Educatieve stadswandelingen: Amsterdam Leerlingenmateriaal Het NIOD heeft drie stadswandelingen ontwikkeld: speciaal voor jongeren vanaf 15 jaar. In iedere stadswandeling ligt het zwaartepunt bij de geschiedenis van de Holocaust. Daarnaast staat de geschiedenis van één andere genocide of oorlogsmisdaad centraal. Het zwaartepunt van de stadswandeling door Amsterdam ligt bij de geschiedenis van de Holocaust. Daarnaast wordt er tijdens de wandeling ook aandacht besteedt aan de genocide in Armenië. Het leerlingenmateriaal bestaat uit hand-outs voor de vijf verschillende groepen. Daarnaast is er een afsluitende opdracht. De docentenhandleiding bij het leerlingenmateriaal is gratis te downloaden via onze website: www.holocaust-memorial-day.nl
Inhoudsopgave Groep 1: de Armeens apostolische kerk
bladzijde 2
Groep 2: de schuilsynagoge
bladzijde 7
Groep 3: de Joodse Raad
bladzijde 11
Groep 4: de crèche
bladzijde 15
Groep 5: het bevolkingsregister
bladzijde 19
Afsluitende opdracht
bladzijde 23
1
Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Groep 1: de ‘Surp Hoki’ Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Haygan Mardikjan? 3. Wat heeft Haygan Mardikjan te maken met deze plek?
2
1. Wat is hier gebeurd? Op deze plaats wordt ieder jaar de Armeense genocide herdacht. In april 2015 was dat precies honderd jaar geleden. Maar wat was de Armeense genocide? Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog was het Ottomaanse Rijk nog steeds de baas over het gebied wat nu Turkije is. Het rijk werd bestuurd door een groep soldaten die zichzelf de Jong Turken noemden. Binnen de grenzen van hun rijk woonden veel verschillende volken en religieuze groepen. Één van die groepen waren de Armeniërs. Zij vormden een grote groep van ruim twee miljoen christenen. Zij waren een christelijke minderheid in een islamitisch rijk. De meeste Armeniërs woonden in de provincie Anatolië. Dat ligt tegenwoordig in het Aziatische deel van Turkije.
Bron foto: Wikipedia
In het begin werkten de Jong Turken samen met de Armeense politieke partijen. Tot de Armeniërs in 1913 hervormingen wilden en meer inspraak wilden in het Ottomaanse Rijk. Frankrijk, Engeland en Rusland steunden de Armeniërs. De Jong Turken zagen deze Europese steun als een bedreiging. De Jong Turken vreesden voor een breuk in het Ottomaanse Rijk. De wens om een Turkse eenheidsstaat te vormen werd alsmaar groter bij de Jong Turken. Er ontstond een grote afkeer tegen de Armeniërs. Ten eerste omdat ze steun zochten in Europa. Ten tweede omdat de Jong Turken steeds meer het gevoel kregen dat Armeniërs niet in het Ottomaanse rijk thuishoorden.
3
Bron foto: Wikipedia
Op 24 april 1915 werden honderden Armeense politieke leiders en intellectuelen opgepakt. Bijna alle arrestanten werden geëxecuteerd in de gevangenis. Nadat deze vooraanstaande Armeniërs werden vermoord richtten de Turken het geweld op de Armeense mannen. Dit gebeurde kort daarna om gewapende opstanden van de Armeniërs te voorkomen. Vervolgens werden er ouderen, vrouwen en kinderen gedeporteerd naar de Syrische woestijn. Vrijwel alle gedeporteerde Armeniërs stierven tijdens deze zogenaamde ‘dodenmarsen’. Het aantal slachtoffers van de Armeense genocide is nooit vastgesteld. Het aantal doden ligt ergens tussen de 800.000 en 1.5 miljoen mensen.
4
2. Wie is Haygan Mardikjan?
Bron foto: Wikipedia
Haygan Mardikjan (48) is een vrouw die een boek heeft geschreven over haar grootouders. Haar grootouders waren de laatste Armeniërs wonend in Nederland die de Armeense genocide overleefd hadden. Haar opa en oma zijn gered omdat hun familie in contact was gekomen met Turkse zakenmensen. Een van deze zakenpartners heeft er voor gezorgd dat ze uit het transport van Armeniërs werden gehaald. Tot op heden weigert de Turkse regering de Armeense genocide te erkennen als een genocide. Veel Armeniërs zijn hier sprakeloos over. Mardikjan schreef haar boek zodat de verhalen van haar grootouders in ieder geval nooit vergeten zouden worden. De Armeense gemeenschap in Nederland staat achter dit boek. Zij vinden dat niet alleen de verhalen van Mardikjan’s familie nu worden gehoord, maar van iedere Armeniër die de genocide heeft moeten meemaken. Het boek van Haygan Mardikjan heet De roep van de Kraanvogel.
5
3. Wat heeft Haygan Mardikjan te maken met deze plek? De ‘Surp Hoki’ Armeense kerk herinnert ieder jaar de Armeense genocide. Vorig jaar heeft Haygan Mardikjan een stuk voorgelezen uit haar boek tijdens de herdenking. Opdracht: net als Haygan Mardikjan lezen jullie op deze bijzondere plek een stuk voor uit haar boek. Zie het verhaal hieronder. In dit verhaal vertelt Haygan over het oude huis van haar grootouders in het dorp Zimara. Haygan bezocht die plek om meer te weten te komen over de geschiedenis van haar familie. ‘De slaapkamer had een klein balkon, van waaruit je uitzicht had op de bergen. Mijn opa
had mij verteld dat zich in deze bergen Armeense jongeren hadden verstopt, om de deportatie te ontlopen. Als je goed keek kon je in de verte de ingang van sommige van die grotten nog zien. Toen de Armeniërs door hadden dat ze gevaar liepen vluchtten de jonge mannen uit het dorp (Zimara) de bergen in, gewapend met jachtgeweren. De gendarmes (gewapende Turkse troepen) kenden de bergen niet. Daarom was dit een goede vluchtplaats voor de vluchtende Armeniërs. Helaas sloten de Turkse inwoners van het dorp zich aan bij de gendarmes. De jacht werd geopend en vele Armeense mannen zijn door hun eigen dorpsgenoten opgespoord en vermoord. Wanneer je een Armeense vluchteling doodde, kwamen zijn eigendommen in jouw bezit. Er waren ook enkele Turken die de vluchtelingen in de bergen hielpen. In het geheim verstopten ze brood op verschillende plekken in de weilanden zodat ze in ieder geval nog iets te eten zouden hebben. Van alle mannen die de bergen zijn ingevlucht, heeft slechts één het weten te overleven. Die man woonde vier jaar lang in de grotten, waar hij zich in leven wist te houden met het eten van schildpadden. Op een ochtend kwam hij naar het dorp terug om wat aardappels te stelen, toen hij Armeens hoorde spreken op de velden. Hij wist niet dat de Eerste Wereldoorlog inmiddels was afgelopen en uit angst voor valstrik vluchtte hij weer de bergen in. Een dorpsgenoot had hem herkend en kon hem met eten het dorp inlokken. Toen de man eenmaal in het dorp was teruggekeerd kreeg hij te horen dat zijn familie de deportaties overleefd hadden.’ Bron verhaal: Haygan Mardikjan, De Roep om de Kraanvogel (2015).
6
Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Groep 2: de ‘schuilsynagoge’ Adres: Nieuwe Keizersgracht 33-II, Amsterdam Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Salomon Mendes Coutinho? 3. Wat heeft Salomon Mendes Coutinho te maken met deze plek?
7
1. Wat is hier gebeurd? Omdat de Portugese synagoge (op het Mr. Visserplein) in de oorlog in het bezit kwam van de Duitsers werden op deze plek in het geheim diensten gehouden voor Nederlandse Joden. Deze schuilsynagoge was actief op zaterdagen en op Joodse feestdagen, vanaf het najaar 1943 tot aan de bevrijding van Nederland. Vanaf 1941 werd het voor Nederlandse Joden steeds gevaarlijk om zich in het openbaar te vertonen. De kans werd steeds groter dat je als Jood werd opgepakt en op transport werd gezet. De Duitsers wilden dat Nederland vanaf 1943 ‘Judenfrei’ zou zijn, dat betekent dat er geen Joden meer in Nederland zouden wonen en leven. Het is dus voor te stellen hoe gevaarlijk het was om een dienst bij te wonen in deze schuilsynagoge. Toch kwamen hier in de laatste jaren van de oorlog een aantal Nederlandse Joden samen. Op de benedenverdieping woonde Anton Witsel, hij was kunstenaar. Op 8 oktober 1944 maakte hij een tekening van een dienst. Tijdens deze dienst werd de bevrijding van de Joden uit Egypte herdacht, waarbij de Joden een lange tocht door de woestijn moesten maken. Deze herdenking wordt ook wel het Loofhuttenfeest genoemd. De tekening van Witsel is een bewijs dat deze plaats tijdens de oorlog werd gebruikt als schuilsynagoge. Witsel schreef ook de namen op van de aanwezigen.
Loofhuttenfeest op Keizersgracht 33-II op 8 oktober 1944, tekening door Anton Witsel Bron foto: Stadsarchief Amsterdam
8
2. Wie is Salomon Mendes Coutinho? Een van de figuren op de tekening van Witsel was Salomon Mendes Coutinho. Salomon was namelijk de bewoner van deze woning. Hier woonde hij samen met zijn vrouw Elisabeth. Salomon was eerst de beheerder van een synagoge in zijn gemeente en later de beheerder van deze schuilsynagoge. Bij een van de laatste razzia’s (georganiseerde jacht op Joden) in mei 1943 werden Salomon en Elisabeth opgepakt door de Duitsers. Ze werden op het transport gezet naar Kamp Westerbork. Drie maanden later kwamen ze weer terug in Amsterdam. Elisabeth had namelijk een zogenaamd Ariërbewijs kunnen krijgen. Een bewijs dat verklaarde dat je geen Jood was. Dit was natuurlijk een valse verklaring. Dit bewijs hadden ze te danken aan hun buurman, Cees Teuscher. Hij vervalste vaker persoonsbewijzen tijdens de oorlog. Salomon en Elisabeth hebben allebei de oorlog overleefd. Voor hun inzet en moed zijn ze beiden na de oorlog geëerd.
De paspoorten van Salomon en Elisabeth. Bron foto: Joods Historisch Museum, Amsterdam
9
3. Wat heeft Salomon Mendes Coutinho te maken met deze plek? Salomon woonde samen met zijn vrouw Elisabeth op dit adres. Vanaf 1943 hielden zij hier in het geheim diensten op zaterdagen en op Joodse feestdagen. Salomon leidde de diensten. Al voor de oorlog droeg Elisabeth de zorg voor de rituele reiniging van Joodse overledenen. Tijdens de oorlog ging zij hier mee door. In het diepste geheim was de kelder van dit pand ingericht als ritueel bad. Daar werden de lichamen van overleden Joodse onderduikers gereinigd en tijdelijk bewaard. Daarna werden de lichamen begraven op de Joodse begraafplaats in Zeeburg, 4 kilometer verderop. Dit moesten Salomon en Elisabeth ook in het geheim doen. Het begraven van Joden was namelijk verboden door de Duitsers. Er bestaat een bijzonder verhaal over deze plek. Op Rosj Hasjana 1944 (het Joodse Nieuwjaar) werd er tijdens de druk bezochte dienst op de deur gebonsd. Elisabeth deed open en zag een SS-er tegenover zich. Hij had informatie doorgekregen dat hier geheime diensten voor Joden werden gehouden. Elisabeth bleef kalm en vertelde de Duitsers dat hij het adres waarschijnlijk verkeerd had doorgekregen. Ze wees hem door naar Keizersgracht 33, bij het Centraal Station. Ondertussen waren alle aanwezigen vanaf tweehoog het dak op gevlucht. Tot op de dag van de bevrijding is de schuilsynagoge actief gebleven. Volgens sommigen komt dat door de leeuw die over dit pand waakt.
De leeuw waakt over Nieuwe Keizersgracht 33-II Bron foto: Joodsamsterdam.nl
10
Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Groep 3: de Joodse Raad Adres: Plantage Middenlaan 24, Amsterdam Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Walter Süskind? 3. Wat heeft Walter Süskind te maken met deze plek?
11
1. Wat is hier gebeurd? De Hollandsche Schouwburg was sinds 1942 de belangrijkste plaats in Amsterdam waar Joden zich moesten verzamelen voor deportatie. Het was tegelijkertijd ook een gevangenkamp voor langer verblijf van de Joden. De Duitsers hadden de Joodse Raad ingeschakeld om ervoor te zorgen dat dit goed verliep. De Joodse Raad was opgericht door de Duitsers in februari 1941. De raad was verantwoordelijk voor het besturen van de Joodse gemeenschap in Nederland tijdens de bezetting. Niet alleen in Amsterdam maar ook in de rest van Nederland werden er Joodse Raden opgericht. De Joodse Raad in Amsterdam had de hoogste bevoegdheid. Voor de Duitsers was de Joodse Raad zeer praktisch. Via de raad kwamen de Duitsers in direct contact te staan met de Joodse gemeenschap in Nederland. Anti-Joodse maatregelen en bevelen hoefden niet openbaar worden gemaakt. Deze werden alleen bekend gemaakt in het Joodse Weekblad. Dit blad werd in opdracht van de Duitsers uitgegeven door de Joodse Raad en werd verspreid in de Jodenbuurt. Vanaf 1942 moest de Joodse Raad ook meewerken aan de deportaties van de Joden. De raad moest lijsten samenstellen van Nederlandse Joden die op transport zouden worden gezet. Leden van de raad probeerden zoveel mogelijk mensen vrij te stellen van transport. Maar als de Duitsers vonden dat er te weinig namen waren verzameld werden er razzia’s georganiseerd en willekeurige Joden opgepakt voor transport. In de schouwburg waren de leefomstandigheden verschrikkelijk. Vaak waren er wel 1300 mensen tegelijkertijd opgesloten in de schouwburg. Voor al die mensen waren er maar 2 heren wc’s en 3 dames wc’s. Veel mensen moesten op de grond slapen en je mocht maar even naar buiten voor wat frisse lucht. Soms vonden er wel drie keer per week transporten plaats vanaf de schouwburg. De Joden werden dan in trams, vrachtwagens of bussen vervoerd naar gereedstaande treinen op het Centraal Station of het station Muiderpoort. Toen Nederland in 1943 ‘Judenfrei’ werd verklaard door de Duitsers werd de schouwburg als deportatieplaats gesloten. De Joodse Raad werd opgeheven en alle overige leden van de Raad werden op een van de laatste transporten gezet.
Bron foto: Hollandscheschouwburg.nl
12
2. Wie is Walter Süskind? Een van de leden van de Joodse Raad in Amsterdam was Walter Süskind. Walter was een Joodse zakenman die in Duitsland was geboren en opgegroeid. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog verloor hij zijn baan in Duitsland, omdat Walter Joods was en zijn bedrijf alle Joodse werknemers ontsloeg. Walter besloot in 1938 om met zijn vrouw Hannah naar Nederland te verhuizen. Ze woonden eerst in Bergen op Zoom waar ze een kind kregen, Yvonne. In 1942 verhuisden ze naar Amsterdam, waar Walter werk vond bij de Joodse Raad. Hij werd beheerder van de Hollandsche Schouwburg, waar Joden zich moesten melden voordat ze gedeporteerd werden. Toen de Joodse Raad van Amsterdam werd opgeheven werden ook Walter, Hannah en Yvonne op transport gezet. Het gezin Süskind heeft de oorlog niet overleefd. Hannah en Yvonne zijn vermoord in Auschwitz. Walter is omgekomen in februari 1945, waarschijnlijk tijdens een van de transporten van kamp naar kamp, de zogenaamde dodenmarsen.
Bron foto: Wikipedia
13
3. Wat heeft Walter Süskind te maken met deze plek? In 1942 werd Walter Süskind door de Joodse Raad benoemd tot beheerder van de Hollandsche Schouwburg. Hij kreeg de leiding over het Joodse personeel en was verantwoordelijk voor de dagelijkse gang van zaken. Waarschijnlijk kreeg hij deze hoge functie omdat hij opgegroeid was in Duitsland. Walter begreep de Duitse mentaliteit en sprak de taal goed. Zo kon Walter goed samenwerken met de Duitsers die het gebouw bewaakten. Zodra de Joden werden binnengevoerd werden hun namen opschreven op lijsten. Deze transportlijsten werden bijgehouden in de schouwburg en Walter was hier verantwoordelijk voor. Zo kreeg Walter de mogelijkheid om de lijsten te wijzigen zodat sommige Joden in het geheim de schouwburg konden verlaten zonder gemist te worden. Walter leidde deze gevaarlijke operatie in samenwerking met verschillende verzetsgroepen. Walter had het voordeel dat de Duitse organisatie in de schouwburg niet goed op orde was. Er heerste een rommelige en chaotische sfeer. Medewerkers van de Joodse Raad waaronder Walter hebben dat uitgebuit. Ze boden vergoedingen aan, bijvoorbeeld drank, om Duitse bewakers te kunnen misleiden. Hierdoor hebben veel illegale vrijlatingen kunnen plaatsvinden. Met behulp van verzetsmensen heeft Walter zeker wel 600 Joodse kinderen en een aantal volwassenen kunnen redden van deportatie.
Bron foto: Parool
14
Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Groep 4: De crèche Adres: Plantage Middenlaan 31-33, Amsterdam Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Henriëtte Pimentel? 3. Wat heeft Henriëtte Pimentel te maken met deze plek?
15
1. Wat is hier gebeurd? Op dit adres was vroeger een kindercrèche gevestigd. Tijdens de oorlog werd deze crèche ingenomen door de Duitsers. Al het niet-Joodse personeel werd ontslagen. Joodse kinderen tot 13 jaar, moesten hier, gescheiden van hun ouders de deportatie afwachten. De ouders moesten verblijven in de Hollandse Schouwburg, hier tegenover. Vanwege de beperkte ruimte vonden de Duitsers het niet geschikt om kinderen te laten verblijven in de schouwburg. De Duitsers dachten ook dat kinderen voor onrust zouden zorgen dus werden ze apart gehouden in de crèche. Veel ouders vonden het moeilijk om niet bij hun kind te kunnen zijn. Het enige voordeel was dat veel kinderen wel mochten spelen in de crèche. Tijdens de transporten voor deportatie vanaf de schouwburg werden de kinderen weer herenigd met hun ouders.
Bron foto: Geschiedenisbeleven.nl
Op deze foto is een Joodse jongen te zien die vondeling werd gelegd tijdens de oorlog en in de crèche terecht was gekomen. Hij werd een van de lievelingen van zowel de verzorgsters als van de Duitsers. Naar verhalen uit die tijd kwamen SS soldaten speciaal naar de crèche om hem te zien en om met hem te spelen. Volgens een ooggetuige werd het kind door sommige SS’ers zelfs op de armen genomen, wat heel ongebruikelijk was. Juist omdat hij zo bekend was bij de Duitsers kon het personeel van de crèche het kind niet laten ontsnappen. In 1943 is hij op transport gezet. Hij heeft de oorlog niet overleefd.
16
2. Wie is Henriëtte Pimentel? De directrice van de crèche aan de Plantage Middenlaan was Henriëtte Pimentel. Henriëtte was geboren en getogen in Amsterdam. Ze kwam uit een groot Joods gezin van 13 kinderen. Haar vader handelde in diamanten. Henriëtte had een opleiding gevolgd tot onderwijzer aan de lagere school en werd in 1926 leidster van deze crèche. Tijdens de oorlog heeft Henriëtte een grote rol gespeeld in het verzet. In samenwerking met Walter Süskind en andere verzetsmensen heeft zij een groot aantal Joodse kinderen uit haar crèche weten te laten ontsnappen. Henriëtte heeft de deportatie zelf niet weten te ontkomen. In april 1943 is ze gearresteerd en op transport gezet. De reden voor haar arrestatie is nog onduidelijk. De crèche - inclusief al het personeel- is in september 1943 ontruimd door de Duitsers. Dat is bijna een half jaar na de arrestatie van Pimentel. Het zou kunnen dat ze in april al werd gearresteerd vanwege haar verzetsdaden. Maar dat is tot op heden niet bevestigd. Henriëtte Pimentel heeft de oorlog niet overleefd. Ze is in september 1943 vermoord in Auschwitz.
Bron foto: Wikipedia
17
3. Wat heeft Henriëtte Pimentel te maken met deze plek? Waar Henriëtte Pimentel vooral bekend om is geworden is dat zij vanuit deze crèche veel Joodse kinderen heeft kunnen redden van deportatie. Samen met Walter Süskind en andere verzetsmensen ontwikkelden zij ontsnappingsroutes voor kinderen uit de crèche. Ze wisten de administratie te saboteren door namen van Joodse kinderen niet op te schrijven waardoor hun vermissing niet opviel. In het begin werden vooral baby’s in tassen, dozen, zelfs in aardappelzakken naar buiten gesmokkeld. Later wisten kinderen ook te ontsnappen via aangrenzende tuinen of ‘verdwenen’ tijdens een wandeling in de buurt. De crèche werd alleen bewaakt door een bewaker die voor de Hollandse Schouwburg op wacht stond. Als er dan een tram voorbij reed, kon hij de crèche even niet zien. Regelmatig ontvoerde iemand op zo’n moment een kind en rende dan met het kind op de arm met de tram mee, zodat de soldaat hen niet kon zien. Bij de volgende halte sprongen ze dan op de tram. De meeste kinderen zijn via de achterdeur van de crèche ontsnapt. Daar hadden de Duitsers namelijk helemaal geen bewakers staan. Henriëtte had contact gelegd met de buurman van de crèche, waardoor er veel kinderen via zijn tuin wisten te ontsnappen. Na de ontsnapping werden de Joodse kinderen overgedragen aan verzetsmensen die voor onderduikplaatsen zorgden in Nederland. Veel van die adressen bevonden zich in Limburg of Friesland. Dit was toevallig zo, maar toen de schaarste in West-Nederland toenam kwam dit goed uit. Henriëtte en andere verzorgsters uit de crèche onderhielden het contact met de ouders aan de overkant, in de schouwburg. Zij probeerden hen regelmatig over te halen om hun kinderen te laten onderduiken. Want pas na de goedkeuring van de ouders konden de kinderen pas ondergebracht worden op een onderduikadres. Dit was niet eenvoudig. Veel ouders konden niet geloven dat het leven van hun kind gered zou worden door ze te laten onderduiken. De meesten voelden zich jong en sterk en wilden voor hun eigen kinderen zorgen. Gelukkig heeft Henriëtte een aantal ouders wel weten te overtuigen om hun kinderen te laten onderduiken. Hierdoor zijn er waarschijnlijk zo’n 600 Joodse kinderen gered van deportatie.
Bron foto: Geschiedenisbeleven.nl
18
Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Groep 5: Het bevolkingsregister Adres: Plantage Kerklaan 36, Amsterdam Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Gerrit van der Veen? 3. Wat heeft Gerrit van der Veen te maken met deze plek?
19
1. Wat is hier gebeurd? In dit gebouw bevond zich tijdens de oorlog het bevolkingsregister van de gemeente Amsterdam. Dit register werd al vanaf 1851 bijgehouden. Naam, geboortedatum, woonplaats, beroep, godsdienst: iedereen kreeg een individuele persoonskaart met alle belangrijke persoonsinformatie. Voor de Duitse bezetters was dit een waardevolle én gevaarlijke bron van informatie. In het register stonden namelijk ook de gegevens van ongeveer 70.000 Amsterdamse Joden. Deze gegevens maakten de opsporing van Joden in Amsterdam redelijk gemakkelijk. Een Nederlandse verzetsgroep verzon tijdens de oorlog een plan om het bevolkingsregister te vernietigen. Ze zouden het gebouw opblazen. Dit gebeurde op 27 maart 1943. Het effect van de aanslag was niet groot. Toen de rook was opgetrokken bleek dat een groot deel van de kaarten nog intact was en binnen een week waren de meeste daders verraden. Daarnaast waren de meeste Joden in Amsterdam al eerder op transport gezet. Toch was deze verzetsdaad belangrijk en heeft het andere groepen geïnspireerd om zich te verzetten tegen de Duitse bezetters.
20
2. Wie is Gerrit van der Veen? Gerrit van der Veen was een van de belangrijkste leiders van het gewapend verzet in Nederland tijdens de oorlog. Hij heeft deelgenomen aan een aantal gevaarlijke acties, waaronder de aanslag op het bevolkingsregister in Amsterdam. Gerrit was in 1902 geboren in Amsterdam. Hij was opgeleid tot beeldhouwer en kreeg twee kinderen samen met zijn vrouw Louise. Toen de oorlog uitbrak weigerde Gerrit lid te worden van de Kultuurkamer. Dat was een instituut, ingesteld door de Duitsers waar je als Nederlands kunstenaar bij moest aanmelden. Gerrit weigerde dit en werd leider van een actiegroep tegen dit instituut. Met als gevolg dat hij snel werd gearresteerd. Na zijn vrijlating besloot Gerrit onder te duiken en de rest van de oorlog zwierf hij door Amsterdam, van het ene onderduikadres naar het andere. Eerst samen met zijn gezin, maar dat werd al snel te gevaarlijk. In 1942 begon Gerrit aan het vervalsen van persoonsbewijzen. Samen met andere verzetsmensen zou hij wel 65.000 valse persoonsbewijzen hebben gemaakt. Deze werden vooral besteld door Joden en verzetsleden die gezocht werden door de Duitsers. Dit werk kon Gerrit vooral ondergronds doen, maar na verloop van tijd werd hij steeds actiever in het gewapend verzet. Zo bedacht hij in 1943 het plan om het gebouw op te blazen waar het bevolkingsregister van Amsterdam was opgeslagen. De aanslag was geen groot succes maar als een van de weinige daders wist Gerrit te ontkomen. In 1944, bij een poging om een van zijn vrienden te bevrijden in het Huis van Bewaring in Amsterdam raakte Gerrit gewond door Duitse geweerschoten. Hij werd getroffen in zijn rug en raakte verlamd. Hij wist te ontkomen naar een onderduikadres maar twee weken later werd hij alsnog opgepakt. Op 10 juni 1944 werd Gerrit ter dood veroordeeld en die avond nog werd hij gefusilleerd. Na de oorlog kreeg Gerrit van der Veen meerdere eerbewijzen. Zo is een Amsterdamse school en een straat naar hem vernoemd. Bron foto: Wikipedia
21
3. Wat heeft Gerrit van der Veen te maken met deze plek? In de nacht van 27 maart 1943 leidde Gerrit van der Veen de aanslag op dit gebouw, waar het bevolkingsregister van Amsterdam zich bevond. Hij had samen met een groep verzetsmensen de aanslag grondig voorbereid. Een belangrijk detail: ze hadden besloten dat er geen doden mochten vallen. Die nacht in maart gingen de aanslagplegers verkleed als politieagenten het gebouw in. De bewakers van het pand werden snel overmeesterd en verdoofd via een injectienaald. De bewusteloze bewakers werden vervolgens via een achteringing ergens in Artis neergelegd. Ze gooiden de archiefkasten met de bevolkingsadministratie overhoop. Daarna werden alle documenten overgegoten met benzol en stichtte de groep een grote brand. De brandweer was al eerder op de hoogte gebracht van deze actie, een aantal brandweerlieden waren namelijk bevriend met het verzet. Zij speelden een belangrijke rol bij deze aanslag. Toen de melding van de brand binnenkwam werd er bewust wat langer gewacht met uitrukken, om het vuur goed zijn werk te kunnen laten doen. Bij het blussen en nablussen werd er extra veel water gebruikt. Op die manier was er niet alleen brandschade maar ook waterschade. De aanslag was dus niet zo succesvol als gehoopt. Slechts 15 % van de documenten zijn door de brand vernietigd. Maar door de waterschade waren wel nog een paar duizend documenten onbruikbaar geworden. De groep die deze aanslag pleegde werd binnen een week verraden. Gerrit van der Veen ontkwam en dook onder. Twaalf leden van zijn groep zijn gefusilleerd in juli 1943. Een jaar later zou ook Gerrit hetzelfde lot afwachten.
Bron foto: Wikipedia
22
Afsluiting stadswandeling Amsterdam Invulopdracht Welke persoon hoort bij welk adres, en bij welk onderwerp? Vul de ontbrekende namen/adressen/onderwerpen in de onderstaande tabel. Persoon
Adres Nieuwe Keizersgracht 33 II
Onderwerp
Walter Süskind Armeense genocide Plantage Kerklaan 36 Crèche Vul ontbrekende namen/adressen/onderwerpen in op de juiste plek in de tabel: Persoon Haygan Mardikjan Salomon Mendes Coutinho Walter Süskind Henriëtte Pimentel Gerrit van der Veen Adres Kromboomsloot 22 Plantage Kerklaan 36 Plantage Middenlaan 24 Nieuwe Keizersgracht 33 II Plantage Middenlaan 31 Onderwerp Crèche Deportaties Geloof Verzet Armeense genocide
23
