po-qo (uitgesproken als artopokwos; ‘bakker’) aan te halen, die erop wijst dat ἄρτος reeds in het Mukeens bestond.
300
Heimgartner 2001, 134. Vert. Maar Pontianos was hem voor en zei: ‘Truphoon van Alexandreia (cf. supra) zet de soorten brood uiteen in zijn Geschiedenis van de planten, als ik me het enigszins herinner: gerezen, ongerezen, gemaakt van fijne bloem, van grutten, van ongezeefd meel - hij zegt dat dit zelfs laxerender is dan dat van zuiver meel - , uit tweekoren, uit eenkoren, en uit gierst. Het brood van grutten wordt gemaakt van tweekoren, want dat brood van grutten zou niet kunnen gemaakt worden van gerst. 302 Muller - Thiel - Boer 200111, 124. 303 Boisacq 19504, 84. 301
57
Bij Hubschmid vinden we de gelijkenis terug tussen ἄρτος en het Baskische arto (‘maïs(brood)’) en het Oudspaanse artal (‘soort gebak’). De stam ἀρτ- van ἄρτος zou bijgevolg tegelijkertijd ook de wortel zijn. Met deze geleerde daarentegen is Frisk het wel eens.304 Ἄρτος bestaat nog steeds in het Nieuwgrieks, met dezelfde betekenis. 305 In het Latijn bestaan artopta (‘bakvorm voor brood’) en artopticius (‘in een pan gebakken’).306
304
Beekes - Van Beek 2010, 143; Boisacq 1950 4, 84; Carnoy 1955, 10; Chantraine 1968-1980, 118; Frisk 1973, 156; Hofmann 1949, 25; Prellwitz 1905², 56. 305 Contopoulos 1868, 63. 306 Pinkster 2009 s.v. artopta, artopticius.
58
4.4
Ἄλφιτον (3.77.1-9)
Athenaios neemt de beschrijving van Archestratos van Sicilië (2de helft van de 4de eeuw v. Chr.307) over van het allerbeste gerstmeel in zijn gedicht Γαστρονομία, dat alleen in Lesbos te vinden is: Ἀρχέστρατος δ’ ἐν τῇ Γαστρονομίᾳ περὶ ἀλφίτων καὶ ἄρτων οὕτως ἐκτίθεται· (…) πρῶτα μὲν οὖν δώρων μεμνήσομαι ἠυκόμοιο Δήμητρος, φίλε Μόσχε· σὺ δ’ ἐν φρεσὶ βάλλεο σῇσιν. ἔστι γὰρ οὖν τὰ κράτιστα λαβεῖν βέλτιστά τε πάντων, εὐκάρπου κριθῆς καθαρῶς ἠσσημένα πάντα, ἐν Λέσβῳ κλεινῆς Ἐρέσου περικύμονι μαστῷ, λευκότερ’ αἰθερίας χιόνος. θεοὶ εἴπερ ἔδουσιν ἄλφιτ’, ἐκεῖθεν ἰὼν Ἑρμῆς αὐτοῖς ἀγοράζει. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.77.1-9)308 Hesuchios geeft in zijn lexicon ἀλήφατα en ἄλευρα als synoniemen voor ἄλφιτα:309 Ἀλήφατα· ἄλφιτα, ἢ ἄλευρα. (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Alpha 3073.1)310 In het Ἐτυμολογικὸν Μέγα wordt de term als volgt beschreven: Ἄλφιτον· (…) κυρίως τὰ ἀπὸ τῶν πεφρυγμένων κριθῶν ἀλεσθεισῶν θραύσματα (…). (Ἐτυμολογικὸν Μέγα 73.17-18)311
307
Degani - Schmitt-Pantel 1996, 988. Vert. Archestratos vertelt als volgt over gerstmeel en brood in zijn Gastronomie: “(…) Eerst zal ik dus de geschenken van de schoongelokte Demeter vermelden, mijn vriend Moschos; en vertrouw jij dit toe aan je hart. Want het zijn de beste om te krijgen en de voortreffelijkste van allemaal, allen op een zuivere manier geselecteerd uit vruchtbare gerst, witter dan de sneeuw in de lucht, op Lesbos op de door golven omringde borstvormige heuvel van het bekende Eresos. Als het zo is dat de goden gerstmeel eten, komt Hermes dat hier voor hen kopen.” 309 Boisacq 19504, 48; Chantraine 1968-1980, 67; Specht 1947, 68. 310 Vert. Ἀλήφατα: gerstemeel of tarwemeel. Lange tijd werd ἀλήφατα onterecht als ἀλίφατα gespeld, wat tot talrijke verkeerde etymologieën leidde. Deze heb ik in dit werk niet vermeld. 311 Vert. Ἄλφιτον: zeker de korstjes van de geroosterde gemalen gerstkorrels. 308
59
Eustathios van Konstantinopel (monnik en diaken, later aartsbisschop van Thessalonike, 12de eeuw n. Chr.312) beschrijft ἄλφιτα als volgt in zijn commentaar op de Ὀδύσσεια: Ἄλειαρ τὸ ἀπὸ πυρῶν ἄλευρον, καθάπερ ἄλφιτον τὸ ἀπὸ κριθῆς (…). (Eustathios, Παρεκβολαὶ εἰς τὴν Ὁμήρου Ὀδύσσειαν 2.228.26-27)313 Liddell en Scott, Autenrieth en Hofmann volgen deze lexicograaf en deze commentator: ze geven ‘gerstgrutten’ en ‘gerstmeel’ als vertaling van ἄλφιτα.314 Ook Beekes en Van Beek geven ‘gerstgrutten’ als vertaling.315 Ἄλφιτον wordt bij Muller en Thiel vertaald als ‘gerstemeel’, ‘(gerstemeel)pap of drank’. 316 Hermann, Kieckers, Szemenéryi, Beekes en Van Beek, Boisacq, Ehrlich, Benveniste en Chantraine verklaren ἄλφιτον uit ἄλφι, een oud athematisch substantief. 317 Volgens Hofmann zijn het inderdaad synoniemen van elkaar. 318 Hermann, Kieckers, Beekes en Van Beek, Boisacq, Ehrlich, Benveniste en Chantraine menen dat de oorspronkelijke genitief *ἄλφατος was, gevormd uit ἄλφṇ-tος.319 Maar Szemenéryi weerlegt dat ἄλφι als genitief ooit *ἄλφατος heeft gehad. Volgens hem was de oude genitief van ἄλφι *ἄλφιος. Kieckers en Szemenéryi zijn het er wel allebei over eens dat de genitief ἄλφιτος tot stand is gekomen naar analogie met het leenwoord *melit (Attisch: μέλι, ‘honing’), genitief: μέλιτος.320 Over het algemeen wordt ἄλφιτον gezien als een nieuwe eenvoudigere (want thematische) enkelvoudsvorm van ἄλφιτα, dat dus oorspronkelijk alleen maar van ἄλφι het meervoud was. Kieckers meent dat de vorming van deze nieuwe vorm in de homerische tijd is gebeurd, aangezien de nieuwe genitief ἀλφίτου reeds voorkomt in Ἰλιάς 11.631, Ὀδύσσεια 2.355, 14.429.321
312
Vassis 1998, 313. Vert. Ἄλειαρ (sc. is) het tarwemeel afkomstig van tarwe, zoals gerstmeel van gerst. 314 Autenrieth 1895, 18; Liddell - Scott 1968, 74; Hofmann 1949, 14; Prellwitz 1905², 29. 315 Beekes - Van Beek 2010, 77. 316 Muller - Thiel - Boer 200111, 40. 317 Beekes - Van Beek 2010, 77; Benveniste 1935, 7; Chantraine 1968-1980, 67; Ehrlich 1905, 55; Moritz 1949, 115; Szemerényi 1971, 654. 318 Hofmann 1949, 14. 319 Beekes - Van Beek 2010, 77; Benveniste 1935, 7; Chantraine 1968-1980, 67; Ehrlich 1905, 55; Moritz 1949, 115; Szemerényi 1971, 654. 320 Kieckers 1923, 184; Szemerényi 1971, 654. 321 Frisk 1973, 81; Kieckers 1923, 184; Szemerényi 1971, 654. 313
60
Beekes en Van Beek waren het dus niet eens met Pisani’s hypothese dat ἄρτος zou afkomstig zijn van ἀλέω (cf. vorige paragraaf), maar vermoeden nu wel (zoals gebruikelijk sinds Schulze) dat ἄλφιτον (‘gerstmeel’) verwant is met dit werkwoord.322 Meestal wordt ἄλφιτον beschouwd als behorend tot de woordfamilie van het adjectief ἀλωφός / ἀλφός (‘witte plek op de huid’, ‘witte uitslag’, ‘lepra’) en van het Latijnse albus (‘wit’), dat afkomstig is van het Proto-Indo-Europese *albhos. Homeros combineert immers vaak de term ἄλφιτον met het adjectief λεῦκος, bijvoorbeeld:323 Βοῦν δ’ -ἱερεύσαντες μέγαν ἄμφεπον·αἳδὲ γυναῖκες δεῖπνον ἐρίθοισιν λεύκ’ ἄλφιτα πολλὰ πάλυνον. (Homeros, Ἰλιάς 18.559-560)324 Specht meent dat ondanks het feit dat de Proto-Indo-Europese *albhos een a bevat, het toch ook met ὄλυρα (‘tweekoren’325) in verband kan staan.326 Boisacq en Hofmann zien een relatie tussen ἄλφιτον en het Albanese élp-bi (‘gerst’), herleid uit het Proto-Indo-Europese *albhī (meervoud),327 maar voor Moritz is dit geen voldoende aanwijzing dat ἄλφιτον noodzakelijk gerst betekent: het zou nog steeds op elke andere soort wit graan kunnen duiden, en wordt daarom het best met de algemene term ‘grutten’ of ‘gepeld graan’ vertaald. 328 Ἄλφιτον is dus volgens de recentste etymologische verklaring van Beekes en Van Beek afkomstig van ἄλφι en het werkwoord ἀλέω. Ἄλφιτον bestaat nog steeds in het Nieuwgrieks, met dezelfde betekenis.329 In het Latijn vind ik geen leenwoord terug.
322
Beekes - Van Beek 2010, 77; Specht 1947, 114. Chantraine 1968-1980, 67; Curtius 1879, 275; Frisk 1973, 81; Hofmann 1949, 14; Kuhn 1855, 109-110; Moritz 1949, 114; Prellwitz 1905², 29; Specht 1947, 68, 114. 324 Vert. En de vrouwen besprenkelden het (i.e. het vlees) met veel wit gerstmeel als avondmaal voor de werknemers. 325 Liddell-Scott 1968, 1220. 326 Specht 1947, 68, 114. 327 Beekes - Van Beek 2010, 77; Boisacq 19504, 48; Hofmann 1949, 14; Prellwitz 1905², 29; Szemerényi 1971, 654. 328 Moritz 1949, 113, 115. 329 Contopoulos 1868, 22. 323
61
4.5
Λάγανον (3.74.55-62)
Bij Aristophanes van Athene (Oude Komediedichter, 5de eeuw v. Chr. 330), overgenomen door Athenaios, leren we dat λάγανον gebakken wordt. Deze laatste beschrijft λάγανον als licht en niet voedzaam, maar niet zo licht als ἐπανθρακίς of ἀπανθρακίς: Λάγανον. τοῦτο ἐλαφρόν τ’ ἐστὶ καὶ ἄτροφον, καὶ μᾶλλον αὐτοῦ ἔτι ἡ ἐπανθράκις καλουμένη. μνημονεύει δὲ τοῦ μὲν Ἀριστοφάνης ἐν Ἐκκλησιαζούσαις φάσκων· λάγανα πέττεται, τῆς δ’ ἀπανθρακίδος Διοκλῆς ὁ Καρύστιος ἐν αʹ Ὑγιεινῶν οὑτωσὶ λέγων· ‘ἡ δ’ ἀπανθρακίς ἐστι τῶν λαγάνων ἁπαλωτέρα.’ (Athenaios Δειπνοσοφισταί 3.74.55-62)331 Boisacq, Chantraine, Hofmann, en Liddell en Scott definiëren λάγανον als ‘dun gebak’, ‘pannenkoek’, ‘dunne, grote koek’.332 Λάγανον is verwant aan het adjectief λαγαρός (‘slap’, ‘zacht’, ‘dun’), en afkomstig van het Sanskriete ślakṣṇaḥ (‘glad’, ‘slap’, ‘zacht’, ‘flexibel’, ‘buigzaam’, ‘dun’), 333 welke vorm op zijn beurt waarschijnlijk weer een voortzetting is van het Proto-Indo-Europese *lakana- met de wortel (s)lak- of (s)lag-.334 In het Latijn vinden we λάγανον nog terug in de vorm laganum. Ook langueo (‘slap zijn’) en languor (‘slapheid’) zijn volgens Prellwitz hiermee in verband te brengen. 335 In het Nieuwgrieks heb ik niet teruggevonden in verband met λάγανον.
330
Nesselrath 1996, 1122-1130. Vert. Λάγανον. Dit is licht en niet voedzaam, en de zogenaamde ἐπανθρακίς nog meer dan dit. Aristophanes maakt hiervan melding in zijn Ekklesiazousai wanneer hij beweert: “Λάγανα worden gebakken”, en van de apanthrakis Diokles van Karustos (arts, 4de-3de eeuw v. Chr.; Nutton 1997, 610) in het eerste boek van zijn Ὑγιεινά (‘Gezondheidsleer’) wanneer hij als volgt spreekt: “De ἀπανθρακίςis malser dan de λάγανα”. 332 Boisacq 19504, 548; Chantraine 1968, 611; Hofmann 1949, 170; Prellwitz 1905², 256. 333 Boisacq 19504, 548; Hendriksen 1938, 27. 334 Boisacq 19504, 548; Fick 1909, 356. 335 Hofmann 1949, 170; Prellwitz 1905², 256. 331
62
4.6
Καπύρια (3.79.29-35)
In de Δειπνοσοφισταί kunnen we lezen, dat het Latijnse woord voor καπύρια tracta is. Zoals in het ἀρτολάγανον wordt er wijn, peper, melk en een beetje olie of vet aan toegevoegd: Ὁ δὲ στρεπτίκιος ἄρτος συναναλαμβάνεται γάλακτι ὀλίγῳ, καὶ προσβάλλεται πέπερι καὶ ἔλαιον ὀλίγον· εἰ δὲ μή, στέαρ. εἰς δὲ τὸ καλούμενον ἀρτολάγανον ἐμβάλλεται οἰνάριον ὀλίγον καὶ πέπερι γάλα τε καὶ ἔλαιον ὀλίγον ἢ στέαρ. εἰς δὲ τὰ καπύρια τὰ καλούμενα τράκτα μίξεις ὥσπερ καὶ εἰς ἄρτον.’ (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.79.29-35)336 Beekes en Van Beek en Frisk vertalen καπύρια met ‘droog brood’. Καπύρια is afgeleid van καπυρός (‘droog’, ‘broos’, ‘krakend’, ‘helder van stem’), en afkomstig van *καπύω (‘roken’). Het betekent letterlijk dus ‘rook afgevend’, ‘verbrand’. 337 Walde en Pokorny denken dat καπύρια eerder afkomstig is van κατα- en -πυρός (<πυρόω). Maar Frisk is hiervan niet overtuigd.338 In het Nieuwgrieks noch in het Latijn ben ik een geëvolueerde vorm van καπύρια tegengekomen.
336
Vert. Στρεπτίκιος ἄρτος (‘gedraaid brood’) wordt samen met een beetje melk klaargemaakt, en een beetje peper en olie; of toch tenminste vet. Maar in het zogeheten ἀρτολάγανον (‘hartig gebak’) wordt er een klein beetje wijn, peper, melk en een beetje olie of vet gedaan. En in de καπύρια (‘soort droog gebak’; Beekes - Van Beek 2010, 640; Legrand 1907, 16), die (sc. door de Romeinen) tracta worden genoemd, dezelfde mengelingen als in het ἀρτολάγανον. 337 Beekes - Van Beek 2010, 640; Frisk 1973, 784. 338 Legrand 1907, 16; Walde - Pokorny 1927-1932, I 379.
63
4.7
Κύβος (3.80.24-27)
Athenaios legt het begrip κύβος uit als een vierkantig stuk brood met anijs, kaas en olijfolie, en verwijst hiervoor naar het Ὀψαρτυτικόν (‘Kookboek’339) van Herakleides van Surakousai, die vermoedelijk in de 4de eeuw v. Chr. leefde: 340 Πόθεν ὑμῖν εἰδέναι ὅτι καὶ κύβοι, οὐχ οὓς ἀεὶ μεταχειρίζεσθε, ἄρτοι εἰσὶ τετράγωνοι, ἡδυσμένοι ἀννήθῳ καὶ τυρῷ καὶ ἐλαίῳ, ὥς φησιν Ἡρακλείδης ἐν Ὀψαρτυτικῷ; (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.80.24-27)341 Kύβος werd daarnaast ook gebruikt met de volgende betekenissen: ‘kom’ 342, ‘holte of nummerteken/oog op een dobbelsteen’ en vandaar ook ‘bikkel’, ‘dobbelsteen’ zelf, en ‘stuk gezouten vis’. De betekenis ‘holte voor de heup bij vee’, ‘wervel’, ‘koot’, ‘darmsbeenholte’ is vermoedelijk een verwarring met het Gothische hups (‘heup’). Waarschijnlijk is de betekenis die Athenaios gebruikt heeft, bepaald naar de vorm van de dobbelsteen. In het Latijn is de vorm cubus blijven bestaan in de betekenissen ‘kubus’, ‘dobbelsteen’, ‘kubusgetal’, ‘kubiek’, ‘derdemachtsgetal’343 en cubitum of cubitus als ‘elleboog’, waarbij echter dus een bolle kromming in plaats van een holte is bedoeld. 344 Wat betreft de etymologie wijst Carnoy op het verband met het Indo-Europese *geubh en *keu (‘buigen’), waar ook het Oudgriekse κυφός (‘gebogen’) vandaan komt. Prellwitz denkt dat er misschien een verband is met κύμβη (‘drinkkom’).345 Deze betekenis ‘buigen’ is beperkt tot het ‘zich bukken om te gaan liggen’ in de Latijnse werkwoorden cubare (‘liggen’) en cumbere (‘gaan liggen’).346 Volgens Beekes en Van Beek is cubitus een afgeleide van cumbere. 347 Kύβος bestaat in het Nieuwgrieks nog in de betekenis ‘blokje’, ‘dobbelsteen’. 348
339
Liddell - Scott 1968, 1282. Schmitt-Pantel 1998, 373. 341 Vert. Hoe zouden jullie moeten weten dat κύβοι, niet welke die jullie altijd gebruiken (sc. dobbelstenen), vierkantige sneden brood zijn, die lekker zijn gemaakt met anijs, kaas en olijfolie, zoals Herakleides zegt in zijn Kookboek? 342 Hofmann 1949, 164. 343 Beekes - Van Beek 2010, 795; Boisacq 1050 4, 528; Frisk 1973, 39; Kretschmer 1928, 89; Muller - Thiel - Boer 200111, 423; Prellwitz 1905², 249; Walde - Hofmann, 1938, 297. 344 Boisacq 10504, 528; Hofmann 1949, 164; Kretschmer 1928, 89. 345 Carnoy 1955, 18; Prellwitz 1905², 249. 346 Boisacq 19504, 528. 347 Beekes - Van Beek 2010, 795. 348 Contopoulos 1868, 232. 340
64
4.8
Χόνδρος (3.100.27-39)
Athenaios citeert Nikandros uit Kolophoon (dichter, 3de eeuw v. Chr.349) betreffende het bereiden van χόνδρος, die opgediend moet worden met een soort soep of saus van een lam, van een geitje of van een vogel. Διὰ τούτων, ὦ θαυμασιώτατε, ὑπογράφει ὁ Νίκανδρος τὴν χρείαν τοῦ τε χόνδρου καὶ τῆς ἐπτισμένης κριθῆς, ἐπιχεῖν κελεύων ἀρνὸς ἢ ἐρίφου ζωμὸν ἢ ὄρνιθος. τὰ μὲν οὖν χίδρα, φησίν, μὲν ἐν θυείᾳ, μίξας δ’ ἔλαιον αὐτοῖς ἀναφύρασον, ἡνίκ’ ἂν ἕψηται. τὸν ἐκ τῆς τοιᾶσδε σκευῆς ἀναβρομοῦντα ζωμὸν πυκνότερον τῇ ζωμηρύσει καταμίγνυε, μηδὲν ἕτερον ἐπεγχέων, ἀλλ’ αὐτὸν ἀπ’ αὐτοῦ ἀρυόμενος πρὸς τὸ μηδὲν ὑπερζέσαι τοῦ πιμελεστέρου. διὸ καί φησι, κατάπνιγε τὸ ὑπερζέον ἐπιθεὶς πῶμα· τὸ γὰρ κρῖμνον οὕτω φωκτὸν γινόμενον ἀνοιδεῖ. τελευταῖον δὲ πρᾴως χλιαρὸν γενόμενον κοίλοις προσφέρου τοῖς μύστροις. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.100.27-39)350 Χόνδρος wordt door alle etymologische woordenboeken, en door Muller en Thiel in het algemeen vertaald als ‘korrel’, van zout, van wierook, enz., en in het bijzonder als ‘gort’ (= gepelde gerst), ‘graan’, ‘zaadje’. 351 Het substantief χόνδρος was oorspronkelijk *χρόνδρος. Maar door dissimilatie is de eerste ρ weggevallen.352 *Χρόνδρος gaat op zijn beurt terug op de stam *g(h)ren-d(h)-. Deze zelfde wortel *ghren- vinden we ook terug in bijvoorbeeld het werkwoord χραίνω (‘(be)strijken’). De wortel *g2hr-en- is dan weer afkomstig van *g2her- (fijnwrijven, vermalen). 353 Gordon, Szemerényi en Wagner echter denken dat χόνδρος zijn oorsprong vindt in het Semitisch, met name in het Ugaritische ḫnderṯ (‘oude tarwe’, een soort paardenvoer).354 349
Fantuzzi 2000, 898-900. Vert. Met voorgaande woorden, zeer verwonderde man, wijst Nikandros op het gebruik van de χόνδρος en van gezift graan, terwijl hij aanspoort om er soep van een lam, een geitje of van een vogel over te gie ten: “Stamp de grutten in een vijzel,” zegt hij, “meng er olie mee en roer goed, totdat het kookt. Wanneer na deze voorbereiding de soep gekookt is, roer het dan dikker met d e soeplepel, zonder er nog iets anders aan toe te voegen, maar neem het water eraf opdat niets van het vettigste zou overkoken.” Daarom zegt hij ook: “Plaats een deksel terwijl het kookt en stoof het: want wanneer het gerstmeel op deze manier verhit word t, zwelt het op. En wanneer het ten slotte wat is afgekoeld, eet het dan met holle stukjes brood.” 351 Muller - Thiel - Boer 200111, 802. 352 Boisacq 19504, 1066; Fick 1909, III,140; Hofmann 1949, 421; Prellwitz 1905², 512; Sommer 1914, 51; Walde - Hofmann 1938, 545; Walde - Pokorny 1927-1932, I 656. 353 Boisacq 19504, 1066; Hofmann 1949, 421; Persson 1891, 72; Prellwitz 1905², 512; Walde 1906, 100; Walde - Hofmann 1938, 545; Walde - Pokorny 1927-1932, I 656. 354 Brandenstein 1948, 138; Gordon 1955, 53; Wagner 1958, 60. 350
65
Beekes en Van Beek vermelden dat ook het niet-Indo-Europese *χόρδ-ρος de oorsprong kan zijn van χόνδρος, dat door dissimilatie tot stand kwam, net zoals van χέραδος (‘grind’). In het Latijn gebruikte men het uit χόνδρος voortgekomen werkwoord frendo, vermoedelijk om de betekenis ‘malen’, ‘breken’ (maar ook: ‘met de tanden knarsen’) uit te drukken. De f verklaren Muller en Walde met de invloed van het werkwoord fri(c)o (‘wrijven’).355 Het Nieuwgriekse substantief χόνδρος betekent nu niet meer ‘korrel’, maar net als χονδρότης alleen nog ‘dikte’, ‘grootte’, ‘grofheid’, ‘ruwheid’. Naar analogie heeft het van χόνδρος afgeleide adjectief χονδρός zijn betekenis ‘korrelig’ verloren. Alleen de latere betekenis ‘groot, dik’ (vanaf de 5de eeuw n. Chr.) is blijven bestaan. Χονδρός kan nu ook als χοντρός worden gespeld. Behalve in de substantieven χόνδρος en χονδρότης, en in het adjectief χονδρός / χοντρός leeft χόνδρος ook verder in het werkwoord χοντραίνω (‘opeten’).356
355
Boisacq 19504, 1066; Chantraine 1968-1980, 1268; Edmonds 1906, 175; Fick 1909, III,140; Fröhde 1869, 313; Muller 1921, 185186; Prellwitz 1905², 512; Walde 1906, 100; Walde - Hofmann 1938, 545; Walde - Pokorny 1927-1932, I 656; Zupitza 1896, 177. 356 Chantraine 1968-1980, 1268; Contopoulos 1868, 442-443.
66
4.9
Σεμίδαλις (3.83.4-11)
Athenaios schrijft dat in het werk van Diphilos van Siphnos (arts, 3de eeuw v. Chr.357) te lezen is dat het brood, bereid met σεμίδαλις het beste is, op het brood van gerstkoren na: Δίφιλος μὲν ὁ Σίφνιος ἐν τῷ περὶ τῶν προσφερομένων τοῖς νοσοῦσι καὶ τοῖς ὑγιαίνουσιν ‘ἄρτοι, φησίν, οἱ ἐκ πυρῶν κριθίνων εἰσὶ πολυτροφώτεροι καὶ εὐοικονομητότεροι καὶ τὸ ὅλον κρείττονες, εἶθ’ οἱ σεμιδαλῖται, μεθ’ οὓς οἱ ἀλευρῖται, εἶθ’ οἱ συγκομιστοὶ ἐξ ἀσήστων ἀλεύρων γινόμενοι· οὗτοι γὰρ πολυτροφώτεροι εἶναι δοκοῦσι.’ (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 3.83.4-11)358 De etymologische woordenboeken vertalen σεμίδαλις als ‘fijnste tarwebloem’, ‘fijne bloem’. Bij Muller en Thiel vinden we ‘fijn tarwemeel’ als vertaling.359 Lafon weet zeker dat σεμίδαλις geen Oudgriekse herkomst heeft.360 Hofmann vermoedt dat ze een Oriëntaalse oorsprong heeft. Ook Beekes en Van Beek denken aan een Semitische taal, aangezien het Syrische səmīdā en het Assyrische samīdu ook ‘fijne bloem’ betekenen.361 Boisacq en Meillet echter denken aan een taal uit het Middellandse Zeegebied als oorsprong van σεμίδαλις. Het Proto-Indo-Europees kan eruit hebben gezien als *bhs-em-, verwant met *bhas- (‘ slijpen’). Prellwitz denkt dat ψωμός (‘hap’) ook van *bhs-em- komt.362 De Latijnse woorden simila en similago (<*sem; ‘fijne tarwebloem’) zouden van σεμίδαλις afkomstig zijn. 363 In het Nieuwgrieks betekent σεμίδαλις nog altijd ‘fijne bloem’. 364
357
Nutton 1997, 682. Vert. Diphilos van Siphnos zegt in zijn werk over de diëten voor de zieken en de gezonden: “Ἄρτοι van gerstkoren zijn voedzamer, makkelijker verteerbaar en in elk opzicht beter, vervolgens de σεμιδαλῖται (ἄρτοι van σεμίδαλις), daarna de ἀλευρῖται (ἄρτοι van ἄλευρα, gewone ‘tarwebloem’), vervolgens de συγκομιστοὶ, gemaakt van gezeefde tarwebloem: want die eerstgenoemde schijnen voedzamer te zijn.” 359 Muller - Thiel - Boer 200111, 653. 360 Lafon 1934, 35. 361 Beekes - Van Beek 2010, 1320; Hofmann 1949, 309; Lafon 1934, 34. 362 Beekes - Van Beek 2010, 1320; Boisacq 19504, 859; Kretschmer 1937, 34; Lafon 1934, 35; Prellwitz 1905², 408. 363 Beekes - Van Beek 2010, 1320; Hofmann 1949, 309; Lafon 1934, 34. 364 Contopoulos 1868, 361. 358
67
Hoofdstuk 5 Zuivel (boek 14)
5.1
Τυρός (14.76.1-8)
Athenaios schrijft dat bij Philemoon (cf. supra) in zijn Σικελικός (‘De Siciliër’) te lezen staat dat er in Sicilië lekkere tυρός geproduceerd werd: Ἐπεὶ δὲ καὶ ‘Σικελίας αὔχημα τροφαλὶς’ ἥδ’ ἐστί σοι, φίλοι, λέξωμέν τι καὶ περὶ τυρῶν. Φιλήμων μὲν γὰρ ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ Σικελικῷ· A. ἐγὼ πρότερον μὲν ᾠόμην τὴν Σικελίαν ἓν τοῦτ’ ἀπότακτον αὐτὸ τοὺς τυροὺς ποιεῖν καλούς. ἔτι ταῦτα προσετίθην ἀκηκοώς, ἱμάτια ποικίλ’ εἰ λέγοι τις Σικελικά. B. σκεύη μὲν οὖν καὶ κτήματ’ ᾠόμην φέρειν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.76.1-8)365 Tυρός vinden we terug op inscripties uit Pulos (PY Un 718,4 en 1185,2), waar we het Mukeense TU + RO2 lezen.366 Alle etymologische woordenboeken, en Muller en Thiel zijn het er unaniem over eens dat τυρός ‘kaas’ betekent.367 Tυρός (‘kaas’) moet volgens Prellwitz verbonden worden met het substantief τύρβη (‘verwarring’, beroering’), oorspronkelijk *turga. Hieraan zou het Latijnse turba ontleend zijn. 368
365
Vert. Maar aangezien hier ‘τροφαλίς (‘verse kaas’), de trots van Sicilië’ voor ons staat, laten we, vrienden ook iets over τυροί (‘kazen’) zeggen. Want Philemoon (Nieuwe Komediedichter, 4de-3de eeuw v. Chr.; Nesselrath 2000 784) zegt in zijn werk Σικελικός (‘De Siciliër’): “A. Ik meende vroeger dat Sicilië slechts deze ene bijzonderheid, de lekkere kazen, kon maken. Ik voegde ook deze dingen toe, toen ik ze had vernomen, namelijk dat, als iemand zou spreken over veelkleurige mantels, het Siciliaanse waren. B. Ik meende dus dat Sicilië uitrustingen en materialen voortbracht. 366 Ruijgh 1967, 275. 367 Muller - Thiel - Boer 200111, 744. 368 Prellwitz 1905², 471.
68
Maar Beekes en Van Beek menen dat τυρός fonologisch onmogelijk terug te voeren is op het Proto-Indo-Europese tṷer- (‘roeren’), de wortel van τύρβη, maar wel op *teuH- (‘sterk zijn, zwellen’), waar bijvoorbeeld ook het Russisch Kerkslavische tyti (‘vet worden’) vandaan komt. Vanaf Solmsen wordt over het algemeen aangenomen dat τυρός afkomstig is van het woord τυργός. Samen met de Avestische stammen tūiri- (‘kaas geworden melk’, ‘kaasachtige melk’) is τυρός afkomstig van het Proto-Indo-Europese *tūri-, dat, zoals Solmsen meent, als basis de wortel tu- (‘zwellen’, ‘overvloedig zijn’) heeft, waaraan het suffix -ro- is toegevoegd. Van τυρός zou het Latijnse woord turunda (‘bol deeg om ganzen vet te mesten’) afgeleid zijn, 369 en misschien ook turio (‘jonge tak’) en turgeo (‘opgeblazen worden’). 370 Het Nieuwgriekse τυρός betekent nu ‘kwark’.371
369
Beekes - Van Beek 2010, 1520; Hofmann 1949, 379; Lidén 1934, 9; Ruijgh 1967, 275; Solmsen 1909b, 112-113. Boisacq 19504, 993; Solmsen 1912, 34. 371 Contopoulos 1868, 415. 370
69
5.2
ᾨόν (14.49.1-9)
Bij Athenaios lezen we een fragment van Antiphanes’ Λεπτίνισκος, waaruit volgens Athenaios blijkt dat eieren tot de tweede gang behoorden: Ἐδίδοτο δὲ καὶ ᾠὸν ἐν τῇ δευτέρᾳ τραπέζῃ, ὥσπερ καὶ λαγῷα καὶ κίχλαι κοινῇ μετὰ τῶν μελιπήκτων εἰσεφέρετο, ὡς Ἀντιφάνης ἐν Λεπτινίσκῳ φησὶν οὕτως· A. οἶνον Θάσιον πίνοις ἄν; Β. εἴ τις ἐγχέοι. Α. πρὸς ἀμυγδάλας δὲ πῶς ἔχεις; B. εἰρηνικῶς ... μαλακὰς σφόδρα, διας μέλιτι προσπαίζειν βίαι. Α. μελίπηκτα δ’ εἴ σοι προσφέροι; Β. τρώγοιμι καί. Α. ᾠὸν δέ; Β. καταπίνοιμ’ ἄν. Α. ἄλλου δεῖ τινος; (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.49.1-9)372 Alle etymologische woordenboeken, en Muller en Thiel vertalen ᾠόν met ‘ei’. 373 Het Ionisch-Attische ᾠόν (<*ωϝι-) werd het hellenistische ὠόν. De Lesbische vorm is ὤιον (ook <*ωϝι-), de Dorische ὤεον (<*ωϝε-). Hesuchios de lexicograaf heeft geschreven dat de Argiven de vorm ὤβεα (<*ωϝε-) gebruikten in plaats van ᾠά:374 Ὤβεα· τὰ ᾠά. Ἀργεῖοι. (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Omega 13.1)375 Het woord ᾠόν zou afkomstig kunnen zijn van *ὠϝι(j)όν of *ὠϝjόν, waarvan de stam het resultaat is van de combinatie van , ṷ en i .376 In het Latijn herkent men ᾠόν in de vorm ovum.377 Via het hellenistische en Nieuwgriekse ὠόν is de equivalent αὐγό(ν) tot stand gekomen.378
372
Vert. Eieren worden opgediend in de tweede gang, zoals ook haas en lijster samen met de honingkoeken werden opgediend, zoals Antiphanes als volgt zegt in zijn Λεπτίνισκος: A. Zou je Thasische wijn drinken? B. Als iemand het voor mij inschenkt. / A. H oe sta je tegenover amandelen? B. Positief … / ze zijn erg zoet, men kan er goed honing mee me ngen. / A. En als iemand jou honingkoeken zou brengen? B. Dat zou ik ook eten. / A. En een ei? B. Dat zou ik ook verorberen. A. Mis je nog iets anders? 373 Muller - Thiel - Boer 200111, 814. 374 Benfey 1839, 22; Chantraine 1968-1980, 1303. 375 Vert. Ὤβεα: de eieren. Argiven; Schindler 1969, 160. 376 Adrados 1950, 416; Schindler 1969, 161. 377 Beekes - Van Beek 2010, 1681. 378 Benfey 1839, 22; Chantraine 1968-1980, 1303; Contopoulos 1868, 72, 451.
70
Hoofdstuk 6 Vis (boek 2, 7 en 9)
6.1
Γάρος (2.75.1-12)
Athenaios citeert een paar fragmenten waarin γάρος voorkomt: Γάρος. Κρατῖνος· ὁ τάλαρος ὑμῶν διάπλεως ἔσται γάρου. Φερεκράτης· ἀνεμολύνθη τὴν ὑπήνην τῷ γάρῳ. Σοφοκλῆς Τριπτολέμῳ· τοῦ ταριχηροῦ γάρου. Πλάτων· ἐν σαπρῷ γάρῳ βάπτοντες ἀποπνίξουσί με. Ὅτι δ’ ἀρσενικόν ἐστι τοὔνομα Αἰσχύλος δηλοῖ εἰπών· καὶ τὸν ἰχθύων γάρον. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 2.75.1-12)379 Prellwitz omschrijft γάρος / γάρον als een ‘bouillon van gezouten vis’, en Wood, en Beekes en Van Beek als een ‘saus of pap gemaakt van pekel en visjes’. De andere etymologische woordenboeken, en Muller en Thiel gebruiken ‘vissaus’, ‘visbouillon’, ‘kaviaar’, ‘pekel’ als vertaling.380
379
Vert. Kratinos (Attische Oude Komediedichter, 5de eeuw v. Chr.; Nesselrath 1999, 816): “Jullie mand zal boordevol γάρος zijn.” Pherekrates (cf. supra): “Zijn snor is besmeurd door de γάρος.” Sophokles (de Attische tragediedichter, 5de eeuw v. Chr.; Zimmerman 2001, 726) in zijn Τριπτόλεμος: “Van de gepekelde γάρος.” Platoon (de Atheense filosoof, 428/7-348/7 v. Chr.; Szlezák 2000, 1095): “Ze zullen mij in een bedorven γάρος dippend verstikken.” Dat het woord mannelijk is, heeft Aischulos (van Athene, de Attische tragediedichter, 525/4-456/5 v. Chr.; Zimmermann 1996, 350), gezegd en aangetoond: “En de γάρος van de vissen”. 380 Muller - Thiel - Boer 200111, 158.
71
Hoewel Athenaios alleen de mannelijke γάρος kent, is ook het onzijdige γάρον een paar keer geattesteerd, zoals bij Straboon (van Amaseia, geograaf en historicus, 1ste eeuw v. Chr. 381), die zegt dat het beste γάρον van de makreel uit Skombraria (het huidige Cabo Palos, oostkust van Spanje382) komt:383 Εἶθ’ ἡ τοῦ Ἡρακλέους νῆσος ἤδη πρὸς Καρχηδόνι, ἣν καλοῦσι Σκομβραρίαν ἀπὸ τῶν ἁλισκομένων σκόμβρων, ἐξ ὧν τὸ ἄριστον σκευάζεται γάρον· (Straboon, Γεωγραφικά 3.4.6.26-29)384 De herkomst is over het algemeen onbekend. Wood echter denkt dat γάρος / γάρον een afleiding is van γράω (‘knabbelen’, ‘eten’), en verwant is met γράστις (‘gras’, ‘groenvoeder’).385 In het Latijn vinden we garum als afgeleide van γάρος / γάρον.386 In het Nieuwgrieks is geen afgeleid woord gevonden.
381
Radt 2001, 1021. Barceló 1998, 618-631. 383 Keller 1909-1913, 337. 384 Vert. Vervolgens reeds het eiland van Herakles bij Karthago, die ze Skombraria noemen naar de daar gevangen makreel (σκόμβρος), waarvan het beste γάρον wordt bereid. 385 Strömberg 1943, 88; Wood 1928, 168. 386 Beekes - Van Beek 2010, 263; Boisacq 1950 4, 141; Frisk 1973, 290-291; Hofmann 1949, 42; Prellwitz 1905², 90; Wood 1928, 168. 382
72
6.2
Ἀφύη (7.22.1-15)
Athenaios schrijft dat zowel de enkelvoudsvorm als de meervoudsvorm gebruikt kunnen worden. Vervolgens citeert Athenaios Aristoteles, die de verschillende soorten ἀφύη opsomt en de ἀφρῖτις ‘schuimvis’ de beste vindt: Ἀφύαι. καὶ ἑνικῶς δὲ ἀφύην λέγουσιν. (…) τῆς δ’ ἀφύης ἐστὶ γένη πλείω· καὶ ἡ μὲν ἀφρῖτις λεγομένη οὐ γίνεται ἀπὸ γόνου, ὥς φησιν Ἀριστοτέλης, ἀλλ’ ἐκ τοῦ ἐπιπολάζοντος τῇ θαλάσσῃ ἀφροῦ, οὗ ἂν ὄμβρων γενομένων πολλῶν σύστασις γένηται. ἑτέρα δ’ ἐστὶν ἀφύηἡκωβῖτις λεγομένη·γίνεται δ’ αὕτη ἐκ τῶν μικρῶν καὶ φαύλων τῶν ἐν τῇ ἄμμῳ διαγενομένων κωβιδίων· καὶ ἐξ αὐτῆς δὲ ταύτης τῆς ἀφύης ἀπογεννῶνται ἕτεραι, αἵτινες ἐγκρασίχολοι καλοῦνται. γίνεται δὲ καὶ ἄλλη ἀφύη ὁ γόνος τῶν μαινίδων καὶ ἄλλη ἐκ τῆς μεμβράδος καὶ ἔτι ἄλλη ἐκ τῶν μικρῶν κεστρέων τῶν ἐκ τῆς ἄμμου καὶ τῆς ἰλύος γινομένων. πάντων δὲ τούτων ἡ ἀφρῖτις ἀρίστη. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.22.1-15)387 Thompson beweert dat het enkelvoud van ἀφύη meestal collectief is gebruikt, maar dat het enkelvoud nooit in het Attisch voorkomt. Dit vinden we immers reeds bij Hesuchios de lexicograaf:388 Ἀφύων τιμή· (…) λέγουσι δὲ Ἀττικοὶ πληθυντικῶς τὰς ἀφύας, ἑνικῶς δὲ οὐδέποτε (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Alpha 8805.1-3)389 Ook de Σοῦδα wijst in dezelfde richting: Πληθυντικῶς δὲ λέγεται, σπανιώτατα δὲ ἀφύην. (Σοῦδα Alpha 4660, 7)390 Prellwitz, en Muller en Thiel gebruiken daarentegen de vertaling ‘ansjovis’.391 Boisacq vertaalt met ‘aarvis’, ‘kleine vis’. 392 387
Vert. Ἀφύαι. Men spreekt ook over ἀφύη in het enkelvoud. (…) Van de ἀφύη zijn er meerdere soorten: een eerste, die schuimvis wordt genoemd, wordt, zoals Aristoteles zegt, niet geboren uit kuit maar uit het drijvende schuim van de zee, waarvan er een toename is nadat er vele regenbuien zijn geweest. Een tweede ἀφύη, waarvan wordt gezegd dat ze op een grondel lijkt, die wordt geboren uit de kleine en luttele grondeltjes die in het zand leven; en uit precies die ἀφύη worden andere geboren, die sardienen worden genoemd. Een andere ἀφύη is de kroost van de sprotten en een andere uit de ansjovis en nog een andere uit de kleine zeebarbelen die uit het zand en uit het slijm worden geboren. Van al deze is de schuimvis d e beste. 388 Liddell - Scott 1968, 294; Thompson 19478, 21. 389 Vert. De eer van ἀφύαι: (…) mensen uit Attike zeggen τὰς ἀφύας in het meervoud, nooit in het enkelvoud; (…). 390 Vert. Het (Sc. ἀφύη) wordt in het meervoud gezegd, zelden ἀφύη (sc. in het enkelvoud).
73
Zowel voor Frisk als voor Boisacq is de etymologie onduidelijk. 393 Toch hebben zich enkele theorieën in verband met de etymologie van ἀφύη gevormd: Ten eerste wijst Ailios Herodianos van Alexandreia (cf. supra) er in zijn Καθολικὴ προσῳδία (‘Algemene prosodie’) op dat het meervoud van ἀφύη niet ἀφυῶν, maar ἀφύων is (3,1.425.13). Om die reden kan de oorspronkelijke nominatief enkelvoud volgens Beekes en Van Beek, en Chantraine waarschijnlijk *ἀφυ-ς zijn geweest.394 Vervolgens vinden we bij Athenaios de etymologische verklaring dat ἀφύη een combinatie zou zijn van een α στερητικόν met het werkwoord φύω (‘geboren worden’) en dus letterlijk ‘ongeboren’ zou betekenen: 395 Ἀφύαι δ’ ὡς ἂν ἀφυεῖς οὖσαι, τουτέστιν δυσφυεῖς· (…) (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.125.10-11)396 Dit bevestigt Meier-Brügger (*ṇ-bhuH-o1-, ‘zonder groei’). De wortel is dus eigenlijk *bhh2u-, een recente vorming vergeleken met het Sanskriete ábhva- ‘monster’ (<*ṇ-bhh2u-o-), namelijk met verlies van de laryngaal H). 397 Deze theorie is volksetymologie naar Frisks mening.398 Bechtel beweert namelijk dat ἀφύη genoemd is naar de kleur,399 aangezien ἀφυώδης en ἀφύω respectievelijk ‘witachtig’ / ‘bleek’ en ‘wit / bleek worden’ betekenen. 400 Frisk gaat hiermee niet akkoord.401 Erotianos (arts en grammaticus, 1ste eeuw n. Chr.402) schrijft daarentegen in zijn Τῶν παρ᾽ Ἱπποκράτει Λέξεων Συναγωγή (‘Glossarium bij de werken van Hippokrates’) dat de kleur ἀφυώδης genoemd is naar de vis ἀφύη:
391
Muller - Thiel - Boer 200111, 141; Prellwitz 1905², 68. Boisacq 19504, 106. 393 Boisacq 19504, 106; Frisk 1973, 197. 394 Beekes - Van Beek 2010, 180; Liddell - Scott 1968, 294. 395 Thompson 19478, 22. 396 Vert. Ἀφύαι (sc. zijn zo genoemd) omdat ze ἀφυεῖς zijn, dat wil zeggen δυσφυεῖς (‘ongeboren’); (…). 397 Cf. Meier-Brügger, M., Griechisch ἀφύη “Bratfischchen”, ved. ábhva- “Unding”, myk. Ortsname a-phu-, MSS 52 (1991), 123125. 398 Als een woord door volksetymologie een verandering ondergaat, wordt hiermee bedoeld dat een leenwoord waarvan de herkomst niet meer bekend is in een woord verandert dat de taalgebruikers wel kunnen begrijpen (in dit geval zou dit volgens Frisk ἀ-φύη kunnen zijn; Frisk 1973, 197); Edmonds 1906, 130-131. 399 Bechtel 1924, 285; Frisk 1973, 197. 400 Liddell - Scott 1986, 294; Prellwitz 1905², 68. 401 Frisk 1973, 197. 402 Nutton 1998, 91. 392
74
Ἀφυῶδες μὲν χρῶμα λέγεται τὸ λευκοπέλιον ἀπὸ τῆς ἀφύης τοῦ ἰχθυδίου ὠνομασμένον. (Erotianos, Τῶν παρ᾽ Ἱπποκράτει Λέξεων Συναγωγή 126.7-8)403 De theorie van Erotianos wordt door Frisk beaamd. Hij wijst er immers op dat ἀφυώδης en ἀφύω juist naar ἀφύη zijn genoemd.404 In het Nieuwgrieks is geen woord gevonden, dat met ἀφύη in verband kan worden gebracht.
403 404
Vert. De kleur lichtgrijs wordt ἀφυῶδες genoemd naar de kleine vis ἀφύη. Frisk 1973, 197.
75
6.3
Θύννος (7.64.1-4)
Θύννος is ook geattesteerd in de nevenvormen θυννίς, θύννη en θύνα.405 Volgens Sophroon (van Surakousai, dichter, tweede helft 5de eeuw v. Chr. 406), die door Athenaios geciteerd is, is θυννίς de Attische vorm: Καὶ παρὰ Σώφρονι ὁ θυννοθήρας ἐστίν οὓς ἔνιοι θύννους καλοῦσιν, Ἀθηναῖοι δὲ θυννίδας. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.66.19-20)407 Bij Sostratos (hellenistische dichter408) daarentegen vinden we dat de θυννίς kleiner zou zijn dan de θύννος: Σώστρατος δ’ ἐν δευτέρῳ περὶ ζῴων τὴν πηλαμύδα θυννίδα καλεῖσθαι λέγει, μείζω δὲ γινομένην θύννον, ἔτι δὲ μείζονα ὄρκυνον, ὑπερβαλλόντως δὲ αὐξανόμενον γίνεσθαι κῆτος. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.66.4-8)409 Alle etymologische woordenboeken, en Muller en Thiel vertalen θύννος als ‘tonijn’. 410
405
Thompson 19478,79. Furley 2000, 736. 407 Vert. Bij Sophroon staat het woord θυννοθήρας (‘tonijnvissers’). Wat sommigen θύννοι noemen, noemen de Atheners θυννίδες. 408 Di Marco 2001, 749. 409 Vert. Sostratos zegt in zijn tweede boek over de dieren dat de πηλαμύς (‘jonge tonijn’) θυννίς wordt genoemd, wanneer ze groter wordt θύννος, nog groter ὄρκυνος, en die het meest gegroeid is κῆτος. 410 Muller - Thiel - Boer 200111, 348. 406
76
In de Δειπνοσοφισταί staat te lezen dat θύννος (‘tonijn’) genoemd is naar θύω (‘woeden’):411 Ὠνομάσθη δὲ θύννος ἀπὸ τοῦ θύειν τε καὶ ὁρμᾶν. ὁρμητικὸς γὰρ ὁ ἰχθὺς διὰ τὸ ἔχειν κατά τινα ὥραν οἶστρον ἐπὶ τῆς κεφαλῆς ὑφ’ οὗ φησιν ὁ Ἀριστοτέλης αὐτὸν ἐξελαύνεσθαι (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.64.1-4)412 Θύω, θύννος ὁ ὁρμητικός, διὰ τὸ κατὰ τὴν τοῦ κυνὸς ἐπιτολὴν ὑπὸ τοῦ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς οἴστρου ἐξελαύνεσθαι. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.125.11-13)413 Ook Oppianos (van Korukos, Kilikië, 2de eeuw n. Chr. 414) schreef in zijn leerdicht Ἁλιευτικά (‘Over vissen’) dat de θύννος genoemd is naar θύνω (= θύω):415 Θύννοι μὲν θύνοντες, ἐν ἰχθύσιν ἔξοχοι ὁρμήν (Oppianos, Ἁλιευτικά 1.181)416 Prellwitz denkt dat θύννος inderdaad genoemd is naar zijn levendige beweging, θύω.417 Later werd over het algemeen aangenomen dat θύννος een niet-Grieks woord is. Het zou volgens sommigen een mediterraan, Egeïsch, Semitisch woord kunnen zijn, afkomstig uit het Hebreeuwse tannīn (‘groot waterdier’, ‘walvis’, ‘haai’). 418 Maar Chantraine en Thompson vinden deze hypothese onjuist.419 Latijns leenwoord: thynnus, thunnus.420 In het Nieuwgrieks heb ik geen equivalent teruggevonden.
411
Thompson 19478, 79. Vert. Θύννος (‘tonijn’) is genoemd naar θύω (‘woeden’) en ὁρμᾶν (‘razen’). Want de vis is vurig doordat hij in een bepaald seizoen een horzel op zijn hoofd heeft, waardoor hij volgens Aristoteles (Περὶ τὰ ζῷα Ἱστορίαι 602a.25-31) wordt voortgejaagd. 413 Vert. Van θύω (‘woeden’), (sc. komt etymologisch gezien) de razende θύννος, omdat Aristoteles (Περὶ τὰ ζῷα Ἱστορίαι 602a.2531) zegt dat hij bij de opkomst van de Hondsster een horzel op zijn hoofd heeft, waardoor hij voortgejaagd wordt. 414 Fornaro 2000, 1259. 415 Strömberg 1943, 126; Thompson 1947 8, 79. 416 Vert. Tonijnen (θύννοι) zijn razend (θύνω), uitspringend boven de andere vissen qua woede. 417 Prellwitz 1905², 189. 418 Beekes - Van Beek 2010, 564; Boisacq 1950 4, 357; Frisk 1973, 694; Hofmann 1949, 119; Thompson1947 8, 79. 419 Beekes - Van Beek 2010, 564. 420 Beekes - Van Beek 2010, 564; Frisk 1973, 694; Thompson 1947 8, 79. 412
77
6.4
Ἀμία (7.6.20-22)
Athenaios haalt in zijn Δειπνοσοφισταί Aristoteles’ (van Stageira, de filosoof en natuurwetenschapper, 384-322 v. Chr.421) etymologische verklaring van ἀμία aan, die echter zeer betwijfelbaar is: 422 Ἀριστοτέλης δὲπαρετυμολογῶν αὐτῆς τοὔνομά φησιν ὠνομάσθαι παρὰ τὸ ἅμα ἰέναι ταῖς παραπλησίαις· ἐστὶ γὰρ συναγελαστική. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.6.20-22)423 Ὡς ἀμίαι ὅτι οὐκατὰ μίαν φέρονται, ἀλλ’ ἀγεληδόν, (…) (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.125.8-9)424 De ἀμία is een ‘soort tonijn die men in rivieren vindt’ (misschien de ‘bonito’ / ‘Pelamys sarda’). Thompson meent dat het een soort kleine tonijn is of een soort grote makreel, waarvan het achterlijf schuin gestreept is, en de rugvin lager dan die van de tonijn. 425 Bij Aristoteles kunnen we in zijn Περὶ Τὰ Ζῷα Ἱστορίαι (‘Onderzoeken naar de dieren’) lezen dat de ἀμία in het Pontosgebied zwemt en zeer snel groeit: Σχεδὸν δὲ καὶ οἱ ἄλλοι πάντες ἰχθύες ταχεῖαν λαμβάνουσι τὴν αὔξησιν, πάντες δ’ ἐν τῷ Πόντῳ θᾶττον· παρ’ ἡμέραν γὰρ καὶ αἱ ἀμίαι πολὺ ἐπιδήλως αὐξάνονται. (Aristoteles, Περὶ Τὰ Ζῷα Ἱστορίαι 571a.19-22)426
421
Frede 1996, 1134-1143. Thompson 19478, 13. 423 Vert. Aristoteles zegt verwijzend naar de etymologie dat het woord genoemd is naar het samen -zijn (ἅμα + ἰέναι) met zijn soortgenoten: want de ἀμία schoolt samen. 424 Vert. Zoals de ἀμίαι (sc. zo genoemd zijn) omdat ze zich niet afzonderlijk voortbewegen, maar in scholen, (…). 425 Beekes - Van Beek 2010, 88; Boisacq 19504, 53; Chantraine 1968-1980, 75; Cuvier 1831, 108; Frisk 1973, 93; Thompson 19478, 13. 426 Vert. Ook bijna alle andere vissen groeien snel, maar alle vissen in de Pontos sneller: want elke dag groeien bijvoorbeeld de ἀμίαι erg goed zichtbaar. 422
78
Bij Oppianos lezen we het verschil tussen de θύννος en deἀμία: de ἀμία is wel zwakker, maar heeft scherpere tanden, en is moediger: 427 Ταῖς μὲν ἀφαυρότερον θύννων δέμας, ἀμφὶ δὲ σάρκες ἀβληχραί, θαμέες δὲ διὰ στόμα λάβρον ὀδόντες ὀξέα πεφρίκασι· τὸ καὶ μέγα θάρσος ἔχουσιν, οὐδὲ καταπτώσσουσιν ὑπέρβιον ἡγητῆρα. (Oppianos, Ἁλιευτικά 2.556-559)428 Archestratos beschrijft hoe ἀμία het best wordt geprepareerd, namelijk in vijgenblaadjes, met een vleugje marjolein en onder hete houtskool: Ὁ δὲ ὀψοδαίδαλος Ἀρχέστρατος ἐν τῇ Γαστρολογίᾳ (οὕτως γὰρ ἐπιγράφεσθαί φησι Λυκόφρων ἐντοῖς περὶ κωμῳδίας, (…)) περὶ τῆς ἀμίας φησὶν οὕτως· τὴν δ’ ἀμίαν φθινοπώρου, ὅταν πλειὰς καταδύνῃ, πάντα τρόπον σκεύαζε. (…) (…) εἰ δ’ ἐθέλεις καὶ τοῦτο δαήμεναι, ὦ φίλε Μόσχε, ὅντινα χρή σε τρόπον κείνην διαθεῖναι ἄριστα, ἐν συκῆς φύλλοις καὶ ὀριγάνῳ οὐ μάλα πολλῇ· μὴ τυρόν, μὴ λῆρον· ἁπλῶς δ’ οὕτως θεραπεύσας ἐν συκῆς φύλλοις σχοίνῳ κατάδησον ἄνωθεν, εἶθ’ ὑπὸ θερμὴν ὦσον ἔσω σποδόν, ἐν φρεσὶ καιρὸν γινώσκων ὁπότ’ ἔστ’ ὀπτή, καὶ μὴ κατακαύσῃς. ἔστω δ’ αὕτη σοι Βυζαντίου ἐξ ἐρατεινοῦ, εἴπερ ἔχειν ἀγαθὴν ἐθέλεις, κἂν ἐγγὺς ἁλῷ που τοῦδε τόπου, κεδνὴν λήψει· τηλοῦ δὲ θαλάσσης Ἑλλησποντιάδος χείρων, κἂν κλεινὸν ἀμείψῃς Αἰγαίου πελάγους ἔναλον πόρον, οὐκ ἔθ’ ὁμοία γίνεται, ἀλλὰ καταισχύνει τὸν πρόσθεν ἔπαινον. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.7.1-21)429
427
Thompson 19478, 14. Vert. Zij (sc. de ἀμίαι) hebben een zwakker lichaam dan de θύννοι, en hebben slap vlees rond zich, maar in hun reusachtige bek dicht op elkaar staande, scherpe en oneffen tanden; en ze hebben veel moed, en deinzen niet terug voor de oppermachtige meest er (sc. van de vissen, nl. de dolfijn). 428
79
Alternatieven van ἀμία zijn ἀμίας en ἀμύα. 430 Thompson meent dat ἀμία ontleend zou zijn aan het Egyptische mehi / mḥit / mḥyt (visnaam), maar volgens Chantraine is dit onwaarschijnlijk, aangezien dit laatste een collectieve term is (‘de vissen’).431 Voor Boisacq en Beekes en Van Beek is de etymologie onduidelijk. 432 In het Latijn bestaat amias (‘soort tonijn’). Bij Varro vinden we terug dat amias (en θύννος, cf. volgende paragraaf) ontleend is aan het Grieks:433 Apud Lucilium: Quid est? Thynno capto cobium excludunt foras et (…) et Sumere te atque amian. Piscium nomina sunt eorumque in Graecia origo. (Varro, De Lingua Latina 7.37)434 In het Nieuwgrieks heb ik ἀμ(μ)ία alleen in de betekenis ‘tante’ teruggevonden.435
429
Vert. De vaardige kok Archestratos spreekt in zijn Γαστρολογία (want zo zegt Lukophroon in zijn boeken over de komedie dat het betiteld is, (…)) over de ἀμία: “Bereid de ἀμία in de herfst, wanneer de Pleiade ondergaat, op gelijk welke manier. (…) Maar als je dat wil leren, mijn vriend Moschos, is het nodig uiteen te zetten welke manier nodig is om haar het best klaar te maken, met vijgenblaadjes en een beetje echte marjolein; geen kaas, geen prullenboel; maar doe haar zo gewoon in vijgenblaadjes, bind ze bovenaan vast met riet, duw ze vervolgens onderin hete houtskolen, bezin je goed over het moment wanneer ze gebakken is, en brand ze niet op. Laat haar voor jou uit het lieflijke Byzantium komen, als je wil dat ze goed is, toch zal je een waardevolle krijgen, ook al vang je er één ergens dichtbij deze plaats, Slechter is zij van de Hellespont, en als je de beroemde zeepassage oversteekt van de Egeïsche Zee, is ze niet meer dezelfde, maar onteer je wat ik hiervoor geprezen heb. 430 Thompson 19478, 13. 431 Beekes - Van Beek 2010, 88; Boisacq 1950 4, 53; Chantraine 1968-1980, 75; Frisk 1973, 93. 432 Beekes - Van Beek 2010, 88; Boisacq 1950 4, 53. 433 Saint-Denis 1947, 4. 434 Vert. Bij Lucilius: “Wat is het probleem? Als ze een tonijn hebben gevangen, gooien ze de gr ondel buiten” en (…) en “Dat je vist op… en tonijn”. Dit zijn namen van vissen en hun afkomst ligt in Griekenland ; Kent 1938, 312. 435 Contopoulos 1868, 24.
80
6.5
Ὀψάριον (9.34.16-25)
In de Δειπνοσοφισταί vinden we een anekdote van een zekere Oulpianos die graag netelige vragen stelt. Hij laat ons weten dat ὀψάριον geen gebruikelijk woord is: Παρατεθέντος δέ ποτε καὶ ἰχθύος μεγάλου ἐν ὀξάλμῃ καὶ εἰπόντος τινὸς ἥδιστον εἶναι ὀψάριον πᾶν τὸ ἐν ὀξάλμῃ παρατιθέμενον, συναγαγὼν τὰς ὀφρῦς ὁ τὰς ἀκάνθας ἀγείρων Οὐλπιανὸς ‘ποῦ κεῖται, ἔφη, ὀξάλμη; ὀψάριον γὰρ παρ’ οὐδενὶ τῶν ζώντων λεγόμενον οἶδα.’ οἱ μὲν οὖν πολλοὶ μακρὰ χαίρειν εἰπόντες αὐτῷ ἐδείπνουν, τοῦ Κυνούλκου τὰ ἐξ Αὐρῶν Μεταγένους ἀναφωνήσαντος· ἀλλ’, ὦ ’γαθέ, δειπνῶμεν, κἄπειτά με πᾶν ἐπερωτᾶν ὅ τι ἂν βούλῃ· νῦν γὰρ πεινῶν δεινῶς πώς εἰμ’ ἐπιλήσμων. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 9.34.16-25)436 Ὀψάριον wordt in de etymologische woordenboeken vertaald als ‘kleine visschotel’. Bij Muller en Thiel vinden we ‘(een beetje) vis’ als vertaling. 437 Ὀψάριον is het verkleinwoord van ὄψον. Dit laatste betekent letterlijk ‘iets dat bij de maaltijd wordt gegeten’, ‘iets dat met brood wordt gegeten’, met name vlees en vis. Deze definitie vinden we ook bij Xenophoon:438 Ἐσθίουσι μὲν γὰρ δὴ πάντες ἐπὶ τῷ σίτῳ ὄψον, ὅταν παρῇ· (…) (Xenophoon, Ἀπομνημονευμάτων 3.14.2.5-6)439
436
Vert. Wanneer ooit eens een grote vis in ὀξάλμη (= saus van azijn en pekel; Liddell - Scott 1968, 1234) werd opgediend en iemand zei dat het lekker was om elke ὀψάριον in ὀξάλμη op te dienen, zei Oulpianos, de verzamelaar van netelige vragen, terwijl hij zijn wenkbrauwen fronste: “In welke tekst komt het woord ὀξάλμη voor? Want ik weet dat door niemand het woord ὀψάριον wordt gebruikt.” Daarop zeiden de meesten dat ze hem erg verloochenden en aten verder, terwijl Kunoulkos de verzen uit de Winden va n Metagenos uitriep: “Vooruit, goede man, laten we eten, en vervolgens kan je aan mij alles vragen / wat je maar wil, want nu ben ik hoe dan ook verschrikkelijk vergeetachtig, doordat ik honger heb.” 437 Muller - Thiel - Boer 200111, 533. 438 Bechtel 1914, 264. 439 Vert. Want iedereen eet ὄψον bij graan (i.e. brood), wanneer er voorhanden is; (…).
81
Later ging ὄψον alleen nog ‘vis(gerecht)’ betekenen. Dit is bij Athenaios al in een eerder hoofdstuk te lezen: (…) ὁ Μυρτίλος ἔφη·‘εἰκότως, ἄνδρες φίλοι, πάντων τῶν προσοψημάτων ὄψων καλουμένων ἐξενίκησεν ὁ ἰχθὺς διὰ τὴν ἐξαίρετον ἐδωδὴν μόνος οὕτως καλεῖσθαι διὰ τοὺς ἐπιμανῶς ἐσχηκότας πρὸς ταύτην τὴν ἐδωδήν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 7.4.3-7)440 Hieraan heeft ὀψάριον haar betekenis te danken.441 Ὄψον bestaat volgens Boisacq, Bechtel en Hofmann vanuit etymologisch oogpunt uit ὄ(‘bij’) en ψάω (‘uitwissen’) / ψωμός (‘hap’; < bhsó-m / *bhs-em-, en dus verwant aan σεμίδαλις (cf. infra)442).443 Beekes en Van Beek vinden echter de volgende theorie van Taillardat overtuigend: Ὄψον zou het bijwoord *ὄψ in zich dragen, dat we terugvinden in ὀψέ (‘laat’) en ὄψι, en ook in het Latijnse obs- (‘(boven)op’).Er zou ook een verband bestaan met o-pi, het Mukeens voor ἐπι. Dit menen Bechtel en Taillardat, aangezien ὄψον een gerecht is dat als supplement bij het hoofdgerecht en op een of ander brood wordt gegeten. Bovendien bestaan er nog gerechten die het prefix ἐπι- bevatten en deze zelfde betekenis van ‘bijkomend gerecht’ in zich dragen. 444 Ὀψάριον en ὄψον vinden we nog terug in het Nieuwgriekse begrip voor vis, ψάρι. 445 In het Latijn heeft men ὄψον overgenomen in het leenwoord opsonium (‘bijgerechten’), het van ὄψον afgeleide werkwoord ὀψωνέω vinden we in het Latijnse opsonare terug, en opsonator is aan ὀψωνάτωρ ontleend. 446
440
Vert. Murtilos (een van de gesprekspartners) zei: “Terecht, vrienden, heeft van alle gerechten die wij bij de hoofdmaaltijd eten en ὄψον noemen de vis het als enige bereikt, wegens zijn bijzondere smaak, om zo genoemd te worden doordat mensen dol zijn op di t voedsel.” 441 Beekes - Van Beek 2010, 1139; Boisacq 1950 4, 737; Hofmann 1949, 248; Prellwitz 1905², 347; Strömberg 1943, 12. 442 Prellwitz 1905², 347. 443 Bechtel 1914, 264; Boisacq 1950 4, 737; Hofmann 1949, 248. 444 Bechtel 1914, 264; Beekes - Van Beek 2010, 1140. 445 Beekes - Van Beek 2010, 1139; Boisacq 1950 4, 737; Hofmann 1949, 248; Prellwitz 1905², 347. 446 Beekes - Van Beek 2010, 1139.
82
Hoofdstuk 7 Gevogelte (boek 9)
7.1
Ἀτταγᾶς (9.39.1-2)
Aristophanes van Athene (cf. supra), overgenomen door Athenaios, schrijft dat de ἀτταγᾶς (‘frankolijn’ 447) het lekkerste vlees is en klaargemaakt wordt ter gelegenheid van overwinningsfeesten: Ἀριστοφάνης Πελαργοῖς· ἀτταγᾶς ἥδιστον ἕψειν ἐν ἐπινικίοις κρέας. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 9.39.1-2).448 Ἀτταγήν is een synoniem van ἀτταγᾶς.449 Hoewel Hofmann ἀτταγᾶς vertaalt met ‘kwartel’,450 en Prellwitz als vertaling ‘hazelhoen’ gebruikt,451 verwijst het begrip volgens Beekes en Van Beek, Lacroix, Boisacq en Frisk naar de fazantachtige frankolijn, Tetrao francolinus, een soort grote patrijs (groter dan een kwartel), die bekend staat om de delicatesse van zijn vlees. 452 Malherbe schrijft immers dat de frankolijn een voortreffelijk wild is, waarop in alle seizoenen zo vaak wordt gejaagd dat de soort steeds zeldzamer wordt.453 Volgens Lindermayer (1860) was de frankolijn in zijn tijd reeds verdwenen in Griekenland en Italië, maar bestond de soort wel nog op Sicilië, Malta, Kupros, Kreta en aan de zuidkust van de Zwarte Zee. 454
447
Chantraine 1933, 31. Vert. Aristophanes (van Athene, cf. supra) in Πελαργοί(‘Ooievaars’): de frankolijn: het lekkerste vlees om te koken bij feesten ter ere van de overwinning. 449 Chantraine 1933, 31, 167; Liddell - Scott 1968, 273. 450 Hofmann 1949, 27. 451 Prellwitz 1905², 64. 452 Beekes - Van Beek 2010, 165; Boisacq 1950 4, 98; Frisk 1973, 182; Lacroix 1937, 295. 453 Malherbe 1843, 151. 454 Lindermayer 1860, 125. 448
83
De etymologie
is niet
bekend.
Volgens Klaudios Ailianos van Rome (sofist,
2de eeuw n. Chr. 455) en Boisacq, Hofmann en Frisk is ἀτταγᾶς een onomatopee, afkomstig van de kreet van de vogel: 456 Ὁ ὄρνις ὁ ἀτταγᾶς (μέμνηται δὲ καὶ Ἀριστοφάνης αὐτοῦ ἐν Ὄρνισι τῷ δράματι), οὗτός τοι τὸ ἴδιον ὄνομα ᾗ σθένει φωνῇ φθέγγεται καὶ ἀναμέλπει αὐτό. (Klaudios Ailianos, Περὶ ζῴων ἰδιότητος 4.42.1-3)457 Het suffix -ᾶς komt meerdere keren voor in vogelnamen, bijvoorbeeld in κατωφαγᾶς.458 Het suffix -ήν vinden we dan weer in de visnaam καμασήν.459 In het Nieuwgriekse ταγηνάριον is de eerste lettergreep van ἀτταγᾶς weggevallen.460
455
Bowie 1996, 327. Boisacq 19504, 98; Chantraine 1933, 31; Frisk 1973, 182; Hofmann 1949, 26; Prellwitz 1905², 64. 457 Vert. De frankolijnvogel (die ook wordt vermeld door Aristophanes (van Athene, cf. supra) in zijn komedie Ὄρνιθες (‘Vogels’)), die schreeuwt en zingt zijn eigen naam met een zo luide stem als hij kan. 458 Chantraine 1933, 31. 459 Chantraine 1933, 167. 460 Boisacq 19504, 98; Frisk 1973, 182; Hofmann 1949, 26; Prellwitz 1905², 64. 456
84
7.2
Φασιανός en τέταρος (9.38.13-19)
Zoals Athenaios zegt, stond bij Artemidoros (van Tarsos, grammaticus, 1ste eeuw v. Chr. 461) en Pamphilos van Alexandreia (cf. supra) te lezen dat men door Epainetos’ (1ste helft van de 1ste eeuw v. Chr.462) Ὀψαρτυτικόν kon te weten komen dat τέταρος een synoniem is voor φασιανός: Ἀρτεμίδωρος δὲ ὁ Ἀριστοφάνειος ἐν ταῖς ἐπιγραφομέναις Ὀψαρτυτικαῖς Γλώσσαις καὶ Πάμφιλος ὁ Ἀλεξανδρεὺς ἐν τοῖς περὶ ὀνομάτων καὶ γλωσσῶν Ἐπαίνετον παρατίθεται λέγοντα ἐν τῷ Ὀψαρτυτικῷ ὅτι ὁ φασιανὸς ὄρνις τατύρας καλεῖται. Πτολεμαῖος δ’ ὁ Εὐεργέτης ἐν δευτέρῳ ὑπομνημάτων τέταρόν φησιν ὀνομάζεσθαι τὸν φασιανὸν ὄρνιν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 9.38.13-19)463 Ook van Hesuchios komen we dit te weten (deze keer met de alternatieve vorm τατύρας): Τατύρας· ὁ φασιανὸς ὄρνις (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Tau 242.1)464 Alle etymologische woordenboeken, en Liddell en Scott zijn het erover eens dat φασιανός en τέταρος ‘fazantvogel’ betekenen. 465 Φασιανός is volgens Prellwitz en Chantraine genoemd naar de rivier Phasis (in het zuidwesten van de Kaukasus466), waar hij vandaan zou komen. 467 Φασιανός (‘fazant’) bestaat nog steeds in het Nieuwgrieks. 468
461
Montanari 1997, 50. Binder 1997, 1060. 463 Vert. En Artemidoros Aristophaneios (waarom hij ‘ὁ Ἀριστοφάνειος’ genoemd wordt, is onzeker; Montanari 1997, 50) in de door hem geschreven Ὀψαρτυτικαὶ Γλῶσσαι (‘Woordenlijst in verband met de kookkunst’), en Pamphilos van Alexandreia in zijn werk over namen en woorden wordt Epainetos voorgesteld die in zijn Kookboek zegt dat de fazantvogel ook τέταρόν wordt genoemd. 464 Vert. Τατύρας: de fazantvogel. 465 Liddell - Scott 1968 s.v. φασιανός. 466 Bredow 2000, 758. 467 Chantraine 1968-1980, 1181; Prellwitz 1905², 483. 468 Contopoulos 1868, 425. 462
85
Specht vermoedt dat τέταρος, een Medisch (Medië is in Perzië gelegen) woord, afkomstig is van de Proto-Indo-Europese stam *te-terv / *te-t v- / *te-tru.469 Beekes en Van Beek beschouwen τέταρος als een afgeleide van τέτραξ (‘parelhoen’, ‘auerhoen’; cf. volgende paragraaf). Liddell en Scott zeggen dat het woord ontleend is aan een oosterse taal, want in het Nieuwperzisch is tedzrev het woord voor ‘fazant’.470 Τέταρος heb ik niet teruggevonden in het Nieuwgrieks.
469 470
Specht 1947, 48. Beekes - Van Beek 2010, 1472; Liddell - Scott 1968, 1781.
86
7.3
Τέτραξ (9.58.13-19)
Bij Athenaios kenmerkt een zekere Alexander van Mundes de τέτραξ als een kleine vogel die kakelt als een kip (τετράζω): Ἀλέξανδρος γὰρ ὁ Μύνδιος ἐν δευτέρῳ περὶ πτηνῶν ζῴων οὐ τοῦ ὄρνιθος τοῦ μεγάλου μνημονεύει, ἀλλά τινος τῶν σμικροτάτων. λέγει γὰρ οὕτως·‘τέτραξ τὸ μέγεθος ἴσος σπερμολόγῳ, τὸ χρῶμα κεραμεοῦς, ῥυπαραῖς στιγμαῖς καὶ μεγάλαις γραμμαῖς ποικίλος, καρποφάγος. ὅταν ᾠοτοκῇ δέ, τετράζει τῇ φωνῇ. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 9.58.13-19)471 Τέτραξ wordt unaniem vertaald met ‘parelhoen’, ‘auerhoen’. Beekes en Van Beek wijzen op het suffix -αξ, dat bijvoorbeeld ook op het einde van de vogelnaam κόραξ (‘raaf’ 472) te vinden is. Strömberg vermeldt ook namen van andere diersoorten die op -αξ eindigen, bijvoorbeeld πάπραξ (‘vis in Prasias, een Thrakisch meer’). 473 Volgens Strömberg heeft Athenaios gelijk, en is τέτραξ dus afkomstig van het werkwoord τετράζω. Specht denkt dat τέτραξ teruggaat op *tet -k-s / *tet -g-s ofwel komt van *tetv -k-s / *tetv -gs en dus ook een verwant woord is van τέταρος. Maar Prellwitz ziet τέτραξ als onomatopee, die onafhankelijk van τέταρος is tot stand gekomen. 474 Tέτραξ zou dus, wel of niet verwant aan τέταρος, afkomstig zijn van het geluid dat de vogel maakte (*ter-t(e)r-), zoals ook de hiervoor vermelde τατύρας, ‘fazant’, en de Latijnse onomatopee turtur,‘tortelduif’. De vogel τέτραξ werd ook in het Latijn als leenwoord overgenomen: tetrax.475 Τέτραξ is niet terug te vinden in het Nieuwgrieks.
471
Vert. Want Alexander van Mynde brengt in zijn tweede boek over de vliegende dieren deze vogel niet als de grootste in herinnering, maar als een van de kleinste. Want hij sprak als volgt: “Een parelhoen is qua grootte zoals een roek (soort kraai), qua kleur van klei, met vuile vlekken, en veelkleurig met lange lijnen, van fruit levend. En wanneer hij eie ren legt, kakelt hij met zijn snavel.” 472 Liddell - Scott 1968, 980. 473 Beekes - Van Beek 2010, 1473; Strömberg 1943, 75-76. 474 Prellwitz 1905², 451; Specht 1947, 48. 475 André 1967, 152; Beekes - Van Beek 2010, 1473; Boisacq 1950 4, 962; Hofmann 1949, 362.
87
Hoofdstuk 8 Sauzen (boek 12)
8.1
Κάνδαυλος (12.12.9-14)
Van de Lydische κάνδ(α)υλος bestaan er drie soorten: Καὶ κάνδαυλον δέ τινα ἔλεγον οἱ Λυδοί, οὐχ ἕνα ἀλλὰ τρεῖς (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 12.12.9-10)476 Liddell en Scott vertalen als ‘Lydisch gerecht, waarvan er verschillende soorten bestaan’.477 Beekes en Van Beek, en Chantraine definiëren het als een ‘Lydische saus of Lydisch gerecht’).478 Van deze drie soorten wordt de eerste soort door Hegesippos van Tarentum (schrijver van een kookboek479) bij Athenaios besproken, namelijk een vette saus van gekookt vlees, brood en Phrygische kaas: Γίνεσθαι δ’ αὐτόν φησιν ὁ Ταραντῖνος Ἡγήσιππος ἐξ ἑφθοῦ κρέως καὶ κνηστοῦ ἄρτου καὶ Φρυγίου τυροῦ ἀνήθου τε καὶ ζωμοῦ πίονος. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 12.12.11-14)480 Beekes en Van Beek vragen zich af of niet alleen het gerecht, maar ook het woord κάνδ(α)υλος zelf Lydisch van afkomst is. 481 Chantraine twijfelt of κάνδ(α)υλος misschien verwant zou kunnen zijn aan Κανδαύλης (Lydische naam voor Hermes).482 Κάνδ(α)υλος heb ik niet teruggevonden in het Moderne Grieks of in het Latijn. 483
476
Vert. En de Lydiërs noemen een of ander gerecht κάνδαυλος, waarvan er niet één soort maar drie soorten zijn. Liddell - Scott 1968, κάνδαυλος. 478 Beekes - Van Beek 2010, 634; Chantraine 1968-1980, 491. 479 Schmitt-Pantel 1999, 621-622. 480 Vert. Hegesippos van Tarentum zegt dat het gemaakt werd met gekookt vlees, brood, Phrygische kaas en vette saus. 481 Beekes - Van Beek 2010, 634. 482 Chantraine 1968-1980, 491. 477
88
Hoofdstuk 9 Recepten (boek 14)
9.1
Πλακοῦς (14.51.17-20)
Van Athenaios vernemen we dat Demetrios de Scepticus (geboren rond 205 v. Chr. 484) een Klein-Aziatisch dorp rapporteert, dat Πλακοῦς heet: Ἀλλὰ μὴν οὐδὲ τῆς κώμης ἀμνήμων εἰμὶ ἣν Πλακοῦντά φησι καλεῖσθαι Δημήτριος ὁ Σκήψιος ἐν δωδεκάτῳ Τρωικοῦ Διακόσμου, τῶν Ὑποπλακίων Θηβῶν φάσκων αὐτὴν ἀπέχειν σταδίους ἕξ. (Athenaios Δειπνοσοφισταί 14.51.17-20)485 Prellwitz, Frisk, Chantraine, Liddell en Scott, en Beekes en Van Beek definiëren πλακοῦς unaniem als een ‘(plat) gebak’. 486 Πλακοῦς is eigenlijk een adjectief, dat hoort bij een verzwegen ἄρτος. Het is de gecontraheerde vorm van πλακόεις en betekent ‘vlak’. Πλακόεις is dan weer een afleiding van het substantief πλάξ (‘iets plats en breeds’487) en gaat op zijn beurt terug op het Proto-Indo-Europese *pl(a)k-s.488
483
Contopoulos 1868, 197. Montanari 1997, 438. 485 Vert. Maar ik vergeet ook het dorp niet te vermelden waarvan Demetrios de Scepticus in zijn twaalfde boek van de ‘Trojaanse kataloog’ zegt dat het Plakous heet, bewerend dat het 6 stadia verwijderd is van Thebe, dat zich aan de voet van de Trojaanse berg Plakos bevindt. 486 Beekes - Van Beek 2010, 1202; Chantraine 1968-1980, 910; Frisk 1973, 550; Liddell - Scott 1968 s.v. πλακοῦς; Prellwitz 1905², 373. 487 Liddell - Scott 1968, 1411-1412. 488 Beekes - Van Beek 2010, 1202; Chantraine 1968-1980, 910; Hofmann 1949, 273; Walde - Hofmann 1954, 313. 484
89
Het Latijnse placenta is gevormd uit de accusatief van πλακοῦς (πλακοῦντα) en heeft dezelfde betekenis behouden. Πλακοῦντα is echter onder invloed van het werkwoord placeo (‘bevallen’, ‘behagen’) placenta geworden, hoewel deze woorden verder geen verband met elkaar hebben. 489 Prellwitz denkt echter dat deze placeo oorspronkelijk ‘vlak zijn’ betekende, en dat er dus toch een betekenisverband is. Daarnaast ziet Prellwitz ook een relatie met het Latijnse placo (‘vlak maken’).490 Πλακοῦς (‘gebak’) bestaat nog steeds in het Nieuwgrieks. 491
489
Beekes - Van Beek 2010, 1202; Chantraine 1968-1980, 910; Frisk 1973, 550; Prellwitz 1905², 372; Walde - Hofmann 1954, 313. Prellwitz 1905², 372. 491 Contopoulos 1868, 910. 490
90
9.2
Ἄμης (14.52.22-25)
Athenaios schrijft in zijn Δειπνοσοφισταί dat ἄμης een soort πλακοῦς is. Antiphanes (cf. supra) noemt het een soortgelijk gebak als ἄμυλος (‘gebak, gemaakt van fijn meel’). Ook in een fragment van Menandros (de Atheense Nieuwe Komediedichter, 342/1-291/0 v. Chr.492) is bij Athenaios ἄμης geattesteerd: Ἄμης. πλακοῦντος γένος. Ἀντιφάνης· ἄμητες, ἄμυλοι. Μένανδρος ἐν Ὑποβολιμαίῳ· τὸν ἄμητα, Χαίριππ’, οὐκ ἐᾷς πέττειν τινά. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.52.22-25)493 De vertaling van ἄμης is eenvormig: Liddell en Scott vertalen ἄμης met ‘melkgebak’.494 Beekes en Van Beek, Boisacq, Chantraine, Frisk en Prellwitz vertalen met ‘soort koek met melk’, een ‘gebak’. De etymologie echter is omstreden: Voor Beekes en Van Beek, Boisacq, Chantraine, Frisk en Prellwitz is de etymologie van ἄμης onduidelijk.495 Chantraine en Prellwitz denken dat het woord misschien in verband kan worden gebracht met ἄμη (‘wateremmer’) en ἀμάω / ἀμάομαι (‘verzamelen’496).497 Liddell en Scott denken dat het afkomstig is van het Syrische āmṣā (‘lever met azijn’ of ‘rauw vlees’), maar dit is volgens Boisacq vanuit semantisch en fonetisch oogpunt onmogelijk. 498 Beekes en Van Beek denken aan de mogelijkheid dat ἄμης verwant zou kunnen zijn aan ἄμιθα (‘gekruid voedsel’499).500 Ἄμης heb ik niet teruggevonden in het Nieuwgrieks en in het Latijn. 501
492
Nesselrath 1999, 1215. Vert. Ἄμης. Soort kaasgebak. Antiphanes (sc. somt op): “ἄμητες, ἄμυλοι (‘gebak, gemaakt van fijn meel’)”. Menandros in zijn Ὑποβολιμαῖος (‘De onechte zoon’): “Je laat niet toe, Chairippos, dat iemand een ἄμης bakt.” 494 Liddell - Scott 1968 s.v. ἄμης. 495 Beekes - Van Beek 2010, 87; Boisacq 1950 4, 53; Chantraine 1968-1980, 75; Frisk 1973, 92; Prellwitz 1905², 33. 496 Autenrieth 1904, 19. 497 Chantraine 1968-1980, 75; Prellwitz 1905², 33. 498 Boisacq 19504, 53; Liddell - Scott 1968, 82; Szemenéryi 1971, 654. 499 Prellwitz 1905², 33. 500 Beekes - Van Beek 2010, 88. 501 Contopoulos 1868, 24. 493
91
9.3
Ἴτριον (14.55.24-32)
Van Athenaios leren we dat ἴτριον een gebakje is dat uit (meel, 502) sesam en honing werd gemaakt. Aangezien het als middagmaal kon dienen, zoals Anakreoon (lyrisch dichter, 6de eeuw v. Chr.503) zegt, kon het blijkbaar de maag al snel vullen: Ἴτριον. πεμμάτιον λεπτὸν διὰ σησάμου καὶ μέλιτος γινόμενον. μνημονεύει αὐτοῦ Ἀνακρέων οὕτως· ἠρίστησα μὲν ἰτρίου λεπτοῦ μικρὸν ἀποκλάς, οἴνου δ’ ἐξέπιον κάδον. Ἀριστοφάνης Ἀχαρνεῦσιν· πλακοῦντες, σησαμοῦντες, ἴτρια. Σοφοκλῆς Ἔριδι· ἐγὼ δὲ πεινῶσ’ αὖ πρὸς ἴτρια βλέπω (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.55.24-32)504 Volgens Boisacq was dit gebakje gekruid. 505 Liddell en Scott vertalen ἴτριον met ‘gebak’.506 Ἴτριον wordt door Carnoy slechts met ‘broodje’ vertaald.507 Chantraine, en Muller en Thiel volgen de definitie die door Athenaios in het bovenstaande fragment wordt gegeven. Muller en Thiel vertalen het als ‘dun koekje’. Volgens Chantraine wordt ἴτρια meestal in het meervoud geplaatst, en is het woord Ionisch-Attisch.508
502
Hofmann 1949, 127. Robbins 1996, 646. 504 Vert. Itrion. Dun, licht gebakje, gemaakt met sesam en honing. Anakreoon maakt hier als volgt melding van: “Ik nuttigde mijn middagmaal nadat ik een klein stukje van een lichte itrion had afgebroken, en ik dronk een kruik wijn.” Aristophanes (van Athene, cf. supra) in zijn Acharniërs: “Platte gebakjes, sesamgebakjes, itria.” Sophokles (cf. supra) in zijn Strijd: “Maar ik die honger heb, heb opnieuw oog voor itria.” 505 Boisacq 19504, 386. 506 Liddell - Scott 1968 s.v. ἴτριον. 507 Carnoy 1955, 16. 508 Chantraine 1968-1980, 473; Muller - Thiel - Boer 200111, 361. 503
92
Voor Chantraine is de etymologie onbekend, 509 maar er zijn toch ten minste vier uiteenlopende etymologische theorieën bekend: Carnoy voert ἴτριον (weliswaar met enige twijfel) terug op het Indo-Europese weid (‘ronde dingen’), aangezien ἴτριον rond is. In het Pelasgisch zou de vorm er uitgezien hebben als wit-ro of wit-rio.510 Frisk, en Beekes en Van Beek vermoeden dat het een leenwoord is, maar het is voor hen niet duidelijk uit welke taal. Meyer (Meyer, L., Handbuch der griechischen Etymologie, Leipzig 1901: 2,35) ziet een samenhang met het substantief ἱ-μαλιά (‘overmaat aan meel’). 511 Neumann en Frisk stellen dat ἴτριον verwant is met het Hittitische NINDA iduri,‘een soort brood of gebak’. 512
509
Chantraine 1968-1980, 473. Carnoy 1955, 16. 511 Beekes - Van Beek 2010, 605; Boisacq 1950 4, 386; Frisk 1973, 743. 512 Frisk 1972, 113; Szemerényi 1971, 671. 510
93
9.4
Φθοῖς (14.57.16-19)
Met de term φθοῖς / φθόις / φθοΐς / φθῖος wordt naar een soort kaasgebak verwezen, dat bereid werd met honing en bloem: Ὁ δὲ φθοῖς οὕτω γίγνεται· τυρὸν ἐκπιέσας τρῖβε καὶ ἐμβαλὼν ἐς κόσκινον χάλκεον διήθει, εἶτ’ ἐπίβαλε μέλι καὶ σελίγνεως ἡμίναν καὶ συμμάλαξον εἰς ἕν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.57.16-19)513 Drie hoofdstukken eerder in zijn Δειπνοσοφισταί, bracht Athenaios ook reeds de φθοῖς ter sprake, maar daar doelde hij op een langwerpige, ondiepe schaal. Deze betekenis van het woord is echter alleen bij Athenaios geattesteerd: Φθοῖς. πλατεῖαι φιάλαι ὀμφαλωτοί. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 11.106.1-2)514 Hesuchios de lexicograaf definieert φθοῖς niet alleen als een soort kaasgebak, maar ook als fijngemalen graan: Φθόϊς· πλακοῦς. καὶ τὰ πρὸς λεπτὸν ἀληλεσμένα. (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Phi 423.1)515 De betekenis als kaasgebak zou dus geëvolueerd kunnen zijn uit die van de bloem zelf, waarvan het werd gemaakt. Liddell en Scott geven als vertaling van φθόις slechts een ‘soort gebak’.516 Volgens Beekes en Van Beek, Chantraine, Frisk en Solmsen zou φθοῖς etymologisch gezien een afleiding kunnen zijn van φθόη (‘consumptie’) en φθίνω (‘consumeren’). Maar Chantraine sluit niet uit dat φθοῖς een leenwoord is.517 Uit φθοῖς is er geen afleiding te vinden in het Nieuwgrieks of in het Latijn. 518
513
Vert. De φθοῖς wordt als volgt klaargemaakt: weeg kaas af, kneed hem en leg hem in een bronzen vorm met gaten en zeef hem, voeg vervolgens honing en een hemina (Siciliaanse maat; Liddell-Scott 1968, 773) bloem toe en maak het soepel tot één geheel. 514 Vert. Phthois. Langwerpige, ondiepe kommen met uitstulpingen. 515 Vert. Phthois: kaasgebak. Ook wat fijngemalen is. 516 Liddell - Scott 1968 s.v. φθόις. 517 Beekes - Van Beek 2010, 1571; Chantraine 1968-1980, 1201-1202; Frisk 1970,1061; Solmsen 1909a, 188.
94
9.5
Μῦμα (14.82.5-13)
De bereiding van μῦμα vinden we bij Athenaios, waar uit Epainetos’ (cf. supra) Ὀψαρτυτικόν wordt geciteerd: Ἐπαίνετος δ’ ἐν Ὀψαρτυτικῷ λέγει ταῦτα· ‘μῦμα δὲ παντὸς ἱερείου, καὶ ὄρνιθος δὲ χρὴ ποιεῖν τὰ ἁπαλὰ τῶν κρεῶν μικρὰ συντεμόντα καὶ τὰ σπλάγχνα καὶ τὸ ἔντερον καὶ τὸ αἷμα διαθρύψαντα καὶ ἀρτύσαντα ὄξει, τυρῷ ὀπτῷ, σιλφίῳ, κυμίνῳ, θύμῳ χλωρῷ καὶ ξηρῷ, θύμβρᾳ, κοριάννῳ χλωρῷ τε καὶ ξηρῷ καὶ γητίῳ καὶ κρομμύῳ καθαρῷ πεφωσμένῳ ἢ μήκωνι καὶ σταφίδι ἢ μέλιτι καὶ ῥόας ὀξείας κόκκοις. εἶναι δέ σοι τὸ αὐτὸ μῦμα καὶ ὄψον.’ (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.82.5-13)519 Liddell en Scott, Frisk, en Beekes en Van Beek volgen als vertaling de beschrijving die Athenaios in het bovenstaande fragment geeft. Mῦμα heeft een onduidelijke etymologie, maar we weten wel dat het waarschijnlijk verwant is aan μυττωτός (‘brei-achtig gerecht van kaas, honing, knoflook, enz.’).520 In het Nieuwgrieks en het Latijn is geen afleiding van μῦμα niet terug te vinden.521
518
Contopoulos 1868, 426. Vert. Epainetos zegt in zijn Ὀψαρτυτικόν (‘Kookboek’) het volgende: “Om een μῦμα van gelijk welk offerdier of vogel te maken, moet men de malse delen van het vlees fijn snijden, de lever en de ingewanden en het bloed pletten en bereiden met azijn, geb akken kaas, silphium, komijn, verse gedroogde tijm, bonenkruid (= Satureja thymbra; Dalby 2003, 295), verse gedroogde koriander en geteion (= soort ajuin met hals, maar zonder kop; cf. Dalby 2003, 241) en zuivere geroosterde ajuin of papaver en rozijnen of honing en zaadjes van een zure granaatappel. Maar je kan μῦμα even goed van vis klaarmaken.” 520 Beekes - Van Beek 2010, 980-981; Chantraine 1968-1980, 722; Frisk 1970,270, 278. 521 Contopoulos 1868, 271. 519
95
9.6
Ματτύη of ματτύης (14.84.1-16)
Athenaios citeert Artemidoros (van Tarsos, cf. supra) die ματτύης (nevenvorm van ματτύη) definieert als een ‘gangbare naam voor alle kostelijke etenswaren’ en uiteenzet hoe men ματτύη van vogel kan klaarmaken: Καὶ ὁ Ἀρτεμίδωρος ἐν ταῖς Ὀψαρτυτικαῖς Γλώσσαις τὴν ματτύην ἀποφαίνει κοινὸν εἶναι πάντων ὄνομα τῶν πολυτελῶν ἐδεσμάτων, γράφων οὕτως ‘ἔστι τις ὄρνιθος ματτύης. ἐσφάχθω μὲν διὰ τοῦ στόματος εἰς τὴν κεφαλήν. ἔστω δὲ ἕωλος καθάπερ ὁ πέρδιξ· ἐὰν δὲ θέλῃς, ὡς ἔχει αὐτοῖς πτεροῖς ἐᾶν τετιλμένην.’ εἶτα τὸν τρόπον ἐκθεὶς τῆς ἀρτύσεως καὶ τῆς ἑψήσεως ἐπιφέρει εὐθύς·‘καὶ νομάδα παχεῖαν ἕψε καὶ νεοσσοὺς τῶν ἤδη κοκκυζόντων, ἐὰν θέλῃς παρὰ πότον χρῆσθαι. εἶτ’ ἐξελὼν τὰ λάχανα εἰς τρυβλίον καὶ τῆς ὄρνιθος τῶν κρεῶν ἐπιθεὶς παρατίθει· τοῦ θέρους ἀντὶ τοῦ ὄξους τῆς ὄμφακος ἐμβαλὼν εἰς τὸν ζωμὸν ὡς ἔχει τοὺς βότρυς· ἐπειδὰν δὲ ἑφθὴ γένηται, ἔξελε μετὰ τοῦ βοτρυδίου πρὸ τοῦ τὸ γίγαρτον ἐξαφεῖναι, εἶθ’ οὕτως τὸ λάγανον κατάθρυπτε. οὗτος ὁ ματτύης ἐν τοῖς ἡδίστοις.’ (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.84.1-16)522
522
Vert. En Artemidoros verklaart in zijn Ὀψαρτυτικαὶ Γλῶσσαι (‘Woordenlijst in verband met de kookkunst’) dat de ματτύη een gangbare naam is voor alle kostelijke etenswaren en schrijft het volgende: “Er bestaat ook een ματτύης van vogel. Die moet ge slacht worden via zijn bek tot in zijn kop. Hij moet zoals de patrijs bewaard worden tot de volgende dag; maar a ls je wil, pluim je hem maar laat je hem wat zijn vleugels betreft onbewerkt.” Nadat hij vervolgens de wijze van het toebereiden heeft uiteengezet, b rengt hij meteen de kookwijze aan: “Kook zowel een vette parelhoen als jonge vogeltjes die nog maar pas kra aien, indien je ze bij de drank wil eten. Kies vervolgens de groenten, doe ze in een kom, leg het vlees van de vogel erboven en dien op; doe in de zome r in plaats van azijn een onbewerkte tros van onrijpe druiven in de saus; neem de saus met het druiventro sje, nadat ze gekookt is, weg (sc. van het vuur) voordat de pitten loskomen, plet vervolgens zo de groenten (vertaald als stond er: τὰ λάχανα). Dit is de ματτύης op z’n lekkerst.”
96
Boisacq, Chantraine, Frisk, Beekes en Van Beek, en Liddell en Scott vertalen ματτύη als een ‘rijk gerecht, gemaakt van gehakt vlees, gevogelte, en kruiden’. 523 Beekes en Van Beek typeren het bovendien als een zoet gerecht. Hofmann beschrijft ματτύη als gehakt dat klaargemaakt wordt met kruiden en specerijen. Liddell en Scott, en Chantraine voegen eraan toe dat het koud werd geserveerd. Liddell en Scott beschouwen het echter als een dessert, terwijl Chantraine beweert dat het in het midden van de maaltijd werd gegeten en dorst opwekte. Beekes en Van Beek, Frisk, Chantraine en Liddell en Scott wijzen er ook op dat we bij Pollux (van Naukratis, redenaar, 2de eeuw n. Chr.524) kunnen lezen dat ματύλλη (variant van ματτύη) een gerecht van Makedonische of Thessalische oorsprong is:525 Καὶ ἡ ματύλλη, Μακεδονικὸν εὕρημα (…) (Pollux, Ὀνομαστικόν 6.70.1)526 Liddell en Scott, Frisk en Beekes en Van Beek verwijzen bovendien naar Athenaios die aangeeft dat ματτύη vooral in de Nieuwe Komedie werd gebruikt:527 (…) Αἰμιλιανὸς Δωροθέῳ ἔφη τῷ Ἀσκαλωνίτῃ σύγγραμμα ἐκδεδόσθαι ἐπιγραφόμενον Περὶ Ἀντιφάνους καὶ περὶ τῆς παρὰ τοῖς νεωτέροις κωμικοῖς ματτύης· ἣν Θετταλῶν φησιν εἶναι εὕρημα, ἐπιχωριάσαι δὲ κἀν ταῖς Ἀθήναις κατὰ τὴν Μακεδόνων ἐπικράτειαν. (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.83.8)528 Bij Athenaios wordt door Apollodoros van Athene (cf. supra) gezegd dat ματτύη etymologisch afkomstig is van het werkwoord μασᾶσθαι (‘kauwen’): Ὠνομάσθη δὲ ἡ ματτύη, ὡς μὲν ὁ Ἀθηναῖος Ἀπολλόδωρός φησιν ἐν τῷ πρώτῳ τῶν Ἐτυμολογουμένων, ἀπὸ τοῦ μασᾶσθαι, ὥσπερ καὶ ἡ μαστίχη καὶ ἡ μάσταξ· (Athenaios, Δειπνοσοφισταί 14.84.16-19)529 Deze hypothese van Apollodoros lijkt Beekes en Van Beek onwaarschijnlijk. 530
523
Beekes - Van Beek 2010, 914; Boisacq 19504, 615; Chantraine 1968-1980, 672; Ehrlich 1907, 289; Frisk 1970, 185. Tosi 1999, 51. 525 Beekes - Van Beek 2010, 915; Chantraine 1968-1980, 672; Frisk 1970, 185; Liddell - Scott 1968 s.v. ματτύη. 526 Vert. En de ματύλλη, een Makedonische uitvinding (…). 527 Beekes - Van Beek 2010, 914; Frisk 1970, 185; Liddell - Scott 1968 s.v. ματτύη. 528 Vert. Aimilianos zei dat door Dorotheos van Askaloon een boek was uitgegeven met de titel Περὶ Ἀντιφάνους (‘Over Antiphanes’), en over de ματτύη van bij de Nieuwe Komediedichters, waarvan hij zegt dat ze e en Thessalische uitvinding is, en dat ze in Athene algemeen aanvaard werd onder de heerschappij van de Makedoniërs. 529 Vert. Zoals Apollodoros van Athene zegt in het eerste boek van zijn Ἐτυμολογίαι, is de ματτύη genoemd naar μασᾶσθαι (‘kauwen’), zoals ook μαστίχη (‘hars’, ‘gom’) en μάσταξ (‘mond’). 524
97
Over het algemeen zijn er twee opvattingen over de etymologie: Enerzijds beweren Hofmann, Frisk, Chantraine, en Beekes en Van Beek dat ματτύη een Thessalisch of Kretenzisch woord is uit *ματτύς (zoals ἰχθύη uit ἰχθύς) dat dan weer van *μακτύς komt, waarbij dus assimulatie is opgetreden, wat deze dialecten inderdaad typeert. *Μακτύς zou op haar beurt een afleiding zijn van het werkwoord *μακ-jω (dat geëvolueerd is tot μάσσω (‘kneden’) 531. Anderzijds verklaart Boisacq ματτύη, evenals Ehrlich, uit *μαθιυᾱ, dat teruggaat op het ProtoIndo-Europese *mṇth. Maar Kalléris vestigt er de aandacht op dat ματτύη ook gewoon een Makedonisch leenwoord zou kunnen zijn, zoals we inderdaad reeds bij Hesuchios terugvinden: 532 Ματτύης· ἡ μὲν φωνὴ Μακεδονική (…). (Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Mu 404.1)533 In het Latijn bestaat ματτύη in de vorm mattea / mattya.534 In het Nieuwgrieks wordt dit woord niet teruggevonden.535
530
Beekes - Van Beek 2010, 914. Beekes - Van Beek 2010, 914; Hofmann 1949, 192. 532 Chantraine 1968-1980, 672; Kalléris 1954, 235-236. 533 Vert. Ματτύης: Makedonisch woord. 534 Beekes - Van Beek 2010, 914; Boisacq 19504, 615; Ehrlich 1907, 289. 535 Contopoulos 1868, 251. 531
98
Conclusie
De vroegste door mij geciteerde geleerden die etymologische verklaringen aan woorden toekenden, zoals Aristoteles (4de eeuw v. Chr.), Demetrios van Ixioon (2de eeuw v. Chr.) en Herodianos van Alexandreia (2de eeuw n. Chr.) lijken me weinig geloofwaardig. Dat de vroegste geschiedenis van de etymologie helemaal niet wetenschappelijk was, wordt inderdaad bevestigd door Edmonds. Hij zegt dat er toen geen classificatiesysteem was.536 Zoals ik in mijn inleiding schreef, bestond er nog geen wetenschappelijke etymologie vóór Benfeys Lexicon of Greek roots (1839-42), wat erg laat is.537 Voor het verschijnen van dit baanbrekende ‘wortelboek’, dacht men, wanneer woorden een gelijkenis vertoonden, dat het ene woord dan wel een afleiding zou zijn van het andere, ofwel ging men in de woorden zelf op zoek naar betekeniseenheden (bijvoorbeeld de etymologie van σικυός, waarvan Demetrios dacht dat het een samenvoeging was van σεύεσθαι en κίειν538). Vanaf de 19de eeuw ging men dus grofweg als volgt tewerk: men vergeleek het woord in kwestie met andere termen uit andere Indo-Europese talen en buurtalen (bijvoorbeeld de Semitische talen), en men ging op zoek naar werken van vroegere geleerden over dit woord. Het artikel van Bugge539 is hier een voorbeeld van. Door hem worden Oudgriekse begrippen vergeleken met zelfs onder meer (Oud)noorse, Nieuwhoogduitse en Deense equivalenten. De etymologische studie zoals wij die nu kennen lijkt dus op gang te komen in de 2de helft van de 19de eeuw, en kende een grote bloeiperiode in de 20ste eeuw tot op de dag van vandaag. Het meest recente Oudgriekse etymologisch woordenboek is dat van Beekes en Van Beek (2010), waarin echter minder nieuwe informatie en bronnen zijn toegevoegd aan Frisk, Chantraine en de andere etymologische woordenboeken dan ik had verwacht.
536
Edmonds 1906, 190-191. Sandys 1908b, 206. 538 Cf. supra: 1.2: Σικυός. 539 Bugge, S., Etymologische beiträge aus dem nordischen, Beiträge zur Kunde der indogermanischen Sprachen 3 (1879). 537
99
Bibliografie
Vertalingen en commentaar van de Δειπνοσοφισταί: Gulick, C.B. (ed.), Athenaeus. The Deipnosophists. Volumes I-VII, Harvard 1927-1941 Desrousseaux, A.M., Athénée de Naucratis. Les Deipnosophistes, livres 1 et 2, Les Belles Lettres (Budé). Paris 1956 Primaire bronnen: Literatuur (citaten afkomstig uit de Thesaurus Linguae Graecae): Aristoteles, Περὶ Τὰ Ζῷα Ἱστορίαι Athenaios, Δειπνοσοφισταί Klaudios Ailianos, Περὶ ζῴων ἰδιότητος Dioscorides Pedanius, De materia medica Ἐτυμολογικὸν Μέγα Erotianos, Τῶν παρ᾽ Ἱπποκράτει Λέξεων Συναγωγή Eustathios, Παρεκβολαὶ εἰς τὴν Ὁμήρου Ὀδύσσειαν Hesuchios, Συναγωγὴ Πασῶν Λέξεων κατὰ Στοιχεῖον Homeros, Ἰλιάς Oppianos, Ἁλιευτικά Pedanios Dioskourides, Περὶ ὕλης ἰατρικῆς Σοῦδα Straboon, Γεωγραφικά Theokritos, Eἰδύλλια Theophrastos, Περὶ φυτῶν ἱστορίας Varro, De Lingua Latina Xenophoon, Ἀπομνημονευμάτων Inscripties (bronnen: cf. voetnoten): MY V 659 PY Vn 20
100
Secundaire bronnen: Adrados, F.R., Tratamiento de los grupos -ṷi- y - iṷ- en jónico-ático, Emerita 18 (1950), 408424 Alcock, J.P., Food in the Ancient World, Westport (Conn.) 2006 Amantos, K., Die Erforschung der heutigen Ortsnamen in Griechenland, Zeitschrift für Ortsnamenforschung 5 (1929), 52-70 André, J., Lexique des termes de botanique en latin, Paris 1956 André, J., Note sur une édition récente d’Athénée, RPh 34 (1960), 51-57 André, J., Les noms d’oiseaux en latin, Paris 1967 Arbenz, C., Die Adjektive auf -ιμος, Tübingen 19338 Assmann, E., Zur Vorgeschichte von Kreta, Philologus 67 (1908), 161-201 Autenrieth, G.G.Ph., A Homeric Dictionary for Schools and Colleges, New York 1895 Autenrieth, G.G.Ph., A Homeric Dictionary for Schools and Colleges, New York 1904 Bäbler, B., DNP 8 (2000) s.v. Nikochares, 916 Barceló, P., DNP 5 (1998) s.v. Hispania, Iberia, 618-631 Baumbach, L., The Mycenaean Greek vocabulary II, Glotta 49 (1971), 151-190 Baumbach, M., DNP 11 (2001) s.v. Seleukos [13], 365-366 Baumbach, M., DNP 12 (2002) s.v. Tryphon [3], 885-886 Bechtel, F., Lexilogus zu Homer: Etymologie und Stammbildung homerischer Wörter, Halle 1914 Bechtel, F., Die Griechischen Dialekte. II, Berlin 1923 Beekes, R. – Van Beek, L., Etymological Dictionary of Greek, Leiden/Boston 2010 Benfey, Th., Griechisches Wurzellexikon. I, Berlin 1839 Benton, S., Cattle Egrets and Bustards in Greek Art, JHS 81 (1961), 44-55 Benveniste, É., Origines de la formation des noms en indo-européen, Paris 1935 Betegh, G., DNP 5 (1998) s.v. Herakleitos, 382-385 Binder, G., DNP 3 (1997) s.v. Epainetos [2], 1060-1061 Binder, G., DNP 5 (1998) s.v. Iatrokles [3], 872 Boisacq, E., Grec kranos “cornouiller”, kerasos “ceriser” et congénères, Mémoires de la Société de linguistique de Paris 17 (1911), 56-59 Boisacq, E., Dictionnaire étymologique de la langue grecque: étudiée dans ses rapports avec les autres langues indo-européennes, Heidelberg-Paris, 19504 Bossert, H.Th., Die phönizisch-hethitischen Bilinguen vom Karatepe, 4. Fortsetzung, Jahrbuch für kleinasiatische Forschung 2 (1953), 167-188 101
Bowie, E., DNP 1 (1996) s.v. Ailianos [2], 172-173 Bowie, E., DNP 2 (1997) s.v. Athenaios, 196-199 Bredow, I. von, DNP 9 (2000) s.v. Phasis [1], 758 Brüch, J., Lateinische Etymologien, IF 40 (1922), 196-247 Bruchmann, K., Adalbert Kuhn, Biographisches Jahrbuch für Altherthumskunde 4 (1881), 4964 Brugmann, K., Griech. σι- als sinnverstärkendes Vorderglied in Nominalkomposita, IF 39 (1921), 140-144 Budin, S.L., Images of Woman and Child from the Bronze Age: Reconsidering Fertility, Maternity, and Gender in the Ancient World, New York and Cambridge 2011 Bugge, S., Etymologische beiträge aus dem nordischen, Beiträge zur Kunde der indogermanischen Sprachen 3 (1879), 97-121 Carnoy, A., Etyma Pelasgica, AC 24 (1955), 1-28 Carnoy, A., Noms grecs de plantes. Étymologies nouvelles, REG 71 (1958), 87-99 Chadwick, J. - Baumbach, L., The Mycenean Greek Vocabulary, Glotta 41 (1963), 157-271 Chantraine, P., La formation des noms en grec ancien, Paris 1933 Chantraine, P., Atti e Memorie del Primo Congresso Internazionale di Micenologia. I. Philologia, Rome 1968 Chantraine, P., Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots, Paris 1968-1980 (en met supplement in de editie van 1999) Contopoulos, N., A Lexicon of Modern Greek - English and English - Modern Greek, London 1868 Curtius, G., Grundzüge der griechischen etymologie, Leipzig 1879 Cuvier, G. - Valenciennes, M., Histoire naturelle des poissons. VIII, Paris 1831 Dalby, A., Siren Feasts: A History of Food and Gastronomy in Greece, London 1996 Dalby, A., Food in the Ancient World from A-Z, London 2003 Damschen, G., DNP 9 (2000) s.v. Philoxenos [8], 899 Debrunner, A., Zu den konsonantischen io-Präsentien im Griechischen, IF 21 (1907),13-98 Degani, E. - Schmitt-Pantel, P., DNP 1 (1996) s.v. Archestratus [2], 988 Deroy, L., Que signifie le titre de l’ “Apocoloquintose”?, Latomus 10 (1951), 311-318 Deroy, L., La valeur du suffixe préhellénique -nth- d’après quelques noms grecs en -νθος, Glotta 35 (1956), 171-195
102
Deroy, L., Quelques témoignages onomastique sur la pénétration égéenne en Europe occidentale au second millénaire avant Jésus-Christ, Revue Internationale d’Onomastique 12 (1960), 1-26 Desrousseaux, A.M., Athénée de Naucratis. Les Deipnosophistes, livres 1 et 2, Les Belles Lettres (Budé). Paris 1956 Di Marco, M., DNP 11 (2001) s.v. Sostratos, 747 Diefenbach, L., Origines Europaeae. Die alten Völker Europas mit ihren Sippen und Nachbarn, Frankfurt am Main 1861 Duhoux, Y., Le boulanger et son pain; l’étymologie d’ἀρτοκόπος et ἄρτος, AC 43 (1974), 321-324 Edmonds, J.M., An Introduction to Comparative Philology for Classical Students, Cambridge 1906 Ehrlich, H., Die nomina auf -ευς, ZVS 38 (1905), 53-97 Ehrlich, H., Zur Mythologie, ZVS 41 (1907), 283-304 Engels, J., DNP 6 (1999) s.v. Ktesiphon [1], 879 Fantuzzi, M., DNP 8 (2000) s.v. Nikandros [4], 898-900 Fick, A., Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen. I, Göttingen 1890 Fick, A., Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen. II, Göttingen 1876 Fick, A., Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen. III, Göttingen 1909 Fischer-Benzon, R. von, Altdeutsche Gartenflora. Untersuchungen über die Nutzpflanzen des deutschen Mittelalters, ihre Wanderung und ihre Vorgeschichte im klassischen Altertum, Kiel, Leipzig 1894 Flandrin, J.-L. - Montanari, M. (edd.), Histoire de l’alimentation, Paris 1996 Flandrin, J.-L. - Montanari, M. (edd.), Food. A Culinary History from Antiquity to the Present, New York 1999 Fornaro, S., DNP 8 (2000) s.v. Oppianos, 1259-1260 Fortenbaugh, W.W., DNP 12 (2002) s.v. Theophrastos, 385-393 Fraenkel,
E.,
GriechischeDenominativa in
ihrer geschichtlichen Entwicklung
und
Verbreitung, Göttingen 1906 Franck, J., Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Nijhoff 1949 Frede, D., DNP 1 (1996) s.v. Aristoteles, 1134-1143 Frisk, H., Griechisches etymologisches Wörterbuch. II, Heidelberg 1970 Frisk, H., Griechisches etymologisches Wörterbuch. III, Heidelberg 1972 Frisk, H., Griechisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1973 103
Fröhde, F., Lateinische Wortdeutungen, ZVS 18 (1869), 313-315 Furley, W.D., DNP 11 (2001) s.v. Sophron, 736-737 Georgacas, D.J., A Contribution to Greek Word History, Derivation and Etymology, Glotta 36 (1957), 100-122 Gordon, C.H., Ugaritic manual. I, Roma 1955 Gottschalk, H., DNP 6 (1999) s.v. Klearchos [6], 502 Gulick, C.B. (ed.), Athenaeus. The Deipnosophists. Books I-III.106e, London 1927 Hatzidakis, G.N., Zur Wortbildungslehre des Mittel- und Neugriechischen, ByzZ 2 (1893), 235-286 Hehn, V. - Schrader, O. - Engler, A. - Pax, F.A., Kulturpflanzen und Haustiere in ihrem Übergang aus Asien nach Griechenland und Italien sowie in das übrige Europa: historischlinguistische Skizzen, Berlin 19118 Heimgartner, M., DNP 10 (2001) s.v. Pontianus, 134 Hemmerdinger, B., Noms communs grecs d’origine egyptienne, Glotta 46 (1968), 238-247 Hemmerdinger, B., De la méconnaissance de quelques Etymologies grecques, Glotta 48 (1970), 40-66 Hendriksen, H., Etymologien, IF 56 (1938), 21-28 Hester, D.A., “Pelasgian” - A new Indo-European language?, Lingua 13 (1965), 335-384 Heubeck, A., Praegraeca, Erlangen 1961 Heubeck, A., Ke-ra-so. Untersuchungen zu einem Mykenischen Personennamen, Kadmos 4 (1965), 138-148 Hidber, T., DNP 5 (1998) s.v. Heniochos, 347 Hirt, H., Grammatisches und Etymologisches, Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache 22 (1897), 223-237 Hofmann, J.B., Etymologisches Wörterbuch des Griechischen, München 1949 Hubschmid, J., Sardische Studien: das mediterrane Substrat des Sardischen, seine Beziehungen zum Berberischen und Baskischen sowie zum eurafrikanischen und hispanokaukasischen Substrat der romanischen Sprachen, Bern 1953 Hunter, R.L., DNP 12 (2002) s.v. Theokritos [2], 360-364. Inwood, B., DNP 2 (1997) s.v. Chrysippos [2], 1177-1183 Jucquois, G. - Devlamminck, B., Compléments aux dictionnaires étymologiques du grec ancien, Louvain 1977 Kalcyk, H., DNP 6 (1999) s.v. Karystos, 312 Kalléris, J.N., Les anciens Macédoniens, etude linguistique et historique. I, Athènes 1954 104
Kammenhuber,
A.,
Zur
Sprache
der
Ištanuṷla-Texte,
Münchener
Studien
zur
Sprachwissenschaft 6 (1955), 50-55 Kaster, R.A., DNP 1 (1996) s.v. Aelius [II 20], 174 Keller, O., Die antike Tierwelt. II, Leipzig 1909-1913 Kent, R.G. (ed.), Varro. On the Latin Language I, Loeb Classical Library. Cambridge (Mass.)/London 1938 Kieckers, E., Zur griechischen Deklination, IF 41 (1923), 184 Killen, J.T., The two provinces of Pylos revisited, Faventia Supplementa 1. Actas del Simposio Internacional: 55 Años de Micenologia (2012), 155-181 Kreiter, H., Die vonTiernamen abgleiteten Pflanzennamen in Französischen, Darmstadt 1912 Kretschmer, P., Indogermanische Accent- und Lautstudien, ZVS 31 (1892), 325-472 Kretschmer, P. Einleitung in die Geschichte der Griechischen Sprache, Göttingen 1896 Kretschmer, P., Literaturbericht für das Jahr 1911: Griechisch, Glotta 5 (1914), 259-313 Kretschmer, P., Weiteres zur Urgeschichte der Inder, ZVS 55 (1928), 75-103 Kretschmer, P., Literaturbericht für das Jahr 1930: Griechisch, Glotta 21 (1933), 158-183 Kretschmer, P., Literaturbericht für das Jahr 1934: Griechisch, Glotta 26 (1937), 28-71 Kretschmer, P. - Vetter, E. - Nehring, A., Literaturbericht für das Jahr 1924: Griechisch, Glotta 15 (1927), 161-279 Kronasser, H., Kολο- “groß”, Die Sprache 6 (1960), 172-178 Kronasser, H., Vorgeschichte und Indogermanistik, in: Breitinger, E. (ed.), Theorie und Praxis der Zusammenarbeit. Horn 1961, 117-140 Kuhn, A., Die Sprachvergleichung und die Urgeschichte der indogermanischen Völker, ZVS 4 (1855), 81-124 Lacroix, L., Noms de poissons et noms d’oiseaux en grec ancien, AC 6 (1937), 265-302 Lafou, R., Mots “méditerranéens” en géorgien et dans quelques autres langues caucasiques, REA 36 (1934), 32-46 Laroche, E., Mots grecs d’origine anatolienne, BSL 51 (1955), 31-34 Legrand, Ph.E., Καπυρός, REG 20 (1907), 10-17 Leumann, M., Griechische Verben auf -ίζειν im Latein, in:Ernst, J. - Fordyce, C.J. - Herescu, N.I. - Kent, R.G. - Löfstedt, E. - Mohrmann, Chr. - Rand, E.K. - Rostagni, A. (edd.), Mélanges de philologie, de littérature et d’histoire anciennes offerts à J. Marouzeau (1948), 371-389 Lehnus, L., DNP 6 (1999) s.v. Kallimachos [3], 188-194 Leigh, M., A Pun in Antiphanes (fr. 225 K-1 = Ath. 60C-D), CQ 54 (2004), 278-283 105
Leumann, M., Schwererkennbare griechische Wörter im Latein, Die Sprache 1 (1949), 204212 Lewy, H., Die semitischen Fremdwörter im Griechischen, Berlin 1895 Lewy, H., Etymologien, ZVS 58 (1931), 16-35 Liddell, H.G. - Scott, R., A Greek-English Lexicon, Oxford 1968 Lidén, E., Zur indogermanischen Terminologie der Milchwirtschaft, ZVS 61 (1934), 1-13 Lindermayer, A., Die Vögel Griechenlands. Ein Beitrag Zur Fauna Dieses Landes, Passau 1860 Lokotsch, K., Etymologisches Wörterbuch der europäischen (germanischen, romanischen und slavischen) Wörter orientalischen Ursprungs, Heidelberg 1927 McDonald, W.A. - Rapp, G.R. (edd.), The Minnesota Messia Expedition: Reconstructing a Bronze Age Environment, Minneapolis 1972 Malherbe, A., Faune ornithologique de la Sicile, Metz 1843 Marasco, G., DNP 8 (2000) s.v. Oenotri, 1117 Masson, O., Les inscriptions chypriotes syllabiques: recueil critique et commenté, Paris 1961 McGovern, P.E. - Fleming, S.J. - Katz, S.H. (edd.), The Origins and Ancient History of Wine, New York 1995 Meillet, A., De quelques emprunts probables en grec et latin, Mémoires de la Société de Linguistique de Paris 15 (1908), 161-164 Meister, K., DNP 5 (1998) s.v. Hekataios [3], 264-267 Meister, K., DNP 5 (1998) s.v. Herodotos, 469-475 Meister, K., DNP 12 (2002) s.v. Timaios [2], 575-577 Meister, K., DNP 12 (2002) s.v. Duris [3], 947 Meyer, P.M., Griechische Papyrusurkunden der Hambuger Stadt, Leipzig 1911-1924 Meyer-Lübke, W., Grammatik der romanischen Sprachen. I, Leipzig 1890 Montanari, F., DNP 1 (1996) s.v. Apollodoros [7], 858-860 Montanari, F., DNP 2 (1997) s.v. Artemidoros [4], 50 Montanari, F., DNP 3 (1997) s.v. Demetrios [34], 438 Montanari, F., DNP 3 (1997) s.v. Demetrios [35], 439-440 Montanari, F., DNP 5 (1998) s.v. Herodianos [1], 466-468 Moritz, L.A., ἌΛΦΙΤΑ-A Note, CQ 43 (1949), 113-117 Muggia, A., DNP 11 (2001), Sybaris [4], 1124-1125 Muller Jzn, F., Lat. barba, IF 39 (1921), 172-1897
106
Muller Jzn, F. - Thiel, J.H. - Boer, W. den, Koenen Woordenboek Grieks-Nederlands, Utrecht - Antwerpen 200111 Nehring, A., Literaturbericht für das Jahr 1924, Glotta 15 (1926), 245-280 Nesselrath, H.-G., DNP 1 (1996) s.v. Alexis, 488 Nesselrath, H.-G., DNP 1 (1996) s.v. Amphis, 617 Nesselrath, H.-G., DNP 1 (1996) s.v. Anaxandrides, 669-670 Nesselrath, H.-G., DNP 1 (1996) s.v. Antiphanes [1], 781-782 Nesselrath, H.-G., DNP 1 (1996) s.v. Apollodoros [5], 857 Nesselrath, H.-G., DNP 1 (1996) s.v. Aristophanes, 1122-1130 Nesselrath, H.-G., DNP 3 (1997) s.v. Epicharmos, 1093-1095 Nesselrath, H.-G., DNP 4 (1998) s.v. Euboulos, 213-214 Nesselrath, H.-G., DNP 6 (1999) s.v. Kratinos [1], 816-818 Nesselrath, H.-G., DNP 7 (1999) s.v. Lynkeus [4], 585 Nesselrath, H.-G., DNP 7 (1999) s.v. Menandros [4], 1215-1219 Nesselrath, H.-G., DNP 9 (2000) s.v. Pherekrates, 768-769 Nesselrath, H.-G., DNP 9 (2000) s.v. Philemon [2], 784-785 Nutton, V., DNP 3 (1997) s.v. Diokles [6], 610-613 Nutton, V., DNP 3 (1997) s.v. Diphilos [6], 682 Nutton, V., DNP 4 (1998) s.v. Erotianos, 91-92 Nutton, V., DNP 4 (1998) s.v. Euthydemos [5], 317 Nutton, V., DNP 4 (1998) s.v. Galenos aus Pergamon, 748-756 Nutton, V. DNP 8 (2000) s.v. Mnesitheos, 308 Olck, F., RE IX.1 (1921) s.v. Kirschbaum, 509-515 Osthoff, H., Zur Geschichte des Perfects im Indogermanischen, mit besonderer Rücksicht auf Griechisch und Lateinisch, Strassbourg 1884 Osthoff, H., Griechische und lateinische Wortdeutungen, IF 19 (1906), 217-240 Pape, W., Handwörterbuch der Griechischen Sprache. II, Braunschweig 1880 Pedersen, H., VergleichendeGrammatik der keltischen Sprachen. I, Göttingen 1909 Persson, P., Studien zur Lehre von der Wurzelerweiterung und Wurzelvariation, Upsala 1891 Petersson, H., Studien über die indogermanische Heteroklisie, Lund 1921 Pinkster, H., Woordenboek Latijn/Nederlands, Amsterdam 2009 Pisani, V., Miscellanea etimologica, RAL 6 (1930), 171-188 Pokorny, J., Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. I, Bern 1959 Prellwitz, W., EtymologischesWörterbuch der griechischen Sprache, Göttingen 1905² 107
Provoost, A. (ed.), De wooncultuur van de Grieken en de Romeinen, Leuven 1975 Radt, S., DNP 11 (2001) s.v. Strabon, 1021-1025 Redard, G., Les noms grecs en -της, -τις, et principalement en -ιτης, -ιτις. Étude philologique et linguistique, Paris 1949 Robbins, E., DNP 1 (1996) s.v. Anakreon, 646-649 Robert, L., Hellenica: recueil d’épigraphie, de numismatique et d’antiquités grecques, Paris 1940 Robert, L., Bulletin épigraphique, REG 63 (1950), 121-220 Robert, L., Noms indigènes dans l’Asie Mineure gréco-romaine. I, Paris 1963 Ross, A.S.C., Aldrediana II: Observations upon Certain Words of the Lindisfarne Gloss, ZVS 77 (1961), 258-295 Ruijgh, C.J., Études sur la grammaire et le vocabulaire du grec mycénien, Amsterdam 1967 Saint-Denis, E. de, Le vocabulaire des animaux marins en latin classique, Paris 1947 Sallmann, K., DNP 12 (2002) s.v. Varro [2], 1130-1144 Sandys, J.E., A History of Classical Scholarship. II. From the Sixth Century B.C. to the End of the Middle Ages, Cambridge 1908a Sandys, J.E., A History of Classical Scholarship. III. The Eighteenth Century in Germany and the Nineteenth Century in Europe and the United States of America, Cambridge 1908b Sandys, J.E., A History of Classical Scholarship. I. From the Sixth Century B.C. to the End of the Middle Ages, Cambridge 1921 Schindler, J., Die idg. Wörter für Vogel und Ei, Die Sprache 15 (1969), 144-167 Schmitt-Pantel, P., DNP 5 (1998) s.v. Herakleides [15], 373 Schmitt-Pantel, P., DNP 6 (1999) s.v. Kochbücher. II, 621-622 Schrader, O. - Nehring, A., Reallexikon der indogermanischen Altertumskunde. I-II, Berlin 1917-28 Schulze, W., Kleine Schriften, Goettingen 1933 Schwyzer, E., Griechische Grammatik. I, Munich 1934 Solmsen, F., Beiträge zur griechischen Wortforschung. I, Strassbourg 1909a Solmsen, F., Zur lateinischen Etymologie, IF 26 (1909b), 102-114 Solmsen, F., Σιληνός Σάτυρος Τίτυρος, IF 30 (1912), 1-47 Specht, F., Griechische Miscellen, ZVS 61 (1934), 277-288 Specht, F., Der Ursprung der indogermanischen Deklination, Göttingen 1947 Stanzel, K.-H., DNP 5 (1998) s.v. Herakleides [16], 373-375 Strömberg, R., Griechische Pflanzennamen, Göteborg 1940 108
Strömberg, R., Studien zur Etymologie und Bildung der griechischen Fischnamen, Göteborg 1943 Strömberg, R. Griechische Wortstudien, Göteborg 1944 Szlezák, T.A., DNP 9 (2000) s.v. Platon, 1095-1109 Szemerényi, O.J.L., Greek γάλα and the Indo-European term for “milk”, ZVS 75 (1958), 170-190 Szemerényi, O.J.L., The Origins of the Greek Lexicon: Ex Oriente Lux, JHS 94 (1974), 144157 Szemerényi, O.J.L. - Chantraine, P., Rez. Chantraine: Dictionnaire étymologique de la langue grecque - Histoire des mots. Tome I: A-D; Tome II: E-K (1968; 1970), Gnomon 43 (1971), 641-675 Thompson, D’A.W., A Glossary of Greek Birds, London 1895 Thompson, D’A.W., A Glossary of Greek Fishes, London 19478 Thompson, R.C., The Migration of Assyrian Plant-Names into the West, CR 38 (1924), 148149 Tosi, R., DNP 4 (1998) s.v. Etymologica, 198-201 Tosi, R., DNP 5 (1998) s.v. Hesychios, 514-515 Tosi, R., DNP 6 (1998) s.v. Etymologica, 199 Tosi, R., DNP 9 (2000) s.v. Pamphilos [6], 214-215 Tosi, R., DNP 6 (1999) s.v. Pollux [IV 17], 51-53 Tosi, R., DNP 11 (2001) s.v. Suda, 1075-1076 Touwaide, A., DNP 9 (2000) s.v. Pedanios Dioskurides, 462-465 Uhlenbeck, C.C., Kurzgefasstes etymologisches Wörterbuch der altindischen Sprache, Amsterdam, 1898 Vasmer, M. - Trubačev, O. - Larin, B.,
timologi eskij slovar' russkogo jazyka. I (A-D),
Moskva 1986 Vasmer, M. - Trubačev, O. - Larin, B., timologi eskij slovar' russkogo jazyka. III (MuzaSjat), Moskva 1987 Vassis, I., DNP 4 (1998) s.v. Eustathios [4], 313-314 Vendryes, J., Lexique étymologique de l’irlandais ancien, Fasc. 2: M N O P, Dublin 1960 Wagner, H., Indogermanisch-Vorderasiatisch-Mediterranes, ZVS 75 (1958), 58-75 Walde, A., Aspiratendissimilation im Latein, IF 19 (1906), 98-111 Walde, A. - Hofmann, J.B., Lateinisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1954
109
Walde, A. - Pokorny, J., Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen, Berlin 1927-1932 Weise, Fr.O., Die griechischen Wörter im Latein, Leipzig 1882 Weissenberger, M. - Engels, J., DNP 3 (1997) s.v. Demosthenes [2], 467-473 Wilkins, J.M. - Hill, S., Food in the Ancient World, Malden (Mass.) 2006 Wood, F.A., Greek Fish Names: Part III, AJPh 49 (1928), 167-187) Zimmermann, B., DNP 1 (1996) s.v. Aischylos, 350-357 Zimmerman, B., DNP 11 (2001) s.v. Sophokles, 726-735 Zupitza, E., Die germanischen Gutturale, Berlin 1896 Zupitza, E., Über doppelkonsonanz im Irischen, ZVS 36 (1900), 202-245
110
Index
ἄλφιτον, 59 ἄμης, 91 ἀμία, 78 ἀμυγδάλη, 35 ἄνηθον, 25 ἄρτος, 57 ἀτταγᾶς, 83 ἀφύη, 73 βάτιον, 39 βότρυς, 42 βράβυλον, 46 βρύτιον, 51 γάρος, 71 γεργέριμος, 49 ἔτνος, 31 θύννος, 76 ἴτριον, 92 κάνδαυλος, 88 καπύρια, 63 κάρυον, 37 κεράσιον, 44 κοκκύμηλον, 46 κολοκύντη, 12 κράμβη, 19 κύβος, 64 λάγανον, 62 λάχανα, 23
λέκιθος, 29 μάδρυα, 46 μᾶζα, 53 ματτύη, 96 ματτύης, 96 μόρον, 39 μύκη, 27 μύκηρος, 35 μῦμα, 95 οἶνος, 32 ὀψάριον, 81 πλακοῦς, 89 ῥάφανος, 19 ῥόφημα, 34 σεμίδαλις, 67 σικυός, 14 σίλφιον, 55 συκάμινον, 39 τέταρος, 85 τέτραξ, 87 τυρός, 68 φάσηλος, 17 φασιανός, 85 φθοῖς, 94 χόνδρος, 65 ᾠόν, 70
111
