Educatieve stadswandelingen: Enschede Leerlingenmateriaal Het NIOD heeft drie stadswandelingen ontwikkeld: speciaal voor jongeren vanaf 15 jaar. In iedere stadswandeling ligt het zwaartepunt bij de geschiedenis van de Holocaust. Daarnaast staat de geschiedenis van één andere genocide of oorlogsmisdaad centraal. Het zwaartepunt van de stadswandeling door Amsterdam ligt bij de geschiedenis van de Holocaust. Daarnaast wordt er tijdens de wandeling ook aandacht besteedt aan de oorlogsmisdaden in Nederlands-Indië. Het leerlingenmateriaal bestaat uit hand-outs voor de vijf verschillende groepen. Daarnaast is er een afsluitende opdracht. De docentenhandleiding bij het leerlingenmateriaal is gratis te downloaden via onze website: www.holocaust-memorial-day.nl
Inhoudsopgave Groep 1: Villa Acacia
bladzijde 2
Groep 2: De Joodse raad
bladzijde 6
Groep 3: De illegale koerierster
bladzijde 10
Groep 4: Verraad
bladzijde 14
Groep 5: Nederlands-Indië
bladzijde 18
Afsluitende opdracht
bladzijde 22
1
Leerlingen hand-out stadswandeling Enschede Groep 1: ‘Villa Acacia’ Adres: Maarten Harpertsz. Tromplaan 19, Enschede Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Kitty Menko? 3. Wat heeft Kitty Menko te maken met deze plek?
2
1. Wat is hier gebeurd? Op dit adres was vroeger een Natuurmuseum gevestigd dat in het bezit was van de familie Steenkamp. Zij woonden in een villa achter het museum. Op zolder heeft een Joods gezin twee jaar lang ondergedoken gezeten. Na sluitingstijd van het museum mocht de familie ook in andere ruimtes van de villa komen. Dan floot de conciërge het Nederlandse volkslied waardoor ze wisten dat het veilig was. Voor de ingang van het museum stond een groot bord met de tekst ‘verboden voor Joden’. Niemand wist dat het gezin onderdook in de villa achter het museum. Uiteindelijk wisten twee ooms van de familie Steenkamp het wel. Maar de familie is nooit verraden. Pas op het moment dat de Duitsers besloten antennes te plaatsen op het dak van het museum werd het te gevaarlijk om in de villa te blijven. Toen moest het gezin een andere plek zien te vinden om onder te duiken. Het Natuurmuseum en de villa waren eigendom van Hogeschool Saxion. Zij hebben het laten slopen. Het is nog onduidelijk wat er gebouwd zal worden.
3
2. Wie is Kitty Menko? Een van de personen die onderdook op zolder van de villa was Kitty Menko. Op 14 jarige leeftijd dook zij onder, samen met haar broer en vader en moeder. Het was een gevaarlijke situatie, elk verdacht geluid kon hun positie verraden. Daarom leerde het gezin in stilte te leven, vaak in kleine ruimtes. Kitty schreef iedere dag in haar dagboek over haar ervaringen in de villa. Maar haar vader wilde niet dat ze alles opschreef en heeft haar dagboek verbrand.
In 1944 werd het te gevaarlijk voor het gezin Menko om in de villa te blijven. De Duitsers wilden op het dak van het museum antennes plaatsen en de kans dat het gezin werd gezien werd te groot. Het gezin moest zich opsplitsen. Kitty vertrok met haar moeder, vermomd als verpleegster, op de fiets naar een huis aan de andere kant van de stad. Tot het eind van de oorlog hebben zij daar ondergedoken gezeten. Na de oorlog verhuisde Kitty naar Denemarken. Ze stichtte een gezin en woont daar nog steeds. In 2011 bezocht ze deze plek en vertelde Kitty over haar ervaringen tijdens de oorlog. Hoewel haar dagboek in de oorlog is verbrand weten we nu toch wat meer over de geschiedenis van deze plek.
4
3. Wat heeft Kitty Menko te maken met deze plek? Op deze plek moest Kitty Menko twee jaar lang onderduiken. Kitty noemde het zelf ‘Villa Acacia’ omdat ze vanuit het zolderraampje uit kon kijken op de binnenplaats waar een acaciaboom stond. Alleen voor en na de openingstijden van het museum mocht het gezin Menko van de zolder naar beneden komen. Samen met haar broer zorgde Kitty voor de afwas. Ze mochten ook de zijderupsen voeren in het museum. Het gezin heeft een week lang in de bezemkast moesten schuilen omdat de Duitsers bezig waren met aanleggen van antennes op het dak. De Duitsers kwamen die steeds controleren dus kon de familie Menko op dat moment niet vrij rond lopen in het gebouw. Ze zaten dan met zijn vieren op een matras in de kast, met een po ernaast. Op zolder was de boekencollectie te vinden van de familie Steenkamp, de eigenaren van de villa. Kitty hield van lezen dus had ze veel aan al die boeken. En als het te moeilijke boeken waren hielp haar broer met lezen. Ze hield ook van piano spelen maar dat mocht natuurlijk niet. Ze schilderde daarom de toetsen van een piano op een bord waarop ze kon spelen, net alsof ze op een echte piano zou spelen. Toen de Duitsers de antennes eenmaal geplaatst hadden werd het te gevaarlijk om te blijven. De kans dat de Duitsers zomaar binnen zouden vallen werd te groot. Het gezin splitste zich op en moest een ander onderduikadres vinden. Kitty en haar moeder verbleven een jaar lang op een adres aan het Mercuriusplein in Enschede. Waar haar vader en broer verbleven is onduidelijk. Maar allen hebben de oorlog overleefd. Na de oorlog heeft Kitty Menko een erepenning aangevraagd voor de familie Steenkamp. Die heeft de familie gekregen.
Bron foto: Kristeligt Dagblad (Denemarken)
5
Leerlingen hand-out stadswandeling Enschede Groep 2: Joodse Raad Adres: Prinsestraat 16, Enschede
Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Sigmund Menko? 3. Wat heeft Sigmund Menko te maken met deze plek?
6
1. Wat is hier gebeurd? Op dit adres was tijdens de oorlog de Joodse Raad van Enschede gevestigd. De Joodse Raad van Amsterdam was de eerste raad die was opgericht in Nederland, in 1941. De Joodse Raad had de politieke vertegenwoordiging van de Joodse gemeenschap in Nederland. De raad was ingesteld door de Duitsers, en de raad had geen andere keuze dan de bevelen van de Duitsers op te volgen. Voor de Duitsers was de Joodse Raad zeer praktisch. Via de raad kwamen de Duitsers in direct contact te staan met de Joodse gemeenschap in Nederland. Anti-Joodse maatregelen en bevelen hoefden niet openbaar worden gemaakt. Deze werden alleen bekend gemaakt in het Joodse Weekblad. Dit blad werd in opdracht van de Duitsers uitgegeven door de Joodse Raad en werd verspreid in de Jodenbuurt. Vanaf 1942 moest de Joodse Raad ook meewerken aan de deportaties van de Joden. De raad moest lijsten samenstellen van Nederlandse Joden die op transport zouden worden gezet. Leden van de raad probeerden zoveel mogelijk mensen vrij te stellen van transport. Maar als de Duitsers vonden dat er te weinig namen waren verzameld werden er razzia’s georganiseerd en willekeurige Joden opgepakt voor transport. Niet iedere gemeente in Nederland kreeg een Joodse Raad maar Enschede wel. Deze heette officieel de ‘Joodse Raad voor Amsterdam, afdeling Enschede.’ De raad heeft een bijzondere rol gespeeld tijdens de bezetting en Jodenvervolging in Nederland. Als een van de enige raden in Nederland heeft de Joodse Raad van Enschede het onderduiken van de Joden gestimuleerd, maar ook helpen voorbereiden en uitvoeren. In 1943 werden alle Joodse Raden in Nederland opgeheven, ook in Enschede. Nederland was ‘Judenfrei’ verklaard door de Duitsers. De Joodse gemeenschap in Enschede en omgeving kende ongeveer 1500 leden voor de oorlog. Meer dan de helft van de Joden uit Enschede is in concentratiekampen omgekomen.
7
2. Wie is Sigmund Menko? Een van de voorzitters van de Joodse Raad in Enschede was Sigmund Menko. Sigmund Nathan Menko was geboren op 23 april 1877 en kwam uit een belangrijke Joodse textielfabrikantenfamilie in Enschede. Hij trouwde in 1909 met Emma Rosa van Dam en kreeg drie dochters. Enschede kreeg in de jaren 30 te maken met een grote stroom van Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Daarom werd er een Comité Duitse Vluchtelingen opgericht waar Sigmund de voorzitter van werd. Hij hielp Joden uit Duitsland naar Nederland te vluchten, toen in 1938 de opvang van vluchtelingen werd beperkt. Door zijn goed draaiende textielfabrieken kon Sigmund de Joodse vluchtelingen voorzien van werk en geld. Tot 1935 zat Sigmund ook in de gemeenteraad van Enschede wat hem een goede positie verleende in de stad. Op 30 mei 1941 werd het huis van Sigmund in beslag genomen door de Duitsers. Dat was een paar maanden nadat hij benoemd was als voorzitter van de Joodse Raad Enschede. Mede door zijn werk voor het Comité van Duitse Joodse Vluchtelingen voelde Menko zich zeer betrokken bij het lot van de Joden in Enschede. Tot 1943 heeft hij zijn werk bij de Joodse Raad kunnen voorzetten tot hij moest onderduiken. Na de opheffing van de Joodse Raden in Nederland werd ook al het personeel op transport gezet. Sigmund is op zijn onderduikadres opgepakt en gedeporteerd naar concentratiekamp Theresiënstadt. Hij en zijn gezin hebben de oorlog overleefd. Sigmund stierf op 26 januari 1962 in Enschede. Bron foto: synagogeenschede.nl
8
3. Wat heeft Sigmund Menko te maken met deze plek? Op dit adres was de Joodse Raad van Enschede gevestigd waar Sigmund Menko de voorzitter van was. In zijn positie als voorzitter heeft hij geprobeerd zoveel mogelijk joden uit Enschede te redden van deportatie. Namens zijn bestuur moedigde Sigmund Joden aan om onder te duiken. Om dit te stimuleren regelde hij de financiering. Het kostte tenslotte geld om mensen om te kopen of om gezinnen te steunen die plotseling meerdere mensen in huis kregen. Sigmund werkte ook samen met een verzetsgroep die de Joodse Raad van onderduikadressen voorzag. Die stond onder leiding van dominee Overduin. Dit moest allemaal heel voorzichtig aangepakt worden. Binnen de Joodse Raad werd je niets verteld als het nieuws niet voor jou bestemd was. Als je dan opgepakt zou worden, kon je de Duitsers niets vertellen. De meeste leden van de raad die betrokken waren hadden dominee Overduin nooit ontmoet. Het contact liep via Sigmund. Sigmund heeft ooit een Joods kind helpen onderduiken. Het jongetje was vier jaar oud toen hij door de Duitsers op straat werd gevonden. Het kind werd meegenomen en Sigmund werd erbij gehaald om te zien of hij wist wie het jongetje was. Sigmund liet de Duitsers weten dat hij het kind kende en vroeg toestemming om het jongetje mee te mogen nemen. Vervolgens heeft hij het kind laten onderduiken. De jongen heeft de oorlog overleefd. De Joodse Raad kon niet voorkomen dat iedere Jood uit Enschede werd gered van deportatie. Sigmund moest altijd een manier vinden om Joden te waarschuwen, dit kon nooit direct. De Joodse Raad kreeg bijvoorbeeld eind september 1942 de tip dat er een razzia (georganiseerde jacht op Joden) zou plaatsvinden in Enschede. Sigmund verspreidde toen een bericht met de tekst: ‘Zorg dat de rugzakken en koffers gepakt zijn.’ De bedoeling was dat men zou lezen: ‘zorg dat je weg bent’, maar niet iedereen begreep dit. Na de oorlog keerde Sigmund en zijn gezin terug naar Enschede. Hij werd niet iedereen van Joodse gemeenschap met open armen ontvangen. Volgens sommigen was hij een verrader, voor sommigen was Sigmund juist een held. Bron foto: Marjolein Schenkel, De Twentse paradox. De lotgevallen van de joodse bevolking van Hengelo en Enschede tijdens de Tweede Wereldoorlog (2003).
9
Leerlingen hand-out stadswandeling Enschede Groep 3: De illegale koerierster Adres: Veldkampstraat 1, Enschede
Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Hettie Paize-Meulink? 3. Wat heeft Hettie Paize-Meulink te maken met deze plek?
10
1. Wat is hier gebeurd? Op dit adres woonde de familie Meulink tijdens de oorlog. De familie was betrokken bij het verzet in Enschede en omgeving. Al vroeg in de oorlog ontstonden er kleine verzetsgroepjes in de stad. Het verzet was eerst gericht op het tegengaan van Duitse maatregels en bevelen, later zou dat uitgroeien tot meer georganiseerde verzetsdaden. Een van de leden van de familie was Hettie Meulink, dochter van dominee Hendrik Meulink. Hendrik was al vroeg in de oorlog betrokken bij het verzet. Hij verzorgde bonkaarten voor onderduikers. Hiermee konden de onderduikers aan voedsel komen. De taak van de vrouw in het verzet kwam vaak neer op koeriersdiensten. Een zus van Hettie hielp bijvoorbeeld mee met het vervoer van de kaarten. Tot het eind van de oorlog heeft de familie Meulink onderduikers kunnen steunen.
11
2. Wie is Hettie Meulink? Hettie Meulink was een van de dochters van dominee Hendrik Meulink die verzet pleegde. Ze werd op 1 april 1922 in Enschede geboren. Hettie was 22 jaar toen ze eigenlijk bij toeval illegale koerierster werd. Op een dag kwam een collega van Hendrik bij de familie met een opdracht: er moesten 500 bonkaarten worden weggebracht. De zus van Hettie, die dat meestal deed, was op dat moment niet thuis. Daarom werd aan Hettie gevraagd of zij het wilde doen. Hettie stemde in en begon haar werk als koerierster. Tot het eind van de oorlog ging ze hier mee door. Hettie schreef bijna iedere dag in haar dagboek over haar avonturen in het verzet. Hettie heeft na de oorlog nog een lang leven geleid in Enschede, samen met haar man Roelof. Ze stierf op 7 december 2009 in Enschede.
Bron foto: Ties Wiegman, Enschede 1940 – 1945 (1985).
12
3. Wat heeft Hettie Meulink te maken met deze plek? Op dit adres woonde Hettie Meulink tijdens de oorlog. Vanuit haar huis heeft ze meerdere keren bonkaarten vervoerd naar onderduikadressen. Ze kreeg een schuilnaam, Hilde en vervoerde de kaarten in haar korset. Dat had haar moeder bedacht. Hettie schreef in haar dagboek over een keer dat ze wel duizend bonkaarten tegelijk moest vervoeren. Ze werd aangeraden om twee keer te gaan maar Hettie wilde die middag graag vrijhouden om met haar verloofde te zijn. Dus verstopte ze de bonkaarten niet alleen in haar korset maar ook in haar jurk. Hettie moest een uur reizen met de trein maar kon door al die bonkaarten in haar kleding niet zitten. Dus moest ze staan. Eenmaal in de trein kwam Hettie erachter dat ze haar persoonsbewijs was vergeten. Ze schrok: als ze nu werd gepakt zou ze erbij zijn! Gelukkig werd ze niet gecontroleerd en kon ze de bonnen goed afleveren. Hettie herinnerde zich nog een ander moment, vlak voor de bevrijding waarop ze wel bijna was gepakt. Ze was op een onderduikadres toen er plotseling een busje voor de deur stopte. Er kwamen Duitse soldaten uit en stormden het huis binnen. De man die ondergedoken zat stormde naar boven. Zijn vrouw en Hettie bleven beneden. De tas van Hettie zat op dat moment vol met geld, bonkaarten en illegale persoonsbewijzen. Als de Duitsers die tas zagen zou Hettie worden gearresteerd. Snel propte ze alles in haar jas. De vrouw gaf Hettie haar baby in handen. Op die manier zou Hettie niet hoeven op te staan als de Duitsers haar zouden ondervragen. Toen de Duitsers binnenkwamen vroegen ze aan de vrouw waar haar man was. Ze antwoordde dat hij was overleden in Duitsland tijdens een bombardement. Terwijl haar man eigenlijk boven op zolder zat. De Duitsers keken vervolgens naar Hettie, mompelden wat en verlieten snel daarna het huis.
13
Leerlingen hand-out stadswandeling Enschede Groep 4: Verraad Adres: Sumatrastraat 3, Enschede
Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Carl Huschka? 3. Wat heeft Carl Huschka te maken met deze plek?
14
1. Wat is hier gebeurd? Op dit adres woonde de familie Ter Borg tijdens de oorlog. Zij waren actief in het verzet in Enschede en omgeving. Op de vooravond van de bevrijding van Enschede zijn hier leden van de familie Ter Borg en een aantal andere leden van het verzet in koelen bloede vermoord. De Duitsers hadden namelijk een tip gekregen dat een aantal verzetplegers hier zouden zijn, op 31 maart 1945. De woning werd daarna geplunderd en in brand gestoken. De overbuurman wist de brand te blussen waardoor het huis intact is gebleven.
Het huis aan de Sumatrastraat 3. Bron foto: oozo.nl
15
2. Wie is Carl Huschka? Carl Ludwig Huschka werkte in de oorlog als spion voor het Duitse leger. Hij werd geboren in Arnhem in 1907. Carl had geen gemakkelijke jeugd. Zijn moeder leed aan een psychische aandoening en hij werd door zijn vader geslagen. De kinderbescherming besloot Carl uit het huis te plaatsen. Hij werd ondergebracht bij een boerderij en bleef daar wonen tot zijn twintigste. Na een mislukt huwelijk besloot Carl naar Amsterdam te verhuizen waar hij begon te werken in een bar. In de oorlog werkte Carl eerst als tipgever voor de Amsterdamse politie, later voor het Duitse leger. Hij infiltreerde meerdere keren in een Nederlandse verzetsgroep. Zijn tactiek was om via zwakte schakel een ingang te vinden in de groep. Hij gaf aan dat hij een dubbelspion was, dat hij net deed alsof hij voor de Duitsers werkte maar eigenlijk in het verzet zat. Later zou hij de verzetsgroep verraden. Na de oorlog vluchtte Carl uit Enschede. Hij wist zich te verschuilen tot juni 1945 maar werd toen opgepakt door de Politieke Opsporingsdienst. Hij wist daarna nog een keer te ontsnappen maar op 17 oktober 1951 werd hij veroordeeld tot 18 jaar gevangenisstraf. Hij zat slechts een aantal jaar uit. Hij overleed in 1966, ergens in Gelderland.
16
3. Wat heeft Carl Huschka te maken met deze plek? Carl Huschka heeft ervoor gezorgd dat een aantal belangrijke verzetsmensen uit Enschede zich op dit adres verzamelde op 31 maart 1945. Carl had contact gelegd met een verzetsgroep in Enschede, en had hun vertrouwen gewonnen. Op die bewuste avond in maart stuurde Carl een handlanger naar de familie Ter Borg. De handlanger moest de familie vertellen dat Carl de verzetsgroep bij elkaar wilde hebben omdat hij belangrijke informatie had over de bevrijding van Enschede. Het was aan de vooravond van de bevrijding en de stemming zat er goed in. De familie Ter Borg reageerde enthousiast en gaf de boodschap. Ongeveer acht leden van de groep waren naar de Sumatrastraat gekomen, en verzamelden zich bij de familie Ter Borg. Enkele momenten later reden er drie wagens van de Duitse inlichtingendienst de straat in en omsingelden het huis. Oma Ter Borg kroop onder de tafel, de andere aanwezigen vluchtten het hele huis door tot op de zolder toe. De Duitsers stormden het huis binnen en schoten iedereen neer. De moeder van de familie Ter Borg had haar jongste kind in haar handen op het moment dat de Duitsers binnenstormden. Ze kreeg de opdracht om haar kind bij de buren af te geven, terwijl er een soldaat met haar meeliep. Ze zei tegen haar buurman: ‘Hier is mijn kind. Ik word zo doodgeschoten. Mijn man is al dood.’ Bij terugkomst in haar huis werd ze in de gang al neergeschoten. De Duitsers vertrokken snel daarna. Oma Ter Borg was de enige overlevende. Carl was op 31 maart al gevlucht uit Enschede. Een dag later werd de stad bevrijd.
17
Leerlingen hand-out stadswandeling Enschede Groep 5: Nederlands-Indië Adres: Langestraat 24, Enschede
Namen leerlingen: In deze hand-out staat alle informatie die je nodig hebt voor jullie presentatie. Zorg ervoor dat je deze 3 vragen kan beantwoorden: 1. Wat is hier gebeurd? 2. Wie is Harrie Nouwen? 3. Wat heeft Harrie Nouwen te maken met deze plek?
18
1. Wat is hier gebeurd? In 2010 vond een medewerker van het Gemeentearchief van Enschede een fotoboek in een vuilcontainer. Het fotoboek bleek afkomstig van een Nederlandse soldaat uit Enschede. Die soldaat, genaamd Jacobus Ridderhof diende van 1947 tot 1949 in Indonesië. Tijdens zijn diensttijd daar maakte Jacobus foto’s, waarschijnlijk deed hij dit niet in opdracht van het leger maar voor privébezit. Die foto’s heeft hij zijn hele leven lang in het geheim bewaard. Niemand wist van het bestaan van deze foto’s tot na zijn dood. De publicatie van het fotoboek zorgde voor veel ophef in Nederland. De foto’s laten namelijk mogelijke executies zien van Indonesische burgers, uitgevoerd door het Nederlandse leger. Het Stadsarchief van Enschede heeft het fotoboek nu in beheer. In 1815 werd Indonesië (dat toen nog Indië heette) een kolonie van Nederland. De Nederlandse overheid verdiende goed aan Nederlands-Indië, sommige jaren was zelfs een kwart van het staatsinkomen afkomstig uit de kolonie. Voor een lange tijd werden lokale opstanden onderdrukt en had Nederland totale macht over Indonesië. Tot de Tweede Wereldoorlog. In 1941 werd Nederland door Japan uit Indonesië verdreven. Japan kreeg de macht maar verloor deze al snel, naarmate Japan tegen het einde van oorlog verzwakte. Na de oorlog grepen de Indonesiërs hun kans en verklaarden zichzelf onafhankelijk. Nederland wilde dit niet accepteren en stuurde Nederlandse troepen naar Indonesië. De Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949) was begonnen. In de strijd om het behoud van de kolonie heeft het Nederlandse leger hard opgetreden tegen de plaatselijke bevolking, dat was bekend. Maar heeft Nederland zich schuldig gemaakt aan oorlogsmisdaden? Dat zal opnieuw moeten worden onderzocht, met de foto’s van Jacobus Ridderhof.
19
2. Wie is Harrie Nouwen? Harrie Nouwen is een Nederlandse soldaat die gevochten heeft tijdens de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. Harrie werd in 1926 geboren in Brabant waar hij nu nog steeds woont. Hij groeide op als oudste van 12 kinderen, in een arm en streng katholiek gezin. Van zijn grootvader leerde hij schieten en stropen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vlak voordat hij moest gaan werken voor de Duitsers in een werkkamp werd zijn dorp bevrijd. Een nieuwe oproep kwam kort na de oorlog: hij moest zich melden voor zijn militaire dienstplicht. In 1947 werd Harrie naar Indië gestuurd, in 1950 kwam hij terug naar Nederland. Terug in Nederland moest Harrie herstellen van malaria en werd hij reclameschilder. Hij trouwde met een vrouw die niets van de oorlog in Indië wilde weten. Ze verbood hem om naar reünies te gaan en het contact met zijn kameraden van de oorlog verwaterde. Het onderwerp werd onbespreekbaar. Totdat de foto’s van Jacobus Ridderhof in de krant kwamen te staan en zijn zoon vroeg of hij de beelden herkende: ‘Pa, jij bent in Indië geweest. Herken jij dit?’.
Bron foto: NRC Handelsblad
20
3. Wat heeft Harrie Nouwen te maken met deze plek? Een van de soldaten die te zien is in het fotoboek van Jacobus is Harrie Nouwen. Tenminste, Harrie denkt dat hij zichzelf herkent op één van de foto’s. In 2013 bekende Harrie zijn betrokkenheid bij de executies aan de krant NRC Handelsblad: ‘Ze moesten
knielen bij de greppel, met hun handen in hun nek. Pang, Pang, Pang. Binnen twee minuten waren ze allemaal dood.’ Of de bekentenis van Harrie juist is, daar wordt nog over getwijfeld. Maar dit is zijn verhaal. In december 1949 ging Harrie Nouwen met een kameraad er op uit voor voedsel, in de buurt van het dorp Gedong Tataan. Harrie had twee tamme varkens gezien die hij wilde schieten. Maar volgens Harrie waren de varkens een lokmiddel van het Indonesische leger (TNI) om de Nederlandse troepen in het open veld te krijgen. Zodra Harrie en zijn kameraad dichterbij kwamen werden ze beschoten en bekogeld met kokosnoten. Zijn kameraad werd geraakt en kon net op tijd vluchten. Harrie deed alsof hij was geraakt en verstopte zich achter een huisje. Er kwam snel versterking: de luitenant en vier Nederlandse soldaten uit Harrie’s regiment. De Indonesiërs werden overmeesterd en werden verzameld bij een greppel. Binnen twee minuten waren ze dood. Harrie zou niet hebben geschoten. Het was zijn luitenant die de mannen op een rijtje liet knielen en één voor één in de rug schoot. Harrie vuurde wel mortieren af op het dorp vlakbij, waarbij waarschijnlijk burgers zijn geraakt.
‘ Ik heb niet op die mannen op de foto geschoten. Ik wilde geen moordenaar zijn. Maar misschien ben ik het toch. Die hinderlaag, die mortieren op dat dorpje, een ander gevecht? Ik weet het niet. Er waren zoveel doden. Het was een vreselijke oorlog.’ Aldus Harrie Nouwen in het NRC Handelsblad.
Bron foto: NRC Handelsblad
21
Afsluiting stadswandeling Enschede Invulopdracht Welke persoon hoort bij welk adres, en bij welk onderwerp? Vul de ontbrekende namen/adressen/onderwerpen in de onderstaande tabel. Persoon
Adres Langestraat 24
Onderwerp
Verraad Kitty Menko Prinsestraat 16 Hettie Meulink
Vul de ontbrekende namen/adressen/onderwerpen in op de juiste plek in de tabel: Persoon Kitty Menko Hettie Meulink Harrie Nouwen Carl Huschka Sigmund Menko Adres Maarten Harpertsz. Tromplaan 19 1e Veldkampstraat Langestraat 24 Sumatrastraat 3 Prinsestraat 16 Onderwerp Onderduiken Verzet Nederlands-Indië Verraad Joodse Raad
22
