Een duurzame toekomst in uitvoering. ECN Jaarverslag 2007

1

Een duurzame toekomst in uitvoering ECN Jaarverslag 2007

6 14 2

30

Waterstof & Schoon Fossiel

4 50 56 60 62 64 65 66 69 87

Voorwoord dr. Ruud Lubbers

Inleiding

10

24

Nuclear Research and consultancy Group

Energie Advies Commissie en Klankbordgroepen

Beleidsstudies



Biomassa, Kolen & Milieuonderzoek

20

ECN in kaart gebracht: feiten en cijfers

Raad van Toezicht en Directie



34

Windenergie

Energie Efficiency in de Industrie

40 Energie in de Gebouwde Omgeving & Netten

46 Zonne-energie

Engineering & Services

Verantwoording Corporate governance

Verslag Raad van Toezicht

Directieverslag

Jaarrekening

Colofon

3

Voorwoord

bijdrage te leveren aan het vinden van duidelijke antwoorden op de

Ook de door het rapport gewenste slagvaardige rol van de overheid - die

gelukkig kwam een nog groter aantal (internationale) medewerkers onze

”2007 was in veel opzichten een bijzonder jaar. In februari kreeg Al Gore een

klemmende uitdagingen van onze tijd, die steeds zichtbaarder worden.

een grote bijdrage aan een duurzame energievoorziening kan leveren door

gelederen versterken. Zulk een stevig verloop heeft natuurlijk nadelen.

Oscar (beste documentaire) voor zijn film An Inconvenient Truth, waarmee

Ik stel vast dat ECN dat in 2007 goed heeft gedaan: de titel van dit

te zorgen voor krachtig en consistent beleid, het uitdragen van een ‘sense

Maar daar staat tegenover dat “onze mensen” kennelijk zeer gewild zijn

hij al eerder voor een wake-up call zorgde en de dreigende klimaatveran-

jaarverslag nieuwe stijl is niet voor niets Een duurzame toekomst in

of urgency’, helder toezicht en adequate financiële ondersteuning - achten

en dat binnen de organisatie een gezonde dynamiek ontstaat. Nieuwe

dering onder de aandacht van het grote publiek én beleidsmakers bracht.

uitvoering. De toenemende samenwerking met nationale en internationale

zij ‘waardevol’. Dat is hoopgevend.

mensen brengen in hun bagage de nieuwste wetenschappelijke inzichten

Het klimaat was hot news en is dat sindsdien gebleven, met als hoogtepunt

marktpartijen wordt zichtbaar in meer inkomsten uit licentie-overeen-

misschien wel de toekenning van de Nobelprijs voor de Vrede aan Gore en

komsten, deelnemingen, joint ventures en contractonderzoek. Nationaal

Over de ontwikkeling van het aandeel duurzame energie in onze energie-

het VN-panel voor klimaatverandering (IPCC). Gore en, namens het IPCC,

volgen wij de aanbevelingen van de commissie Wijffels, die ECN als

voorziening valt veel goeds te melden. De bijdragen van wind- en

Rajendra Pachauri ontvingen de prestigieuze onderscheiding voor hun

hét nationale energieonderzoekscentrum heeft bestempeld. ECN maakt

zonne-energie groeien wereldwijd al jaren met tientallen procenten per

In 2008 zal de voorgenomen oprichting van één holding met twee stich-

inspanningen om de benodigde kennis over de door de mens gecreëerde

die sleutelrol steeds meer waar.

jaar, vooral in Duitsland en Spanje. De groei in Nederland is in vergelijk

tingen (ECN en NRG) zijn beslag krijgen. Volgend jaar hoopt de Raad van

daarmee klein. Echter, het werkprogramma “Schoon & Zuinig” van het

Toezicht integraal te rapporteren. Over de pensioenen kan ik melden dat

klimaatverandering op te bouwen en te verspreiden, om zo de acties op

4

en technologische vindingen van buiten mee, nodig om als onderzoeksinstituut een vooraanstaande rol te kunnen blijven spelen.

gang te brengen die deze verandering tegen kunnen gaan. Ik wil hier met

Zo blijkt de in 2007 gepubliceerde EnergieVisie 2050, waarin ECN/NRG een

kabinet gaat zeker bijdragen aan de transitie naar een duurzame energie-

het mogelijk is gebleken een groot deel van de indexatie van de pensioe-

zekere trots vermelden dat binnen het IPCC ook ECN-wetenschappers

ambitieus maar realistisch beeld schetsen van een duurzame Europese

huishouding. Er zijn plannen voor meer grootschalige windparken op zee

nen te realiseren. Niet langer alleen uit de historische reserves maar nu

met veel bezieling werken aan het klimaatprobleem (zie kader).

energiehuishouding in 2050, ‘richtinggevend’ voor het beleid van het

en het is inmiddels duidelijk dat voor het behalen van de energie- en

ook dankzij de reguliere inkomsten van een economisch gezond ECN en

kabinet-Balkenende. De betrokken ministers prijzen de Europese invals-

klimaatdoelstellingen van het kabinet windmolens op land hard nodig zijn.

NRG. Ik dank de directie en alle medewerkers dan ook voor hun indruk-

Positief is ook dat de Europese Commissie en de Nederlandse regering

hoek van de studie en onderschrijven de essentiële rol van energiebesparing

Een nieuwe stimuleringsregeling is inmiddels in de steigers gezet. De

wekkende en effectief gebleken inspanningen in 2007.”

ambitieuze doelstellingen hebben gesteld voor vermindering van de broei-

als de meest kosteneffectieve optie om CO2-emissies te reduceren.

zonne-energiesector bevindt zich in een opvallende technologische

kasgasuitstoot, vergroten van het aandeel duurzame energie en versnelling

versnelling, gekenmerkt door doorbraken in de zonneceltechnologie die

Dr. Ruud Lubbers

van energiebesparing. In december werd op Bali overeenstemming bereikt

ertoe moeten leiden dat zonnestroom gaat concurreren met stroom uit

Voorzitter Raad van Toezicht ECN

over een ‘actieplan’ voor een nieuw klimaatverdrag: eind 2009 moet de

ECN in IPCC

het stopcontact. Energie uit biomassa lijkt mondiaal zo’n hype te worden

wereld het eens worden over een opvolger van het Kyoto-verdrag waarin

Het Intergovernmental Panel on Climate Change is een gezaghebbende,

dat certificering van biomassa met het oog op milieu en duurzaamheid

afspraken zullen worden gemaakt over reductie van de uitstoot, over aan-

intergouvernementele organisatie die een netwerk van enkele honderden

geboden is, zeker gezien de recente discussies over de grootschalige inzet

passing aan klimaatverandering en over technologie en financiering. Het

wetenschappers vormt. In haar laatste rapport concludeerde het IPCC dat nu

van biobrandstoffen.

mag dan onzeker zijn wat er dan precies besloten wordt, het is pure

met grote zekerheid kan worden geconcludeerd dat de mens de waargenomen

winst dat in 2009 een aantal knopen wordt doorgehakt. De toekomst zal

temperatuurstijging voor een belangrijk deel heeft veroorzaakt, en dat de gevol-

Het thema “Schoon” krijgt onder meer betekenis doordat Den Haag een

moeten uitwijzen of 2007 werkelijk een keerpunt was en of de wereld het

gen ernstig zijn maar dat de oplossingen binnen bereik liggen.

aparte taskforce heeft opgericht voor de schone inzet van fossiele brand-

in 2009 eens kan worden over mondiale emissiedoelen, concreet beleid

stoffen. Met name technieken voor CO2-afvang en -opslag (CCS) - een

en echte veranderingen. Maar het lijdt geen twijfel dat de energie- en klimaat-

ECN is al jarenlang intensief betrokken bij het opstellen van de rapporten van

gebied waarop ECN met de SEWGS-technologie goede vorderingen

problematiek nu hoog op de politieke en maatschappelijke agenda staat.

Werkgroep III van het IPCC. Deze werkgroep richt zich op het bestrijden van

maakt - kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Verder blijken zowel

klimaatverandering en staat onder leiding van co-voorzitter Bert Metz van het

het Groningse als het Rotterdam Climate Initiative aansprekende en kans-

Er waren ook ontwikkelingen die me ongeruster hebben gemaakt. De

Milieu- en Natuur Planbureau (MNP). In 2005 hebben Heleen de Coninck en

rijke initiatieven, die Nederland mondiaal een voortrekkersrol kunnen

energievraag steeg de laatste jaren sneller dan verwacht, zorgen over het

Manuela Loos (beiden van de unit Beleidsstudies) de redactie gevoerd over

bezorgen. ECN weet zich met beide initiatieven verbonden.

toekomstige aanbod van energie zijn versterkt en de olieprijs bleef stijgen,

een groot deel van het Special Report on Carbon Dioxide Capture and Storage.

met name vanwege de toenemende energievraag in China en India. De

ECN-medewerkers Koen Smekens (Beleidsstudies), Daan Jansen (Waterstof &

Het moge duidelijk zijn: ECN opereert in een uitdagende en dynamische

olieprijs steeg op enig moment zelfs tot boven $ 100 per barrel. Dit gaf

Schoon fossiel) en Bob van der Zwaan (Beleidsstudies) hebben hier belangrijke

omgeving. Het is mijn overtuiging dat ECN zich in het Europese krachten-

nieuwe voeding aan de discussie over de voorzieningszekerheid en de

inhoudelijke bijdragen aan geleverd. Ook aan het onlangs verschenen Fourth

veld stap voor stap kan ontwikkelen tot een gezaghebbend Europees

noodzaak van een transitie naar een duurzame energiehuishouding.

Assessment Report hebben diverse ECN-medewerkers substantiële bijdragen

energieonderzoeksinstituut. Daarom zal ECN zich blijven inspannen om

Tegen de achtergrond van deze turbulente economische en maatschap-

geleverd. ECN blijft in de toekomst betrokken bij het IPCC. Zo heeft Jos Bruggink

uit binnen- en buitenland getalenteerde onderzoekers en specialisten

pelijke ontwikkelingen, stond ECN voor de taak om een waardevolle

(Beleidsstudies) zitting in de Task Force New Emission Scenarios, die de vol-

aan te trekken. In 2007 vertrok een groot aantal mensen uit Petten, maar

gende generatie emissiescenario’s gaat ontwikkelen.

5

Inleiding

Kennis naar de markt

“2007 was een goed jaar voor ECN. Binnen de meerjarenprogramma’s is

De meest directe manier om kennis naar de markt te brengen is samen-

op een breed technologisch front vooruitgang geboekt en de ECN-

werking met en daarna contractonderzoek voor de industrie. In alle units is

technologie is overeenkomstig de voornemens uit het strategisch plan

hieraan veel aandacht geschonken. In 2007 is een intensieve samenwerking

versneld naar de markt gebracht. Bovendien kun je aan alles merken

met de industrie tot stand gekomen op het gebied van geavanceerde

dat ECN in de buitenwereld een goede reputatie geniet.” Voor directie-

industriële warmtepompen. De units Zonne-energie en Windenergie

voorzitter Ton Hoff en adjunct-directeur Kees van der Klein is er alle reden

hebben de samenwerking met het internationale bedrijfsleven versterkt,

om met tevredenheid terug te kijken. Hoff: “Het blijft een geweldige

hetgeen tot belangrijke opdrachten heeft geleid. Opmerkelijk is de grote

uitdaging om grensverleggend onderzoek te doen dat de Europese en

internationale belangstelling, tot in China, voor de kennis van deze units.

Nederlandse energietransitie krachtig ondersteunt, en om door ons ontwikkelde technologie naar de markt te brengen. Die opdracht hebben

Het is moeilijk om succes stories in de technologietransfer aan één

we in 2007 mijns inziens goed vervuld, met name ook dankzij de oprichting

bepaald jaar toe te wijzen, omdat onderzoek, technologie-ontwikkeling en

van Corporate Development. Deze afdeling richt zich sterk op de pro-

-transfer nu eenmaal een lange adem vergen. Maar de bouw in 2007

grammatische versterking van ECN en, specifieker, op het naar de markt

van de proeffabriek voor zonnecelwafers in Broek op Langedijk, die de

brengen van nieuwe technologieën. ECN heeft het afgelopen jaar goed

RGS-productietechnologie in continubedrijf gaat testen, is zonder meer

geïnventariseerd welke technologieën de weg naar de markt zouden

een mijlpaal te noemen. ECN heeft die proefinstallatie gebouwd met tot de

kunnen vinden, hierin prioriteiten gesteld en vervolgens per technologie

verbeelding sprekende partners als Deutsche Solar en Sunergy Investco.

een projectteam samengesteld.”

Van der Klein: “RGS is echt een sleuteltechnologie voor de productie van silicum wafers voor zonnecellen, die beschermd wordt door krachtige

6

Die aanpak heeft vruchten afgeworpen, zegt Kees van der Klein, hoofd

patenten en medebepalend is voor de groei van de zonnecelindustrie.

van de afdeling Corporate Development. “ECN ontwikkelt technologieën

Een belangrijke stap in het vermarkten van onze kennis dus.”

in alle stadia van rijpheid in ontwikkeling: zowel ideeën van achter het bureau als apparaten waarvan de technologie kant-en-klaar aan het

Een andere mijlpaal is het besluit van Econcern, ECN en Chemfo om een

bedrijfsleven wordt verkocht. De kracht van een instituut als ECN ligt

fabriek te bouwen voor de torrefactie (een soort “koffiebrandproces”) van

in deze ‘portfolio’, die gelegenheid geeft tot de ontwikkeling van een

biomassa: de BO2-centrale. Van der Klein: “Het gaat hier om een fabriek

volgende generatie technologieën die nodig is voor het realiseren van de

die op commerciële schaal uit diverse stromen biomassa uniforme korrels

overheidsdoelstellingen. De laatste jaren komen opmerkelijk veel bij ECN

produceert die gemakkelijk kunnen worden vervoerd en ingezet voor

ontwikkelde technologieën tot rijpheid. Het aantal projecten dat op het

gebruik in conversie-installaties. De commerciële toepassing van deze

punt staat aan het bedrijfsleven te worden overgedragen, groeit sterk.

technologie is daarom buitengewoon belangrijk. We hebben er grote verwachtingen van.” Een derde opmerkelijk feit is de vermarkting van een

“Het blijft een geweldige uitdaging om grensverleggend onderzoek te doen dat de energietransitie ondersteunt.” Ton Hoff directievoorzitter

Het financiële resultaat over 2007 is behoorlijk positief, maar belangrijk is

katalysator voor het verwijderen van stikstofoxide (N2O), een broeikasgas

ook zeker dat de licentie-opbrengsten in 2007 zijn opgelopen tot circa

dat ruim 300 maal sterker is dan CO2. Na uitgebreide testen is deze

700.000 euro . Daar komt bij dat de door ECN ontwikkelde technologieën

technologie geschikt bevonden voor de end of pipe-afvang van stokstof-

aanleiding geven tot economische activiteit: door derden zijn investerin-

oxide in salpeterzuurfabrieken. De aankondiging van ECN’s commerciële

gen in de toepassingen van ECN-technologie op de markt toegezegd, die

partner voor de eerste grootschalige demonstratie wordt dit jaar nog

naar schatting oplopen tot zo’n 26 miljoen euro; er zijn negen nieuwe

verwacht.

octrooien geregistreerd. Het kan altijd beter, maar het toont wel aan dat het loont om op een andere manier naar de markt te kijken.”

7

“ECN heeft deze en andere succesverhalen nodig om de techno-

ADEM is hard nodig om het transitiebeleid handen en voeten te geven. Het

nemen. Bijvoorbeeld in de discussies over CO2-afvang en -opslag en de

een inspirerende werkomgeving voor medewerkers te creëren. In de visie

logietransfer gestalte te kunnen geven, zegt Hoff. “Er zullen meer

staat vast dat we meer energieonderzoek en experimenteerruimte nodig

inzet van eerste en tweede generatie biobrandstoffen. En we denken na

van ECN dienen leidinggevenden een managementstijl te ontwikkelen

samenwerkingsverbanden met bedrijven komen die ECN-kennis en

hebben om de technologische versnelling te realiseren die ervoor kan

over een vervolg op de EnergieVisie 2050.”

waarin de kwaliteiten van medewerkers op het gebied van onderzoek,

energietechnologie gaan vermarkten. Onze ambitie is jaarlijks drie tot

zorgen dat we onze ambitieuze klimaat- en energiedoelstellingen halen.”

vier echte innovaties naar de markt te brengen. Ondernemers willen

communicatie, (project)management, teambuilding, business development

People management

enzovoort, tot hun recht kunnen komen.” Om het competentiemanagement

we ook langer begeleiden bij het in de markt zetten van technologie,

Peer review

Een belangrijke opmerking van de peer review commissie betrof de

verder handen en voeten te geven, komen er opleidingsprogramma’s

bijvoorbeeld door een belang te houden in de ontwikkelingsbedrijven.

De kwaliteit van het huidige ECN-onderzoek is over de gehele linie hoog

personele bezetting van de onderzoeksgroepen. De commissie vond dat

voor verschillende doelgroepen, te beginnen met de onderzoeksgroepen.

De aandelen worden pas van de hand gedaan als de technologie een

en in een aantal gevallen “toonaangevend” in Europa. Dat constateerden

de relevantie en kwaliteit van de onderzoeksgroepen in veel gevallen

Een projectgroep management development buigt zich over mogelijke

plaats op de markt heeft veroverd.”

de internationale peer review commissies, die in 2007 de units en de orga-

vraagt om uitbreiding en versterking.

loopbaanstappen voor leidinggevenden binnen en buiten de organisatie, zodat de ontwikkeling van leidinggevend potentieel nieuwe impulsen

nisatie als geheel (corporate) langs de kwalitatieve meetlat hebben gelegd.

8

Kennisverdieping

“De bevestiging dat we op de goede weg zijn is natuurlijk verheugend,”

Hoewel dit zeker dilemma’s schept, onderschrijven Hoff en Van der Klein

krijgt. ECN is zo verzekerd van voldoende kennis en ervaring op dit gebied

Vanzelfsprekend moeten de commerciële activiteiten van ECN blijven

zegt Hoff. “De commissies kwamen ook met een aantal eyeopeners die we

deze analyse, met de constatering dat de werving van nieuw hoog gekwa-

om openvallende managementposities snel in te kunnen vullen. Op het

voortvloeien uit een voortdurend slag tot kennisverdieping. De kwaliteit

zeker ter harte zullen nemen, zoals het advies om diepgaand na te denken

lificeerd personeel er in 2007 niet gemakkelijker op is geworden. Hoff:

programma staat verder een benchmark van de primaire en secundaire

moet zeker niet alleen aan het eind van het onderzoekstraject, op de markt,

over onze positionering in het huidige krachtenveld van universiteiten

“In 2007 was sprake van een flinke groei, maar ook van doorstroom

arbeidsvoorwaarden ten opzichte van andere marktpartijen, in samenwer-

zichtbaar zijn maar zeker ook aan het begin, in het onderzoek. Van der

en Europese onderzoeksinstituten, de politiek en het bedrijfsleven, en op

van personeel. Van de nieuwkomers is ongeveer 20 procent afkomstig uit

king met de OR en de vakbonden. Hoff: “Mede op basis van de resultaten

Klein: “We moeten onze wetenschappelijke diepgang blijven koesteren.

basis daarvan onze kernwaarden te formuleren en te verankeren in de

het buitenland, wat ons natuurlijk sterkt in onze internationale ambities.

van deze benchmark wil ECN een modern beloningsbeleid ontwikkelen,

Waar mogelijk moeten we samenwerking zoeken met de universiteiten, en

organisatie, zodat we die waarden op een consistente manier uit kunnen

Het blijft echter moeilijk om de gaten die vallen snel op te vullen, wat soms

waarin meer ruimte is voor het waarderen van specifieke kwaliteiten en

jonge getalenteerde onderzoekers aantrekken.” In 2007 resulteerde dat in

dragen. Leidraad is daarbij vanzelfsprekend onze toenemende ambitie om

tot overbelasting leidt van de mensen die blijven. Gelukkig hebben we op

bijzondere prestaties.”

het onderzoeksprogramma ADEM, dat ECN samen met de drie TU’s bij de

een krachtige speler in het Europese energieonderzoek te zijn. Daarnaast

sommige fronten een inhaalslag kunnen maken. Maar het blijft zeker een

overheid heeft ingediend en dat zich specifiek richt op materiaalonderzoek

wil ECN (nationaal) meer agenderend opereren, ook een ambitie die in

punt van aandacht.”

voor energietechnologie-ontwikkeling.

2007 manifester is geworden. ECN heeft de kennis, de visie, het overzicht

In februari 2008 werd bekend dat de commissie Onderzoek Duurzame

9

Toekomstverwachtingen Binnen- en buitenwereld zullen in 2008 veranderen. De juridische

én de betrokkenheid om intensiever deel te nemen aan het publieke debat,

ECN is er zich zeer van bewust dat het kapitaal van de organisatie berust

structuur van ECN en NRG zal naar verwachting worden gewijzigd in een

of beter nog, zelf het debat aan te zwengelen en te beïnvloeden.”

bij haar personeel. Toponderzoek vereist toppersoneel. Dat is ook het

holding met twee stichtingen, die zelfstandig maar toch gezamenlijk

leitmotiv van het strategisch plan en het nieuwe people management

zullen opereren. In de hele wereld zal de vraag naar goede, toepasbare

aantal onderzoeksvoorstellen in de sector heeft gebogen, adviseert om

Publieke discussie

waarmee ECN in 2007 een begin heeft gemaakt. De drie deelprojecten die

en economisch gezonde innovaties verder toenemen, en daarmee de

58 miljoen euro voor ADEM te reserveren. Hoff: “Daar zijn we vanzelf-

Hoff: “ECN heeft die rol in 2007 een aantal keren op zich genomen. Ik denk

zijn opgestart - invoering van het nieuwe functiegebouw, competentie-

vraag naar de technologie van ECN. ECN zal dan ook actief zijn binnen

sprekend blij mee. Als het allemaal doorgaat, want het geld in de

daarbij vooral aan de EnergieVisie 2050, ons ambitieuze maar realistische

management en een nieuwe beoordeling- en functioneringssystematiek -

en buiten de EU (o.a in USA, China etcetera) Dat biedt goede perspectie-

rijksbegroting is vooralsnog nog niet gevonden.

toekomstbeeld van hoe de energievoorziening in het Europa van 2050 er

zijn alle gericht op de ontwikkeling en loopbaanmogelijkheden van de

ven voor de toekomst, die ECN dan ook met zelfvertrouwen tegemoet kan

uit kan zien. Die visie heeft niet alleen veel publiciteit gegenereerd, maar

medewerker, op het scheppen van meer duidelijkheid tussen werkgever

zien. Dat is in de eerste plaats te danken aan de grote inzet en persoonlijke

ook de maatschappelijke en politieke discussie over de energievoorziening

en werknemer en op het kunnen bieden van maatwerk. ECN heeft sterke

betrokkenheid van de medewerkers, benadrukken Hoff en Van der Klein:

van de toekomst nieuwe impulsen gegeven. De EnergieVisie is door het

behoefte aan medewerkers die zich met hun kennis en competenties

“We kunnen terugkijken op een grote collectieve inspanning, die over

kabinet als “richtinggevend” bestempeld voor het overheidsbeleid.

onderscheiden. De eerste ervaringen met het nieuwe people management

2007 een goed financieel resultaat heeft opgeleverd. Daarvoor zijn wij veel

zijn goed. Om de nieuwe functies te kunnen koppelen aan een salaris-

dank verschuldigd aan onze medewerkers.”

Energie, die zich op verzoek van de ministeries van VROM en EZ over een

“We moeten onze wetenschappelijke diepgang blijven koesteren.” Kees van der Klein adjunct-directeur

Andere in het oog springende bijdragen aan de publieke discussie waren

schaal, worden alle functies in de eerste helft van 2008 gewaardeerd. Ton Hoff, directievoorzitter

onze doorrekening van het kabinetsbeleid en het door ECN georganiseerde debat over nut en noodzaak van de afvang- en opslag van CO2,

De volgende stap is de feitelijke invoering van de nieuwe beoordelings-

naar aanleiding van de ingebruikname van de SEWGS-installatie, met

en functioneringssystematiek, die vooral is bedoeld om talent binnen

vertegenwoordigers van de energie- en milieuwereld. Dat is een goed

ECN tot volle wasdom te laten komen. Hoff: “Zo worden leidinggevenden

eerste begin, maar het is zaak dat we in 2008 nog vaker het voortouw

getraind om de ontwikkeling van kennis te stimuleren, maar vooral ook om

Kees van der Klein, adjunct-directeur

“2007 was het jaar van de aangescherpte doelstellingen: 20 procent duurzame energie in 2020 en 2 procent energiebesparing per jaar. Die aanscherping is te danken aan de groeiende onrust over de voorzieningszekerheid van brandstoffen in de toekomst, in combinatie met het groeiende besef van de noodzaak van een duurzame maatschappij. Terecht, want de opwarming van de aarde heeft nogal wat gevolgen. Wat je nu ziet is het gevolg van de uitstoot tot 1980. Sinds die tijd is de uitstoot van broeikasgassen sneller gegroeid dan in het meest negatieve scenario beschreven is,” zegt Remko Ybema, unitmanager Beleidstudies, zorgelijk. “Het is de hoogste tijd dat de overheid heldere keuzes maakt uit de alternatieven voor een duurzame samenleving. Het energie- en klimaatbeleid moet goed en doordacht zijn. De unit Beleidsstudies (BS) kan daar een bijdrage aan leveren. Maar snelheid is geboden. Onze maatschappij is stroperig geworden, maar er is wel voldoende draagvlak. Waar we nu behoefte aan hebben is daadkracht.”

10

“Onze maatschappij is stroperig geworden, maar er is wel voldoende draagvlak.” Beleidsstudies Remko Ybema

“Veel van de adviesaanvragen voor de unit BS komen van de Nederlandse overheid, die bij ons komt met vragen als ‘hoe moeten wij dit energievraagstuk aanpakken?’ Daarnaast krijgt de unit veel opdrachten van de Europese Commissie, hoewel dat niet automatisch gaat”, zegt Remko Ybema. “Als ECN moeten we gewoon meedoen met een aanbesteding om een opdracht te krijgen. Wel is het zo dat wij binnen Nederland op bepaalde dossiers een heel stevige positie bekleden en daardoor bijna automatisch een advies mogen uitbrengen. Dat betekent dat er veel kansen liggen voor de unit. Als de overheid een nieuwe energienota in gedachten heeft, dan komt ze vaak bij ons. We implementeren geen projecten maar geven advies, en behouden daarbij onze onafhankelijke positie. Vertrouwen vormt de basis van de werkverhouding tussen ECN en overheid.”

11

Institutioneel geheugen

Om de risico’s van klimaatverandering echt te verminderen en de levering

Dat moet gebeuren op basis van de criteria betrouwbaarheid, milieubelas-

In totaal produceerden de 55 medewerkers van BS in 2007 meer dan 120

van betaalbare energie op lange termijn veilig te stellen, zijn forse veran-

ting, veiligheid en betaalbaarheid. De uitkomsten van dit onderzoek moeten

rapporten. Sommige werden in een week geschreven, andere waren het

deringen in de energievoorziening nodig. ECN en NRG voorzien de inzet

een rol spelen bij de evaluatie van het klimaat- en energiebeleid die het

resultaat van vier jaar hard werk. De unit ziet veel van haar werk terug

van een mix van duurzame technologieën en een schone inzet van fossiele

kabinet van plan is in 2010 uit te voeren met het oog op de doelstellingen

De unit Beleidsstudies is voor ons een belangrijke partner bij de beleidsont-

in nota’s of publicaties. “Sla bijvoorbeeld de publicatie Nieuwe energie

brandstoffen. De ministers Van der Hoeven (EZ) en Cramer (VROM)

voor 2020. Binnen de commissie die het advies heeft voorbereid, waaraan

wikkeling. Samen met MNP, en soms CPB, rekenen zij het beleid door, zoals

voor het klimaat, werkprogramma Schoon en Zuinig van het ministerie

betrekken deze visie nu bij de innovatie-agenda voor het kabinetsbeleid.”

ook deskundigen van buiten de SER deelnamen, zien de vertegenwoor-

vorig jaar het werkprogramma Schoon en Zuinig van dit kabinet. En bij de net

digers van Stichting Natuur & Milieu en Milieudefensie geen reden om

gepubliceerde Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie (SDE) heeft

van VROM er maar op na. Hierin staan doorlopend verwijzingen naar ECN. Op zich is dat niet verwonderlijk. Beleidsstudies wil een onafhankelijke

Feitenstudie kernenergie

kernenergie al over twee jaar te heroverwegen, zulks op basis van

ECN de onrendabele toppen van de diverse vormen van duurzame energie

en gezaghebbende partij zijn, en we worden als zodanig regelmatig in de

Ook kernenergie kan niet worden uitgesloten. De unit BS heeft voor de

technologische ontwikkelingen zoals door hen ingeschat. “Daar blijkt maar

uitgerekend; op deze berekeningen is de hoogte van de subsidiebedragen geba-

Tweede Kamer aangehaald. Onze expertise komt natuurlijk ook niet

SER een fact finding study verricht over de toepassing van kernenergie.

weer uit dat het een gepolariseerd dossier is,” zegt Ybema. “Niet iedereen

seerd. In de komende jaren verwachten wij nog meer van de unit BS. Zij moeten

zomaar uit de lucht vallen. We hebben een flink institutioneel geheugen

Het advies van de SER-commissie op basis van deze studie had begin

is kennelijk tevreden met de conclusies op basis van onze feitenstudie.

in 2010 het werkprogramma Schoon en Zuinig evalueren, en nieuwe voorspel-

opgebouwd omdat we al veel eerdere plannen geëvalueerd hebben.

maart 2008 al klaar moeten zijn, maar liet vanwege onenigheid tussen de

Maar het geeft wel aan waar de knelpunten zitten.”

lingen maken over het energieverbruik tot 2020. We verwachten ook van ECN dat ze ons helpen bij een vraagstuk waarmee wij al lang worstelen, namelijk

deelnemende partijen op zich wachten. Pas op 14 maart kwam de SER met De belangrijkste verschuiving van het afgelopen jaar is dat de aandacht

het advies dat het kabinet alle energieopties, dus inclusief kernenergie, op

Ybema maakt zich wel zorgen over de toekomst. Zo voorziet hij dat

wat de beste manier is om innovatie op het gebied van energie te bevorderen.

niet meer alleen gericht is op het business as usual-scenario met veel

een zakelijke en gelijkwaardige manier laat onderzoeken.

energiegebruik duurder wordt, zeker als we niet doorpakken met het

Stel dat wij 100 miljoen euro kunnen besteden aan nieuwe energietechnologie,

groei en hooguit een kleine afname van de groei van de uitstoot van broei-

verduurzamen van de energievoorziening. “We willen een leuk leven leiden

kunnen wij die dan beter steken in de ontwikkeling van windenergie op land of

kasgassen. Er wordt nu veel meer gedacht in scenario’s en visies waarin

én we willen verduurzamen. Dat kan wel, maar het betekent dat we heldere

van zonnecellen? Welke trade-off is er tussen de diverse mogelijkheden? Welke

keuzes moeten maken en offers moeten brengen.” Over de toekomst van

leereffecten zitten er in de diverse technologieën? Daarover hopen we geleidelijk

de unit BS maakt Ybema zich minder zorgen: “De vraag naar studies zal

meer duidelijkheid te krijgen.

de gehele emissie juist naar beneden gaat en de doelstellingen hiervoor 12

“Belangrijke partner bij de beleidsontwikkeling.”

worden gehaald. Een hoogtepunt uit 2007 was voor ECN de totstandko-

“Bijzonder om zo dicht op het beleid te zitten.”

ming van de EnergieVisie 2050, die we samen met Nuclear Research and

in de komende jaren fors groeien en dat is voor ECN uiteraard een goede

consultancy Groep (NRG) hebben geschreven. In de EnergieVisie 2050

“Binnen de unit BS houd ik mij bezig met het energiegebruik van de gebouwde

zaak. Verder voorzie ik dat BS nog meer zal gaan meten en evalueren. We

Een derde terrein waarop wij meer verwachten van ECN is de ontwikkeling

schetsen ECN en NRG een realistisch, ambitieus en vooral richtinggevend

omgeving, zoals woningen, kantoren, winkels en scholen. We bestuderen het

willen weten welk beleid echt effectief is geweest, zodat we de kwaliteit

van een maat voor voorzieningszekerheid. Het energiebeleid heeft drie doelen:

toekomstbeeld van een duurzame Europese energiehuishouding in 2050.

totale energiegebruik in Nederland en maken met behulp van modellen energie-

van onze adviezen nog verder kunnen verhogen.”

betaalbaarheid, milieuvriendelijkheid en voorzieningszekerheid. De eerste twee

scenario’s om te zien welke ontwikkelingen er zijn. Zo kijken we bijvoorbeeld

zijn gemakkelijk te meten, de laatste niet. ECN werkt samen met Instituut

of de klimaatafspraken die zijn gemaakt in Kyoto, wel gehaald worden. Onze

Clingendael aan de ontwikkeling van een goede graadmeter, maar dit werk is

modellen helpen om afwegingen te maken in het energiebeleid van de overheid.

helaas nog lang niet af. Voor de komende jaren is een stabiele ontwikkeling van

Neem als voorbeeld het optiedocument gericht op het terugdringen van CO2,

de SDE van groot belang. SenterNovem zorgt voor de uitvoering van SDE, ECN

met daarin een optimalisatiemodel. Hiermee geven we de overheid handvatten

doet de monitoring. Het is belangrijk dat de voortgang van de regeling goed

om te komen tot CO2-reductie. De mogelijke opties worden daarin genoemd

wordt gevolgd en dat goede ramingen worden gemaakt, want hiervan is het

en ook welke kosten daarmee gemoeid zijn. Een ander mooi voorbeeld is

succes van de regeling sterk afhankelijk. EZ wil liever niet opnieuw in een situatie

onze doorrekening van het werkprogramma Schoon en Zuinig van de overheid.

terecht komen waarbij een stimuleringsregeling tijdelijk stop gezet moet worden.

Onze bevindingen zijn samen met het beleidsvoorstel naar de Tweede Kamer

Het is zaak steeds de goede middenweg te vinden tussen beheersing van de

gestuurd. Voorafgaand daaraan heb ik er persoonlijk minister Cramer over

overheidsfinanciën, een betrouwbaar investeringsklimaat, en het bereiken van

geïnformeerd. Het is heel leuk en bijzonder om zo dicht op het beleid te zitten.”

onze beleidsdoelen. Ik heb ook een wens voor de unit. Ik wens hen toe dat zij hun

Marijke Menkveld

sterke positie in het internationale circuit steeds weer zullen weten om te zetten in het verwerven van mooie projecten. En het zou leuk zijn als de thema’s, die hen

Marijke Menkveld studeerde Techniek en Maatschappij aan de TU Eindhoven.

toegewezen worden in de mallemolen van internationale projecten, samenvallen

Zij werkt als beleidsmedewerker voor de groep Energiegebruik, Transport en

met de onderwerpen die wij belangrijk vinden, zoals technologische leereffecten

Gebouwde omgeving van BS.

en beter zicht op de internationale aspecten van voorzieningszekerheid! Pieter Boot (Ministerie van EZ/IEA)

13

“Brussel heeft met de doelstellingen voor duurzame energie hoog ingezet,” zegt Jan Willem Erisman, manager van de unit Biomassa, Kolen en Milieuonderzoek (BKM). “Die doelstellingen zijn niet haalbaar zonder toepassing van biomassa als energiebron. We hebben niet de keuze tussen wel of niet biomassa toepassen. Het is: ja, maar duurzaam! Biobrandstoffen die niet concurreren met de voedselvoorziening groeien op de middenlange termijn ongetwijfeld uit tot een belangrijke duurzame energiebron en groene grondstof voor de chemie, met veelbelovende mogelijkheden voor de beperking van de uitstoot van broeikasgassen. De unit zet dit jaar al een aantal belangrijke tweede-generatietechnologieën in de markt. De concrete toepassing van werkelijk duurzame biobrandstoffen als groengas en BO2-pellets komt daarmee een stuk dichterbij. En onze katalysator voor de verwijdering van lachgas in salpeterzuurfabrieken kan een behoorlijke besparing in CO2-equivalenten opleveren. De duurzame biomassa-ontwikkeling zal wereldwijd doorzetten. Het gebruik van fossiele brandstoffen is na honderd jaar nog altijd niet gemaximaliseerd, dus voor deze nieuwe generatie brandstoffen valt nog veel te ontdekken. De unit kan een waardevolle bijdrage aan die ontdekkingstocht leveren. We beschikken over de ideale combinatie van kennis en technologie, voor zowel de productie van biobrandstoffen, het doorrekenen van milieueffecten, als het ontwikkelen van duurzaamheidscriteria.”

14

“Voor biobrandstoffen valt er nog veel te ontdekken.” Biomassa, Kolen & Milieuonderzoek Jan Willem Erisman

15

Twee onderzoeksprogramma’s staan centraal binnen de unit BKM: Biomassa en Kolen, en Milieuonderzoek. Binnen deze programma’s wordt

“Er staat veel druk op de ontwikkeling van nieuwe technologie.”

niet alleen wetenschappelijk onderzoek gedaan, maar ook marktgerichte

Groengas Succes boekte de unit ook met de productie van groengas, oftewel

“Het zou mooi zijn als groengas uit biomassa aardgas kan vervangen.”

Substitute Natural Gas (SNG). De unit produceert dit gas met behulp van “Het milieu bevindt zich in een transitiefase. De doelstellingen op het gebied van

de zelf ontwikkelde en gepatenteerde MILENA-biomassavergasser, die

“Ik heb me afgelopen jaar bezig gehouden met de proceskeuze voor de ver-

klimaat en luchtkwaliteit zijn helaas nog niet geheel haalbaar met de technolo-

biomassa vrijwel voor 100 procent omzet in bruikbaar gas, en de OLGA-

wijdering van chloor en zwavel uit gas van biomassavergassing om het gebruik

Eén van de mijlpalen voor de unit BKM was de overeenkomst met

gieën die wij nu ter beschikking hebben. Er staat daarom heel veel druk op de

technologie die in staat is om teren uit het gas te verwijderen en het gas

van dit gas in katalysatoren mogelijk te maken. Bijvoorbeeld om Substitute Natural

Econcern en Chemfo voor de bouw van de eerste ‘torrefactie plant’.

ontwikkeling van nieuwe technologie. Nieuwe technologieën die deze prestaties

geschikt te maken voor toepassing in bijvoorbeeld gasketels, gasmotoren

Gas uit biomassa (bio-SNG), een groene vervanger van aardgas, te produceren.

Deze demonstratiefabriek zal op commerciële schaal biomassakorrels

wel kunnen halen, moeten snel naar de markt worden gebracht en gebruiksklaar

of gasturbines.

ECN ontwikkelt momenteel hiervoor een nieuw proces. Dit proces bevat

produceren die gemakkelijk kunnen worden ingezet voor gebruik in con-

worden gemaakt. ECN is voor VROM op dit terrein, het naar de markt brengen

versie-installaties. “Torrefactie is een soort ‘koffiebranden’ van biomassa,”

van nieuwe technologie en apparatuur, een goede partner.

technologie ontwikkeld en geïmplementeerd.

verklaart Jan Willem Erisman. “Hierbij bewerk je bijvoorbeeld hout of stro

verschillende door ECN zelf ontwikkelde processtappen, zoals de MILENA bioErisman: “Door groengas bij aardgas te mengen is aardig wat te verduur-

massa-vergasser en de teerverwijderingstechniek OLGA. Er zijn al verschillende

zamen. Elke bijmenging levert verduurzaming op. We geloven dat de

succesvolle experimenten op kleinere schaal bij ECN uitgevoerd. De uitdaging

zodanig dat er brandstofkorrels ontstaan met een hoge energiedichtheid

Een voorbeeld van expertise van ECN die nu goed van pas kan komen is de

invoering van groengas een goede kans maakt, en we streven dan ook

is nu het bio-SNG proces op grotere schaal te demonstreren en te commerciali-

en zeer goede eigenschappen voor opslag en transport zonder kwaliteits-

kennis van de ondergrondse opslag van CO2. ECN was hier al mee bezig

naar 30 procent aardgasvervanging in 2030. We kunnen gebruik maken

seren. Volgens schattingen heeft Nederland nog voor 20 tot 25 jaar aardgas.

verlies. Torrefactie maakt stro en diverse agrarische reststromen dus ge-

voordat dit onderwerp echt in de belangstelling kwam, en daarom hadden ze op

van de bestaande infrastructuur voor aardgas en auto’s kunnen prima

Daarom zou het mooi zijn als bio-SNG een groot gedeelte van het aardgas kan

schikt voor bijstook in een kolencentrale. De ontwikkeling van torrefactie

dit gebied een voorsprong. We moeten nu een extra stap maken en beter inzicht

rijden op groengas. Voorwaarde is wel dat we voor een dergelijke hoeveel-

gaan vervangen en zo een aanzienlijke bijdrage kan leveren aan de lange termijn

is dan ook van groot belang voor de inzet van biomassa in de energievoor-

verkrijgen in de manier waarop we deze technologie toepasbaar kunnen maken

heid groengas duurzame biomassa uit het buitenland moeten kunnen

CO2-reductiedoelstellingen. De gasinfrastructuur ligt er tenslotte al.”

ziening. Vooruitlopend op de bouw van de demonstratiefabriek heeft de

voor bedrijven. Ook daarbij zou ECN nuttig kunnen zijn.

betrekken.

Arjen Boersma

De fijnstofproblematiek knelt op het moment. MNP coördineert een breed

We hebben nog wel een aantal knelpunten op te lossen voordat we op

Arjen Boersma studeerde Chemische Technologie aan de Universiteit Twente,

onderzoeksprogramma, ECN houdt zich daarbinnen bezig met de samenstelling

grote schaal groengas kunnen produceren. Maar de vooruitzichten

met als tweede fase opleiding Procestechnologie. Hij werkt als wetenschappelijk

van fijn stof. Dit is een belangrijk onderdeel van het programma, want pas

zijn goed met de bouw van een MILENA-pilot plant in 2008. De tweede-

medewerker Elektriciteit en Warmte van BKM.

wanneer je meer over de samenstelling weet, kun je gerichte maatregelen nemen.

generatietechnologieën voor transportbrandstof en chemicaliën verkeren

Daarvoor moeten nieuwe technologie én nieuwe apparatuur worden ontwikkeld,

nog in het laboratoriumstadium. Wel zijn er veelbelovende labverkenningen

onder andere door ECN. Dat is zeker nodig als we straks moeten voldoen

gedaan waarbij we door middel van een thermochemisch proces - via ont-

aan verscherpte normen (PM 2,5, red.). VROM wilde ook weten welk effect het

gassing - biomassa hebben omgezet naar biobasisstoffen voor de chemie.

unit zelf al een pilot plant op het ECN-terrein gebouwd die 7 ton biomassa 16

per jaar kan verwerken.”

klimaatbeleid heeft op de luchtkwaliteit, dus op de concentratie van stoffen als SO2 en NO x . Dit bleek niet bekend, ook niet binnen de EU. ECN is in dit gat gesprongen met een heel nuttige snelle analyse. Onderdeel daarvan is een analyse van biomassa. Biomassacentrales leiden tot minder uitstoot van CO2 maar hoe zit het met de productie van bijvoorbeeld NO x ? ECN brengt de effecten nu in beeld, en dat hebben we nodig voor verdere ontwikkeling van beleid. ECN kan ook in de toekomst een belangrijke rol spelen als het gaat om het in beeld brengen van mogelijkheden voor aanvullend beleid. Zo is ECN bezig met technologie om de uitstoot van N2O, een sterk broeikasgas, te beperken bij salpeterzuurfabrieken. Die technologie moet zo snel mogelijk voorgeschreven kunnen worden, maar over de timing bestaat onzekerheid. Wanneer is de technologie voldoende bedrijfszeker? Ook daarover kan ECN ons adviseren. Marjan van Giezen (Ministerie van VROM)

17

Milieuonderzoek

Onder leiding van ECN is in 2007 een internationale werkgroep opgericht

ECN heeft veel onderzoeksexpertise opgebouwd op het gebied van

die ervoor moet gaan zorgen dat stikstof hoger op de politieke agenda

verspreiding van stoffen door water en lucht. Kennis en ervaring die door

komt. “Dat is noodzakelijk, want de afgelopen jaren is duidelijk geworden

het programma Milieuonderzoek zijn gebruikt bij de ontwikkeling van

dat stikstof een steeds groter probleem wordt voor de volksgezondheid,

de MARGA: een gepatenteerd meetinstrument waarmee gassen en de

de natuur, de biodiversiteit en het klimaat. Kunstmest is een grote

samenstelling van fijn stof in de atmosfeer continu te meten zijn. “Een van

bron van stikstof en wanneer je extra biomassa wilt inzetten om tot een

“De discussie over biomassa is het afgelopen jaar in een stroomversnelling

samenwerking ontwikkeld met ECN. Ecoventures is van plan torrefactie

onze succesnummers,” zegt Erisman. “We hebben de MARGA in 2007

duurzamere samenleving te komen, heb je water, zon en kunstmest nodig.

gekomen. De grootste uitdaging van het moment is dat we een duurzame

breed in de markt te zetten in de exportlanden van biomassa; daarmee

succesvol gedemonstreerd in de VS en de MARGA-roetmonitor heeft

Kunstmest is echter maar voor 50 procent effectief. Zelfs als je het goed

productie tot stand moeten zien te brengen. De toekomst van biomassa

ondersteunt ze de ontwikkeling van duurzame biomassaprojecten in die

langs de ringweg A10 in Amsterdam continu de roetconcentraties

gebruikt. Het grootste deel van de stikstof komt in de lucht, de bodem en

staat of valt daarmee. Ook op het gebied van biobrandstoffen moeten nog

landen, en dat is weer nodig om de aanvoer van voldoende biomassa te

gemeten.” En er zijn meer toepassingen voor deze instrumenten denkbaar.

het water terecht.”

veel ontwikkelingen plaatsvinden, zowel aan de voorkant (geschikt maken

verzekeren.

“De MARGA wordt nu getest in een clean room in Korea. Dat is een ruimte

Bouwstoffen en verontreinigende stoffen verspreiden zich door de bodem

van biomassa voor verdere verwerking) als aan de achterkant (de eigen-

waar bedrijven onder gecontroleerde omstandigheden bijvoorbeeld chips

en komen in het grondwater. Dit proces van uitlogen kan in kaart worden

lijke productie van biobrandstof).

voor de computerindustrie produceren. Als die tests succesvol uitpakken,

gebracht met ORCHESTRA, een systeem dat bijvoorbeeld kan voorspellen

kunnen onze meetinstrumenten als spin-off ook diensten bewijzen in het

welke potentiële risico’s restmateriaal uit de bouw op de lange termijn

Aan de ‘voorkant’ speelt het probleem dat biomassa bestaat uit heel

met hen op de markt kunnen brengen. Ze moeten, met andere woorden,

productieproces.”

met zich meebrengen voor het grondwater. Erisman is enthousiast over

diverse stromen: het is vaak nat, zeer verspreid, en heeft een lage

op de ingeslagen weg voortgaan. Op deze manier zal ECN mee profiteren

het systeem waarvoor zowel beleidsmakers als industrie belangstelling

dichtheid. ECN heeft met de ontwikkeling van de torrefactie-technologie

van de technologieën die wij samen met hen kunnen commercialiseren.”

tonen. In 2007 is het systeem door VROM al ingezet om tot normstelling

belangrijk werk verricht: met deze technologie krijgt biomassa meer

Richard van den Broek (Ecofys)

te komen.

homogene eigenschappen, het valt beter op te slaan en te verwerken

“Met torrefactie heeft ECN het lef gehad om helemaal van voren af aan te beginnen.”

partij in de markt, bijvoorbeeld via ons zusterbedrijf Ecoventures, dat zich gespecialiseerd heeft in commercialisering van innovatieve ideeën op het gebied van duurzame energie. Op basis daarvan hebben wij een krachtige

Wij verwachten niet meer en niet minder van ECN dan dat zij nieuwe innovatieve technologieën aan zullen blijven dragen, die we dan samen

en de energiedichtheid gaat omhoog. Op basis van deze technologie

18

Ecofys herkent vernieuwende technologieën en brengt de ontwikkelende

Op milieugebied werkt de unit al jaren goed samen met de Universiteit

gaan wij samen met ECN en Chemfo een eerste fabriek op commerciële

Wageningen (WUR) en de groep Risicobeoordeling Milieuverontreiniging.

schaal bouwen.

In 2007 hield ECN-onderzoeker Rob Comans zijn inaugurele rede Natuurlijk(e) chemische vormen als basis voor waarden en normen, ter

Aan de ‘achterkant’, de omzetting van biomassa in brandstoffen en

gelegenheid van zijn benoeming tot hoogleraar Milieugeochemie aan de

chemicaliën, zal vergassing de leidende technologie worden. Econcern

WUR. In 2007 zijn bij de WUR, met Rob Comans als promotor, twee ECN-

zal binnen een aantal jaren een biomassavergasser bouwen voor voeding

ers gepromoveerd: Wouter Huijgen en Joris Dijkstra. Huijgen promoveerde

van de BioMCN biomethanolfabriek. Vergassing is een al bewezen

op een onderzoek naar CO2-emissiereductie door minerale vastlegging,

technologie bij fossiele brandstoffen, en ook hieraan doet ECN veel

Dijkstra promoveerde op een nieuwe aanpak voor de voorspelling van

werk. Met name het werk van ECN aan de entrained flow vergassing

uitloging van verontreinigde materialen.

van biomassa is van hoge kwaliteit. De industrie benadert ons al voor het leveren van biomassavergassingsprojecten.

Erisman stelt tot slot vast dat het ook voor de unit BKM een goed jaar was. “De medewerkers van de unit hebben het afgelopen jaar grote

Beide technologieën gaan op elkaar aansluiten in de vergassing van

prestaties geleverd. Er zijn diverse patenten verkregen en er is veel over

getorreficeerde biomassa. Het bijzondere van het werk van ECN aan met

ons gepubliceerd. Dit geeft aan dat we de goede dingen doen en dat

name torrefactie is dat hun reactor speciaal op dit doel is toegesneden.

het programma aansluit bij de vraag van overheden en markt. Het levert

De meeste andere initiatieven op dit gebied komen van industrieën die hun

ook naamsbekendheid op, waardoor we potentiële klanten bereiken.”

bestaande reactor hebben aangepast voor torrefactie. ECN heeft de zaak fundamenteel aangepakt en heeft het lef gehad helemaal van voren af aan te beginnen, waardoor hun reactor nu tailor made is - precies datgene waaraan een club als Econcern behoefte heeft.

19

“Het draagvlak voor energie-efficiëntie is in 2007 enorm toegenomen. Dat is een goede zaak, want besparing is en blijft de spil in de verduurzaming van de energiehuishouding. Wij roepen dit al jaren,” zegt Peter Alderliesten, unitmanager Energie Efficiency in de Industrie (EEI). “De overheid heeft voor energiebesparing nu een doelstelling vastgesteld van 2 procent per jaar. Een buitengewoon ambitieus plan, omdat het een verdubbeling betekent van de huidige prestatie. Uiteraard zullen de marktpartijen het laaghangende fruit eerst plukken en gebruikmaken van de beschikbare technologie. Maar toch is de industrie zich meer en meer bewust van het feit dat wie koploper is de hoogste revenuen krijgt. De aandacht voor doorbraaktechnologieën neemt daardoor toe.” EEI kent drie speerpunten in het onderzoek en de technologieontwikkeling: industriële warmtehuishouding, moleculaire scheidingstechnologie en procesintensivering. De eerste onderzoeksgroep ontwikkelt onder andere industriële warmtepompen en houdt zich bezig met de opslag en transport van industriële restwarmte. Peter Alderliesten: “ECN heeft in 2007 grote vooruitgang geboekt in de ontwikkeling van industriële warmtepompen. Er is ook een forse slag gemaakt in het opzetten van een consortium voor de implementatie van deze technologie. De grootste uitdaging ligt nu in de ontwikkeling van een kosteneffectieve warmtepomp die een grote besparing oplevert ten opzichte van de huidige gasgestookte ketels. Inmiddels is een aantal case studies met groot succes afgerond. Producenten en eindgebruikers uit de voedingsindustrie, raffinage en chemie zullen dan ook bij de vervolgontwikkeling betrokken willen zijn.”

20

“Besparing is en blijft de spil in de verduurzaming van de energiehuishouding.” Energie Efficiency in de Industrie Peter Alderliesten

Een ECN-technologie die het nieuws haalde was de thermo-akoestische warmtepomp. “Daar hebben we in 2007 absoluut grote vorderingen mee gemaakt. We hebben er dan ook met grote inzet - met alle beschikbare menskracht uit Europa hier bij ons in Petten - aan gewerkt. Het betreft een flexibele technologie. Toepassingen als industriële hoge temperatuur warmtepompen liggen voor de hand en ik zie ook goede mogelijkheden voor de koelmarkt. Het strategische plan voor de thermo-akoestische pomp is wat mij betreft dan ook: met volle kracht er tegen aan!”

21

Virtueel instituut

Het membraan is onder veeleisende omstandigheden al twee jaar stabiel.

EEI werkt intensiever dan ooit samen in het virtuele instituut Dutch

Dit product ontwikkelt zich kwalitatief zo goed dat we nog dit jaar op

Separation Technology Institute (DSTI). Hierin participeren de verzamelde

zoek gaan naar partijen voor de verdere ontwikkeling. We willen er zo

universiteiten, kennisinstituten en de industrie. In het project Mild

snel mogelijk de markt mee op,” meldt Alderliesten enthousiast. Ongeveer

dewatering Systems hebben Friesland Foods, Royal Cosun (Suiker Unie)

40 Nederlandse bedrijven hebben in door EEI georganiseerde workshops

“De papierindustrie is een grootverbruiker van energie. Vroeger bedroegen

zou manifesteren.”

en EEI aangetoond dat in de Nederlandse suikerfabrieken een energie-

een bijdrage geleverd aan het opstellen van een roadmap Proces-

energiekosten 10 tot 14 procent van het totaal, met de recente prijsstijgingen

Gerrit Jan Koopman (Koninklijke VNP)

besparing mogelijk is van meer dan 50 procent: een totale besparing die

intensivering (PI). PI omvat een set, vaak radicaal innovatieve, principes

is dit aandeel vrijwel verdubbeld. Bij verschillende fabrieken vormt energie

vergelijkbaar is met het gemiddeld jaarlijkse energieverbruik van 26.000

voor proces en apparaatontwerp, die zeer significante voordelen kunnen

nu een grotere kostenpost dan het personeel. Beter omgaan met energie

huishoudens. Een vervolgproject moet de benodigde investering en

bieden in termen van energiebesparing, kapitaal en operationele kosten,

is daarom zowel maatschappelijk als bedrijfseconomisch van groot belang

rentabiliteit aantonen. Een succesvol resultaat van de samenwerking

productkwaliteit, procesveiligheid en vermindering van afvalstromen.

voor de branche. Daarbij moet de papierindustrie niet alleen te letten

binnen het EOS-consortium Anorganische Membraantechnologie is de

“De roadmap brengt in kaart wat voor kansen de ontwikkeling van PI biedt

op CO2-uitstoot en energiebesparing, maar ook op de grondstoffenkant.

ontwikkeling van een ontwateringsmembraan. “Een absoluut highlight.

voor de Nederlandse industrie, wie de geïnteresseerden zijn en wat er

Pulp is biomassa. Daarom volgen wij met grote belangstelling wat er in

nog moet gebeuren. Een goede stap dus,” concludeert Alderliesten.

de toekomst gaat gebeuren met hout. Samen met partijen als LNV en

Ø2060 4500

22

Doorsnedes membraanreactor

“De jaarlijkse aangroei in de Nederlandse bossen wordt niet volledig benut.”

in de praktijk voor een groot deel afspeelt. Wij zoeken naar paradigmawijzigingen in onze productie, waarbij technologische concepten naar de markt worden vertaald. ECN is hier wat minder actief in. Het zou voor ons transitieproces nuttig zijn als ECN zich ook op dat gebied nadrukkelijker

“Het ‘Moleculair zeefmembraan’ is een veelbelovend alternatief voor bestaande scheidingstechnieken.”

Staatsbosbeheer onderzoeken we of er niet méér hout gewonnen kan

“Ik ben projectleider van kennisprojecten, waarin we verkenningen doen

Membraanreactor

worden, gegeven dat de jaarlijkse aangroei in de Nederlandse bossen

naar nieuwe materialen en experimentstrategieën. Voor mij betekent dat

EEI heeft daarnaast een membraanreactor ontworpen die kan worden

lang niet in zijn geheel wordt benut.

én onderzoek doen én voorstellen en publicaties schrijven. Het gaat dan

toegepast in een stoomreformingsproces voor de efficiënte productie van

om voorstellen om aanspraak te maken op financiering voor onderzoek

waterstof. “Uit een aantal proeven blijkt dat de membraanreactor ook bij

De milieuprestaties van de Nederlandse papierindustrie zijn voor een

naar materialen en de toepassing van membranen voor waterstofafschei-

hoge druk goed werkt, een belangrijke stap in de opschaling. Daarnaast

deel al heel goed, met een recyclingpercentage van 77 procent. Maar wij

ding en pervaporatie (het afscheiden van water van een organische

zien wij dat de belangstelling van de industrie voor heat integrated

willen nog zeer grote stappen maken en hebben daarvoor vijf innovatie-

vloeistof). De laatste wetenschappelijke publicatie behandelde een

distillation groot is. Met een gepatenteerd ontwerp verwachten we een

programma’s uitgewerkt die samen de Energietransitie Papierketen vormen.

nieuw type membraan, dat door ons in samenwerking met onderzoekers

energiebesparing van 30 tot 35 procent te kunnen behalen. En ook de

Wij pakken de keten aan alle kanten aan. Wij bevorderen de toepassing

van de Universiteit Twente en de Universiteit van Amsterdam is ontwik-

investeringen liggen beduidend lager dan voor de bestaande technologie.

van best practices, zetten meer reststromen en andere energiebronnen

keld. Dit hybride membraan is langdurig bestand tegen blootstelling

Komend jaar volgt de follow-up, waarbij onder andere grote bedrijven als

op het eigen terrein in voor energiewinning, en optimaliseren logistiek en

aan hoge temperaturen. Deze ‘moleculaire zeefmembraan’ is in staat

Bayer en BASF betrokken zijn.”

materiaalbenutting in de totale keten. Ook onderzoeken we hoe de

oplosmiddelen en biobrandstoffen te ‘ontwateren’ en is daarmee een

papierindustrie nieuwe grondstoffen kan aantrekken als gevolg van

veelbelovend energiezuinig alternatief voor bestaande scheidingstechnie-

Samenvattend is 2007 voor Alderliesten niet alleen een heel erg druk

nieuwe functies voor biomassa, en of er niet geheel nieuwe technologieën

ken. Er is wereldwijd veel belangstelling voor, en daar zijn we heel blij mee.

maar ook een erg vruchtbaar jaar geweest. “We hebben veel van onze

voor de papier- en kartonfabricage mogelijk zijn met minder energiegebruik.

De volgende stap is dat we de technologie op pilot-schaal gaan testen

medewerkers geëist, maar het resultaat mag er echt zijn. We hebben

op locatie bij een industriële partner. Deze technologie illustreert onze

veel bereikt, ook los van alle ontwikkelingen op het gebied van energie-

Een transitie betekent een verandering van gedachten en om dat te

focus op energiebesparing in het industriële proces. Er gaat nog veel

efficiënte technieken. De unit heeft bijvoorbeeld een grote opdracht in

bereiken hebben wij met opzet een ambitie geformuleerd die wij niet op

meer nieuws komen over soortgelijke succes stories.”

de wacht gesleept voor de ontwikkeling van specifieke membranen

eigen kracht kunnen realiseren: een halvering van het energiegebruik.

Rob Kreiter

voor de petrochemische industrie. Dat geeft alleen maar meer voeding aan

Twee teams hebben, in competitie, plannen daarvoor ontwikkeld, die

de wens om in de komende periode verder te groeien”, zegt Alderliesten.

hebben bijgedragen aan een aantal programma’s. ECN heeft ons geholpen

Rob Kreiter promoveerde op Organische Chemie en Katalyse aan de

“Deze behoefte wordt door ECN in den brede gedeeld en daar kan ik het

in de jury die de voorstellen beoordeelde, en daarna ook bij de uitwerking

Universiteit Utrecht. Hij is wetenschappelijk medewerker van de groep

alleen maar van harte mee eens zijn.”

van de vijf transitiepaden. ECN functioneerde daarbij voor ons als het

Moleculaire Scheidingstechnologie van EEI.

geweten in het hele proces, de partij bij wie wij altijd te rade konden gaan. ECN heeft daarin een goede bijdrage geleverd. Wij zien dat ECN goed is in zowel de ontwikkeling van technologie als beleidsvorming. Daartussen ligt een breed terrein van innovatie en economie waarop de transitie zich

23

“De doelstellingen van de Europese en nationale overheid voor 2020 zijn zeer ambitieus. Om deze doelstellingen te kunnen realiseren moet ook de Gebouwde Omgeving z’n bijdrage leveren,” zegt Kees van der Klein, interim unitmanager Energie in de Gebouwde omgeving (EGON) & Netten. “In 2020 moet de sector energieneutrale nieuwbouw realiseren en de gehele bouwvoorraad moet dan 50 procent minder energie nodig hebben. Dat vereist een enorme reductie van de energievraag, door aanpassing van gedrag en technologische vernieuwing, decentrale (plaatselijke) opwekking (bij voorkeur uit duurzame bronnen als zon, wind, omgevingswarmte) en integratie en optimalisatie van systemen. Uiteindelijk zijn de woningen van de toekomst niet slechts energieneutraal, maar leveren ze energie. Maar dat heeft pas echt zin als de extra geproduceerde energie elders effectief kan worden gebruikt, via een slimme uitwisseling van elektriciteit en warmte. Daar hebben we zelfdenkende en zelfsturende elektriciteitsnetten voor nodig. Dat betekent voor ECN: onderzoek naar perspectiefrijke systeeminnovatie, technologieontwikkeling én de toepassing van de nieuwste informatie- en communicatietechnologie in onze elektriciteitsnetten. Nu de sector Gebouwde Omgeving zulke turbulente ontwikkelingen doormaakt, is dat een enorme uitdaging. Maar het lijdt geen twijfel dat de integrale systeembenadering de toekomst heeft.”

24

“I ntegrale systeembenadering heeft de toekomst.” Energie in de Gebouwde Omgeving & Netten (EGON) Kees van der Klein

25

In 2007 heeft de unit in samenwerking met TNO gewerkt aan een techno-

Smart façade

onderzoeksprogramma’s: Intelligente Netten en Energie in de Gebouwde

logie die hieraan bijdraagt: de ‘cycleerbaarheid’ van materialen, dat wil

Opstelten vervolgt met de vaststelling dat de tijd van checklistjes met

Omgeving (EGO). De missie van het programma EGO is helder: het

zeggen de mogelijkheid om materialen vaak te laden en ontladen. “Wij

toe te passen componenten voorbij is. De huidige doelstellingen zijn

mogelijk maken van comfortabel, gezond en duurzaam wonen, werken

richten ons hierbij op de poeders en TNO op de emulsies. Het laden

alleen goed realiseerbaar met wetenschappelijk onderbouwde integrale

Al sinds haar oprichting zet Gasunie zich in voor het doelmatig gebruik van aard-

en recreëren in de gebouwde omgeving, met minimale energie- en milieu-

vindt plaats door het scheiden van stoffen met behulp van warmte, terwijl

concepten. Het Smart façade-concept, waarmee ECN en zijn project-

gas. Vanuit die gedachte stimuleren wij veelbelovende nieuwe technologieën,

belasting. “Eén van de grootste technologische uitdagingen waar we voor

de warmte weer vrijkomt als de stoffen worden samengevoegd. Het

partners in 2007 het nieuws haalden, is daarvan een goed voorbeeld. “Het

wat in de jaren ‘80 tot de ontwikkeling en promotie van de HR-ketel leidde. Vanaf

staan, is het realiseren van een oplossing voor compacte warmteopslag.

achterliggende idee is om de warmtebehoefte van woningen in de winter

is een ontwerp voor een gevel die het netto-energiegebruik van een

eind jaren ‘90 doen we, gebaseerd op het idee dat de maatschappij steeds minder

Dit is de sleutel die toegang geeft tot een duurzame gebouwde omgeving”,

te dekken met behulp van, met zonnecollectoren duurzaam opgewekte,

gebouw kan halveren door op een slimme manier gebruik te maken van

behoefte zal hebben aan warmte en steeds meer aan kracht (elektriciteit), serieus

zegt Ivo Opstelten, coördinator van het onderzoeksprogramma EGO.

warmte in de zomer. In de winter schijnt de zon het minst, terwijl je dan

zonlicht en tegelijkertijd het binnenklimaat te regelen, met decentrale

onderzoek naar de mogelijkheden van microwarmtekrachtkoppeling (micro-wkk).

de meeste warmte nodig hebt. In de zomer is het andersom. Het gaat ons

installaties. De gevel is voorzien van reflecterende zonweringlamellen,

Na enkele jaren van het uitvoeren van praktijkproeven viel onze keuze op de

om het vasthouden van het overschot aan warmte.”

heeft sterk isolerende vacuümpanelen, produceert ook energie met

Stirling-technologie van WhisperGen uit Nieuw Zeeland. Onder leiding van Gasunie

“Het algemene besef dat we met compacte warmteopslag grote vooruit-

ingebouwde fotovoltaïsche zonnecelpanelen en huisvest de installaties

Trade & Supply (nu GasTerra) is een veldtest met vijftig toestellen uitgevoerd.

wijdverbreid. De grootste klapper kunnen we daarbij maken door de

Hoewel de cycleerbaarheid voor enkele specifieke materialen inmiddels

voor verwarmen/koelen en ventileren. Het ontwerp is nu rijp voor een

Hieraan deden vrijwel alle grote gasdistributiebedrijven op de Nederlandse

invoering van compacte seizoensopslag van warmte in de bestaande

is aangetoond, staat dit onderzoek nog in de kinderschoenen. “Maar het

doorontwikkeling die moet leiden tot de praktische toepassing van de

markt mee. Doel was om alle obstakels voor micro-wkk in beeld te krijgen en te

bouw. Ons onderzoek richt zich vooral op een opslagsysteem waarmee

geeft wel al zicht op de randvoorwaarden waaraan het ontwerp moet

smart façade in de nieuwbouw voor kantoren, maar bevat ook zeker

verwijderen. Hierin is het project boven verwachting geslaagd. Anno 2008 staan

in potentie de jaarbehoefte aan warmte binnen de gebouwgrenzen opge-

voldoen, wil je de technologie in de praktijk kunnen toepassen. Dat is heel

interessante elementen voor de bestaande bouw”, aldus Opstelten.

voor micro-wkk alle seinen op groen.

slagen kan worden.”

belangrijk. Bouwontwikkelaars kunnen dankzij die randvoorwaarden in het ontwerp van de schil van gebouwen nu al rekening houden met een

De grote winst op het gebied van energie in de gebouwde omgeving is

Nederland blijkt een uitstekende markt voor micro-wkk te zijn, mits de toestellen

duurzame techniek die vermoedelijk pas over tien jaar beschikbaar is.”

volgens Opstelten te behalen bij renovatieprojecten.“Het is mogelijk om

voldoen aan enkele typisch Nederlandse gebruikswensen. De meeste grote

het netto-energiegebruik - de som van energievraag en energieopwek-

fabrikanten hebben apparaten voor de Nederlandse markt ontwikkeld, die

king - na renovatie met een factor vier te verlagen. Dat lijkt ambitieus,

binnenkort als HR-e ketels op de markt worden gebracht. Vóór 2010 worden

maar uit ons onderzoek volgt dat een besparing met een factor negen op

10.000 apparaten in woningen geplaatst. De verwachting is nu dat er rond 2020

de post ruimteverwarming goed haalbaar is, en dat is in veel gevallen de

zeker meer dan een miljoen HR-e ketels in gebruik zijn. Welk effect zal dat hebben

grootste energiepost.” Centraal bij het energiezuinig maken van gebou-

op de elektriciteitsnetten? Het zou kunnen betekenen dat hele wijken over het

wen staat kierdichting en isolatie van de schil, in combinatie met een

jaar genomen per saldo vrijwel geen elektriciteit meer uit het net betrekken. Dat

gecontroleerde luchtverversing en efficiënte apparaten.

wil zeggen: soms vragen zij elektriciteit, soms leveren zij die juist. Dit vraagt om

gang kunnen boeken op de weg naar een duurzame samenleving is

26

“Alle seinen voor micro-warmtekrachtkoppeling staan op groen.”

De unit Energie in de Gebouwde Omgeving & Netten (EGON) heeft twee

intelligente elektriciteitsnetten, en dat is het terrein waarop wij dankbaar gebruik maken van de kennis bij de unit EGON. Bij EGON wordt al jaren gewerkt aan intelligente netten, dat wil zeggen netten die van moment tot moment worden doorgemeten en bijgestuurd. Intelligente netten worden steeds belangrijker. De door EGON ontwikkelde PowerMatcherregel-filosofie laat kleine opwekkers (en ook gebruikers van warmtepompen en dergelijke) reageren op signalen als pieken in de vraag en veranderingen in spotprijzen van elektriciteit. Voor de verduurzaming van het energiesysteem zijn zulke slimme regelingen van groot belang. ECN speelt hierin een centrale rol en dat zal nog een tijd zo blijven. Jan Willem Turkstra (N.V. Nederlandse Gasunie)

27

Dynamisch energieprofiel Het uiteindelijke succes van innovatie wordt echter bepaald door de mate waarin de gebruiker goed met de nieuwe technologie om kan gaan,

“Het intelligenter maken van het net is een aantrekkelijk alternatief.”

of dat nu een installateur is of de eindgebruiker. Dit is de achtergrond

28

test in samenwerking met de Gasunie is deze intelligente sturing uitgetest (zie interview Jan Turkstra, red.). “We hebben inmiddels aangetoond dat communicatie met de door ECN ontwikkelde centrale PowerMatcheropstelling mogelijk is. Dit leidt tot signaalterugkoppeling die aangeeft

waartegen bij ECN ook gekeken wordt naar de rol van gebruikers in de

“Kolen- en kerncentrales leveren voortdurend stroom. Die kun je niet even

of de microcentrales aan of uit moeten gaan. Op basis van dit positieve

ontwerp- en gebruiksfase. In 2007 is bijvoorbeeld hard gewerkt aan

snel aan- of uitzetten,” zegt Frans Nieuwenhout, coördinator van het pro-

resultaat wil EGON de test uitbreiden naar 100 stuurbare eenheden. Op

de bouw van een EnergiePatroonGenerator, waarmee een dynamisch

gramma Intelligente Netten. “Om aan pieken in de energievraag te voldoen,

termijn willen we de combinatie microwarmtekracht en PowerMatcher-

energieprofiel van een huishouden kan worden opgesteld. “In de toekomst

zetten producenten dan ook regelbare gascentrales in. In dit systeem

sturing geschikt maken voor commerciële toepassingen. Partijen als

moet het hiermee zelfs mogelijk zijn om de effecten van grootschalige

kunnen problemen ontstaan als de stroomlevering met behulp van wind-

elektriciteitsleveranciers en ketelbouwers kunnen de combinatie vervol-

veranderingen, zoals de vergrijzing, op de robuustheid van een gebouw-

turbines sterk toeneemt. Het aandeel wind is op dit moment voor ons

gens vermarkten.” De unit houdt zich op dit moment ook bezig met de

ontwerp te kunnen bepalen”.

elektriciteitsnet de grootste duurzame bron. Het ligt voor de hand dat er

introductie van intelligente meters. “Bijna iedereen heeft nu een ‘telwerk’

meer windturbines komen om aan de post-2012-doelstellingen te voldoen.

in huis voor het jaarverbruik. Zo gaat het al een eeuw. De toekomstige

Het nadeel van windenergie is echter dat windturbines alleen stroom leve-

intelligente meter geeft het verbruik van elektriciteit per kwartier aan.

ren wanneer het waait. Het vermogen is wel redelijk goed voorspelbaar,

De meters zijn op afstand afleesbaar en leveranciers kunnen het energie-

maar niet het exacte tijdstip waarop de turbines het vermogen leveren.

verbruik op afstand sturen. Dat kan handig zijn bij de sturing van vraag en

Zelfs de beste voorspelling kan er een half uur naast zitten en in dat geval

aanbod en natuurlijk ook bij wanbetalers.” Hebben mensen dan niet veel

moet een energieproducent dus voor een heel korte periode het net

meer baat bij het ouderwetse en anonieme telwerk? “Het gaat natuurlijk

voorzien van stroom afkomstig van conventionele centrales. Het totale

om optimalisering door centrale, intelligente sturing. Bij een hoge belas-

opgestelde vermogen is daarom veel groter dan strikt noodzakelijk.”

ting van het net kan een leverancier lokaal mensen afsluiten om groter onheil te voorkomen. Bovendien geven de meetgegevens informatie over

Een tweede complicatie voor de stroomvoorziening is de toename van

het tijdstip waarop de meeste vraag naar stroom bestaat.”

warmtekrachtcentrales. Steeds meer bedrijven maar ook woningen krijgen een eigen (micro)centrale die in warmte en stroom voorziet. “Op dit

Verder ziet Nieuwenhout een goede toekomst voor het intelligente

moment is de energievraag heel goed te voorspellen. In de nabije toekomst

distributiestation, dat heel gericht vraag en aanbod van elektriciteit in een

zullen mensen echter steeds minder van het centrale aanbod gebruik

wijk kan sturen. Plaatselijke opslag van energie hoort daarbij ook tot de

maken doordat ze hun eigen stroom produceren. Het is dan veel moeilijker

mogelijkheden. Om dat mogelijk te maken, werkt ECN aan een nieuwe

te bepalen wanneer mensen van het centrale aanbod gebruik zullen

accu-regeling. Bijkomend voordeel van deze ontwikkeling is een trend

maken. Ook hier is de inzet van gascentrales de klassieke oplossing. Een

waarvoor Nieuwenhout op het puntje van zijn stoel gaat zitten: de ‘revival’

aantrekkelijk alternatief voor beide problemen is het intelligenter maken

van het elektrisch vervoer. “Ik zie grote kansen voor de plug-in hybride

van het bestaande net.“

auto, een ontwerp zoals de Toyota Prius, maar dan met een grotere accu. Het nieuwe ontwerp maakt woon-werkverkeer elektrisch mogelijk en om

Bij de unit Netten richten de medewerkers zich op programma’s die de

een vakantiebestemming te bereiken rij je op de benzinemotor.”

levering van energie moeten garanderen. Nieuwenhout: “Het gaat daarbij

Frans Nieuwenhout

om meer sturing te geven aan het gebruik van elektrische apparatuur. Hierbij denk ik aan verspreid gebruik van elektrische apparatuur en de

Frans Nieuwenhout studeerde Technische Natuurkunde aan de Universiteit

mogelijkheid voor thermische opslag in wasmachines, drogers en koel-

van Utrecht. Hij is groepsleider Intelligent Energie Management van EGON.

kasten. Ik zie ook mogelijkheden voor het aansturen van apparaten door ze aan het internet te koppelen. Energieproducenten krijgen dan direct informatie over het tijdstip waarop er behoefte aan stroom is. In een veld-

29

“Waterstof en brandstofcellen vormen de brug naar duurzaam vervoer.” Waterstof & Schoon Fossiel Frank de Bruijn

30

“Behalve de klimaatproblematiek komt ook de energievoorzieningzekerheid steeds hoger op de politieke agenda te staan. Waterstof en brandstofcellen vormen de brug tussen hernieuwbare bronnen en mobiliteit. Maar voorlopig kunnen we niet zonder CO2-afvang die de inzet van fossiele brandstoffen de komende decennia toelaatbaar maakt,” zegt Frank de Bruijn, unitmanager Waterstof & Schoon Fossiel. “De overgang naar een duurzame maatschappij gaat niet vanzelf. Zeker wanneer het om grote verschuivingen in de energie-infrastructuur gaat, zoals bij de grootschalige inzet van waterstof, zal er zonder planmatige aanpak niet snel iets gebeuren. Daar zijn de investeringsrisico’s domweg te groot voor. De waterstoftransitie loopt dan ook niet erg hard. Dat is ook wel enigszins begrijpelijk als je beseft dat de grootschalige marktintroductie van waterstof, en dus ook de milieu-impact, pas tussen 2020 en 2030 te verwachten is. Daarom zullen we in de komende periode meer dan voorheen het contact met de maatschappij en de industrie zoeken om gezamenlijk te werken aan de introductie van waterstof en CO2-afvang. Het is daarbij onze taak om een realistisch beeld te schetsen van de overgang naar een duurzame maatschappij waarin waterstof centraal staat.” De unit Waterstof & Schoon Fossiel ontwikkelt met marktpartijen kennis, concepten en technologie op het gebied van brandstofcellen. De unit richt zich verder op waterstof en CO2-afvang ten behoeve van schoon en efficiënt gebruik van fossiele brandstoffen. CO2-afvang is natuurlijk mooi, maar dat betekent ook dat fossiele brandstoffen blijvend worden ingezet. De vraag is of dat niet ten koste gaat van de ontwikkeling van duurzame energievormen als windenergie. Frank de Bruijn: “Je kunt de komende decennia niet zonder fossiele brandstoffen omdat de vraag naar energie groter is dan dat we met duurzame energievormen kunnen opwekken.”

31

Ook met het oog op de ontwikkelingen in China en India is CO2-afvang

De groep Waterstoftransitie en Infrastructuur richt zich op de rol van water-

cruciaal. In China komt er wekelijks een kolencentrale bij en ook de

stof in de energietransitie, en werkt vooral aan de ontwikkeling van een

energiehonger van India is een gegeven. Deze sterk opkomende landen

waterstofinfrastructuur en de analyse van verschillende waterstofketens.

moeten niet dezelfde ontwikkeling doormaken als wij, maar direct naar

Dat gaat niet vanzelf. In 2007 rondde ECN met succes een onderzoek af

een technologisch hoger plan worden getild. Dat kan door bijvoorbeeld

naar de mogelijkheid de energievoorziening van Texel in 2030 volledig

Waterstof is een lange-termijn optie. Voordat waterstof op grote schaal

overheden en de auto-industrie maar ook met onderzoeksinstellingen.

kolencentrales te bouwen met directe afvang van CO2. Als Westerse

duurzaam te hebben gemaakt. “De conclusie luidt: dat kan dus niet. En

in het transport wordt toegepast, moeten belangrijke hobbels worden

ECN is daarin voor ons zeer nuttig. ECN zou nog nuttiger voor ons kunnen

wereld kunnen en moeten wij daaraan bijdragen. Ook in ons eigen belang,

wat voor Texel geldt, geldt zeker ook voor Nederland. Het energiegebruik

genomen. De eerste uitdaging is, waterstof bij de klant te brengen. Shell

zijn als bij deze gesprekken de deskundigheid van andere units betrokken

vanwege de klimaatproblematiek. ECN werkt op dit moment al samen met

per inwoner op Texel is vergelijkbaar met dat van heel Nederland, alleen

is zeer actief in de productie van waterstof, maar deze wordt vrijwel uit-

zou worden. Een belangrijke route naar waterstof loopt via biomassa -

China op het gebied van CO2-afvang.”

is de bevolkingsdichtheid van Nederland vijfmaal zo groot als van Texel.”

sluitend direct in raffinaderijen benut. De distributie van waterstof moet

graag zouden we de ontwikkelingen op dat gebied betrekken bij onze

De Bruijn voegt er wel aan toe dat in het onderzoek de door Texel gestelde

efficiënter geschieden dan nu het geval is. De tweede uitdaging is, een

gesprekken over waterstof. En we weten dat ook de unit Beleidsstudies

End of pipe-afvang

randvoorwaarden - zelfvoorziening en grote terughoudendheid voor wat

zinvolle waterstofcyclus te ontwikkelen. Als waterstof afkomstig blijft van

waardevolle kennis heeft ontwikkeld over waterstof. We zouden ECN

“Het ligt voor de hand om de CO2 af te vangen uit de rookgassen die uit de

betreft de inzet van windenergie - zeker een rol speelden.

fossiele brandstoffen zonder CO2-afvang, dan heeft het gebruik ervan een

dankbaar zijn als het de synergie tussen deze onderzoeken nog beter naar

negatief klimaateffect vanwege het energieverlies in de vele omzettingen.

voren zou weten te brengen. Joep Huijsmans (Shell Hydrogen)

schoorsteen komen. Toch staat juist deze optie regelmatig ter discussie.

32

“Voor E-bedrijven is het niet zinvol om een waterstofpomp te openen voor drie auto’s per dag.”

valt op centrale productie, hoe wordt waterstof dan vervoerd? Hoe schoon moet de waterstof zijn? En hoe groen? We verwachten bijvoorbeeld dat Californië eisen gaat stellen aan het ‘groene’ karakter van waterstof. Bij al deze onderwerpen is het van belang om in gesprek te zijn, niet alleen met

De Bruijn: “Het probleem van end of pipe-afvang is dat het met de huidige

Brandstofcellen

Dan lijkt het beter om te blijven bij de huidige vloeibare (bio)-brandstoffen.

technologie heel erg veel energie kost. Als er vier kolencentrales in bedrijf

De unit werkt daarnaast intensief aan waterstofproductie, waterstofopslag

Waterstof kan wel bijdragen aan de voorzieningszekerheid, doordat het uit

zijn, heb je een vijfde nodig om de energie te leveren om de rookgassen van

en de ontwikkeling van brandstofcellen. ECN richt zich daarbij op de ont-

vele bronnen te produceren is, inclusief biomassa.

CO2 te ontdoen, te comprimeren en op te slaan. Het is veel economischer

wikkeling van twee typen brandstofcellen: lage temperatuur brandstofcellen

om de CO2 in een eerder stadium uit de brandstof te halen. We noemen

(PEMFC) en hoge temperatuur brandstofcellen (SOFC). “Een brandstofcel

Intussen wordt de automobielindustrie geconfronteerd met een veelheid

dat pre-combustion CO2-afvang. Het kost veel minder energie en je houdt

produceert op heel gunstige wijze elektriciteit en warmte. In de ontwikke-

aan mogelijkheden, zowel in brandstoffen als in aandrijfsystemen: bio-

bovendien waterstof als energiedrager over. Deze waterstof kan in een

ling van de SOFC-technologie hebben we in 2007 een belangrijke stap

brandstoffen, gas-to-liquid diesel, waterstof, elektrische aandrijving,

turbine omgezet worden in elektriciteit. In combinatie met brandstofcellen

gezet, doordat we erin zijn geslaagd om de vermogensdichtheid van één

hybriden, plug-in hybriden... In deze situatie zou de auto-industrie pas

waarmee CO2 wordt afgevangen door middel van adsorptie. Dat wil zeggen

is de waterstof ook als autobrandstof bruikbaar.

van onze celtypen met 20 procent te verbeteren. Voorspoedig verloopt

willen omschakelen op brandstofcelauto’s als de automobilist bij elk

dat CO2 chemisch wordt gebonden aan een vaste stof, waarna met

ook de ontwikkeling van een nieuw type cel, die bij 600°C moet kunnen

tankstation ook waterstof kan tanken tegen een concurrerende prijs. Maar

stoom het CO2 van de vaste stof wordt gescheiden en apart opgevangen.

Een hoogtepunt in 2007 was de ontwikkeling van CO2-afvang door middel

functioneren. Het enorme voordeel van de nieuwe cel is dat deze, door zijn

voor de energiebedrijven is het niet zinvol een waterstofpomp te openen

Met de eerste installatie hebben we aangetoond dat het principe goed

van het gebruik van sorbentia in het water-gas shift proces. Wij hebben

lagere bedrijfstemperatuur, met veel goedkopere materialen is te maken”,

voor drie auto’s per dag. Dit levert een patstelling op: iedereen wacht op

werkt, hoewel er nog wel verbeteringen mogelijk zijn, zowel qua proces

de werking van dit principe op grote schaal en onder industriële condities

reageert De Bruijn enthousiast.

elkaar. Overheden kunnen deze doorbreken door eisen te stellen aan de

als materiaal. Ik ben vooral trots op de bouw van de nieuwe SEWGS-

aangetoond en waren in staat om één kolom voor CO2-afvang tot 300 cycli

“Trots op CO2-afvanginstallatie.” 33

“In de afgelopen anderhalf jaar hebben we twee installaties gebouwd

auto-industrie, zoals nu gebeurt in Californië. Shell denkt dat realistisch

installatie, die onder mijn leiding in een jaar is ontworpen, ontwikkeld,

te gebruiken. Op basis van dit ontwerp hebben we een zevenkoloms

Met de PEMFC-technologie richt de unit zich op nieuwe concepten die de

gezien de precommerciële introductie van waterstofauto’s (in duizendtal-

gebouwd en opgeleverd. Dat is heel snel. In zijn soort is het veruit de

opstelling ontworpen voor een continu proces van CO2- afvang.”

brandstofcel geschikt moeten maken voor toepassingen in de vervoers-

len) pas over een jaar of vijf zal plaatsvinden terwijl volledig commerciële

grootste installatie ter wereld. Met een hoogte van zeven meter is hij zelfs

sector. “Daarbij gaat het om nieuwe elektrodestructuren waardoor de

introductie zou kunnen plaatsvinden in tien tot vijftien jaar.

voor ECN begrippen groot. Hiermee verfijnen we de kennis die we hebben

brandstofcel met minder grote hoeveelheden van het kostbare platina

opgedaan met de eerste installatie. Maar ik verwacht dat het nog wel zo’n

toekan. We werken ook aan een concept waarbij de brandstofcel bij

In deze situatie is het voor ons van groot belang om met alle belang-

tien jaar zal duren voordat de technologie op commerciële schaal kan

hogere temperaturen kan werken, bij 120°C in plaats van de nu gebruike-

hebbenden in gesprek te blijven om een juiste inschatting te maken van

worden toegepast in elektriciteitscentrales en olie- en gasindustrieën.”

lijke 70 tot 80°C. We hebben daarvoor behoefte aan nieuwe polymeren.

de ontwikkelingen. ECN is hierbij een belangrijke gesprekspartner. Het

Ed van Selow

Helaas zit de ontwikkeling daarvan vooralsnog tegen.”

is een wereldwijd toonaangevend onderzoeksinstituut met eigen onderzoek op belangrijke terreinen voor de toekomst van waterstof, zoals

Ed van Selow heeft Technische Natuurkunde gestudeerd aan de Universiteit

CO2-afvang, brandstofcellen en gasscheidingsmembranen. Belangrijke

Twente en deed de post-academische ontwerpersopleiding procestech-

vragen voor ons betreffen de infrastructuur. Wanneer moet deze van de

nologie aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hij is wetenschappelijk

grond komen? Welke technologieën moeten we daarbij toepassen?

medewerker van de groep Waterstofproductie en CO2-afvang van de unit

Centrale productie van waterstof of productie ter plaatse? Als de keuze

Waterstof en Schoon Fossiel.

“Windenergie is de goedkoopste optie voor duurzame elektriciteitsproductie die op korte termijn op grote schaal beschikbaar is,” zegt Theo de Lange, unitmanager Windenergie. “De groei in de windenergiesector zal de komende jaren nog heel stevig doorzetten, met groeipercentages van tientallen procenten per jaar. De kosten zullen door innovatie en volumegroei dalen, terwijl de kosten van elektriciteit uit fossiele bronnen sterk zullen toenemen. Bij offshore windenergie komt de nadruk vooral te liggen op het verhogen van de betrouwbaarheid. Dat is belangrijker geworden dan de continue groei in de afmetingen van windturbines, zoals we die de laatste jaren gezien hebben. Al met al zagen we in 2007 een flinke groei in onze orderportefeuille.

34

“Betrouwbaarheid is nu belangrijker dan opschaling.” Windenergie Theo de Lange

Daardoor zitten we nu wel een beetje in een spagaat, met aan de ene kant het belang van lange-termijnonderzoek en aan de andere kant de toenemende stroom van korte-termijnopdrachten voor het bedrijfsleven. We zouden eigenlijk nog veel meer goede onderzoekers willen aannemen, maar die zijn moeilijk te vinden. Dat is een luxeprobleem dat zich in heel Europa manifesteert. Maar het weerhoudt ons niet van samenwerking met bijvoorbeeld de China Academy of Sciences, wat een belangrijke doorbraak betekent. Op dit moment is Europa nog het bolwerk van de windenergie, maar ik verwacht dat het zwaartepunt in de toekomst naar de Aziatische regio verschuift. Het aanhalen van contacten in die regio is daarom van het grootste belang.”

35

“ECN heeft in 2007 besloten om een begin te maken met het ontwerpen

Gedrag van een rotorblad

en bouwen van een eigen windturbine. Het wordt een kleine turbine van

In 2007 boekte de unit een groot succes met software waarmee het

100 kW met een rotordiameter van 20 meter, die geschikt is voor locaties

mogelijk is om regelingen voor een windturbine te ontwerpen, te evalueren

waar grote turbines niet inpasbaar zijn. Maar ook zonder dit eigen initiatief

en te verbeteren. Diverse turbinefabrikanten binnen en buiten Europa

behoort Nederland met ECN, WMC (kenniscentrum Windturbine

passen de software nu op grote schaal toe. “Het leidde tot een aanzienlijke

Materialen en Constructies) en de TU/Delft tot de top drie in de wereld

toename van het aantal licenties,” aldus De Lange, die daaraan toevoegt

op het gebied van kennis van windenergie,” zegt unitmanager Theo de

dat het succes niet zo maar uit de lucht komt vallen. “We hebben bijna

Lange. Hij illustreert dat om te beginnen aan de hand van het onderzoek

10 jaar aan deze software gewerkt.” Overigens benadrukt hij dat het de

van de unit naar ontwerpberekeningen voor windturbines.

unit niet alleen te doen is om verkoop van de software maar dat het juist ook gaat om de combinatie van software en dienstverlening.

“Met name tijdens de ontwerpfase kun je enorm veel kosten besparen en

36

tijd winnen in het traject van idee naar product. Met de ontwerpsoftware

“We willen ook alles weten over het gedrag van een rotorblad onder

van ECN, die voortdurend aan de nieuwste ontwikkelingen wordt

verschillende condities, zodat we met die kennis het ontwerp van een

aangepast, kan dat. In eerste instantie gaat het ons erom een beeld te

blad kunnen verbeteren. Centraal staan daarbij de aerodynamica, de

krijgen van het aerodynamische en constructiedynamische gedrag van

turbulentie en het zog, de wind na het passeren van de rotorbladen. Die

een windturbine. Dat is een hele uitdaging. We hebben het namelijk wel

know-how vergaren we met behulp van computermodellen maar ook

over de grootste door de mens gemaakte ronddraaiende objecten. De

door experimenteel werk in windtunnels en windparken. Daarnaast

verschillende onderdelen van een turbine ondergaan dan ook een enorme

werken we aan parkaerodynamica. Dit onderzoek heeft tot doel de

belasting. Van belang is dat we de interactie tussen wind, golven en

energieopbrengst van een windpark zo hoog mogelijk te krijgen. ECN

turbine goed kunnen voorspellen en dat we de mogelijkheid hebben om

heeft diverse patenten op het gebied van regelstrategieën in windparken

in te grijpen wanneer dat nodig is. Verder gaat het er natuurlijk om dat

en wil deze in de praktijk testen.

37

de turbine een zo’n groot mogelijk vermogen levert. En dat alles voor de volle levensduur van zo’n 20 jaar.”

Daarvoor gebruiken we ons eigen windpark in de Wieringermeer, waar vijf grote turbines van 2,5 MW staan. Dit park wordt begin 2008 uitgebreid met 11 kleine turbines en 16 meetmasten. Het geeft de unit de mogelijkheid om nog meer experimenten en metingen uit te voeren.”

Doorsnede van het ontwerp van een windturbine

De verbeteringen aan de rotorbladen die de unit voorstelt zijn voor

Onderhoud windturbines

een leek nauwelijks zichtbaar: “Het gaat misschien om een verbetering

Het onderhoud van windturbines is een hot item, zeker nu grootschalige

van 1 tot 2 procent. Dat lijkt weinig, maar in energieopbrengst en dus in

offshore windparken serieus aan onze energiehorizon verschijnen. In 2007

geld is dat aanzienlijk. In 2007 heeft de unit een aantal licenties verkocht

is de O&M Tool (Operation & Maintenance) van de unit in een nieuwe

van een ontwerp van een ribbe op de cilindrische steel van een rotorblad,

ontwikkelingsfase gekomen. “Dit is absoluut een topproduct. Het pakket

“De windenergiesector heeft de laatste jaren een geweldige ontwikke-

windturbines. Voor ons is essentieel dat de ontwikkeling doorgaat omdat

een uitstulping op het gedeelte waar het blad aan de turbine is bevestigd.

is bedoeld om de onderhoudskosten van offshore windparken in te

lingsslag gemaakt. Er zijn grote stappen gezet in de omvang van de turbines

we een gebruiker van kennis én expertise zijn. De unit Windenergie van

Deze voorziening geeft bij lagere windsnelheden extra lift en dat resulteert

schatten. Het is het enige door Germanische Lloyd gevalideerde model

en in de snelheid van bouwen. De nadruk ligt nu op het benutten van het

ECN speelt daarin een belangrijke rol. Zo is ECN een belangrijke partner

in 1 tot 2 procent extra energie op jaarbasis. Bij een groot offshore

ter wereld dat op dit moment op O&M-gebied beschikbaar is.

potentieel. Het is technisch gesproken geen probleem, in Nederland 3.000

voor het technische monitoring programma op het offshore windpark bij

windpark heb je het dan meteen over miljoenen aan extra inkomsten,”

Het inschatten van de onderhoudskosten van een windturbine is zeer

MW of meer op land te bouwen; in een modern netwerk kan tot 20 procent

Egmond aan Zee, dat we samen met Nuon exploiteren. In de combinatie

verzekert De Lange.

belangrijk omdat ongeveer 25 procent van de kosten van het opwekken

windenergie worden ingepast en alleen de esthetische aspecten vormen

van theoretische en praktische expertise zit de aantrekkingskracht van

van energie wordt bepaald door het onderhoud aan een offshore wind-

een obstakel. De sector heeft behoefte aan een transparant debat over de

ECN. En laat vooral ook die experts over hun vak communiceren, dat

park. Het model dat nu in gebruik is, geeft een investeerder en later

technologie in alle aspecten.

enthousiasmeert en draagt bij aan beter begrip en (nog) meer draagvlak

“Windenergie zit in dezelfde ontwikkelingsfase als de auto in de jaren 1930.”

windenergie: hoe gedragen grote rotorbladen zich, hoe treden vermoeiing en vibraties op. Het is daarbij niet zo belangrijk dat er geen maakindustrie in Nederland is, de energiesector is echt globaal geworden en windenergie ook. Shell is geen directe contractpartner, wij ontwikkelen ook geen

ook de parkbeheerder inzicht in de onderhoudsbehoefte van de turbines.

voor deze prachtige technologie.” Huub den Rooijen (Shell)

Op dit moment heeft ECN wereldwijd al acht licenties verkocht.” Gebruikt

Je kunt de vraag stellen of windenergie nu uitontwikkeld is. Het antwoord

de unit de gegevens van de O&M-Tool nu ook bij het ontwerpen van

is: ongeveer zoals een auto in de jaren ’30 van de vorige eeuw: de ambach-

turbineparken? De Lange: “Dat is de volgende stap. Uiteindelijk willen we

telijke fase is voorbij, de eerste industriële slag is gemaakt. R&D is beslist

- meer dan nu het geval is - al in de ontwerpfase rekening houden met

nog nodig. De technologische ontwikkeling moet blijven doorgaan. Maar

allerlei O&M-aspecten.”

er zijn meer uitdagingen, zoals het op voldoende hoog niveau houden van

“Schaalpark unieke onderzoeksfaciliteit.”

de investeringen, het beter begrijpen van de landschappelijke aspecten,

“Ik analyseer onder meer de meetgegevens van het windturbinepark in de

De unit beperkt zich zeer zeker niet tot de tekentafel en rekenmodellen

en het verhogen van de betrouwbaarheid - nog belangrijker dan het ver-

Wieringermeer. Daar staan vijf 2,5 MW windturbines, waarop uitgebreide

op de computer. In 2007 hebben medewerkers van de unit twee turbines

lagen van de kosten. Als op deze punten geen voortgang wordt geboekt,

metingen worden gedaan. Zo kunnen we nieuwe modellen ontwikkelen

voor de Nederlandse kust van meetinstrumenten voorzien. Ook voert de

zal de groei snel verzadigen. Denk bijvoorbeeld aan grootschalige wind-

die antwoord geven op de vraag hoe stromingen in het windpark zelf lopen

unit metingen uit aan een 5 MW windturbine van Repower die in 40 meter

parken op zee, of in afgelegen gebieden. Je moet van de techniek op aan

en hoe de molens binnen dit park op elkaar reageren. Uiteindelijk doel is

diep water staat voor de kust van Schotland. “Dat is mooi maar ook zwaar

kunnen, en het moet ook nog betaalbaar blijven. Daar valt nog heel veel

natuurlijk om een zo efficiënt mogelijk windturbinepark te realiseren.

werk, waarbij onze mensen zware veiligheidsvoorzieningen in acht moeten

aan te verbeteren.

38

nemen vanwege het werken in de offshore en op grote hoogte.”

Daarnaast ben ik projectleider van het schaalpark in de Wieringermeer, ECN speelt een rol als kenniscentrum in de advisering van overheid en

waar nu de laatste hand aan wordt gelegd. Dit is een wereldwijde unieke

industrie in dit soort debatten; het is een gezaghebbende expertisepartij.

onderzoeksfaciliteit. Hier kunnen we nog uitgebreider metingen en expe-

De leiding van ECN vervult deze rol heel goed. Veel technische ontwikke-

rimenten doen, zonder dat we iemand in de weg zitten. Het betreft een

lingen zijn door ECN in gang gezet, op terreinen als nieuwe besturings-

windturbinepark van tien 10 KW windturbines en veertien meetmasten in

concepten, het valideren van ontwerpcodes, de aërodynamica. Dit werk

het bestaande windmolenpark. Ik ben er trots op dat we dit binnen ECN

is ook internationaal erkend, zie de onderscheiding van Herman Snel voor

voor elkaar hebben gekregen. Menig bedrijf en instituut is hier jaloers op.

werk aan rotoraërodynamica door de European Wind Energy Association.

In dit schaalpark wordt samengewerkt met een aantal Europese universi-

Issues zijn vaak heel complex: stromingen op rotorbladen, effecten van

teiten, bedrijven en kennisinstituten. Zo kunnen we kennis delen en elkaars

belastingen op de structuur. Je kunt niet alles achter je beeldscherm

expertise benutten.” Stephan Barth

uitrekenen. Het verband tussen praktijk en model moet worden vastgehouden, en hierin ligt de unieke waarde van ECN voor de sector. Er zijn

Stephan Barth studeerde Natuurkunde aan de Universiteit van Oldenburg

niet veel instellingen met deze combinatie van expertises. ECN voert op

(D) en is gepromoveerd op turbulente stromingen en stromingsmeettech-

haar grootschalig windpark experimenten uit voor derden en dat geeft

niek. Hij is wetenschappelijk medewerker Rotor & Parkaerodynamica van

het onderzoekscentrum de kans om mee te spelen aan het front van de

de unit Windenergie.

39

“Zonnestroom die kan concurreren met consumentenprijzen komt een flinke stap dichterbij.” Zonne-energie Paul Wyers

40

“Zonne-energie kan uitgroeien tot de belangrijkste bron voor duurzame energie. De markt voor fotovoltaïsche (PV) zonnecellen is de afgelopen drie jaar met meer dan een factor drie gegroeid. De opwekkosten voor zonnestroom dalen gestaag, en de mogelijkheden voor verdere kostenverlaging zijn enorm. Een belangrijk doel van ons onderzoek voor de nabije toekomst (zeg vijf jaar) is om technologie te ontwikkelen die bijdraagt aan een verdere daling van deze opwekkosten tot het niveau van de consumentenprijs voor elektriciteit. Daartoe moeten de kosten van zonnepanelen nog fors omlaag, met ongeveer een factor twee,” zegt unitmanager Zonne-energie Paul Wyers. “In ons R&D-programma doen we onderzoek aan verschillende zonneceltechnologieën, elk met een andere tijdshorizon voor toepassing. Ongeveer 90 procent van de huidige markt wordt bediend met kristallijn silicium PV-panelen. De ontwikkelingen bij ECN op dit gebied zijn gericht op kostenverlaging van materialen en het productieproces, en op verbetering van het paneelrendement. Daarnaast is een aanzienlijk deel van onze activiteiten gericht op PV-technologieën voor de verdere toekomst. Dit onderzoek omvat zowel de ontwikkeling van dunne-film silicium op folie als onderzoek naar de verbetering van het rendement en de stabiliteit van organische zonnecellen. Kortom, de door ECN ontwikkelde PV-technologie plaveit de weg naar goedkope, efficiënte zonnepanelen. Daarmee komt zonnestroom die kan concurreren met consumentenprijzen voor elektriciteit een flinke stap dichterbij.”

41

Een mijlpaal voor de unit was de voortgang in het onderzoek naar een

Gestapelde zonnecellen

wordt door de industrie als voornaamste belemmering gezien voor uit-

nieuw type zonnecel. Wyers: “We hebben mooie resultaten behaald met

Bij de groep Dunne Film PV-Technologie richten de medewerkers zich op

breiding van de productie. Daarom heeft de unit Zonne-energie plannen

cellen van zogenaamde n-type silicium wafers. Door de ontwikkeling

twee grote onderwerpen: dunne film silicium zonnecellen en organische

uitgewerkt voor de oprichting van de Solar Academy, een nieuw centrum

van een economisch aantrekkelijk proces lijkt het erop dat hogere rende-

zonnecellen. “De silicium films zijn extreem dun,” zegt Wyers. “Cellen

“Ik doe onderzoek naar polymere zonnecellen, ofwel zonnecellen op basis van

voor de scholing van professionals die werkzaam zijn in de zonnecel-

menten met de nieuwe cel haalbaar zijn ten opzichte van de algemeen

van amorf silicium die hier in 2007 zijn gemaakt, hebben vooralsnog een

kunststof. Daarvoor nemen we deel aan een aantal projecten. Eén daarvan richt

industrie. Als de benodigde investeringen er komen, kan de Solar Academy

gebruikte cellen van p-type silicium.”

rendement van 4 procent. Ik hoop dat we nog in 2008 in staat zullen zijn

zich heel breed op de verbetering van polymere zonnecellen in het algemeen.

om dunne film silicium zonnecellen te produceren met een rendement

Hierbij kun je denken aan het verhogen van het rendement en het verlengen van

in het eerste kwartaal van 2009 zijn deuren openen. Daarmee is de

42

“Een rendement van 4 procent voor polymere cellen is mooi, maar het moet beter.”

Personeel met ervaring in de zonnecelindustrie is schaars. Deze schaarste

academie een uitstekend voorbeeld van hoe ECN-technologie in de markt

Wafers gieten

van 6 tot 7 procent, en dat we binnen afzienbare tijd op 10 procent uitko-

de levensduur. In het kader van dit project hebben we onlangs een polymere

wordt gezet, inspelend op de wensen van de zonnecelindustrie. En de

Met het opzetten van een productiefaciliteit voor gegoten silicium wafers

men. We verwachten dat 12 procent haalbaar is in de toekomst, met een

zonnecel gemaakt met een rendement boven 4 procent. Dat is wereldwijd gezien

toegevoegde waarde van dit soort praktijkgerichte opleidingen heeft zich

in Broek op Langedijk heeft de unit een enorme sprong voorwaarts

‘gestapelde’ zonnecel met een amorf silicium bovenkant en een micro-

een goede prestatie, en ik ben er best trots op. Hoewel het een mooi resultaat is,

al bewezen: ECN heeft al zo’n 75 medewerkers van partners en klanten

gemaakt. “Normaal gaat bij de productie van silicium wafers voor zonne-

kristallijn silicium onderkant.”

blijft het essentieel om de efficiëntie de komende jaren verder te verhogen.

op deze manier opgeleid. “Het is onze ambitie dat de Solar Academy jaar-

cellen tweederde van het materiaal verloren door zaagverlies. Met behulp

lijks honderden goed opgeleide medewerkers aflevert, “ zegt unitmanager

van de RGS-techniek kunnen we silicium in één keer in een dunne laag

Met betrekking tot de organische zonnecellen kijkt de groep naast cel-

Een ander project richt zich op het ontwikkelen van fabricagetechnologie voor het

Paul Wyers.

gieten, zodat we het zagen geheel kunnen vermijden. Dat brengt grote

rendement vooral naar de stabiliteit. Gedurende een test die zes maanden

produceren van polymere zonnecellen op grote schaal. Dit project is in 2008 van

besparingen met zich mee in materiaalgebruik, kosten en tijd,” verklaart

duurde, nam het rendement van kleurstofzonnecellen met slechts 10 pro-

start gegaan. Hierin werken we samen met het Holst Centre in Eindhoven. Het

De grootste onderzoeksgroep binnen de unit Zonne-energie werkt aan

Wyers niet zonder trots. Hiermee ontstaat volgens hem de mogelijkheid

cent af. “We richten ons momenteel vooral op de ‘inpakking’ van dit type

Holst Centre ontwikkelt de productietechnologie om polymere licht emitterende

silicium PV-technologie. Ongeveer 90 procent van de huidige zonne-

om op industriële schaal wafers te produceren die de helft goedkoper zijn

cel, die de zogenaamde extrinsieke stabiliteit bepaalt. Dit betekent het

diodes (LEDs) te produceren voor verlichtingstoepassingen. Deze technologie is,

stroomsystemen bestaat uit siliciumpanelen. De panelen zijn opgebouwd

dan de wafers die nu op de markt zijn. “Met RGS is een grote opschaling

voorkomen van verdamping van vluchtige bestanddelen van de zonnecel.”

met aanpassingen, waarschijnlijk ook zeer geschikt voor het maken van polymere

uit zonnecellen gemaakt van plakken (wafers) silicium, die elektrisch zijn

van de waferproductie mogelijk. De machine kan 30 tot 50 megawattpiek

Wanneer de extrinsieke stabiliteit op orde is, is het mogelijk ook de

zonnecellen. Door onze expertise op het gebied van polymere zonnecellen te

verbonden en ingepakt tussen glas en kunststoffolies.

per jaar produceren tegenover 2 MW/p met bestaande kristallisatieovens.”

intrinsieke - (foto-)chemische - stabiliteit te onderzoeken. Veel verwacht

combineren met de kennis van het Holst Centre op het gebied van depositie-

Wyers in de toekomst van polymere zonnecellen. Hoewel het mondiaal

technologie, hopen we snel een stap vooruit te kunnen zetten. Zonne-energie is

Verder heeft de unit technologie ontwikkeld voor het gebruik van dunnere

hoogst behaalde rendement op ruim 5 procent ligt, denkt Wyers dat

op dit moment duur in vergelijking met andere energiebronnen. Daarom is het

silicium wafers. Tot nu maakten fabrikanten veelal gebruik van aluminium

onderzoek naar de techniek grote mogelijkheden heeft: “Het materiaal

noodzaak de kostprijs ervan te verlagen. Deze nieuwe technologie is één van de

aan de onderzijde van de zonnecel. Maar door de toepassing van steeds

is goedkoop en de productie is goedkoop. Het zou de ultieme lage

ijzers die de unit Zonne-energie in het vuur heeft om dat mogelijk te maken.”

dunnere silicium wafers ontstaat de kans op kromtrekken en breuk door

kostentechnologie kunnen worden.”

Sjoerd Veenstra

het verschil in thermische uitzetting van silicium en aluminium. Het gebruik van een siliciumnitride aan beide zijden van de zonnecel voorkomt breuk.

Sjoerd Veenstra studeerde Polymeerchemie in Groningen, en promoveerde op

“Het is een nieuwe techniek waaraan we ook het komende jaar hard gaan

elektrische eigenschappen van halfgeleidende polymeren, die nu worden toe-

werken, en waarvoor veel interesse is van de industrie”, aldus Wyers.

gepast in polymere zonnecellen. Hij is wetenschappelijk medewerker van de groep Dunne Film PV-Technologie van de unit Zonne-energie.

43

Zonnecellen lijmen Het grootste project waar de unit in 2007 bij betrokken was is het Europese CrystalClear-project, waarvoor ECN ook de coördinatie voert. “Dit project is

“Voor een vooraanstaande positie heb je wel massa nodig.”

gericht op het goedkoper maken van kristallijn silicium zonnepanelen. Het loopt

voorlopig is het vanwege de kosten nog nodig dat de overheden deze activiteiten ondersteunen. ECN is uitstekend gepositioneerd en dient eenvoudig op de ingeslagen weg voort te gaan. Ik ken ECN nu een jaar of tien, en beoordeel het als hét Europese topinstituut op het gebied van

eind 2008 af, maar heeft fraaie resultaten opgeleverd. De tijd van het oogsten

Solland Solar is een snelgroeiend bedrijf in een snelgroeiende sector.

zonne-energie. ECN heeft mooie resultaten behaald bij veel onderdelen

is begonnen.”

Fotovoltaïsche zonne-energie (PV) groeit nu wereldwijd met zo’n 40 procent

van de zonneceltechnologie keten; met steun van de overheid kan het

per jaar. Momenteel breiden wij in onze vestiging op Avantis in Heerlen de

instituut met meer focus en massa nog belangrijke bijdragen leveren.”

Een van de succesvolle ontwikkelingen binnen CrystalClear is een techniek

productie uit van 60 MW naar 170 MW; wij streven naar een marktaandeel

Gosse Boxhoorn (Solland Solar)

waarmee zonnecellen kunnen worden gelijmd in plaats van gesoldeerd. “Het hete

van 5 procent en dat betekent dat wij in 2010 een productiecapaciteit

soldeerproces dat we al decennialang gebruiken om de cellen onderling te

moeten hebben van 500 MW.

verbinden zorgt voor spanningen in het materiaal en kan leiden tot breuk. Dit

44

leidt tot verlies tijdens fabricage of heeft een vermindering van de prestatie van

De zonnecellen die wij in Heerlen produceren zijn van het nieuwe type

panelen tot gevolg. Van soldeerverbindingen is bekend dat ze jaren goed blijven

MWT, gebaseerd op de bij ECN ontwikkelde PUM-technologie, een

en lijmen moeten dus vergelijkbaar presteren. We onderwerpen de lijmen dan

verbeterde schakeling van zonnecellen met alle contacten aan de

ook aan uitgebreide testen. De lijmverbindingen ondergaan in klimaatkamers

achterzijde van de zonnecel. Deze cellen geven een hoog rendement en

bijvoorbeeld een thermische test met temperaturen die variëren van min 40°C

ze verlagen de kosten. Samen zijn wij nu zo’n vier jaar bezig om deze

tot plus 80°C. We hebben inmiddels lijmen die buitengewoon goed presteren.

technologie voor toepassing op industriële schaal te ontwikkelen. ECN is

Daardoor maakt de nieuwe lijmtechniek de weg vrij voor goedkope zonnepanelen,

de geestelijke ouder van dit concept en de ontwikkelaar van de technolo-

die op hun beurt weer bijdragen aan zonnestroom die kan concurreren met

gie, onze inbreng bestaat eruit deze toepasbaar te maken in een

stroom uit het stopcontact.”

productieomgeving. De productielijn moet eind 2008 in gebruik zijn. Samen met ECN en andere partners zijn wij daarnaast in FESTpv gestapt, een onderzoeksinstituut voor silicium- en wafertechnologie voor de zonnecelindustrie. Ook zijn we actief betrokken bij de oprichting van de Solar Academy. Al deze activiteiten worden geconcentreerd in Limburg, waar veel belangstelling bestaat van de kant van de provincie, in nabijheid van de nieuwe siliciumfabriek op het Chemelot-terrein. Als dit alles voorspoedig verloopt, dan zal het werkgelegenheid geven aan 1.000 à 2.000 mensen, zeer welkom in de regio. Zo vertaalt technologische vernieuwing zich uiteindelijk in nieuwe economische activiteit. De unit Zonne-energie is een belangrijke partner. Niet alleen voor ons, maar ook voor vele andere, vooraanstaande bedrijven. Bij veel onderzoeksinstituten zijn de activiteiten versnipperd, bij ECN is het goed georganiseerd. Voor een vooraanstaande positie als die van ECN heb je echter wel massa nodig. Momenteel is de unit misschien groot genoeg, maar in de toekomst zouden ze nog wat moeten groeien. Europa heeft uitgesproken dat de inspanningen voor duurzame energie in een hogere versnelling moeten komen. Bedrijven investeren sterk in deze sector, maar

45

“Niet van één naar tien reageerbuisjes, maar naar een realistische opstelling.” Engineering & Services Jaco Saur walt

46

“Engineering & Services ondersteunt waar mogelijk het werk van de andere units. Wij bepalen niet wat zij moeten doen, maar we kunnen hun werk wel vergemakkelijken. E&S wacht daarbij niet af tot de units met vragen komen, maar komt ook zelf met ideeën. Je kunt je als ondersteunende unit alleen nuttig maken als je kennis hebt van wat de onderzoekers voor ogen hebben. We moeten in staat zijn om van papieren studies een echte installatie te maken,” zegt unitmanager Engineering Services (E&S) Jaco Saurwalt. “De toepassing in de praktijk staat dus centraal. Als wij de onderzoekers van andere units ondersteunen, gaat het vaak om een opschaling van laboratoriumonderzoek naar pilot installatie. We gaan daarbij niet van één naar tien reageerbuisjes, maar naar een realistische opstelling. Alleen zo kunnen we de gewenste toepassing simuleren.” Engineering & Services (E&S) is de technisch ondersteunende unit van ECN. Medewerkers van E&S houden zich bezig met het maken van basisontwerpen en het bouwen van installaties. Verder werken ze aan productieverbetering en ontwikkeling voor zowel ECN als voor derden. “Wij zijn een noodzakelijk goed binnen ECN,” zegt unitmanager Jaco Saurwalt. De praktijk heeft van Saurwalt een realistisch mens gemaakt. “Ook wij maken blunders. Dat volgt gewoon uit het werk. Statistisch gaan er bij echt nieuwe innovatieve opstellingen en nieuwe processen, acht goed en één fout”, aldus Saurwalt, die er aan toevoegt dat er ook één opstelling goed gaat op een andere manier dan van te voren bedacht. “We proberen vooraf heel goed te bepalen wat de kritische processen, componenten of materialen zijn.”

47

Als het kan proberen we die vooraf te testen. Het geeft je direct een idee

Innovatievoucher

of een ontwerp zin heeft of niet. Je kunt beter meteen weten of iets lukt

E&S werkt veel voor derden. In dat kader roemt Saurwalt het gebruik

of niet, dan wel wat de eventuele oplossing is. Dat is onze kracht. Mijn

van de innovatievoucher van SenterNovem. Bedrijven kunnen met zo’n

medewerkers kunnen niet alleen bepalen wanneer iets stuk gaat, maar

voucher subsidie krijgen voor onderzoek. Een van de bedrijven die in het

kunnen ook een gericht advies geven om een installatie de volgende

afgelopen jaar bij E&S aanklopte was CZL uit Tilburg. Het bedrijf maakt

morgen weer te laten draaien. Vooral de combinatie van schadeanalyse en

gebruik van de voucher om zeer specialistisch metallurgisch onderzoek uit

Ons bedrijf maakt momenteel voor de vierde keer gebruik van de techno-

als het gaat om werkelijk kansrijke technologieën. Of ECN zou met zijn

een ontwerpafdeling, die garant staat voor praktijkgerichte oplossingen,

te laten voeren, waarvoor onder meer veel ervaring met thermisch spuiten

logische know-how van de unit Engineering & Services. Bij ons eerste

kennis meer moeten participeren in joint ventures die pas uitbetalen als

wordt ook door externe klanten gewaardeerd.”

noodzakelijk is. De nieuwe spuitmethode leidde tot coatings van hogere

project verzorgden wij de opschaling van een bij E&S ontwikkelde plasma-

de technologie zijn diensten bewezen heeft.” Ad de Raaij (INRADA)

technologie van E&S elkaar vaker zouden ontmoeten en bevruchten. Geld is vaak een probleem. Middelgrote bedrijven zetten niet zo snel een miljoen euro op één project. Maar met de technologieën van ECN kunnen wij in Nederland een zeer sterke positie opbouwen in duurzaamheid. De overheid zou wat minder voorzichtig moeten zijn met ontwikkelingskrediet

kwaliteit die niet poreus waren, beter bestand bleken tegen slijtage en

generator. In zo’n generator wordt onder hoge spanning een plasma

RGS-techniek

een betere hechting aan het oppervlak hadden. Saurwalt: “Het voucher-

gemaakt, een fase tussen vloeibaar en gasvormig in. Door de hoge con-

Saurwalt beschouwt de bouw van de RGS (Ribbon-Growth-on-Substrate)

systeem werkt uitstekend. Wat mij betreft mag het midden- en kleinbedrijf

centratie van zware radicalen in het plasma heeft deze generator unieke

pilotproductiefaciliteit (zie unit Zonne-energie, red.) als één van de hoogte-

vaker bij ons langs komen.”

waterzuiverende eigenschappen. E&S bracht de technologie in en wij namen de engineering voor onze rekening. De grote opgave was de

punten van 2007. Vooral bij het ontwerp en de engineering was de unit

48

“De BV Nederland profiteert als het zakelijke instinct van het MKB en de technologie van ECN elkaar vaker ontmoeten.”

volop betrokken. De RGS-productiefaciliteit zal in het eerste kwartaal

Voor de toekomst verwacht Saurwalt veel van nieuwe lasertechnieken.

productiekosten van de generator met 95 procent terug te brengen. Dit is

van 2008 voor het eerst gaan proefdraaien.

Eén van de voordelen is de mogelijkheid van een kostenreductie. “Werken

door gezamenlijke inspanning gelukt. Wat opviel was het grote verant-

“C14-grap leidde tot gepatenteerde methode voor het meten van vrijkomend ‘groen’ koolzuur.”

met de fiberlaser, die uit de telecom afkomstig is, kost slechts een kwart

woordelijkheidsgevoel voor het project van de kant van E&S. Hun mensen

“Ik houd me bezig met normering voor het meten van de samenstelling

De unit heeft verder vooruitgang geboekt bij het meten van broeikasgassen

van werken met een traditionele laser. Ook technisch geven de fiberlasers

bleven meedenken en produceerden veel méér dan papier; ook na af-

van biobrandstoffen. We doen dat met behulp van chemische analyse-

in rookgassen die vrijkomen door de verbranding van biomassa. “We hebben

extra mogelijkheden. Je kunt door de bundelkwaliteit met fiberlasers

ronding van de formele opdracht bleven ze zoeken naar verbeteringen.

methodes. Je legt in zo’n norm in detail vast hoe je die samenstelling

een patent op de meettechniek. Met deze techniek is het mogelijk om te

veel beter richten en daarmee de warmte precies daar krijgen waar je haar

achterhalen hoe ‘groen’ de stroom is die elektriciteitscentrales produce-

wilt hebben.” Saurwalt ziet vooral mogelijkheden voor toepassing van de

Dit leidde tot een tweede project. Wij hadden een probleem bij een

dat je biobrandstof wilt verhandelen of milieuaspecten een rol spelen,

ren. Hiervoor meten we hoeveel koolstof in het rookgas afkomstig is van

fiberlasers bij de opbouw van microstructuren in grote oppervlakten.

besturing voor de afdekking van zwembaden. Het gaat om een motor die

bijvoorbeeld als er sprake is van zwavelgehalte in brandstof. We verrichten

biomassa. Daarvoor maken we gebruik van de C14-methode die algemeen

Bijvoorbeeld voor zonnepanelen maar ook voor lcd’s, beeldschermen

zich onder water bevindt en die bestand moet zijn zelfs tegen de grootste

als servicelaboratorium veel werk op het gebied van duurzame energie.

voor de bepaling van ouderdom van objecten wordt gebruikt. Nu gaat dat

voor computers en televisies.

mate van onkunde. We vroegen E&S om ondersteuning bij de ontwikkeling

Niet alleen voor de units van ECN en NRG (samen zo’n 70 procent),

van een motor waarmee we de meest competitieve markt van Europa

maar ook voor organisaties van buiten, zoals technische universiteiten,

De praktijkgerichtheid van E&S heeft de medewerkers bewust gemaakt

(Frankrijk) konden betreden. E&S heeft het besluit genomen deze

bedrijven, KEMA en TNO.

van het belang van beeldvorming. Volgens Saurwalt is dit voor de techno-

besturing geheel te re-engineeren. Samen hebben we het hele traject

logietransfer minstens zo belangrijk als de techniek. “We zijn techneuten,

doorlopen van prototype, nul-serie en proefserie die in de markt werd

Ik ben erg trots op de ontwikkeling van de C14-methode. Wat in 2000

maar als je iets in de markt wilt zetten moet het er gewoon goed uit zien.

uitgezet. We zijn nu dankzij E&S zo ver dat wij dit jaar inderdaad grote

als grapje begon, leidde tot een deels gepatenteerde methode om de

Je maakt maar één keer een goede eerste indruk.”

Franse bouwers als klant hebben weten aan te trekken. En bij dit project

hoeveelheid ‘groen’ koolzuur te meten die vrijkomt bij de verbranding van

hetzelfde verhaal: E&S is een partner die van begin tot eind medeverant-

mengsels van biomassa en fossiele brandstoffen. Nu is deze methode een

woordelijkheid neemt voor het project.

onderdeel van de norm (een Europees gestandaardiseerde meetmethode)

nog aan de hand van tabellen. Door direct het rookgas te meten is de verhouding van biomassa en fossiele brandstoffen goed te bepalen.”

meet. Een gestandaardiseerde methode heb je nodig op het moment

voor de bepaling van het gehalte biogeen koolstof in brandstoffen. Wij hebben ervaren dat ECN thuis is in de meest verschillende technolo-

Mooi toch!”

gieën, van hoge spanningen tot microvolts. Ik verwijs voortdurend collega’s

Frits Bakker

naar ECN omdat de technologieën waaraan zij behoefte hebben bij ECN vaak al kant-en-klaar aanwezig zijn. Waarom ze daar zelf niet mee de markt

Frits Bakker volgde een HBO-opleiding Analytische Chemie. Hij is technisch

op gaan? Misschien omdat ze een wetenschappelijk instituut zijn en alles

medewerker en adviseur van de afdeling Materials Testing & Consultancy

eerst tot in de puntjes uitgezocht willen hebben. De BV Nederland zou

van de unit E&S.

ervan kunnen profiteren als het zakelijke instinct van het MKB en de

49

ECN in kaart gebracht: feiten en cijfers

Ambitie en missie Het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) neemt door haar brede kennisaanbod op het gebied van de energietechnologie een unieke plaats in Europa in. ECN wil grensverleggend onderzoek verrichten met grote invloed op de energietransitie, en technologieën tot in alle stadia van rijpheid ontwikkelen en naar de markt brengen. De kracht van een onderzoeksinstituut als ECN ligt in deze ‘portfolio’, die het mogelijk maakt om een nieuwe generatie technologieën te ontwikkelen die nodig is voor het 50

realiseren van de overheidsdoelstellingen op het gebied van duurzame energie. De laatste jaren komen veel bij ECN ontwikkelde technologieën tot wasdom, wat in toenemende mate leidt tot economische activiteit van derden. Hiermee biedt ECN actief tegenspel aan de door de commissieWijffels gesignaleerde innovatieparadox. De missie van ECN: ECN ontwikkelt hoogwaardige kennis en technologie voor een duurzame energiehuishouding en brengt deze naar de markt.

Personeel en organisatie ECN is er zich zeer van bewust dat het kapitaal van de organisatie berust bij haar personeel. Toponderzoek vereist toppersoneel. Dat is ook het leitmotiv van het strategisch plan en het nieuwe people management waarmee ECN in 2007 een begin heeft gemaakt. Alle projecten die in dit kader zijn opgestart, zijn gericht op de ontwikkeling en loopbaanmogelijkheden van de medewerker, op het scheppen van meer duidelijkheid tussen werkgever en werknemer en op het kunnen bieden van maatwerk. ECN heeft sterke behoefte aan medewerkers die zich met hun kennis en competenties onderscheiden (zie ook Inleiding). De volgende diagrammen geven een goed inzicht in de ontwikkelingen in het huidige personeelsbestand.

51

Overzicht medewerkers op geslacht en afkomst Mannen uit NL Mannen uit het buitenland Mannen Totaal

Per 01.01.2007 467 14 481

Leeftijdsverdeling totaal ECN Per 31.12.2007 473 22 495

In dienst 2007 64 9 73

Uit dienst 2007 58 1 59

Vrouwen uit NL 115 117 16 Vrouwen uit het buitenland 14 19 8 Vrouwen Totaal 129 136 24 Totaal ECN 610 631 97

14 3 17

120 106 100

95

93

89

80 68 60

76

65

60

39

ECN-Functiefamilies / verdeling in aantal medewerkers

4%

Leiding

3%

Aantal medewerkers

40

9%

10%

Onderzoek Onderzoeksondersteuning en Technologische Ontwikkeling

5%

0

... - 19

20 - 24

25 - 29

30 - 34

35 - 39

40 - 44

45 - 49

50 - 54

55 - 59

60 - ...

53

Diensttijdverdeling totaal ECN

17%

250

Dienstverlening Brandweer

2

35%

Advies Administratie



16

Leeftijdscategorieën

Technische Realisatie en Beheer

213 200

17%

150

130

100 Aantal medewerkers

52

20

88 57

48

50

51 26



12

8

35 - 39

40 - ...

0 ... - 4

Aantal jaren in dienst

5 - 9

10 - 14

15 - 19

20 - 24

25 - 29

30 - 34

Opdrachten van derden

Bij de inspectie wordt ernaar gestreefd onder de “ECN-norm” te blijven

In de figuur is naast de streefwaarde en het LTIF-cijfer per jaar ook het

De kracht van een instituut als ECN ligt in haar brede ‘portfolio’, die gele-

te worden overgedragen, groeit sterk. Belangrijk is ook zeker dat de

gemiddelde over 5 jaar opgenomen. Uit dat gemiddelde wordt duidelijk

(0,05 = 1 afwijking per 20 medewerkers per inspectie). De grafiek laat

genheid geeft tot de ontwikkeling van een volgende generatie technologieën

licentie-opbrengsten in 2007 zijn opgelopen tot circa 700.000 euro.

dat ECN zich op een relatief laag ‘plateau’ bevindt. Slechts langdurig

zien dat ECN gemiddeld voldoet aan deze zeer strenge norm en dat de

die nodig is voor het realiseren van de overheidsdoelstellingen. De laatste

Door derden zijn flinke investeringen toegezegd in de toepassingen

volgehouden inspanning om techniek, gedrag en organisatie te verbeteren

maximale score ligt op het niveau 0,1.

jaren komen opmerkelijk veel bij ECN ontwikkelde technologieën tot

van ECN-technologie op de markt: naar schatting loopt dit op tot zo’n 26

zal op termijn kunnen leiden tot een verdere daling van het LTIF-cijfer.

wasdom. Het aantal projecten dat op het punt staat aan het bedrijfsleven

miljoen euro; er zijn negen nieuwe octrooien geregistreerd.

Om deze ontwikkeling te stimuleren, heeft ECN in 2007 besloten zich te

Verzuimongevallen

certificeren tegen de internationale norm voor arbeidsomstandigheden lopende octrooien in portefeuille 92 89 86 91 83 77 70

internationaal verleende octrooien 3 5 3 1 2 3 3

4

OHSAS 18001. In juni 2008 vindt de certificatie-audit plaats. Een positieve ontwikkeling hierbij is dat het aantal bijna-ongeval-meldingen elk jaar

3

blijft toenemen.

LTIF

Octrooien jaar interne ingediend aanmeldingen in NL 2001 13 8 2002 18 16 2003 10 5 2004 11 7 2005 13 6 2006 11 5 2007 10 6

Inkomsten ECN uit opdrachten van derden (x E 1000) 2007 2006 Bedrijfsleven binnenland 16.261 14.461 Energiesector binnenland 328 788 Europese Commissie 8.373 6.809 Bedrijfsleven buitenland 3.582 2.910 Ministeries e.a. 1.757 2.194 Kennisinstituten 539 771 SenterNovem e.a. 9.490 5.860 Totaal 40.330 33.793

ECN werkt als onderzoekcentrum met vele gevaarlijke (chemische)

2 1

stoffen. De hoeveelheden van de stoffen zijn bij ECN in het algemeen beperkt, de diversiteit is echter groot. In 2007 heeft ECN het zeer strenge



inspectieregime inzake de opslag van gevaarlijke stoffen voortgezet.

0

’00 LTIF

De grafiek (zie onder) geeft de resultaten van 2006 en 2007 weer.

’02

’04

’06

LTIF 5-jaar gemiddeld

’08

’10

Streefwaarde 5-jaar gemiddeld

54

Vanzelfsprekend moeten de commerciële activiteiten van ECN blijven

ECN koestert haar wetenschappelijke diepgang. Waar mogelijk zoekt het

voortvloeien uit een voortdurend slag tot kennisverdieping. De kwaliteit

instituut samenwerking met de universiteiten en trekt het jonge getalen-

moet zeker niet alleen aan het eind van het onderzoekstraject, op de markt,

teerde onderzoekers aan. Het schrijven van artikelen in wetenschappelijke

zichtbaar zijn maar zeker ook aan het begin, in het onderzoek.

tijdschriften en vakbladen wordt dan ook gestimuleerd.

Publicaties 2007 ECN rapporten Peer reviewed artikelen in wetenschap. tijdschriften Peer reviewed artikelen in vakbladen Conferentiebijdragen Boeken en boekhoofdstukken

BS 49 9 2 18 7

EGON 8 3 10 13 0

EEI 29 5 2 9 0

BKM 17 8 1 4 1

H2SF 9 3 0 2 1

WIND 68 0 0 8 0

ZON 11 13 2 36 0

E&S 15 0 0 0 0

Totaal 206 41 17 90 9

kengetal aantal afw.: fte unit

Wetenschappelijke publicaties Inspectie gevaarlijke stoffen 2006/2007 0,120

55

o,100 0,080 0,060

Inspectie 2006/2 Inspectie 2006/4

0,040

Inspectie 2007/2

0,020

Inspectie 2007/4

0,000

ECN-Norm

HSF

WIND

ZON

EGON

EEI

FD

E&S

BKM

Veiligheid & milieu ECN wil haar onderzoeksterrein verder verbreden en heeft daarom in

Omdat de bedrijfsvoering van ECN zich richt op nieuwe technologie en

Ruimtelijke kwaliteit en huisvesting

2007 een vergunningaanvraag ingediend bij de Provincie Noord-Holland.

de gevaren ook nieuw kunnen zijn, streeft ECN naar een zeer goede

In samenwerking met de andere bedrijven op de Onderzoekslocatie Petten

terrein, buiten gebruik gesteld. De chemische laboratoria in de gebouwen

Met deze vergunning – die in 2008 wordt verwacht - kan ECN zich richten

beheersing van de veiligheid. Dit streven wordt uitgedrukt in een vermin-

(OLP) richt ECN zich op de inrichting van een verzorgd bedrijventerrein,

blijven tot eind 2008 in gebruik. In het eerste kwartaal van 2009 verhuizen

op onderzoek naar alle soorten biomassastromen en bodemmonsters,

dering van het aantal verzuimongevallen LTIF (aantal verzuimongevallen

dat de samenhang tussen de bebouwing en de natuur, en de bebouwing

de laboratoria dan naar het nieuwe laboratoriumgebouw 31, waarna de

óók wanneer deze stoffen zijn geclassificeerd als gevaarlijke afvalstoffen.

per miljoen gewerkte uren).

onderling dient te vergroten. Ook het behoud van natuurlijke kwaliteiten

oude gebouwen worden gesloopt. Eind 2007 betrok NRG al het nieuwe

en ontwikkeling van potentiële kwaliteiten op de OLP staat centraal. Dat

Jaap Goedkoop Laboratorium.

houdt onder meer in dat wordt ingezet op de bescherming, verbetering en herstel van gewenste habitats en soorten op de OLP, aansluitend bij de Europese richtlijn Natura 2000. Eind 2007 zijn alle radiologische laboratoria in de gebouwen 005 en 006, behorend tot de oudste delen van het

Nuclear Research and consultancy Group

NRG met haar internationaal gewaardeerde nucleaire expertise speelt

Organisatieculturen

Energie

hierbij een essentiële rol. De Hoge Flux Reactor - en in de toekomst de

NRG ontplooit drie verschillende bedrijfsactiviteiten in één organisatie:

“Kijken we naar het gebied bestaande reactoren, dan zien we resultaten

opvolger Pallas - en omliggende onderzoekslaboratoria zijn onmisbaar bij

consultancy, productie en toegepast onderzoek. “Dit zou kunnen leiden

in verschillende markten. Zo beleefde NRG’s ROSA-software - een pakket

het onderzoek naar verduurzaming van kernenergie. Vooral op het gebied

tot verschillende culturen van denken en doen,” zegt Stol. “Maar profes-

ter optimalisering van kern- en brandstofmanagement - een grote uitbrei-

“De internationale aandacht voor een schone, betrouwbare en betaalbare

van recycling van kernafval en ontwikkeling van innovatieve splijtstoffen en

sionalisering houdt ook in het bevorderen van de interactie binnen de

ding in de Verenigde Staten. In Europa zijn België (Electrabel) en Slovenië

energievoorziening voor de toekomst, was in 2007 groter dan ooit. Alle

materialen levert NRG een bijdrage van grote internationale betekenis.”

organisatie op basis van wederzijds respect voor de drie culturen. Met een

nieuwe klanten voor dit product. In de pijplijn zit de ondertekening van

ondersteunende houding over en weer. Daar houden wij ons als directie

een contract met Zuid-Afrika. Op het gebied van In Service Inspecties

actief mee bezig.

heeft NRG zich in 2007 met succes gekwalificeerd als inspecterende

opties zijn nodig, energiebesparing, fossiele brandstoffen, renewables en ook kernenergie. In het in september 2007 opgerichte ‘Sustainable Nuclear

2007 is daarnaast het jaar geweest waarin het nieuwe strategisch plan van

Energy Technology Platform’ hebben overheden, nucleaire onderzoeks-

NRG tot stand kwam. In Search of Excellence, NRG Strategie 2008-2011,

instellingen, elektriciteitsproducenten en industrie de handen ineen

bevat het collectieve inzicht dat is verkregen op basis van bijna 10 jaar

Samen met onder andere TU Delft en spelers als COVRA, EPZ en Urenco

geslagen. Doel is de ontwikkeling van duurzame kernenergie in Europa,”

NRG. André Versteegh, directeur van NRG: “In 2007 heeft NRG met In

heeft NRG de zogenoemde Human Capital Roadmap ontwikkeld. Dit betreft

zegt Rob Stol, algemeen directeur NRG. “De Energieraad Nederland

Search of Excellence een stevige nieuwe basis gelegd voor de toekomst.

een actieplan om de Nederlandse industrie, inclusief toeleveranciers

Voor de Kernfysische Dienst (KFD) houdt NRG de nieuwste ontwikkelingen

heeft in haar rapport Brandstofmix in beweging aangegeven dat in de

De tijd was er rijp voor, enerzijds omdat de organisatie volwassener

uit het midden- en kleinbedrijf, zodanig te positioneren en kennis te ver-

in internationaal verband bij, in de rol van technical support organisation.

brandstofmix van de toekomst een verhoogd aandeel kernenergie serieus

geworden is, anderzijds omdat nucleaire energie aan de vooravond staat

schaffen over de bouw van kerncentrales, dat ons land daarmee straks

NRG vertegenwoordigt de KFD daarbij ook in diverse internationale

in ogenschouw moet worden genomen. En de Sociaal Economische Raad

van een nieuwe bloeiperiode.” Rob Stol: “Onze marktposities geven ook

met succes een aandeel in de toekomstige markt kan opeisen. Ook op die

werkgroepen. Tot slot kan het toonaangevende NRG-werk aan thermische

gaf ECN/NRG opdracht tot het uitvoeren van een Fact Finding Study

aanleiding tot realistische verwachtingen over groei in de door ons

wijze vult NRG zijn verantwoordelijkheid in.”

vermoeiing worden vermeld. Een goed voorbeeld van onderzoek - in dit

Kernenergie, om op basis van de meest actuele feitelijke gegevens te

gewenste richtingen,”

komen tot een standpunt, en advies aan de regering, over nieuwbouw 56

organisatie. Dit is een eerste voorwaarde voor een contract met de Duitse energieleverancier EON.”

geval naar schademechanismen aan pijpleidingen in centrales - dat nieuwe Hoe kreeg de beoogde groei gestalte in 2007? Versteegh: “Het beroep dat

inzichten oplevert die internationaal van groot belang zijn .”

van kerncentrales in Nederland. Voor een verantwoorde inpassing in een

“De NRG-visie is aangescherpt op basis van onze analyse dat kernenergie

vanuit binnen- en buitenland door overheid en bedrijfsleven op de exper-

duurzame mix zullen aan deze nieuwe kerncentrales extra eisen moeten

in de nabije toekomst een onmisbaar deel van de energiemix vormt,”

tise van NRG wordt gedaan, is sterk toegenomen. Eén van de grote

“Gaan we over naar het gebied nieuwbouw en ontwikkeling van de vierde-

worden gesteld op het gebied van veiligheid, afval en non-proliferatie.

zeggen Stol en Versteegh, ”Grootschalige inzet van kernenergie levert een

opdrachten voor NRG die in 2007 startte, betrof het adviseren van de

generatie-reactoren (GEN4), dan is ons werk ook internationaal”, aldus

duurzame bijdrage aan het voorkomen van een mogelijk energietekort

kerncentrale Borssele over het verlengen van de bedrijfsduur. Nu deze

Versteegh. “Het Zuid-Afrikaanse PBMR is de launching customer voor de

en het structureel verminderen van de CO2-uitstoot. Aan deze visie ligt

centrale openblijft tot en met 2033 is dat van vitaal belang. Een soortgelijke

door ons ontwikkelde rekencode Spectra, waarmee het transport van

mede ten grondslag de visie op een duurzame Europese energiehuis-

opdracht voert NRG uit voor British Energy waarbij het gaat om onderzoek

grafietstof in een kerncentrale wordt gesimuleerd. Ook is er samenwer-

houding in 2050, die NRG samen met ECN heeft ontwikkeld. De groei van

dat moet aantonen dat het Britse kernenergiepark langer veilig in bedrijf

king met het Duitse Areva, dat in Finland een EPR-type centrale bouwt.

onze omzet en resultaat moet logischerwijs plaatsvinden op internationale

kan blijven. ”

NRG schrijft hiervoor verschillende hoofdstukken van het bedrijfsvoe-

57

markten”, zegt Stol. “Als kleinere speler moet je dan wel heel scherp kijken

ringsdocument, dat cruciaal is voor vergunningverlening. NRG is ook

op welke onderdelen je wilt concurreren, anders word je overvleugeld.

betrokken bij een groot aantal onderzoeksprogramma’s in Europees en

Overheidsfinanciering van het onderzoek is - ook internationaal gezien -

internationaal verband, waarin computersimulaties worden verricht van de

beperkt, dus de belangrijkste groei zit in die markten zelf.”

stroming van de koelvloeistoffen voor de verschillende typen GEN4 reactoren. Naast water en gas gaat het om vloeibaar natrium en lood, en gesmolten zout.” ITER-NL, een consortium van NRG, FOM en TNO, is in

“Duurzame nucleaire technologie voor milieu en gezondheid.” Rob Stol en André Versteegh directie Nuclear Research and consultancy Group

2007 opgericht. Het bundelt de noodzakelijke kennis voor het bouwen van onderdelen van het internationale kernfusie-experiment ITER. Eén van de doelen van ITER-NL is het realiseren van een sterke inbreng van het Nederlandse bedrijfsleven in het ITER-project.”

Stol: “Een groeimarkt in de categorie spin-offs zijn de projecten op het

Gezondheid

gebied van structurele integriteit van installaties en gebouwen voor Shell

Stol: “De productie van isotopen voor nucleaire geneeskunde bleef ook in

en de NAM. Voor de NAM beoordeelt NRG gasbehandelingsinstallaties

2007 de hoofdmoot van onze inspanning op het gebied van gezondheid.

op het vasteland en winningsplatforms op zee. In 2007 is in opdracht van

NRG is de grootste producent voor Europa en levert 25 procent van de

Rijkswaterstaat een dergelijke beoordeling van de Oosterscheldekering

wereldbehoefte. In december 2007 was NRG zelfs wereldwijd de enige

afgerond.”

producent, omdat de grootste producent in Canada de reactor niet volgens planning kon opstarten. De kwetsbaarheid, maar zeker ook het

Milieu

belang van voldoende productiefaciliteiten wereldwijd heeft ertoe geleid

Op het vlak van het milieu ontplooit NRG verschillende activiteiten. “Voor

dat dit onderwerp prominent op de internationale politieke agenda’s staat.

het transport en de eindberging bij de COVRA van het bestaande afval dat aanwezig is op de locatie Petten, wil NRG een nieuwe verpakkingsunit

Met onder meer in eigen huis door NRG ontwikkelde database-applicaties

bouwen”, aldus Versteegh. “In 2007 is hiervoor de in het vergunningtraject

voor de registratie van vergunningen, bronnen en onderhoud én nieuwe

belangrijke milieu-effectrapportage opgeleverd. Naar verwachting wordt

berekeningsmethodieken voor preciezere dosering van straling bij thera-

na vergunningverlening medio 2008 gestart met de bouw. Een jaar later

pie, dragen wij verder bij aan innovatie in de medische sector.”

zal deze faciliteit waarschijnlijk operationeel zijn.”

Nuclear Research and consultancy Group (NRG) staat voor de ontwikkeling en toepassing van duurzame nucleaire technologie voor energie, milieu en gezondheid. NRG werd in 1998 opgericht uit een fusie van de nucleaire activiteiten van ECN en KEMA. In 2005 werd het KEMA aandeel verkocht, waarna ECN alle aandelen in bezit kreeg. In 2008 zal NRG overgaan van VoF naar Stichting en zal de voorgenomen oprichting van een holding met twee stichtingen (NRG en ECN) zijn beslag krijgen. Met (toegepast) internationaal onderzoek, productie en consultancy is de dienstverlening van NRG naast de nucleaire en medische sector ook gericht op de chemie-, olie- en gasindustrie. NRG is de grootste producent van isotopen voor nucleaire geneeskunde in Europa en levert ruim een kwart van de wereldbehoefte.

Nucleaire infrastructuur

58

Voorbeelden van andere projecten op het gebied van milieu zijn de

In 2007 kwam het NRG Jaap Goedkoop Laboratorium gereed. Versteegh

activiteiten op het gebied van radiologische monitoring, de technische

daarover: “Een unieke faciliteit met de nieuwste apparatuur, die onderdak

assistentie aan Roemenië in het kader van de veilige bedrijfsvoering van

biedt aan onder andere het onderzoek naar materialen voor kerncentrales

een nieuwe centrale, en het onderzoek naar de eindberging van afval in

en fusiereactoren, het recyclen van radioactief afval en de ontwikkeling

diverse bodemlagen.”

van nieuwe medische isotopen.” Ondertussen is Pallas, de beoogde opvolger van de huidige HFR-reactor, in 2007 weer een stap dichterbij gekomen. “Drie aanbieders zijn nu bezig met het conceptueel ontwerp, dat in 2008 moet worden gepresenteerd. Met één van deze drie gaan we daarna door, vooropgesteld dat de financiering zoals verwacht rondkomt”, aldus Stol.

59

Energie Advies Commissie (EAC)

Klankbord groepen

Energie Efficiency in de Industrie

Windenergie

Dr. ir. W.J.W. Bakker - Dutch Separation Technology Institute (DSTI)

Ir. G.F. Bakema, Essent

Mr. drs. G. Brouwer - Rotterdam Climate Initiative (RCI)

Ing. van de Brug, Ballast Nedam

Dr. T. Graafland - Shell Nederland BV

Prof. ir. W.L. Kling, TenneT

Prof. dr. E.M. Meijer, Unilever (voorzitter)

Beleidsstudies

Mw. drs. P. Haemers - SenterNovem

Prof. dr. ir. G.A.M. van Kuik, TU Delft

Ing. T.P. Bokhoven, ConSolair B.V.

Drs. H.E.G.D. Dunsbergen, AER

Ir. H. Keuken - Process Design Centre (PDC)

D.P. Molenaar, Siemens Nederland B.V.

Dr. ir. T. van Herwijnen, ETC Energy Technology

Ir. E.C.R.H. Eijkelberg, Ministerie van Economische Zaken

Prof. dr. ir. J.T.F. Keurentjes - Akzo Nobel

J.T. Olesen, VESTAS Wind Systems A/S, Denemarken

Mw. dr. ir. R. Janssen-van Rosmalen, Energy Plus

Ing. F.J. de Groot, VNO-NCW

Dr. J.P. de Kleijn - Stichting Nederlandse Apparaten voor

Dr. D. Quarton, Garrad Hassen & Partners, Engeland

Prof. dr. dipl. ing. M. Kühn, Universiteit Stuttgart

Dr. J.T.N. Kimman, SenterNovem

de Procesindustrie (NAP)

M.Sc. F. Rasmussen, Risø National Laboratory, Denemarken

Mr. dr. P.W. Kwant, Shell International BV

Drs. J.A. Oude Lohuis, Milieu- en Natuurplanbureau MNP

Ir. G.J. Koopman - Koninklijke Vereniging van Nederlandse

Ir. H.P.G.M. den Rooijen, Shell Wind Energy B.V.

Ir. G.J.M. Prieckaerts

Ir. E.J. Postmus, Gas Transport Services B.V.

Papier- en Kartonfabrieken (VNP)

Dipl. Ing. V. Schellings, GE Wind Energy, Duitsland

Prof. dr. J.H.W. de Wit, Technische Universiteit Delft

Dr. F. Vlieg, Ministerie VROM

Dr. ir. G.J. Kwant - DSM Ir. A.M.G. Pennartz - KWA Bedrijfsadviseurs

Biomassa, Kolen en Milieuonderzoek

60

Zonne-energie Prof. dr. Christoph Balliff, University of Neuchatel

Ir. M. van Berlo, Afval Energie Bedrijf

Energie in de Gebouwde Omgeving

Prof. dr. Paul Blom, University of Groningen

E. Goudappel, Jacobs Nederland B.V.

W. van den Bogerd, Ihto-Van der Beijl B.V.

Dr. Martin Fleuster, Solland Solar Energy BV

Ir. H. Klein Teeselink, HoSt

Dr. L. van Bree, RIVM

Dr. Michael Bauer, Q-Cells

R. de Kler, Nuon

Ir. H.M. Croes, RGD Ministerie van VROM

Mr. Frans van den Heuvel, Scheuten Solar

H. Kursten, Eneco

Ir. C.J.G. Hamans, Rockwool

Dr. Lars Podlowski, Solon AG

Ir. G.R. Küpers, KandT Management B.V.

Ing. P. Hameetman, BAM Vastgoed

Dr. Frank Witte, observer from SenterNovem

Ir. K.W. Kwant, SenterNovem

P. Heijnen, SenterNovem

Prof. dr. Ronald van Zolingen, Shell Solar and University of Eindhoven

W. Schonewille, Havenbedrijf Rotterdam N.V.

Ing. J.J. Overdiep, Gasunie

E. van Seventer, Agrotechnology & Food Innovations

Ir. T.H. Reijenga, BEAR Architecten

NRG

Dr.ir. W. Willeboer, Essent Energie Productie

R. van der Meer, UNETO-VNI

Ir. J.C.L. van Cappelle, EPZ

J. Verlinden, Ministerie van VROM

Dr. H.D.K. Codée, COVRA

H. Westra, TU-Delft, Fac. Bouwkunde

Prof. dr. ir. T.H.J.J. van der Hagen, RID

Dr. G.J. Zijlstra, Zijlstra Management & Advies

Ir. P.G.T. de Jong, Urenco Nederland B.V.

Prof. dr. ir. R. van Zolingen, Shell Solar Energy Systems B.V.

Ir. G.R. Küpers, Kandt Management (voorzitter) Mw. mr. A. van Limborgh, Ministerie VROM

Waterstof & Schoon Fossiel

Dr. P.J.W.M. Müskens, Ministerie VROM

Ir. E.H. Lysen, Universiteit Utrecht

Ir. G.C. van Uitert, Ministerie EZ

Ir. F. Denys, SenterNovem

Prof. dr. ir. A.H.M. Verkooijen, RID

Dr. I.S. Williamson, Air Products Dr. J.P.P. Huijsmans, Shell Global Solutions Drs. J.J.P. Reintjes, Nefit Dr. M. Steen, JRC-IE Ing. R.C.F. de Kler - MBA, NUON, Dr. E.K. Erdle, , Efceco

61

Raad van Toezicht

Prof.dr. W.C. Turkenburg

Ir. A. van der Velden

(61, man, Nederlander)

(67, man, Nederlander)

• H oogleraar Natuurwetenschap en Samenleving,

• Voorzitter Raad van Commissarissen Vitens N.V.

Faculteit Bètawetenschappen, Universiteit Utrecht • H oofd sectie Natuurwetenschap en Samenleving,

Prof. drs. R.F.M. Lubbers (68, man, Nederlander, voorzitter vanaf juni 2005)

Faculteit Bètawetenschappen, Universiteit Utrecht • Wetenschappelijk directeur Copernicus Instituut voor

• M inister van Staat

Duurzame Ontwikkeling en Innovatie, Universiteit

• Voorzitter Universitair Asiel Fonds (UAF)

Utrecht

• Voorzitter Stichtingsbestuur Universiteit van Tilburg

• L id bestuur International Institute on Industrial

• V ice voorzitter Raad van Commissarissen Stork N.V. • L id Raad van Commissarissen TKH Group N.V. • P laatsvervangend voorzitter Commissie voor Milieueffectrapportage • L id Commissie Ontwikkelingssamenwerking van de Adviesraad Internationale Vraagstukken

• Voorzitter Curatorium VNO-NCW

Environmental Economics (IIIEE), Universiteit Lund,

• L id Taskforce Energietransitie

• Voorzitter International Advisory Board Rotterdam

Zweden

Benoemingstermijn

• E arth Charter

• L id bestuur International Energy Initiative (IEI), met

• Worldconnectors

regionale bureaus in Bangalore (India) en São Paulo

• A mbassadeur Derde Kamer (NCDO)

(Brazilie)

• L id / directie Breesaap B.V. Benoemingstermijn Eerste benoeming juni 2005. De huidige benoemingstermijn loopt tot juni 2009.

• L id bestuur Onderzoekschool SENSE, Vrije Universiteit, Amsterdam • Voorzitter stuurgroep BSIK-onderzoeksprogramma CATO (CO2 Afvang, Transport en Opslag), UCE, Utrecht

62

•V  oorzitter Raad van Commissarissen Nedap N.V.

H.A.D. van den Boogaard (68, man, Nederlander) • Voorzitter Raad van Commissarissen Grimaflor B.V. • L id Raad van Commissarissen ICT Automatisering • L id bestuur vereniging Achmea • Voorzitter Fortis Fonds Barneveld e.o. • Voorzitter Stichting Vermogensbeheer YMCA Benoemingstermijn Eerste benoeming mei 1996. De huidige benoemingstermijn loopt tot juni 2009.

• L id programmacommissie Universitair Energieonderzoek, NWO en SenterNovem • L id adviesraad wetenschappelijk tijdschrift Energy for Sustainable Development, IEI, Bangalore, India • L id Science and Technology Committee van het EU programma CASTOR (Capture and Storage of CO2) • L id Platform Communication on Climate Change (PCCC), KNMI en MNP, Bilthoven. • L id organisatiecommissie Global Energy Assessment (GEA), IIASA, Laxenburg, Oostenrijk. • L id Speciale Commissie voor Energie Fysica (SCEF)

Ir. L.M.J. van Halderen

van de Stichting Fundamenteel Onderzoek der

(61, man, Nederlander)

Materie (FOM), Utrecht.

• Voorzitter Raad van Bestuur NUON • L id Draka • Voorzitter Rabobank IJsseldelta

• L id Commissie Toekomstige Energievoorziening van de Sociaal Economische Raad, Den Haag • L id Adviescommissie Basic Research and Innovative

Eerste benoeming februari 1996. De benoemingstermijn eindigt per 1 februari 2008. Drs. G.H.B. Verberg (65, man, Nederlander) • P resident van het Energy Delta Institue • Voorzitter Raad van Commissarissen Berenschot Holding • Voorzitter Raad van Toezicht Rijksuniversiteit Groningen •V  oorzitter Raad van Commissarissen UCN N.V. • V ice-voorzitter Board URENCO Ltd. • L id Raad van Commissarissen Essent N.V. • L id Algemene Energieraad • L id Adviesraad E.ON Ruhrgas AG • L id Algemeen Bestuur Prins Bernhard Cultuurfonds • L id Raad van Toezicht International Institute for Social Studies (Den Haag) • Voorzitter Bestuur Clingendael international Energy Program • L id Raad van Toezicht Wintershall Nederland •V  oorzitter Bestuur Stichting Fonds Instituut Clingendael International Energy Program • L id Raad van Toezicht Stichting Groninger Museum

Benoemingstermijn

Science for Energy (BRISE), Europese Commissie,

• L id Adviesraad Advanced Power a.g.

Eerste benoeming april 1996. De benoemingstermijn

Brussel, België

• L id Adviescommissie Waddenfonds

eindigt op 1 juni 2008.

• L id Begeleidingscommissie Analyse Kerncentrale Borssele, Ministerie van VROM, Den Haag Benoemingstermijn Eerste benoeming september 2001. De huidige benoemingstermijn loopt tot september 2009.

Benoemingstermijn Eerste benoeming juni 2005. De huidige benoemingstermijn loopt tot juni 2009.

Directie Dr. Ton Hoff (directievoorzitter) • L id VNO-NCW Energiecommissie • L id Raad van Advies Syntens West-Nederland • B estuurslid EMVT (ElektroMagnetischeVermogensTechniek) •B  estuurslid WEC (World Energy Council) Nederland •B  estuurslid Stichting Tecnostart • L id van Netherlands Academy of Technology and Innovation • L id Raad van Toezicht Stichting Energy Valley • V ice-voorzitter, Adviesgroep voor Energie 7de Kaderprogramma Europese Commissie • Voorzitter van de Adviesraad van het Competence Center Energy and Mobility (CCEM) Paul Scherrer Institute/Zwitserland • L id Raad van Bestuur FOM (Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie) •B  estuurslid ATO (Associatie Technologie Overdracht) • L id raad van advies Equens (voorheen Interpay)

Dr. Kees van der Klein (adjunct-directeur) • L id Aandeelhoudersvergadering Enatec b.v. (ontwikkeling van stirlingmotoren) • Voorzitter Aandeelhoudersvergadering RGS b.v. (ontwikkeling zonnecelcomponenten) • L id Advies College Kompetenz-Netzwerk Brandstofcellen en Waterstof van de deelstaat Nord Rheinland-Westfalen. • Vorsitzender des Programmbeirates Energie Forschungszentrum Jülich • L id Wissenschaftlich-Technischen Ausschusses (WTA) Forschungszentrum Jülich • L id Transitie Platform Nieuw Gas (PNG) • Voorzitter werkgroep Waterstof (PNG) • L id Transitie Platform Duurzame Elektriciteitsvoorziening • L id Programma Commissie Energieonderzoek van NWO/SenterNovem • L id Executive Board ACTC / NWO • L id Executive Committee Dutch Separation Technology Institute (DSTI) • V ice-voorzitter BSIK programma CATO (CO2-Afvang, Transport en Opslag) • L id Bestuur Gas Research And Sustainability Program (GrASp) • Lid Adviesraad Master of Business in Energy Systems Delft TopTech (TU Delft) • C hairman Supervisory Board FEST b.v. i.o.

63

Verantwoording corporate governance

De leden van de Raad van Toezicht worden, op voordracht van de Raad van Toezicht, benoemd door de minister van Economische Zaken. De Raad van Toezicht overlegt bij het maken van de voordracht met de directie en de ondernemingsraad. De kandidaat moet binnen het gewenste

Verslag Raad van Toezicht

Bezoldigings- en benoemingscommissie prof.drs. R.F.M. Lubbers en ir. L.M.J. van Halderen. De commissie heeft in 2007 twee keer vergaderd. Onderwerpen die hier aan de orde kwamen

De directie en Raad van Toezicht onderschrijven de algemene principes

profiel van de Raad van Toezicht passen. De Raad van Toezicht stelt deze

De Raad van Toezicht vergaderde dit jaar vier maal regulier. Bij elke ver-

zijn onder meer: een klokkenluiderregeling, de samenstelling van de Raad

en uitgangspunten van de Code Tabaksblat, t.w. integer en transparant

profielschets op, rekening houdende met de aard van ECN, zijn werkzaam-

gadering was de directie aanwezig. In totaal waren twee leden eenmaal

van Toezicht en voordracht voor de vervulling van de vacatures die in 2008

handelen, goed toezicht hierop en het afleggen van verantwoording hier-

heden en de gewenste deskundigheid, ervaring en onafhankelijkheid van

afwezig bij een vergadering. In de vergaderingen kwamen onder meer de

ontstaan, het personeelsbeleid, de bezoldiging en de doelstellingen van

over. Hoewel deze Code zich richt op Nederlandse beursgenoteerde

zijn leden. De Raad van Toezicht evalueert de profielschets jaarlijks. Een

volgende onderwerpen aan de orde:

de statutair directeur.

bedrijven hebben directie en Raad van Toezicht in 2004 besloten om de

lid van de Raad van Toezicht wordt benoemd voor een periode van vier

• F inanciële aangelegenheden van ECN en NRG waaronder de jaar-

elementen uit de Code Tabaksblat die ook voor ECN relevant zijn te

jaar en is maximaal twee maal herbenoembaar.

implementeren en is in 2005 een reglement opgesteld waarin de voor ECN

stukken, de periodieke financiële rapportage, het investeringsplan, het

Tegenstrijdig belang

operationele plan en de deelnemingen. De jaarstukken zijn behandeld in

Op grond van het reglement dient een tegenstrijdig belang van een lid

aanwezigheid van de externe accountant.

van de Raad van Toezicht, de directie en de externe accountant dat van

relevante elementen uit de Code Tabaksblat zijn opgenomen. In 2007 is

De directie en de Raad van Toezicht zijn verantwoordelijk voor de corpo-

hierin geen wijziging gebracht.

rate governance structuur van ECN en leggen hierover verantwoording af

• Het R&D plan en de adviezen van de EBC’s en EAC.

materiële betekenis is voor ECN of de betrokken persoon, terstond aan de

aan de minister van Economische Zaken. Directie en indien gewenst de

• De herstructurering van ECN en NRG.

voorzitter van de Raad van Toezicht te worden gemeld. Een dergelijke

De directie van ECN bestaat uit één statutair directeur en één adjunct-

Raad van Toezicht verschaffen de minister van Economische Zaken alle

• O verige onderwerpen. De rapportage van de (interne) wetenschappe-

melding is in 2007 niet ontvangen. De bepalingen in het reglement die

directeur. De statutaire directeur is de voorzitter van de directie. Hij draagt

verlangde informatie.

de eindverantwoordelijkheid voor het bedrijf als geheel en legt hierover

lijke advies raad ECN, de nieuwe reactor PALLAS, nieuwe topstructuur

hierop betrekking hebben zijn nageleefd.

van ECN.

Onafhankelijkheid

verantwoording af aan de Raad van Toezicht. De statutaire directeur wordt 64

Deze commissie bestaat uit de heren: ir. A. van der Velden (voorzitter),

benoemd, geschorst en ontslagen door de Raad van Toezicht. De huidige

Bij twee van de zes overlegvergaderingen van de ondernemingsraad met

Naar het oordeel van de Raad van Toezicht is voldaan aan het vereiste dat

statutaire directeur is voor onbepaalde tijd benoemd. De Raad van Toezicht

de bestuurder was een lid van de Raad van Toezicht aanwezig.

elk van zijn leden, met uitzondering van maximaal één persoon, onafhan-

stelt de bezoldiging van de statutair directeur vast.

kelijk is. De Raad van Toezicht beschouwt alle leden als onafhankelijk. De Raad van Toezicht heeft twee commissies, de Auditcommissie en de

De Raad van Toezicht bestaat uit zes leden. De taak van de Raad van

Bezoldigings- en benoemingscommissie die beide speciale onderwerpen

Wijzigingen

Toezicht is het houden van toezicht op het bestuur van de stichting door

voorbereiden ten behoeve van de Raad van Toezicht. In het kader van de

In 2007 is de samenstelling van de raad niet gewijzigd.

de directie en de algemene gang van zaken betreffende de stichting en

Corporate Governance is in 2005 voor beide commissies een reglement

de met haar verbonden ondernemingen. De Raad van Toezicht staat de

opgesteld en goedgekeurd door de Raad van Toezicht.

directie met raad terzijde.

De Raad van Toezicht dankt de directie en de medewerkers voor hun inzet en behaalde resultaten in 2007 die ertoe geleid hebben dat het afgelopen

Auditcommissie

jaar voor ECN succesvol is verlopen.

Deze commissie, bestaande uit de heren H.A.D. van den Boogaard

Rotterdam, 18 maart 2008

(voorzitter), prof. dr. W.C. Turkenburg en drs. G.H. Verberg, is in 2007 drie keer bij elkaar geweest. In deze vergaderingen kwamen onder meer aan de orde: de jaarrekening en management letter, het accountantsverslag, de herstructurering van ECN en NRG en de financiering van de HFR.

65

Directie verslag Algemeen

De laatste jaren komen opmerkelijk veel bij ECN ontwikkelde technolo-

Toestand per balansdatum

Volgend op het arbeidsoverleg van december 2007, waarin is gesproken

gieën tot rijpheid. Het aantal projecten dat op het punt staat aan het

Financieel was 2007 een goed jaar voor ECN. De solvabiliteit (eigen

over de loonontwikkeling, zal de AWVN (Algemene Werkgeversvereniging

bedrijfsleven te worden overgedragen, groeit sterk. De investeringen van

vermogen ten opzichte van balanstotaal) nam toe van 5,4 procent tot 6,4

Nederland) in opdracht van ECN en NRG in 2008 een benchmark

marktpartijen in de toepassing van ECN-technologie op de markt zijn in

procent. De liquiditeit nam toe tot 69,9 miljoen euro. Een belangrijk deel

houden. Dit om objectief vast te kunnen stellen hoe de primaire en

2007 verder opgelopen en er zijn negen nieuwe octrooien geregistreerd.

(54,4 miljoen euro) van deze middelen staat niet tot de vrije beschikking

secundaire arbeidsvoorwaarden van ECN en NRG zich verhouden tot

van ECN, omdat verplichtingen bestaan hoe deze middelen dienen te

andere marktpartijen.

De geconsolideerde jaarrekening van Stichting Energieonderzoek Nederland (ECN) omvat de jaarrekening van ECN en de jaarrekening van

De onderzoeksactiviteiten van ECN zijn met name gericht op meerjarige

de groepsmaatschappijen:

vraaggestuurde programma’s, vastgesteld in nauw overleg met EZ en

• VOF Nuclear Research and Consultancy Groep

SenterNovem. Uitgangspunt hierbij is het vergroten van de inhoudelijke

Met EURATOM is een overeenkomst gesloten voor het bedrijven van de

medewerkers ECN & NRG (OMEN). OMEN vordert in deze zaak een

• ECN Nucleair BV

synergie tussen het EZS-onderzoeksprogramma en de EOS-opdrachten.

HFR voor het jaar 2007 op basis van het Supplementary HFR Program van

verklaring voor recht dat ECN c.s. niet bevoegd waren om de indexatie-

• ECN Wind Energy Facilities BV (WEF) en

De kwaliteit van het huidige ECN-onderzoek is over de gehele linie hoog

de EU. De voorgenomen oprichting van een Joint Undertaking die vanaf

bepalingen in de pensioenreglementen te wijzigen ten aanzien van de

• Sunlab BV

en in een aantal gevallen “toonaangevend” in Europa. Dat constateerde

2008 de rol van het Supplementary Program van de bedrijfsvoering van

ex-medewerkers van ECN. De schriftelijke procedure is inmiddels afge-

de internationale peer review commissie, die in 2007 de units en de orga-

de HFR zou regelen is vertraagd. In 2007 daalde de bijdrage van EZ van

rond. De rechter zal nu het vervolg moeten bepalen. Er is geen voorziening

nisatie als geheel langs de kwalitatieve meetlat heeft gelegd.

9,9 miljoen euro naar 8,2 miljoen euro. Dit werd gecompenseerd door een

getroffen voor de mogelijke financiële gevolgen van deze rechtzaak.

De missie van ECN laat zich als volgt omschrijven: “ECN ontwikkelt hoog-

ECN en NRG zijn in juli 2007 gedagvaard door de Vereniging van oud

eenmalige bijdrage van EURATOM van 2,5 miljoen euro. De bijdragen

waardige kennis en technologie voor een duurzame energiehuishouding De onderzoeksactiviteiten op het gebied van de nucleaire technologie

van deze partijen voor 2008 e.v. zijn nog niet bekend; intensief overleg is

Eind 2007 is de eindafrekening ontvangen van de per 31 december 2006

zijn sinds 1998 ondergebracht in Nuclear Research and consultancy

gaande tussen EURATOM en EZ, naar verwachting zal dit in de loop van

premievrij gemaakte verzekeringsovereenkomst tussen ECN en Centraal-

ECN, een privaatrechtelijke instelling, is een taakinstituut dat door zijn

Group (NRG). Als expertisecentrum heeft NRG zich een goede positie

2008 resultaat hebben.

Beheer Achmea. Dit heeft geleid tot een extra pensioenlast van 2,5

kennisaanbod op het gebied van de duurzame energie een unieke plaats

verworven binnen de relevante, internationale wetenschappelijke wereld.

inneemt in Europa. Door haar hoogwaardige onderzoeksinfrastructuur is

Centraal daarbij staat de ontwikkeling van kennis, producten en proces-

Het aantal medewerkers bij ECN is per 31 december 2007 ten opzichte

zij in staat kennis en innovatieve technologie (verder) te ontwikkelen dan

sen voor veilige toepassing van nucleaire technologie voor energie, milieu

van 31 december 2006 gestegen met 52 personen van 906 (NRG 302)

Over de nieuwe regeling RBF (Regeling Bezwarende Functies), die in de

wel te benutten. ECN wil grensverleggend onderzoek verrichten met grote

en gezondheid.

naar 958 (NRG 325). Het aantal full time equivalenten (FTE’s) steeg van

plaats is gekomen van de oude regeling FLO, is overleg gevoerd met de

833 (NRG 286) naar 872 (NRG 293).

Belastingdienst. Dit overleg is nog niet afgerond. In de op de balans opge-

en brengt deze naar de markt”.

66

worden aangewend.

invloed op energietransitie, waarbij kennis en technologieontwikkeling naar feitelijke toepassing wordt gebracht.

miljoen euro.

Stichting ECN is houder van een 70 procent kapitaalsaandeel in NRG.

nomen voorziening is rekening gehouden met het worst case scenario

De resterende 30 procent wordt gehouden door ECN Nucleair BV, een

Ontwikkelingen gedurende het boekjaar

waarbij de Belastingdienst de regeling op onderdelen als een fiscaal

vennootschap die 100 procent eigendom is van Stichting ECN. Deze

ECN is er zich zeer van bewust dat het kapitaal van de organisatie berust

onzuivere pensioenregeling zal beschouwen met bijbehorende heffingen.

structuur is nog een restant van de situatie (tot 2006) dat het 30 procent

bij haar personeel. Toponderzoek vereist toppersoneel. Dat is ook het

belang werd gehouden door Kema. Vorming van een meer passende

leitmotiv van het strategisch plan en het nieuwe people management

In 2007 is een totaalbedrag van 12,4 miljoen euro geïnvesteerd. De belang-

structuur is onderzocht in 2007 en zal worden gerealiseerd in 2008.

waarmee ECN in 2007 een begin heeft gemaakt. De drie deelprojecten die

rijkste investering was de investering in het Jaap Goedkoop Laboratorium

zijn opgestart - invoering van het nieuwe functiegebouw, competentie-

(5,2 miljoen euro). Daarnaast is geïnvesteerd in de upgrade van een

De activiteiten van ECN Wind Energy Facilities BV hebben betrekking op

management en een nieuwe beoordeling- en functioneringssystematiek -

aantal pilotlijnen, diverse laboratoriumopstellingen en de inrichting van

de exploitatie van een testpark voor megawatt-windturbines. Zij omvatten

zijn alle gericht op de ontwikkeling en loopbaanmogelijkheden van de

een gebouw.

het onderzoek naar specifieke invloeden op binnen dit park opgestelde

medewerker, op het scheppen van meer duidelijkheid tussen werkgever

windmolens door onderling zogenaamde ‘zog-effecten’, teruglevering

en werknemer en op het kunnen bieden van maatwerk.

van daarmee opgewekte energie alsmede verhuur van testruimte aan derden ten behoeve van plaatsing van eigen prototypes windmolens. Ultimo 2003 zijn de windmolens via een sale en lease back transactie verkocht aan NIB Capital.

67

Resultaten

Verwachtingen voor 2008

De som der bedrijfsopbrengsten nam toe met 8,3 procent tot 132,0 miljoen

De ECN directie ziet met vertrouwen het jaar 2008 tegemoet. De verwach-

euro. Dit was met name het gevolg van omzetgroei aan het Nederlandse

ting is dat de bedrijfsopbrengsten minimaal zo groot zullen zijn als in 2007.

bedrijfsleven. Om deze groei te kunnen realiseren zijn ook extra kosten

ECN is goed gepositioneerd om de kansen in een groeiende markt (o.a.

gemaakt. Met name lonen en salarissen (+16 procent) en de project-

EU, China etc.) te verzilveren. Hierbij geldt nog steeds dat ECN zich fors

gerelateerde kosten (+10 procent) namen toe. Als het resultaat

zal moeten inspannen om in de huidige arbeidsmarkt het juiste talent te

wordt vergeleken met vorig jaar moeten we rekening houden met

werven en behouden.

Jaar rekening

een eenmalige last inzake pensioenen van 11 miljoen euro opgenomen in de cijfers van 2006.

De juridische structuur van ECN en NRG zal naar verwachting worden gewijzigd in een holding met twee stichtingen, die zelfstandig maar toch

68

Het resultaat deelnemingen was negatief vanwege aanloopverliezen

gezamenlijk zullen opereren. In de buitenwereld zal de vraag naar goede,

voortvloeiende uit de nog lopende ontwikkelingsactiviteiten bij de 30

toepasbare en economisch gezonde innovaties waarschijnlijk sterk

procent deelneming RGS Development BV. Vorig jaar was het resultaat

toenemen, en daarmee de vraag naar door ECN ontwikkelde technologie.

deelnemingen nog positief in verband met de uitoefening van de put-optie

Dat biedt goede perspectieven voor de toekomst, die ECN dan ook met

op de aandelen InDEC BV.

zelfvertrouwen tegemoet kan zien.

In 2007 is 7,2 miljoen euro aan de voorziening voor radioactief afval toe-

Het investeringsniveau in 2008 zal naar verwachting ongeveer 15 miljoen

gevoegd. Dit wordt met name veroorzaakt door een toename van de

euro bedragen. Er is onder andere een bedrag van 8,7 miljoen euro inge-

geraamde kosten met betrekking tot het verwerken en afvoeren van

pland ten behoeve van de inrichting van één van de gebouwen, hetgeen

historisch afval (meer voorbereiding en transporten nodig), de ontmante-

in gebruik zal worden genomen ter vervanging van een aantal verouderde

ling en decommissioning van de radiologische labs (op basis van een

gebouwen die op termijn zullen worden gesloopt.

nieuwe door de IAEA ontwikkelde systematiek) en het gebruiken van de HABOG, omdat er rekening mee is gehouden dat er voor een langere

Tot slot zal een vervolg gegeven worden aan het verder inlopen van

periode afval uit Petten komt. De extra kosten worden voor het grootste

achterstallig onderhoud.

deel gecompenseerd door bijdragen van derden. Gedurende het boekjaar is bovenop de toegezegde vaste 2 miljoen euro die beschikbaar is voor indexatie van de bij Centraal Beheer Achmea ondergebrachte pensioenen 1 miljoen euro vooruitbetaald in verband met de resultaatafhankelijke pensioenindexatie 2007. Deze gecombineerde storting heeft geleid tot een indexatie van 0,95 procent. Het totale bedrag dat in 2007 ter beschikking is gekomen voor de resultaatafhankelijke pensioenindexatie bedraagt 2,5 miljoen euro.

69

Geconsolideerde balans (x € 1.000) (voor bestemming resultaat)

Toelichting 31-12-07 31-12-06

ACTIVA Vaste Activa 1 Immateriële vaste activa 2 Materiële vaste activa Financiële vaste activa: 3 • Deelnemingen kennisondernemingen 3 • Overige deelnemingen 3 • Effecten 3 • Overige vorderingen Totaal financiële vaste activa Totaal vaste activa

87 24.852

592 23 25.190 5.544 31.349 62.504

796 33 25.283 6.420 32.532 57.471

Vlottende Activa 4 Onderhanden werk 5 Vorderingen en overlopende activa Voorraden

17.105 23.268 5.564 45.937

14.158 20.006 6.238 40.402

6

69.884

66.335

TOTAAL

178.325

164.208

Liquide middelen

70

134 31.021

Geconsolideerde winst- en verliesrekening (x € 1.000)

Geconsolideerd kasstroomoverzicht (x € 1.000)



2006



2007

2006

44.580 65.054 3.214 68.268

Kasstroom uit operationele activiteiten Bedrijfsresultaat Afschrijvingen materiële vaste activa Afschrijvingen immateriële vaste activa Bijzondere waarde vermindering immateriële vaste activa Dotatie/aanwending voorziening

6.044 4.382 0 0 4.885

-2.880 4.090 1 810 14.070

Mutaties in werkkapitaal - Onderhanden werk -2.947 -1.922 - Voorraden 674 -1.771 - Kortlopende vorderingen -3.262 -4.149 - Kortlopende schulden 6.718 18.884 1.183

11.042

Kasstroom uit bedrijfsoperaties:

16.494

27.133

Financiële baten: - ontvangen interest 3.080 3.199 Betaalde winstbelasting m.b.t. operationele actviteiten -619 -583 2.461

2.616

Toelichting

Bedrijfsopbrengsten Opbrengsten 17 42.141 • Financiering door Staat der Nederlanden 18 74.743 • Opdrachten en overige financiering • Toe- / afname onderhanden werk 2.947 77.690 19 Geactiveerde productie voor eigen bedrijf 20 Overige bedrijfsopbrengsten Som der bedrijfsopbrengsten

8.812 41 8.853

51.773 2.472 20.641 1

0 4.382 52.979 125.939

810 4.090 44.928 124.715

Bedrijfsresultaat

6.044

-2.880

24

-1.983

-820



4.061

-3.700

25

-619

-583



3.442

-4.283

Kasstroom uit investeringsactiviteiten

-10.343 8.612

-1.155 28.594

Aandeel in resultaat deelnemingen

-928

3.338

Financiële lasten: - betaalde interest

-5.063

-4.019

Netto resultaat na belasting

2.514

-945

Kasstroom uit financieringsactiviteiten

0

0

Mutatie liquide middelen

3.549

24.575

Beginstand liquide middelen

66.335

41.760

Eindstand liquide middelen

69.884

66.335

Mutatie liquide middelen

3.549

24.575

Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening voor belasting Belastingen resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening

Voorzieningen Voorziening afvloeiingskosten Voorziening pensioen indexatie Voorziening tegemoetkoming bij aanvang pensioenen Voorziening Regeling Bezwarende Functies (RBF) Voorziening voor jubileum uitkering Voorziening voor radioactief afval Overige Voorziening : - groot onderhoud - OHW - Andere

8 9 10 11 12 13 14 15 15



390 12.927 2.419 2.056 1.084 64.632 3.258 1.813 2.038 90.617

736 14.215 2.306 4.564 1.048 56.499 3.319 1.562 1.483 85.732

Kortlopende Schulden 16 Vooruitontvangen van derden 16 Crediteuren 16 Belastingen en sociale premies 16 Overige personeelskosten 16 Schulden terzake van pensioenen 16 Overige schulden en overlopende passiva

32.216 10.081 2.972 8.527 16.973 5.572 76.341

31.937 10.701 1.971 8.027 8.306 8.681 69.623

TOTAAL

178.325

164.208

1.825 7.162 121.835

55.201 2.061 11.316 0

Financiële baten en lasten 11.326 41 11.367

2.351 9.801 131.983

Bedrijfslasten 21 Lonen en salarissen 21 Sociale lasten 21 Pensioenen Afschrijvingen op immateriële vaste activa Bijzondere waardevermindering immateriële vaste activa 22 Afschrijvingen op materiële vaste activa 23 Overige bedrijfskosten Som der bedrijfslasten

PASSIVA 7 Groepsvermogen Eigen vermogen Aandeel van derden in groepsvermogen

2007

Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening na belasting

Kasstroom uit operationele activiteiten Investeringen immateriële vaste activa Desinvesteringen immateriële vaste activa Investeringen materiële vaste activa Desinvesteringen materiële vaste activa Verwerving van groepsmaatschappijen Verwerving van niet-geconsolideerde deelnemingen Desinvesteringen overige financiële vaste activa Mutatie overige vorderingen

18.955

-47 0 -12.439 1.888 0 -714 93 876

29.749

-87 10 -5.317 1.609 -2.100 3.482 253 995

71

Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening

Algemeen

oor zover niet anders aangegeven zijn alle bedragen in het jaarverslag vermeld in V x € 1.000. Stichting Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) is statutair gevestigd te Petten, gemeente Zijpe. Voor het doel van de Stichting wordt verwezen naar artikel 3 van de statuten, welk artikel luidt: “De Stichting heeft tot doel kennis en ervaring op het gebied van energie te verwerven en ertoe bij te dragen dat deze op doelmatige wijze dienstbaar worden gemaakt aan het algemeen belang en de daarbinnen te onderscheiden deelbelangen.”

72

Activiteiten D e activiteiten van de Stichting Energie onderzoek Centrum Nederland, statutair gevestigd te Petten en haar groepsmaatschappijen bestaan voornamelijk uit: a. h et verrichten en doen verrichten van fundamenteel, strategisch en op toepassing gericht onderzoek en daarop gerichte studies op werkterreinen die worden bepaald op eigen initiatief, of in opdracht van rijksoverheid, lagere overheden, ondernemingen met inbegrip van elektriciteitsbedrijven, andere maatschappelijke groeperingen en natuurlijke personen. b. h et toegankelijk maken en overdragen van resultaten van onderzoek en studies, zoals bedoeld onder a, alsmede het begeleiden en ondersteunen bij de toepassing van die resultaten. c. h et samenwerken met ondernemingen, met inbegrip van energiebedrijven, en andere onderzoekinstellingen ter zake van onderzoek en studies zoals bedoeld onder a. d. h et leveren van bijdragen aan de coördinatie van onderzoek en studies in Nederland en aan internationale samenwerking op dit gebied. Groepsverhoudingen S tichting ECN staat aan het hoofd van een groep ondernemingen. Een overzicht van de gegevens, vereist op grond van de artikelen 2.379 en 2:414 BW, is onderstaand opgenomen: Geconsolideerde deelnemingen: Naam Statutaire zetel Aandeel in geplaatst kapitaal NRG v.o.f. Petten, gemeente Zijpe 70% NRG Personeel v.o.f. Petten, gemeente Zijpe 70% ECN Nucleair B.V. Petten, gemeente Zijpe 100% ECN Nucleair B.V. is houder van het overige 30% aandeel in NRG v.o.f. en NRG Personeel v.o.f. Wind Energy Facilities B.V. Petten, gemeente Zijpe 100% Sunlab B.V. Petten, gemeente Zijpe 100% Niet geconsolideerde deelnemingen: Voor een specificatie van de niet geconsolideerde deelnemingen wordt verwezen naar de toelichting op de deelnemingen in de geconsolideerde balans. Grondslagen voor de consolidatie In de geconsolideerde jaarrekening van de Stichting ECN zijn de financiële gegevens verwerkt van de tot de groep behorende maatschappijen en andere rechtspersonen, waarop een overheersende zeggenschap kan worden uitgeoefend of waarover de centrale leiding wordt gevoerd. De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld met toepassing van de grondslagen voor de waardering en de resultaatbepaling van de Stichting ECN. De financiële gegevens van de groepsmaatschappijen en de andere in de consolidatie meegenomen rechtspersonen en vennootschappen zijn volledig in de geconsolideerde jaarrekening opgenomen, onder eliminatie van de onderlinge verhoudingen en transacties. Belangen van derden in het vermogen en in het resultaat van groepsmaatschappijen zijn afzonderlijk in de geconsolideerde jaarrekening tot uitdrukking gebracht.

De resultaten van nieuw verworven groepsmaatschappijen en de andere in de consolidatie meegenomen rechtspersonen en vennootschappen worden geconsolideerd vanaf de overnamedatum. Op die datum worden de activa, voorzieningen en schulden gewaardeerd tegen reële waarden. Betaalde goodwill wordt in het jaar van aankoop van de rechtspersoon volledig ten laste van het resultaat gebracht. De resultaten van afgestoten deelnemingen worden in de consolidatie verwerkt tot het tijdstip waarop de groepsband wordt verbroken. Algemene grondslagen voor de opstelling van de geconsolideerde jaarrekening De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld volgens de bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW. De waardering van activa en passiva en de bepaling van het resultaat vinden plaats op basis van historische kosten. Tenzij bij de desbetreffende grondslag voor de specifieke balanspost anders wordt vermeld, worden de activa en passiva opgenomen tegen nominale waarde. Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Winsten worden slechts opgenomen voor zover zij op balansdatum zijn gerealiseerd. Verplichtingen en mogelijke verliezen die hun oorsprong vinden voor het einde van het verslagjaar, worden in acht genomen, indien zij voor het opmaken van de jaarrekening bekend zijn geworden. Financiële instrumenten Onder financiële instrumenten worden zowel primaire financiële instrumenten, zoals vorderingen en schulden, als financiële derivaten verstaan. Voor de grondslagen van primaire financiële instrumenten wordt verwezen naar de behandeling per balanspost. Gedurende het boekjaar 2007 heeft de Stichting het gelopen valuta- en renterisico niet afgedekt met financiële derivaten.

De afschrijving geschiedt lineair, waarbij de volgende termijnen worden gehanteerd: • B edrijfsgebouwen 20 jaar • T ijdelijke gebouwen en terreinvoorzieningen 10 jaar •B  edrijfsinstallaties en - inrichting 10 jaar • Instrumenten, machines e.d. 5 jaar • C omputerapparatuur en programmatuur 3 jaar Het terrein is in 1957 van Staatsbosbeheer in erfpacht verkregen. De termijn van erfpacht is in 2003 verlengd van 2007 tot 2032. Voor de kosten voor periodiek onderhoud wordt een voorziening voor groot onderhoud gevormd. Voor de waarderingsgrondslagen van deze voorziening wordt verwezen naar de toelichting op de voorzieningen. Financiële vaste activa De niet-geconsolideerde deelnemingen waarin invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, worden gewaardeerd op de netto vermogenswaarde, doch niet lager dan nihil. Deze netto vermogenswaarde wordt berekend op basis van de grondslagen van stichting ECN. Deelnemingen met een negatieve netto vermogenswaarde worden op nihil gewaardeerd. Wanneer de stichting geheel of ten dele instaat voor de schulden van de betreffende deelneming, wordt een voorziening gevormd, primair ten laste van de vorderingen op deze deelneming en voor het overige onder de voorzieningen ter grootte van het aandeel in de door de deelneming geleden verliezen, dan wel voor de verwachte betalingen door de stichting ten behoeve van deze deelnemingen. Deelnemingen waarin geen invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, worden gewaardeerd op verkrijgingsprijs en indien van toepassing onder aftrek van bijzondere waardeverminderingen.

Presentatiewijziging Ten behoeve van de vergelijkbaarheid zijn zonodig de cijfers van het boekjaar 2006 aangepast ten einde aan te sluiten met de gevolgde presentatie over het boekjaar 2007.

De kapitaalbelangen, niet zijnde deelnemingen, met een duurzaam karakter worden gewaardeerd tegen verkrijgingspijs of lagere marktwaarde. De vorderingen op en leningen aan deelnemingen, alsmede de overige vorderingen worden opgenomen tegen nominale waarde, onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen.

Omrekening van vreemde valuta’s Vorderingen, schulden en verplichtingen in vreemde valuta’s worden omgerekend tegen de koers per balansdatum. Transacties in vreemde valuta’s gedurende de verslagperiode worden in de jaarrekening verwerkt tegen de koers van afwikkeling. De uit de omrekening per balansdatum voortvloeiende koersverschillen worden, rekening houdend met eventuele dekkingstransacties, opgenomen in de winst-en-verliesrekening.

De onder de financiële vaste activa opgenomen effecten worden (per fonds) gewaardeerd op de verkrijgingsprijs of lagere marktwaarde per balansdatum. De obligaties zijn gewaardeerd tegen aanschaffingswaarde of lagere marktwaarde per balansdatum, waarbij eventuele agio of disagio bij de aanschaf van obligaties, verdeeld over de looptijd, ten laste of ten gunste van het resultaat zijn gebracht.

Grondslagen voor de waardering van activa en passiva Immateriële vaste activa De immateriële vaste activa worden gewaardeerd op het bedrag van de bestede kosten, verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en indien van toepassing met bijzondere waardeverminderingen. De jaarlijkse afschrijvingen geschieden lineair in 5 jaar. De in het boekjaar verkregen goodwill bij overnames (zijnde het verschil tussen de aankoopprijs en de netto vermogenswaarde van de verkregen deelneming) wordt volledig afgeschreven in het jaar van verkrijging. Materiële vaste activa De materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen vervaardigingsprijs verminderd met de cumulatieve afschrijvingen en indien van toepassing met bijzondere waardeverminderingen. De afschrijvingen worden gebaseerd op de geschatte economische levensduur en worden berekend op basis van een vast percentage van de vervaardigingsprijs, rekening houdend met een eventuele restwaarde. Er wordt afgeschreven vanaf het moment van ingebruikname. Op terreinen wordt niet afgeschreven. Voor kosten van periodiek onderhoud wordt een voorziening gevormd. Deze voorziening is opgenomen onder de overige voorzieningen aan de passiefzijde van de balans.

Voorraden en onderhanden werk Voorraden grond- en hulpstoffen en handelsgoederen worden gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs, welke is bepaald op de gemiddelde inkoopprijs, of lagere nettoopbrengstwaarde. Deze lagere netto-opbrengstwaarde wordt bepaald door individuele beoordeling van de voorraden. De onderhanden werken worden gewaardeerd tegen bestede kosten, verminderd met de op balansdatum reeds gedeclareerde termijnen en op balansdatum reeds voorzienbare verliezen. De bestede kosten omvatten het directe materiaalverbruik, de directe loon- en machinekosten en de overige kosten die rechtstreeks aan het onderzoeksproject kunnen worden toegerekend. De aan het onderzoeksproject toe te rekenen financieringsbate wordt bepaald op basis van de op balansdatum aan het werk bestede kosten. De op het onderhanden werken betrekking hebbende gedeclareerde termijnen worden in mindering gebracht op de onderhanden werken. Een eventueel hieruit voortvloeiend negatief saldo onderhanden werken wordt gepresenteerd onder de kortlopende schulden. Vorderingen en overlopende activa De vorderingen worden opgenomen tegen nominale waarde, onder aftrek van de noodzakelijk geachte voorzieningen voor het risico van oninbaarheid. Deze voorzieningen worden bepaald op basis van individuele beoordeling van de vorderingen.

Voorzieningen In 2006 is het pensioenreglement gewijzigd, waardoor het karakter van de pensioenregeling is veranderd van een toegezegde pensioenregeling naar een toegezegde bijdrageregeling. Bij deze regeling betaalt de stichting vaste bijdragen aan pensioenverzekeraars en fondsen en heeft de stichting geen nadere betalingsverplichtingen dan deze vaste bedragen. De bedragen worden als kostenpost opgenomen wanneer deze verschuldigd zijn. Overige langlopende personeelsbeloningen: Overige langlopende personeelsbeloningen zijn die welke deel uitmaken van het beloningspakket, zoals beloningen wegens jubilea, tijdelijk verlof en dergelijke en hebben een langlopend karakter. De netto verplichting voor de personeelsbeloningen is het bedrag van de toekomstige uitkeringen die werknemers in ruil voor hun diensten hebben verdiend in huidige en vorige verslagperioden. Actuariële winsten en verliezen op overige langlopende personeelsbeloningen worden direct in de winst- en verliesrekening verwerkt. Voorziening voor radioactief afval: Deze voorziening is bestemd voor de kosten van toekomstige behandeling en opslag van radioactief afval. De voorziening is bepaald op contante waarde en wordt jaarlijks opgerent tegen 5 procent in verband met aanpassing naar toekomstig prijspeil. Voorziening voor groot onderhoud: De voorziening ter gelijkmatige verdeling van lasten voor groot onderhoud van gebouwen wordt bepaald op basis van de te verwachten kosten over een reeks van jaren. De voorziening wordt doorgaans lineair opgebouwd. Basis hiervoor zijn de bevindingen gedaan in het in 2006 door Temid uitgebrachte rapport, op grond van een inventarisatie van achterstallig onderhoud en te verrichten groot onderhoud gebaseerd op een termijn van 10 jaar. Het uitgevoerde onderhoud wordt ten laste van deze voorziening gebracht.

Grondslagen voor de bepaling van het resultaat Bedrijfsopbrengsten

Onder de bedrijfsopbrengsten wordt verstaan de opbrengst uit hoofde van de in het verslagjaar verleende diensten en geleverde producten, onder aftrek van de over de omzet geheven belastingen. Opbrengsten van onderzoeksprojecten worden opgenomen naar rato van voortgang. De bestede kosten van deze onderzoeksprojecten worden aan dezelfde periode toegerekend.

Belastingen

De vennootschapsbelasting wordt berekend tegen het geldende tarief over het resultaat van het boekjaar, waarbij zonodig rekening wordt gehouden met permanente verschillen tussen de winstberekening volgens de jaarrekening en de fiscale winstberekening.

Aandeel in het resultaat van deelnemingen

Als resultaat van deelnemingen, waarin invloed van betekenis wordt uitgeoefend op het zakelijke en financiële beleid, wordt opgenomen het aan de stichting toekomende aandeel in het resultaat van deze deelnemingen. Dit resultaat wordt bepaald op basis van de bij stichting ECN geldende grondslagen voor waardering en resultaatbepaling. Bij deelnemingen, waarin geen invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, wordt het dividend of het aandeel van ECN in de mutatie van het eigen vermogen als resultaat aangemerkt. Verwerking hiervan vindt plaats onder ’aandeel in resultaat deelnemingen’.

Grondslagen voor de opstelling van het geconsolideerd kasstroomoverzicht

Het kasstroomoverzicht wordt opgesteld volgens de indirecte methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit liquide middelen. Kasstromen in vreemde valuta’s worden omgerekend tegen een geschatte, gemiddelde koers. Koersverschillen inzake geldmiddelen worden afzonderlijk in het kasstroomoverzicht getoond. Winstbelastingen, ontvangen interest en ontvangen dividenden worden opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. Betaalde interest en betaalde dividenden worden opgenomen onder de kasstroom uit financieringsactiviteiten.

73

Toelichting op de geconsolideerde balans

3

Het verloop van de deelnemingen (kennis- en overige-) is: 2007 Stand per 1 januari 829 • A f : Desinvesteringen 0 -407 • B ij : Investeringen 714 1 • B ij : Resultaat deelnemingen -928 -214 262

Vaste activa 1

Immateriële vaste activa

Gedurende 2006 is SunLab BV gestart met de ontwikkeling van een sherescanner, die gedurende 2007 op de markt is gebracht. De gedurende 2007 verder bestede ontwikkelingskosten zijn als investeringskosten opgenomen. De specificatie van de immateriële activa is als volgt: Ontwikkelingen Aanschafwaarde Per 1 januari 2007 87 Investeringen 47 Desinvesteringen 0 Per 31 december 2007 134 Afschrijvingen Per 1 januari 2007 0 Afschrijving boekjaar 0 Desinvesteringen 0 Per 31 december 2007 0 Boekwaarde Per 1 januari 2007 87 Investeringen 47 Desinvesteringen 0 Afschrijving boekjaar 0 Per 31 december 2007 134

74

2

Totaal 2007

Totaal 2006

87 47 0 134

18 87 -10 95

0 0 0 0

-7 -1 0 -8

87 47 0 0 134

11 87 -10 -1 87

Financiële vaste activa

Stand per 31 december Deelnemingen in kennisondernememingen Vestigings- plaats • E NATEC BV Zevenaar • RGS DEVELOPMENT BV Petten • S WEAT BV Duiven • SUNDYE BV Petten • A STER INTELLECTUAL PROPERTIES BV Veessen • S OLSILC DEVELOPMENT COMPANY Trontheim • B O2 Energy Concepts BV Petten

Gebouwen Bedrijfsinst. Instrumenten en terreinen en installaties en machines Aanschafwaarde Per 1 januari 42.574 41.853 54.732 Investeringen 5.463 385 3.617 Desinvesteringen 0 -150 -6.413 Per 31 december 48.037 42.088 51.936

Bedrijfs- middelen in uitvoering

Totaal 2007

Totaal 2006

2.403 2.974 -1.782 3.595

141.562 12.439 -8.345 145.656

137.885 4.232 -555 141.562

Afschrijvingen Per 1 januari Afschrijving boekjaar Desinvesteringen Per 31 december

29.327 1.661 0 30.988

37.493 909 -66 38.336

49.890 1.812 -6.391 45.311

0 0 0 0

116.710 4.382 -6.457 114.635

112.651 4.090 -31 116.710

Boekwaarde Per 1 januari Investeringen Desinvesteringen Afschrijving boekjaar Per 31 december

13.247 5.463 0 -1.661 17.049

4.360 385 -84 -909 3.752

4.842 3.617 -22 -1.812 6.625

2.403 2.974 -1.782 0 3.595

24.852 12.439 -1.888 -4.382 31.021

25.234 4.232 -524 -4.090 24.852

-144 829

ECN belang per ultimo % 12,8 30,0 33,3 100,0 20,0 10,0 92,78 / 0

2007 euro 15 545 0 16 0 1 15

2006 euro 0 756 23 16 0 1 0

Totaal per 31 december

592

796

ECN belang per ultimo % 100,0 100,0 80,0

2007 euro 18 5 0

2006 euro 18 15 0

Totaal per 31 december

23

33

Overige deelnemingen Vestigings- plaats • DNC Nuclear Technology BV Arnhem • ToN2 BV Petten • SULPHCATCH BV Petten

Materiële vaste activa

615

2006 973

Effecten Het verloop van de portefeuille is: 2007 Stand per 1 januari 25.283 • Af : Verkopen -696 -228 • Bij : Aankopen 995 383 • Af : Waarderingsverschillen -392 -93 -408 Stand per 31 december

25.190

2006 25.536 -253 25.283

Het depot is verpand tot de waarde van maximaal 15.000 bij de ING bank. De overige effecten staan ter vrije beschikking van ECN. De obligatieportefeuille heeft een nominale waarde van 23.107 (2006: 22.407). De marktwaarde per ultimo 2007 bedraagt 20.279 (2006: 20.110). De marktwaarde per ultimo 2007 van de aandelenportefeuille bedraagt 5.594 (2006: 6.364) Verloop van effectenportefeuille naar type: Stand per 1 januari 2007 • Af : Verkopen • Bij : Aankopen • Af : Waarderingsverschillen Stand per 31 december 2007

Obligaties 19.823 0 700 -297 20.226

Aandelen 5.460 -696 295 -95 4.964

Totaal 25.283 -696 995 -392 25.190

75

Overige vorderingen O nder deze post is gerubriceerd de vordering op Tyco Mallinckrodt B.V. uit hoofde van verschuldigde lease termijnen inzake het lease contract huur Molybdeen gebouw. Basis is een investering van 20 mln en een contract met doorlooptijd van 20 jaar. Op grond van een contractuele bepaling heeft per 2006 een renteherziening plaats gevonden op grond waarvan voor de nog resterende termijnen (40 kwartalen) de lease prijs zal zijn gewaardeerd. De nog openstaande vordering ultimo 2007 bedraagt: 6.196. In 2008 wordt 652 afgelost, dit bedrag is opgenomen onder de vlottende activa. Het verloop van de Overige vorderingen is: 2007 Stand per 1 januari 6.420 • Investeringen 347 146 • Aflossingen -571 -618 • Overboeking naar kortlopende vorderingen -652 -876 -523

2006 7.415

Stand per 31 december

6.420

Specificatie van de vorderingen naar looptijd: • Lease contract Tyco Molybdeen gebouw

< 1 jaar 652

5.544 > 1 jr < 5 jr 2.944

Voorzieningen De hieronder vermelde voorzieningen hebben overwegend een lange termijn karakter 8 Voorziening voor afvloeiingskosten

Deze voorziening is bestemd ter dekking van kosten als gevolg van de afvloeiing van personeel ten gevolge van reorganisaties. De jaarlijkse rente dotatie is conform voorgaande jaren gebaseerd op 5 procent. Het verloop van deze voorziening is als volgt: 2007 Stand per 1 januari 736 • Af : onttrekking -337 -494 • Af : vrijval -44 -425 • Bij : toevoeging 0 0 • Bij : rentedotatie 35 -346 65

-995

> 5 jaar 2.600

Stand per 31 december

390

2006 1.590

-854 736

9 Voorziening pensioenindexatie

Vlottende activa 4

76

Onderhanden werk

6

Recapitulatie: Onderhanden werk Voorziening op onderhanden werk *

2007 17.105 -1.813

2006 14.158 -1.562

Stand per 31 december

15.292

12.596

Van het totaal der liquide middelen staat € 54.362 niet ter vrije beschikking (zie specificatie hierna). De obligaties zijn verpand tot de maximale waarde van de verstrekte krediet faciliteit bij de ING Bank ter grootte van 15 mln. Bij de ABN AMRO is een kredietfaciliteit beschikbaar van 4,5 mln waarvoor geen zekerheid is gesteld.

*) De hierboven genoemde voorziening is credit op de balans opgenomen. 5

Vorderingen en overlopende activa

De vorderingen zijn opgenomen voor de nominale bedragen onder aftrek van benodigde voorzieningen. Ze vervallen binnen 1 jaar en zijn als volgt verdeeld: Resumé: Handelsdebiteuren Vorderingen op deelnemingen Overige vorderingen

2007 17.609 495 5.164

2006 14.513 444 5.049

Stand per 31 december

23.268

20.006

Liquide middelen

7

Niet ter vrije beschikking staan: • ING Escrow account • ING 6e en 7e kader rekeningen • EZ subsidie voorschot 1e kwartaal 2008/2007 • Vooruitontvangen opdrachten NRG • Sale en lease back verplichting bij WEF BV

2007 24.626 3.037 10.177 14.883 1.638

2006 23.937 4.995 10.133 12.205 1.638

Totaal

54.362

52.908

Groepsvermogen

Voor de toelichting op het eigen vermogen verwijzen wij naar de enkelvoudige jaarrekening.

De tot en met ultimo 2006 opgebouwde (premievrije) pensioenaanspraken voor zowel de nog actieve medewerkers als de oud medewerkers zijn ondergebracht bij pensioenverzekeraar Centraal Beheer Achmea (CBA). De pensioenvoorziening, zoals gepresenteerd, heeft feitelijk het karakter van “nog te betalen premies aan CBA”; ofwel dit betreft geen in eigen beheer opgebouwde pensioenverplichting. Genoemde aanspraken, behoudens de aanspraken die zijn gebaseerd op het pensioenreglement van 1964 (de aanspraken met een vaste 3 procent jaarlijkse stijging), zullen door ECN en NRG jaarlijks worden geïndexeerd. De financiering van de indexering geschiedt separaat van de nieuwe pensioenregeling bij het ABP en is voorwaardelijk. De regeling streeft naar indexering ter hoogte van de prijsindex, doch is in enig jaar beperkt tot hetgeen met de hiervoor beschikbare middelen kan worden verkregen. In verband hiermede zijn daartoe de indexeringsclausules in de verschillende pensioenreglementen (eenzijdig) aangepast. Met deze indexeringssystematiek wordt, binnen de beperkte financiële ruimte, maximaal aansluiting gezocht bij hetgeen marktconform is.

Voor de financiering van de indexering zijn de volgende middelen beschikbaar, respectievelijk stellen ECN/NRG vanaf 2007 de volgende middelen beschikbaar: • G edurende een periode van 10 jaar zullen ECN/NRG een jaarlijks vast bedrag van 2 mln storten in het depot; • G edurende een periode van 10 jaar zal jaarlijks bij voorrang een uitkering van 1 mln van het behaalde resultaat worden gestort in het depot (preferente bijdrage). Deze uitkering is uitsluitend afhankelijk van een voldoende resultaat. Bij een positief resultaat kleiner dan 1 mln, zal het volledige resultaat worden gestort in het depot; • G edurende een periode van 10 jaar zal jaarlijks een uitkering van 1/3 van het positieve resultaat tussen 1 en 4 mln worden gestort in het depot. Deze uitkering is uitsluitend afhankelijk van een resultaat dat groter is dan 1 mln; • G edurende een periode van 10 jaar zal jaarlijks een uitkering van de helft van het positieve resultaat boven 4 mln worden gestort in het depot. Deze uitkering is uitsluitend afhankelijk van een resultaat dat groter is dan 4 mln. • O nder resultaat wordt verstaan het netto geconsolideerde resultaat na belastingen. Op basis van een contante waardeberekening, gebaseerd op een rentepercentage van 5 procent, is in 2006 voor de vaste storting van 2 mln op geconsolideerd niveau 16,2 mln voorzien. De verdeling van deze voorziening tussen ECN (82,34 procent) en NRG (17,66 procent) is gebaseerd op de verhouding in het depot per ultimo 2006. Deze verhouding zal niet worden aangepast. De verplichting voor 2008 is opgenomen onder de kortlopende schulden (zie toelichting 16). Het verloop van deze voorziening is als volgt: 2007 Stand per 1 januari 14.215 • Af : reclassificatie -2.000 -2.000 • Af : vrijval 0 0 • Bij : toevoeging 0 15.997 • Bij : rentedotatie 712 -1.288 218

14.215

Stand per 31 december

14.215



12.927

2006 0

De reclassificatie van 2.000 heeft betrekking op overboeking van het korte termijngedeelte naar kortlopende schulden per ultimo 2007. De voorziening is opgerent tegen 5 procent in verband met aanpassing naar toekomstig prijspeil. In 2007 is geconsolideerd 3 mln naar Centraal Beheer Achmea overgemaakt ten behoeve van de indexering. Hierdoor is een indexatie van 0,948 procent gerealiseerd. De bovengenoemde 3 mln bestaat uit 2 mln uit de toegezegde vaste bijdrage en een voorschot op de resultaatafhankelijke bijdrage over 2007 ter grootte van 1 mln. Dit voorschot is in de balansen van NRG en ECN onder kortlopende schuld verantwoord.

77

10 Voorziening tegemoetkoming bij aanvang pensioenen

Uit de pensioenregeling 1999 is van het Overgangsrecht, artikel 24, lid 7, compensatie uitkering bij uittreden, gehandhaafd. Deze uitkering gebaseerd op een aflopende staffel gekoppeld aan de jaren 2000 t/m 2018, genereert een ontslaguitkering van 3 maandsalarissen in 2000 tot 1.25 maandsalaris in 2018. Met inachtneming van fiscale grenzen zoals deze gelden bij jubilea en ontslaguitkeringen wordt deze vergoeding verstrekt aan medewerkers die aansluitend aan het dienstverband met pensioen gaan. 2007 Stand per 1 januari 2.306 • Af : onttrekking -381 0 • Af : vrijval 0 0 • Bij : toevoeging 379 2.306 • Bij : rentedotatie 115 113 0

2006 0

Stand per 31 december

2.306

2.419

Stand per 31 december

2.056

13 Voorziening voor radioactief afval

2006 2.317 2.247 4.564

12 Voorziening jubileum uitkering

Deze voorziening is bestemd voor de kosten van toekomstige behandeling en opslag van radioactief afval. Het verloop van deze voorziening is als volgt: 2007 Stand per 1 januari 56.499 • Af : onttrekking -1.896 -1.313 • Bij : toevoeging incl. bijdrage derden 7.165 766 • Bij : rentedotatie 2.864 8.133 2.730

2006 54.316

Stand per 31 december

56.499

64.632

2.183

Deze voorziening is bestemd voor toekomstige jubileumuitkeringen aan werknemers. 2.306

11 Voorziening Regeling Bezwarende Functies (RBF v/h FLO )

Medewerkers werkzaam in continuedienst konden vanaf de leeftijd van 57,5 jaar gebruik maken van de regeling Functioneel Leeftijdsontslag Ontslag (FLO). In verband met de gewijzigde wetgeving is deze regeling thans niet meer toegestaan. In overleg met betrokkenen is een nieuwe regeling overeengekomen.

78

Het verloop van deze voorziening is als volgt: 2007 Stand per 1 januari 4.564 • Af : onttrekking -3.388 -127 • Bij : toevoeging 844 2.253 • Bij : rentedotatie 36 -2.508 121

De nieuwe Regeling Bezwarende Functies (RBF) voorziet in een toekenning van een persoonlijk budget, gedurende de periode van werken in een bezwarende functie. De werknemer kan met dit budget binnen een levensloopregeling een levenslooptegoed opbouwen, dat kan worden opgenomen ter financiering van levensloopverlof voorafgaande aan de pensioendatum. Daarnaast is voor de huidige medewerkers een overgangsregeling afgesproken. Het overleg met de Belastingdienst over de fiscale gevolgen van deze overgangsregeling loopt nog. De overgangsregeling regelt het alsnog toekennen van persoonlijk budget over de jaren, waarin men in een bezwarende functie heeft gewerkt en per leeftijdscohort daarnaast een compensatie in de vorm van extra verlofaanspraken. Hiervoor is een voorziening opgenomen. Hierbij is uitgegaan van een “worst-case-scenario” waarbij de Belastingdienst de overgangsregeling op onderdelen als een fiscaal onzuivere pensioenregeling zal beschouwen en 26 procent respectievelijk 52 procent boete berekent over de toegekende verlofaanspraken. De onttrekking aan deze voorziening bestaat uit 2 delen. Betalingen aan de bestaande groep uitkeringsgerechtigden uit de oude FLO-regeling en de betalingen aan de huidige medewerkers in de vorm van een toekenning van een persoonlijk budget uit de nieuwe RFB-regeling. De betaling van het persoonlijke budget t/m 2006, bedroeg 3.239 en is ten laste van deze voorziening genomen evenals de kosten dit jaar (149) voor de bestaande groep uitkeringsgerechtigden. Het persoonlijk budget voor 2007 is ten laste gegaan van de reguliere personele jaarkosten van de ECN-Brandweer en NRG-HFR waarbij de oorspronkelijke jaardotatie van 113 (ECN) en 226 (NRG) is komen te vervallen.

Het verloop van deze voorziening is als volgt: 2007 Stand per 1 januari 1.048 • Af : onttrekking -24 -53 • Bij : toevoeging 24 53 • Bij : rentedotatie 36 36 34 Stand per 31 december

1.084

2006 1.014 34 1.048

De voorziening is behoudens rentetoevoeging, ongewijzigd gebleven t.o.v. 2006 aangezien in de samenstelling van het achterliggende personeelsbestand nauwelijks wijzigingen zijn opgetreden.

In 2007 is 1.896 onttrokken aan de voorziening. De toename versus 2006 is gelegen in voorbereidingskosten voor het verwerken van historisch afval. Toegevoegd aan de voorziening is 7.165, met name veroorzaakt door de toename van kosten met betrekking tot: • h et verwerken en afvoeren van historisch afval, met name omdat is gebleken dat er meer voorbereiding nodig is en meer transporten benodigd zullen zijn. • d e ontmanteling en decommissioning van de radiologische laboratoria, op basis van een nieuwe door de IAEA ontwikkelde systematiek. • h et gebruiken van de HABOG, omdat er rekening mee is gehouden dat er voor een langere periode afval uit Petten zal komen. De extra kosten worden grotendeels gecompenseerd door bijdragen van derden. 14 Voorziening groot onderhoud

Het verloop van deze voorziening is als volgt: 2007 Stand per 1 januari 3.319 • Af : onttrekking -1.261 -752 • Af : vrijval 0 0 • Bij : toevoeging 1.200 -61 700

2006 3.371

Stand per 31 december

3.319

15 Stand per 1 januari • Af: onttrekking • Bij: toevoeging • Bij: rentedotatie • Af: vrijval Stand per 31 december

3.258

De voorziening “Groot Onderhoud” heeft de functie de kosten van onderhoudswerkzaamheden aan gebouwen, gebaseerd op een LT onderhoudsplan, door de jaren heen te egaliseren. In de afgelopen jaren is achterstand ontstaan op dit onderhoudsplan. Op grond van de bevindingen vastgelegd in het in 2006 door DHV/TEMID uitgebrachte rapport, inzake de uitgevoerde inventarisatie van achterstallig onderhoud en te verrichten (groot) onderhoud, gebaseerd op een termijn van 10 jaar, is de gevormde voorziening opnieuw kritisch beschouwd. Deze nadere beoordeling van de verplichting tot 2015 heeft geleid tot een extra dotatie van 500 dit boekjaar, naast de tot dusver reguliere, jaarlijkse dotatie van 700. Voorziening Onderhanden Werk en Andere voorzieningen Onder de “Andere voorzieningen” zijn opgenomen de voorzieningen voor “Renovatie Loodcellen” en “Opslag slib DWT” en overige. Daarnaast bestaat nog een afzonderlijke voorziening ter correctie van de Onderhanden Werken, ter dekking van mogelijk risico voor kostenoverschrijding van in uitvoering zijnde projecten. De voorziening voor reiniging en onderhoud loodcellen is getroffen in het kader van de loodcellen in de Hot Cell Laboratories (HCL). De voorziening heeft het karakter van een voorziening voor herstelkosten en is gebaseerd op ervaringscijfers uit het verleden wat betreft de reinigingskosten per cel. Er is geen datum bekend voor de daadwerkelijke reininging van de loodcellen. Vanuit de waterbehandeling liggen in het slibbassin 440 vaten slib. Tot en met 2003 was de inschatting dat deze binnen afzienbare tijd konden worden afgevoerd. De huidige capaciteit is echter toereikend voor de verwerking van het slib dat in enig jaar ontstaat. Het deel dat langere tijd wacht op verwerking en afvoer is onder de langlopende voorzieningen verantwoord. Tegen het huidigie prijspeil zou de afvoer naar de COVRA 544 kosten. 79

-52

Onderhanden Werken 2007 1.562 0 251 0 0

Renovatie Loodcellen 545 0 0 0 0

1.813

545

A ndere voorzieningen: Opslag slib DWT 519 0 25 0 0 544

Overige 2007 419 0 580 0 -50

Totaal

949

2.038

1.483 0 605 0 -50

16 Kortlopende schulden

De kortlopende schulden zijn als volgt verdeeld: 1. Vooruitontvangen van derden 2. Crediteuren inzake leveringen en diensten van derden 3. B elastingen en sociale premies • Vennootschapsbelasting • Omzetbelasting • Loonbelasting 4 O verige personeelskosten • Pensioenlasten • Reservering vakantietoeslag en verloftegoeden • Overige personele lasten 5. O verige schulden en overlopende passiva • Vooruitontvangen gelden inzake opslag uraanfilters • Vooruitontvangen gelden 6e kader rekeningen • Overige diverse schulden • Te betalen aan medecontractanten projecten

2007 26.373 10.081

2006 25.512 10.701

157 2 2.813

455 -139 1.655

16.973 6.714 1.813

8.306 6.038 1.989

0 3.037 2.535 5.843

494 4.995 3.192 6.425

Stand per 31 december

76.341

69.623

De kortlopende schulden worden geacht te worden afgewikkeld binnen één boekjaar.

Niet uit de balans blijkende verplichtingen Verplichtingen

a) S tichting ECN is, als firmant van de vennootschap onder firma NRG en ECN Windturbine Testpark Wieringermeer CV, hoofdelijk aansprakelijk voor de schulden van deze vennootschappen. 80 b) ECN heeft gedurende het jaar 2004 een bedrag van het Ministerie van Economische Zaken ontvangen ter grootte van ruim 15,8 mln. Daarnaast is ook gedurende het jaar 2006 een bedrag van EZ ontvangen ter grootte van 8,1 mln. Beide bedragen zijn bestemd voor de betaling van de werkzaamheden met betrekking tot het opruimen van radio actief afval. Ingeval ECN, door welke omstandigheid dan ook, niet in staat zal zijn die werkzaamheden zelf dan wel onder haar regie (te doen) uitvoeren of zelf uit te voeren, dan bestaat de verplichting het dan nog niet bestede bedrag aan het Ministerie van Economische Zaken terug te betalen. Het doen van betalingen ten laste van deze specifiek daartoe geopende Escrow rekening kan alleen plaatsvinden indien betalingsopdrachten door beide partijen (Min. van EZ en ECN) zijn getekend. c) H et terrein is in 1957 van Staatsbosbeheer in erfpacht verkregen. De termijn van erfpacht is in 1996 verlengd van 2007 tot 2032. Het jaarcanon is in 2003 vastgesteld op 194 per jaar, met de mogelijkheid per 3 jaar te indexeren op grond van de ontwikkeling van de Consumentenprijsindex, reeks alle huishoudens. Het jaarcanon is per 1-1-2006 opnieuw vastgesteld en bedraagt 204 voor de nieuwe periode 2006-2008. d) G edurende het boekjaar 2003 is door ECN Windturbine Testpark Wieringermeer CV, waarin voor 100 procent wordt deelgenomen door Wind Energy Facilities BV, en zelf 100 procent dochter van ECN een sale lease back overeenkomst aangegaan ter financiering van een windturbine testveld, waar grote windturbines voor off-shore locaties zullen worden getest. De hieruit voortvloeiende lease-verplichting bedraagt 1.632 per jaar, gedurende de periode 2004 tot 2012. (zie ook punt f)

e) ECN en NRG zijn op 5 juli 2007 gedagvaard door de Vereniging van oud medewerkers ECN & NRG (OMEN). OMEN vordert in deze zaak een verklaring voor recht, dat ECN c.s. niet bevoegd waren om de indexatiebepalingen in de pensioenreglementen te wijzigen ten aanzien van de ex-medewerkers van ECN. De indexatiebepalingen zijn in 2006 voor zowel actieven als inactieven aangepast naar voorwaardelijke indexatie naar aanleiding van een eerder vonnis van de Rechtbank, waarin deze bepalingen als onvoorwaardelijk werden beschouwd. De consequenties van deze uitspraak zouden zijn dat ECN/NRG in een financiële noodsituatie zouden komen, aangezien een onvoorwaardelije indexatie onder de verslagleggingsregels noodzaken tot het nemen van een omvangrijke last. De schriftelijke procedure is inmiddels afgerond. De rechter zal nu moeten bepalen of er aanleiding is tot het opmaken van een deskundigenbericht, het houden van comparitie of het horen van getuigen. f) Specificatie van aangegane contractuele verplichtingen: Omschrijving Huur panden Arnhem (NRG) Lease auto’s Lease verplichting NIB WEF BV Huur schaalpark ECN/WEF Nashuatec Asito Pre Ned Beveiliging

< 1 jaar 559 120 1.632 180 170 353 720 3.734

> 1 jr < 5 jr. 354 167 6.528 720 250 1.058 2.160 11.237

> 5 jaar 0 0 3.264 0 0 0 0 3.264

g) D oor de Belastingdienst Alkmaar is ECN per brief verwittigd van het feit dat een vervolg zal worden gegeven aan het gestelde, een nader onderzoek te willen doen, naar de mate waarin ECN voldoet aan het begrip “ondernemer”, in de zin van de Wet Omzetbelasting. Aangegeven is dat ECN ingaande 2004 zelf verantwoordelijk is voor de beoordeling of activiteiten in het verlengde van de hier bedoelde discussie wel of niet onder het BTW regime vallen. h) D oor ECN is een joint venture aangegaan met partijen, DHI Water and Environment en VanderBilt University, aangaande LeachXS, een in ontwikkeling zijnd sofware pakket, met de intentie dit gezamenlijk als produkt op de markt te brengen. Gedurende 2007 is gewerkt aan een nieuwe release, die naar verwachting begin 2008 op de markt zal worden gebracht. Tot dusver gerealiseerde inkomsten zijn direct besteed aan ontwikkelingsactiviteiten. Voor 2008 wordt verdere uitbreiding van gebruikers en toepassingen verwacht.

Verstrekte bankgaranties

Per balans datum heeft ECN in totaal 1.490 aan bankgaranties via ABNAMRO verstrekt.

Transacties met verbonden partijen

Door vennoten is overeengekomen dat NRG op verzoek, ter versterking van het eigen vermogen en eventuele verbetering van de liquiditeit, (een) achtergestelde lening(en) zal worden verstrekt ten bedrage van maximaal € 2.813 door ECN en € 1.532 door ECN Nucleair B.V. Het is niet uitgesloten dat in de toekomst een beroep op deze leningen zal worden gedaan. ECN en NRG verrichten over en weer werkzaamheden voor elkaar. Deze transacties zijn in de geconsolideerde overzichten geëlimineerd. Het betreft hier ECN diensten voortvloeiende uit een gemeenschappelijk gebruik van huisvesting, infra structuur (netwerken en telefonie), bewaking, administratieve diensten etc. NRG daarentegen draagt zorg voor diensten op het gebied van decontaminatie gebouwen etc. Jaarlijks worden tarieven dan wel vaste tarieven overeengekomen en vastgelegd. Gedurende het boekjaar zijn tussen verbonden partijen transacties gerealiseerd, namelijk: Tussen ECN en NRG totaal ter waarde van: 9.629 (2006: 6.120) • Transacties betreffen hoofdzakelijk doorbelasting van gemeenschappelijk gebruik van infrastructuur (6.393 / 2006: 5.800), dienstverlening van de unit TS&C uit hoofde van direct geplaatste opdrachten (1.132 / 2006: 1.041), aandeel in stafdiensten (911 / 2006: 410), aandeel in project voorzieningen (929) en direct geplaatste opdrachten van NRG (264). Tussen ECN en WEF BV en Sunlab BV totaal ter waarde van: 976 (2006: 1.449) • Tranasacties betreffen hoofdzakelijk de kosten van inhuur van management WEF van ECN. Transacties tussen ECN en Sunlab: • B etreffen hoofdzakelijk de doorbelasting van kosten van gemeenschappelijk gebruik van infrastructuur. Doorbelasting geschiedt tegen algemeen geldende tariefstelling voor interne kostenverdeling binnen ECN. Ultimo boekjaar resulteerde een totaal van onderlinge vorderingen en schulden, namelijk: • t ussen ECN en NRG totaal ter waarde van: 7.198 (2006: 9.157) • t ussen ECN en WEF BV en Sunlab BV totaal ter waarde van: 115 (2006: 3.523)

Toelichting op de geconsolideerde resultatenrekening Bedrijfsopbrengsten 17 Financiering door Staat der Nederlanden



2007

2006

• Basis-, Engine- en Kennisfinanciering • Programma- en Samenwerkingsfinanciering

13.708 28.433

13.991 30.589

Totaal

42.141

44.580

Onder Financiering Staat der Nederlanden wordt verstaan de over 2007 toegekende subsidiebijdragen van het Ministerie van Economische Zaken en het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu. Deze subsidiebijdragen worden verwerkt in het boekjaar waarop de subsidiebijdrage betrekking heeft. Jaarlijks dient een rechtmatige besteding van de beschikbaar gestelde subsidiegelden te worden aangetoond. Afhankelijk van het oordeel van de betreffende ministeries is het mogelijk dat een deel van de reeds verkregen subsidies wordt verrekend met in de toekomst te verkrijgen subsidiegelden. In de opbrengsten zijn verwerkt de door NRG ontvangen EZS gelden totaal 9.336, de door ECN ontvangen Kennis- en Programmafinanciering totaal 30.227, gebaseerd op de in 2005 gemaakte afspraken, alsmede de ontvangen VROM gelden totaal 2.578 (2006: 2.542) 18 Opbrengsten derden

2007 Opdrachten derden 72.930 Toe- / afname onderhanden werk 2.947 3.214 Voorziening op OHW 1.813 1.562 4.760 Totaal 77.690

2006 63.492 81 4.776 68.268

Onder de opbrengsten derden zijn opgenomen de inkomsten uit hoofde van 100% opdrachten derden, danwel het deel derden uit samenwerkingsopdrachten. Dit laatste deel aangevuld met het door ECN zelf uit de EZ gelden gefinancierde deel vormt het totaal van de uitgevoerde opdrachten in een samenwerkingsverband. Onder derden zijn o.a. begrepen de opdrachten verstrekt door SenterNovem namens EZ, opdrachten van EU etcetera.

Specificatie opdrachten derden inclusief toe-/afname onderhandenwerk naar opdrachtgever: Bedrijfsleven binnenland Energiesector binnenland Europese Commissie Bedrijfsleven buitenland Ministeries e.a. Kennisinstituten Senter Novem e.a.

2007 27.758 2.567 19.520 14.048 2.564 1.698 9.535

2006 23.410 3.411 18.799 12.122 2.761 1.881 5.884

Totaal

77.690

68.268

19 Geactiveerde productie voor eigen bedrijf

De “geactiveerde productie voor eigen bedrijf” betreft de eigen bedrijfskosten inzake de door eigen personeel verrichte werkzaamheden en werkzaamheden verricht met behulp van eigen bedrijfsmiddelen die aan investeringen kunnen worden toegerekend of die ten laste van voorzieningen kunnen worden gebracht. 2007 2006 Roerende activa 323 416 Onroerende activa 212 189 Radioactief afval 1.476 1.031 Groot onderhoud en overige voorzieningen 340 189 82

2.351

Bedrijfslasten

22 Afschrijvingskosten

21 Lonen en salarissen, sociale- en pensioenlasten

2007 1. Dienstverband voor onbepaalde tijd 44.460 38.896 2. Overige personeelskosten 10.741 12.877 55.201 3. Sociale lasten 2.061 4. Pensioenlasten 11.316

2006 51.773 2.472 20.641

Totaal

68.578

74.886

I) De gemiddelde personeelsbezetting (fte’s): •Dienstverband onbepaalde tijd •Idem bepaalde tijd (inclusief promovendi)

2007 727,7 124,6

2006 738,4 86,6

Totaal gemiddelde over het boekjaar

852,3

825,0

De specificatie van deze post is als volgt: • Bedrijfsgebouwen, -installaties, -inrichting en terreinvoorzieningen • Instrumenten en overige inventaris

2007 2.570

2006 2.573

1.812

1.517

Totaal

4.382

4.090

De opbouw is als volgt: • Projecten • Kostenplaatsen • Uitzend- en inleenkrachten • Mutatie en vrijval voorziening dubieuze deb. • Dotatie voorziening groot onderhoud • Mutatie voorziening radioactief afval • Vrijval overige voorzieningen

2007 30.391 14.556 3.979 183 1.200 2.665 5

2006 27.505 13.457 2.773 -123 700 766 -150



52.979

44.928

• Rentebaten en soortgelijke baten • Rentelasten en soortgelijke lasten

2007 3.080 -5.063

2006 3.199 -4.019

Totaal

-1.983

-820

Rentebaten Rentevergoeding obligaties Rentevergoeding rekening-courant bank/giro Resultaat verkoop obligaties Overige rentebaten

2007 736 1.555 93 696

2006 760 999 42 1.398



3.080

3.199

Rentelasten Rentelasten rekening-courant bank / giro Toevoeging rente voorziening afvloeiingskosten Toevoeging rente voorziening radioactief afval Toevoeging rente voorziening ontslaguitkering Toevoeging rente voorziening Jubileum Toevoeging rente voorziening RBF Toevoeging overgangsrecht pensioenen Afwaardering effecten Overige rentelasten

2007 212 35 2.864 115 36 36 712 368 685

2006 208 65 2.730 0 34 121 218 596 47



5.063

4.019

23 Overige bedrijfskosten

Personeelsbezetting:

24 Financiële baten en lasten

Opmerking: Voornoemde bezetting in fte omvatten niet de uitzendkrachten.

1.825

20 Overige bedrijfsopbrengsten

Onder de “Overige Bedrijfsopbrengsten” zijn verantwoord de opbrengsten van licenties (743) en de opbrengst uit de lease-overeenkomst van de Molybdeen faciliteit. Deze laatste post loopt synchroon met de afschrijvingen op deze faciliteit volgens de ECN systematiek. Het verschil tussen hetgeen bij Tyco in rekening is gebracht gebaseerd op een annuïtaire calculatie (146) en de lineair vastgestelde afschrijving (19), is opgenomen onder de financiële vaste activa. Tevens zijn hieronder opgenomen de opbrengsten van WEF BV inzake de opbrengsten vanwege verhuur van prototypes (614) en teruglevering van energie aan het openbare net van Eneco en Enerq (5.136), alsmede het resultaat voortvloeiende uit de afrekening EZ v.w.b. de “oude jaren”.

25

Belastingen

Het nominale belastingtarief bedroeg 25,5 procent in 2007 (2006: 29,6 procent). Het effectieve belastingtarief bedraagt 15,0 procent (2006: 7,5 procent). Het verschil tussen nominale en effectieve belastingdruk ontstaat doordat stichting ECN is vrijgesteld van vennootschapsbelasting. De opgenomen belastingdruk heeft betrekking op de activiteiten van ECN Wind Energy Facilities BV en Sunlab BV.

83

Enkelvoudige balans ECN (x € 1.000) (voor bestemming resultaat) ACTIVA

Toelichting 31-12-07 31-12-06

Vaste activa Materiële vaste activa Financiële vaste activa: • Deelneming in groepsmaatschappijen • Overige deelnemingen • Effecten • Overige vorderingen

26

22.588

21.953

10.603 597 25.190 5.544 64.522

8.325 811 25.283 6.420 62.792

10.987 6.398 495 6.683 210 4.433 29.206

9.320 2.242 444 5.529 267 4.049 21.851

Liquide middelen

42.699

50.528

136.427

135.171

PASSIVA Eigen vermogen Stichtingskapitaal Wettelijke reserves Overige reserves Onverdeeld resultaat

45 779 8.933 -945 8.812

Voorzieningen Voorziening voor afvloeiingskosten Voorziening voor radioactief afval Voorziening indexatie pensioenen Voorziening tegemoetkoming bij aanvang pensioenen Voorziening Regeling Bezwarende Functies (RBF v/h FLO) Voorziening jubileum uitkering Voorziening Groot Onderhoud gebouwen Voorzieningen Onderhanden Werken Overige Voorzieningen

390 60.074 10.644 2.419 458 751 3.258 559 949 79.502

736 53.695 11.705 2.306 1.098 715 3.319 579 419 74.572

Kortlopende schulden Crediteuren Schulden aan groepsmaatschappijen Schulden aan overige deelnemigen Belastingen en sociale premies Vooruitontvangen van derden Schulden inzake pensioenen Overige personeelskosten Overige schulden en overlopende passiva

4.994 1.748 0 1.678 15.728 11.325 5.234 3.662 44.369

6.053 2.759 132 820 15.748 5.119 4.664 5.341 40.636

1.230

11.151

136.427

135.171

TOTAAL

2007

2006

32.805 29.655 1.667 9.008

35.471 23.997 1.051 8.745

73.135

69.264

2.350 2.975

1.766 784

78.460

71.814

35.913 1.240 7.718 3.555 0 25.942 1.597

32.242 1.592 17.257 3.325 810 20.840 1.453

75.965

77.519

Bedrijfsresultaat

2.495

-5.705

Financieel baten en lasten

-2.368

-1.248

127

-6.953

0

0

127

-6.953

2.387

6.008

2.514

-945



Som der bedrijfsopbrengsten Bedrijfslasten: Personeelskosten: L onen Sociale lasten Pensioenen Afschrijvingen Bijzondere waardevermindering immaterële activa Overige bedrijfskosten Inhuur groepsmaatschappijen Som der bedrijfslasten

27

45 561 8.206 2.514 11.326

Schulden aan kredietinstellingen

Bedrijfsopbrengsten: Opbrengsten • Subsidie van de Staat der Nederlanden • Opdrachten en overige financiering • Toe-/ afname onderhanden werk • Omzet in groepsmaatschappijen

Geactiveerde productie voor eigen bedrijf Overige bedrijfsopbrengsten

Vlottende activa Onderhanden werk Vordering op groepsmaatschappijen Vorderingen op overige deelnemingen Handelsdebiteuren Voorraden Overige vorderingen

TOTAAL

84

Enkelvoudige winst- en verliesrekening ECN (x € 1.000)

Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening vòòr belasting Belastingen resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening

Toelichting op de enkelvoudige jaarrekening ECN

De enkelvoudige jaarrekening is opgesteld volgens de bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW.

Waarderingsgrondslagen

De in de toelichting op de geconsolideerde jaarrekening opgenomen grondslagen zijn tevens van toepassing op de enkelvoudige jaarrekening 26

27

Deelneming in groepsmaatschappijen

De mutaties in de deelnemingen zijn als volgt: Stand per 1 januari Af: Correctie op beginvermogen Bij: Acquisities Bij: Resultaat deelnemingen Af: Ontvangen dividenden / uitkeringen

2007 8.325 0 0 3.315 -1.037

2006 5.378 -5 1.290 2.669 -1.007

Stand per 31 december

10.603

8.325

Wettelijke reserves 875 0 0 -96

Overige reserves 4.418 4.419 0 96

Onverdeelde Winst 4.419 -4.419 -945 0

Totaal Eigen Vermogen 9.757 0 -945 0

45

779

8.933

-945

8.812

0 0 0

0 -218 0

-945 218 0

945 0 2.514

0 0 2.514

45

561

8.206

2.514

11.326

Eigen vermogen

Beginbalans per 1 januari 2006 Allocatie van het resultaat 2005 Resultaat na belastingen 2006 Opbouw wettelijke reserve deelnemingen

Stichtings Kapitaal 45 0 0 0

Eindbalans per 31 december 2006 Allocatie van het resultaat 2006 Opbouw wettelijke reserve deelnemingen Resultaat na belastingen 2007 Eindbalans per 31 december 2007

De wettelijke reserve betreft een reserve voor “Ingehouden winst deelnemingen”.

Aandelen van derden in groepsresultaat

Door de overname ultimo 2006 door ECN van het 30% belang dat Kema Nucleair BV, nu ECN Nucleair B.V., heeft in de v.o.f. NRG, heeft ECN indirect een 100% belang in de v.o.f. NRG. Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening na belastingen Resultaat uit deelnemingen Netto resultaat

Niet uit de enkelvoudige balans blijkende verplichtingen.

a) Stichting ECN is, als firmant van de vennootschap onder firma NRG hoofdelijk aansprakelijk voor de schulden van deze vennootschap. b)  ECN en NRG verrichten over en weer werkzaamheden voor elkaar. Deze transacties zijn in de geconsolideerde overzichten geëlimineerd. Met NRG is overeengekomen dat zij indien nodig ter versterking van het eigen vermogen en eventuele verbetering van de liquiditeit een beroep kan doen op kredietverstrekking die in de vorm van (een) achtergestelde lening(en) zullen worden verstrekt door de vennoten ten bedrage van maximaal € 2.813.

Overige toelichtingen en ondertekening van de jaarrekening Bezoldiging van (voormalige) bestuurders en commissarissen

Voor de bezoldiging van bestuurders van de stichting kwam in 2007 een bedrag van € 316 (2006: € 338) ten laste van de stichting en haar groepsmaatschappijen. Voor de bezoldiging van commissarissen van de rechtspersoon kwam in 2007 een bedrag van € 65 (2006: € 65) ten laste van de stichting en haar groepsmaatschappijen

Ondertekening van de jaarrekenening Petten, 18-3-2008 Prof. drs. R.F.M. Lubbers Voorzitter Raad van Toezicht

Dr. A.B.M. Hoff Directievoorzitter ECN

85

Overige gegevens

Accountantsverklaring

Accountantsverklaring

Verklaring betreffende de jaarrekening

Hiervoor wordt verwezen naar de hierna opgenomen verklaring.

Statutaire regeling betreffende de bestemming van het resultaat

Aangezien winstrealisatie niet het primaire doel is van Stichting Energieonderzoek Centrum Nederland is geen regeling in de statuten opgenomen betreffende de bestemming van het resultaat. Het over het boekjaar behaalde resultaat wordt derhalve gedoteerd aan de overige reserves van de stichting.

Bestemming van het resultaat over het boekjaar 2006

De jaarrekening 2007 is vastgesteld door de Raad van Toezicht op 18 maart 2008. De Raad van Toezicht heeft de bestemming van het resultaat 2006 vastgesteld conform het daartoe gedane voorstel.

Voorstel tot bestemming van het resultaat over het boekjaar 2007

De directie stelt aan de Raad van Toezicht voor het resultaat over het boekjaar ten bedrage van 2.514 geheel ten gunste van de overige reserves te brengen.

Gebeurtenissen na balansdatum Er zijn geen gebeurtenissen na balansdatum.

86

Wij hebben de in dit rapport opgenomen jaarrekening 2007 van Stichting Energieonderzoek Centrum Nederland te Petten bestaande uit de geconsolideerde en enkelvoudige balans per 31 december 2007 en de geconsolideerde en enkelvoudige winst-en-verliesrekening over 2007 met de toelichting gecontroleerd.

Verantwoordelijkheid van het bestuur

Het bestuur van de stichting is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en het resultaat getrouw dient weer te geven, alsmede voor het opstellen van het jaarverslag, beide in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Deze verantwoordelijkheid omvat onder meer: het ontwerpen, invoeren en in stand houden van een intern beheersingssysteem relevant voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat, zodanig dat deze geen afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten bevat, het kiezen en toepassen van aanvaardbare grondslagen voor financiële verslaggeving en het maken van schattingen die onder de gegeven omstandigheden redelijk zijn.

Verantwoordelijkheid van de accountant

Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig zijn wij verplicht te voldoen aan de voor ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat. Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van de professionele oordeelsvorming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico’s van afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountant in aanmerking het voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde keuze te kunnen maken van de controlewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn maar die niet tot doel hebben een oordeel te geven over de effectiviteit van het interne beheersingssysteem van de stichting. Tevens omvat een controle onder meer een evaluatie van de aanvaardbaarheid van de toegepaste grondslagen voor financiële verslaggeving en van de redelijkheid van schattingen die het bestuur van de stichting heeft gemaakt, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel.

Oordeel

87

COLOFON Uitgave: Energieonderzoek Centrum Nederland Teksten: Diederik van der Hoeven, Menno Jelgersma, Florentine de Maar, Frans Stravers Eindredactie: Frans Stravers, Karin Moes Coordinatie vormgeving: Yvette Behrtel Concept & Vormgeving: Made in Haarlem

Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van Stichting Energieonderzoek Centrum Nederland per 31 december 2007 en van het resultaat over 2007 in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW.

Druk: Nashuatec

Verklaring betreffende andere wettelijke voorschriften en/of voorschriften van regelgevende instanties

Postproductie: Toon Westra

Op grond van de wettelijke verplichting ingevolge artikel 2:393 lid 5 onder e BW melden wij dat het jaarverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening zoals vereist in artikel 2:391 lid 4 BW. Amsterdam, 18 maart 2008 Deloitte Accountants B.V. was getekend: drs. P.J. Bommel RA CPA

Fotografie: Toon Westra Jaap Vork, Florentine de Maar

Beeldbewerking: Jaap Vork Assistent beeldbewerking: Huub Rutjes Foto’s en illustraties: Stock.xchng, iStock, NRG ECN: Yvette Behrtel, Jasper Lensselink, Eva Stam, Cor Warmer, Sjoerd Veenstra, Frans Rusting

88