Economische betekenis toerisme en recreatie Drechtsteden Huidige situatie (2011) en ontwikkeling ( )

Economische betekenis toerisme en recreatie Drechtsteden Huidige situatie (2011) en ontwikkeling (2007-2011)

Rapportage in opdracht van

Augustus 2012 Projectnummer 11.144 ZKA Consultants & Planners Postbus 4833 4803 EV Breda tel.: 076-5658877 fax: 076-5656489 e-mail: [email protected] www.zka.nl

INHOUDSOPGAVE

1.

INLEIDING

1

1.1. 1.2. 1.3. 1.4.

Aanleiding Doel studie Leeswijzer Verrichte werkzaamheden

1 1 1 1

2.

AFBAKENING EN METHODIEK

2

2.1. 2.2. 2.3.

Inleiding Afbakening en regionale indeling Methodiek

2 2 3

3.

VERBLIJFSTOERISME

5

3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6.

Inleiding Hotels, pensions en bed & breakfast Campings Vakantiewoningen Groepsaccommodaties Jachthavens

5 5 6 7 7 8

4.

DAGRECREATIE

10

4.1. 4.2. 4.3.

Inleiding Afbakening Gebruik

11 11 12

5.

ECONOMISCHE BETEKENIS TOERISME EN RECREATIE

11

5.1. 5.2. 5.3.

Inleiding Werkwijze Economische betekenis 2011

14 14 15

6.

ONTWIKKELING ECONOMISCHE BETEKENIS 2007-2011

19

6.1. 6.2. 6.3.

Inleiding Ontwikkeling bezoek Ontwikkeling economische betekenis 2007-2011

19 19 21

ZKA Consultants & Planners

0

1.

INLEIDING

1.1.

Aanleiding

In 2000, 2004 en 2008 is onderzoek gedaan naar de economische betekenis van toerisme en recreatie in Zuid-Holland Zuid. Hierdoor bestaat inzicht in de omvang van de betekenis van de sector in de jaren 1999, 2003 en 2007 en de ontwikkeling in de tussenliggende periodes. Momenteel bestaat er behoefte aan een actualisering van dit onderzoek. In dit kader heeft de VVV Zuid-Holland Zuid aan ZKA Consultants & Planners opdracht gegeven om onderzoek te doen naar de economische betekenis van toerisme en recreatie in de regio in 2011. Daarnaast is gevraagd om ook deelrapportages op te stellen voor de drie deelregio’s Hoeksche Waard, Drechtsteden en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Deze rapportage is een uitwerking van het onderzoek naar de economische betekenis van de regio Drechtsteden.

1.2.

Doel

Doel van deze rapportage is inzicht te geven in de huidige economische betekenis – uitgedrukt in bestedingen en werkgelegenheid – van toerisme en recreatie in Drechtsteden (2011) en de ontwikkeling hiervan in de afgelopen vier jaar (2007-2011). 1.3.

Leeswijzer

Deze rapportage is als volgt opgebouwd: • Eerst is ingegaan op de afbakening en methodiek (hoofdstuk 2); • Vervolgens is ingegaan op de verblijfstoeristische sector (hoofdstuk 3); • Daarna volgt de analyse van het dagrecreatief bezoek (hoofdstuk 4); • Aansluitend is de economische betekenis van toerisme en recreatie in de Drechtsteden in 2011 geraamd (hoofdstuk 5); • Tot slot is de ontwikkeling tussen 2007 en 2011 geanalyseerd (hoofdstuk 6). 1.4.

Verrichte werkzaamheden

Ten behoeve van deze studie zijn de volgende werkzaamheden verricht. • Startbespreking met de opdrachtgever; • Inventariseren/actualiseren verblijfstoeristisch aanbod op basis van de bestanden van de VVV Zuid-Holland Zuid; • Enquêtes onder verblijfstoeristische aanbieders; • Deskresearch/analyse dagrecreatie (CVTO); • Analyse data (bezettingscijfers, overnachtingen, bestedingen) voor de regio Drechtsteden op basis van de resultaten van de enquêtes; • Raming economische betekenis toerisme en recreatie in Drechtsteden in 2011 en analyse ontwikkeling 2007-2011; • Rapportage en toelichting.


1

2.

AFBAKENING EN METHODIEK

2.1.

Inleiding

In dit hoofdstuk zijn de afbakening van het onderzoek en de gehanteerde methodiek behandeld. Hierbij is eerst ingegaan op de afbakening van het onderwerp toerisme en recreatie alsmede de regionale indeling (2.2.). Vervolgens is de gehanteerde methodiek besproken (2.3.). 2.2.

Afbakening en regionale indeling

Om een betrouwbaar beeld te kunnen schetsen van de ontwikkeling, is zoveel mogelijk aangesloten op de eerdere studies. Op een aantal punten was een wijziging in de afbakening en/of aanpak noodzakelijk of wenselijk: • Bij het verblijfstoerisme is de categorie vakantiewoningen toegevoegd. Logeren bij de boer is niet langer als separate categorie meegenomen maar bij het desbetreffende type accommodatie (bijvoorbeeld B&B, groepsaccommodatie, etc.). Om een zuivere trend te schetsen zijn de data voor 2007 deels opnieuw ingedeeld; • Voor dagrecreatie de methodiek te wijzigen door gebruik te maken van het ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO), conform de Landelijke R&T Standaard. Het CVTO is de meest frequente (2-jaarlijks) en betrouwbare bron voor het inzichtelijk maken van dagrecreatieve activiteiten. Zowel voor 2010/2011 als voor 2006/2007 zijn analyses uit het CVTO verricht. 2.2.1.

Afbakening toerisme en recreatie

Verblijfstoerisme Binnen het verblijfstoerisme zijn globaal de volgende categorieën onderscheiden: • Hotels, pensions en bed & breakfast; • Campings (regulier); • Vakantiewoningen/appartementen; • Groepsaccommodaties; • Watersport/Jachthavens. Dagrecreatie Binnen de dagrecreatie zijn in dit rapport de volgende hoofdcategorieën gehanteerd: • Buitenrecreatie; • Waterrecreatie en –sport; • Wellness/beauty/ontspanning; • Attracties bezocht; • Evenement bezocht; • Recreatief winkelen; • Cultuur; • Uitgaan. Voor een overzicht van activiteiten, definities en afbakeningen wordt verwezen naar bijlage 1. In vergelijking met de landelijke R&T standaard is de categorie “sportwedstrijden bezoeken” niet meegenomen. Vanwege het zeer beperkte aantal waarnemingen en daardoor de lage betrouwbaarheid van de resultaten.


2

2.2.2.

Regionale afbakening

De regio Drechtsteden is één van de drie deelgebieden in Zuid-Holland Zuid (naast de Hoeksche Waard en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden). Dit deelgebied bestaat uit 6 gemeenten met in totaal circa 266.000 inwoners. Dordrecht is met bijna 119.000 inwoners de grootste gemeente. In figuur 2.1. is de ligging van de Drechtsteden weergegeven. Figuur 2.1.

Drechtsteden

In onderstaande tabel zijn de gemeenten inclusief een overzicht van het aantal inwoners in de regio Drechtsteden weergegeven. Tabel 2.1.

Gemeenten in Drechtsteden

Gemeente Alblasserdam Dordrecht Hendrik-Ido-Ambacht Papendrecht Sliedrecht Zwijndrecht Totaal

2.3.

Inwoners (2011) 19.208 118.810 27.616 31.883 24.061 44.445 266.023

Methodiek

Voor dit onderzoek is zowel veldwerk als deskresearch verricht. Enquêtes Voor het verblijfstoerisme zijn enquêtes afgenomen onder de verblijfstoeristische bedrijven in de regio. In totaal hebben 39 van de 63 verblijfstoeristische bedrijven in de Drechtsteden geparticipeerd in het onderzoek: een respons van 62% (zie tabel 2.2. op de volgende pagina).


3

Tabel 2.2.

Repons verblijfstoerisme Drechtsteden

Verblijfscategorie Hotels/pensions/B&B Campings Vakantiewoningen/appartementen Groepsaccommodaties Jachthavens Totaal

Populatie 34 5 10 2 12 63

Gerealiseerd 20 3 8 1 7 39

Respons 59% 60% 80% 50% 58% 62%

Deskresearch Naast veldwerk is voor het onderzoek gebruik gemaakt van deskresearch, onder andere om het toeristisch-recreatieve aanbod te inventariseren. Hiervoor is primair gebruik gemaakt van bestanden van de VVV Zuid-Holland Zuid. Daarnaast is deskresearch verricht voor het in kaart brengen van de dagrecreatieve activiteiten en bestedingen (op basis van het CVTO). Tevens is gebruik gemaakt van deskresearch voor de bepaling van de 1 parameters (bestedingen , arbeidscoëfficiënten, etc.) voor de berekening van de economische betekenis.

1

De bestedingsprofielen voor Zuid-Holland Zuid zijn vastgesteld op basis van een combinatie van de resultaten van de interviews en deskresearch (tarievenonderzoek en externe bronnen zoals CBS, etc.).


4

3.

VERBLIJFSTOERISME

3.1.

Inleiding

In dit hoofdstuk is ingegaan op de aard en samenstelling van het verblijfstoeristisch aanbod en de vraag per toeristisch-recreatieve categorie. In het volgende hoofdstuk is een beeld geschetst van het dagtoeristisch bezoek in de regio Drechtsteden. Zoals in hoofdstuk 2 is aangegeven, worden binnen het verblijfstoerisme een vijftal hoofdcategorieën onderscheiden: • Hotels, pensions & bad & Breakfast (3.2.); • Campings (3.3.); • Vakantiewoningen (3.4.); • Groepsaccommodaties (3.5.); • Jachthavens (3.6.). Voor elke accommodatievorm is eerst een beschrijving gegeven van de omvang van het aanbod in Drechtsteden. Vervolgens is ingegaan op de omvang van het verblijfstoeristisch bezoek in de regio. Om de omvang van het verblijfstoeristisch bezoek in Drechtsteden te ramen (aantal overnachtingen) wordt de capaciteit van de verblijfsaccommodaties vermenigvuldigd met de gemiddelde bezetting op jaarbasis per accommodatievorm gebaseerd op de bezettingsgraden resulterend uit de bedrijfsenquêtes. 3.2.

Hotels, pensions en bed & breakfast

Aanbod De Drechtsteden telt in 2011 32 hotels, pensions en bed & breakfasts met in totaal 1.039 bedden (zie tabel 3.1.). In vergelijking met 2007 is het aantal aanbieders (+33%) en het aantal bedden (+32%) toegenomen. Deze toename is 2 deels te verklaren door de toename van het aantal bed & breakfasts in de regio . Deze hebben vaak een beperkte capaciteit per aanbieder. Daarnaast hebben 3 enkele grote 3-5 sterren hotels hun capaciteit uitgebreid . Tabel 3.1.

Aantal hotels, pensions, bed & breakfast naar sterrenklasse

Drechtsteden Aantal bedrijven Aantal bedden Bron: eigen inventarisatie.

0-2 sterren 2007 2011 16 24 173 125

3-5 sterren 2007 2011 8 10 657 968

Totaal 2007 2011 24 32 830 1.093

De logiesverstrekkers in Drechtsteden hebben een gemiddelde capaciteit van 32 bedden. Ten opzichte van 2007 is de gemiddelde capaciteit licht afgenomen (was gemiddeld 38 bedden). Dit kan wederom verklaard worden door de toename van het aantal bed & breakfastaccommodaties. Ten opzichte van de andere regio’s in Zuid-Holland Zuid zijn de accommodaties in de Drechtsteden grootschaliger (gemiddeld 20 bedden in Zuid-Holland Zuid). 2

3

Het is lastig te bepalen in hoeverre het daadwerkelijk om nieuw aanbod gaat, omdat niet van alle aanbieders bekend is of deze ook in 2007 al actief waren. Mogelijk hebben diverse B&B’s zich pas in een later stadium aangemeld bij de VVV terwijl zij al wel eerder actief waren. Bastion Hotel Dordrecht en Postillion Hotel Dordrecht (in 2007 Mercure Hotel Dordrecht).


5

In tabel 3.1. is tevens een uitsplitsing naar sterrenklasse gemaakt. Hieruit blijkt dat 93% van de logiescapaciteit zich bevindt in het hogere segment (3 sterren of meer). Dit aanbod is geconcentreerd rondom Dordrecht, Papendrecht en Zwijndrecht en richt zich veelal op zakelijke gasten. Vraag Het aantal overnachtingen in de Drechtsteden is geraamd op basis van de gemiddelde bedbezetting. Op basis van deze percentages kan het aantal overnachtingen in 2011 worden geraamd op circa 153.000 overnachtingen in hotels, pensions en bed & breakfasts in Drechtsteden. Circa 91% van de overnachtingen vonden plaats in hotels met 3 sterren of meer. 3.3.

Campings

Onder de categorie campings vallen twee typen campings: reguliere campings en minicampings (in de rapportage 2007 ‘kamperen bij de boer’). In de Drechtsteden zijn echter geen minicampings gevestigd, waardoor alleen de reguliere campings aan bod zullen komen. 3.3.1.

Reguliere campings

Aanbod De Drechtsteden telt in 2011 5 reguliere campings met in totaal 674 plaatsen, waarvan 141 toeristische plaatsen (21%). De campings hebben een gemiddelde capaciteit van 135 plaatsen (gemiddelde capaciteit Zuid-Holland Zuid 145 plaatsen). Ten opzichte van 2007 is het aantal aanbieders gelijk gebleven. De capaciteit is echter wel gedaald. Dit kan verklaard worden door de ombouw van 4 recreatiecentrum Bruggehof naar Recreatie- en Watersportcentrum De Biesbos . 4

De woningen van particulieren die gebruikt worden als tweede woning zijn in deze studie meegenomen als “vaste plaatsen”. De recreatiewoningen die worden verhuurd, zijn niet meegenomen bij de toeristische capaciteit in deze categorie, maar in de categorie vakantiewoningen.


6

Tabel 3.2.

Aanbod reguliere campings Drechtsteden

Drechtsteden Aantal bedrijven Aantal plaatsen (totaal) Aantal vaste plaatsen Aantal toeristische plaatsen Bron: eigen inventarisatie.

2007 5 717 635 82

2011 5 674 533 141

De verhouding tussen vaste standplaatsen en toeristische plaatsen is bepalend voor de toeristische capaciteit. Een hoog percentage toeristische plaatsen betekent dat het gebied meer toeristisch is. De Drechtsteden heeft in vergelijking met heel Zuid-Holland Zuid relatief weinig toeristische standplaatsen (21%, tegenover 23% in Zuid-Holland Zuid). Vraag Op basis van het gemiddeld aantal persoonsovernachtingen per standplaats (bedrijfsenquête) kan het aantal overnachtingen geraamd worden. Voor Drechtsteden betekent dit dat er in 2011 circa 14.600 overnachtingen op campings hebben plaatsgevonden. Overnachtingen op vaste standplaatsen zijn in dit cijfer niet meegenomen. 3.4.

Vakantiewoningen

Aanbod Tabel 3.3. is een weergave van het aanbod vakantiewoningen en appartementen in de Drechtsteden. De regio telt in 2011 10 aanbieders met een gezamenlijke 5 capaciteit van 66 eenheden met in totaal 296 bedden . Tabel 3.3.

Aanbod vakantiewoningen/appartementen Drechtsteden

Drechtsteden Aantal bedrijven Aantal eenheden Aantal bedden Bron: eigen inventarisatie.

2011 10 66 296

Vraag Op basis van de resultaten van de bedrijfsenquête en de capaciteit is een raming gemaakt van het aantal overnachtingen. Voor de Drechtsteden wordt dit aantal voor 2011 geraamd op circa 48.600 overnachtingen in vakantiewoningen/ appartementen.

3.5.

Groepsaccommodaties

Aanbod In de Drechtsteden zijn twee groepsaccommodaties gevestigd met in totaal 161 bedden. Dit aanbod is zowel in aantal aanbieders als in aantal bedden gelijk aan 2007.

5

In de monitor 2007 werd een andere categorie-indeling gebruikt. Een deel van de vakantiewoningen viel toen onder de categorie ‘logeren bij de boer’. Deze categorie is nu verdeeld over B&B en vakantiewoningen. Een vergelijking met 2007 is helaas niet mogelijk, omdat een deel van het aanbod nieuw is en niet van alle aanbieders bekend is of deze ook in 2007 al actief waren.


7

Tabel 3.4.

Aanbod groepsaccommodaties Drechtsteden

Drechtsteden Aantal bedrijven Aantal bedden Bron: eigen inventarisatie.

2007 2 161

2011 2 161

Vraag Op basis van de gemiddelde bedbezetting en een capaciteit van 161 bedden wordt het aantal overnachtingen in groepsaccommodaties in de Drechtsteden geraamd op bijna 21.400 overnachtingen in 2011.

3.6.

Jachthavens

Aanbod In de Drechtsteden zijn 12 jachthavens gevestigd (havens van watersportverenigingen zijn hierin meegenomen). Deze jachthavens hebben een capaciteit van 1.869 ligplaatsen, waarvan het merendeel vaste ligplaatsen (95%). Deze verhouding tussen vaste en passanten plaatsen komt overeen met de verdeling in de hele regio Zuid-Holland Zuid. Ten opzichte van 2007 is het aanbod vrij stabiel gebleven, alleen het aantal ligplaatsen is licht gestegen (+19 ligplaatsen). Tabel 3.5.

Aanbod jachthavens Drechtsteden 2011

Drechtsteden Aantal bedrijven Aantal plaatsen (totaal) Aantal passanten plaatsen Aantal vaste plaatsen Bron: eigen inventarisatie.


2007 12 1.850 115 1.735

2011 12 1.869 100 1.769

8

De jachthavens in Drechtsteden hebben een gemiddelde capaciteit van circa 156 ligplaatsen. In vergelijking met Zuid-Holland Zuid zijn de jachthavens wat grootschaliger (135 ligplaatsen per haven). Vraag Aangezien passantenovernachtingen in jachthavens zowel op passantenplaatsen als op vaste ligplaatsen kunnen plaatsvinden is het aantal overnachtingen geraamd op basis van de totale capaciteit van de jachthavens. Voor de Drechtsteden leidt de raming gebaseerd op het gemiddeld aantal persoonsovernachtingen per ligplaats tot 36.700 overnachtingen in jachthavens in Drechtsteden. 3.7.

Conclusie

In tabel 3.6. zijn de bovenstaande ramingen nogmaals samengevat om een volledig overzicht van de invoergegevens voor het verblijfstoerisme in Drechtsteden weer te geven. Tabel 3.6.

Input verblijfstoerisme Drechtsteden

Categorieën Hotels standaard / pensions / B&B Hotels middenklasse en luxe Camping toeristisch Groepsaccommodaties Vakantiewoningen Minicampings Jachthaven passanten Camping vaste plaatsen Jachthaven vaste ligplaatsen Totaal overnachtingen

Drechtsteden 13.180 139.881 14.571 21.352 48.628 36.733 533 1.769 274.345

Eenheden Overnachtingen Overnachtingen Overnachtingen Overnachtingen Overnachtingen Overnachtingen Overnachtingen Plaatsen Ligplaatsen Overnachtingen

Hieruit blijkt dat de meeste overnachtingen in de Drechtsteden worden doorgebracht in hotels (met name hotels uit het 3-5 sterrensegment), gevolgd door overnachtingen in vakantiewoningen en passantenovernachtingen in jachthavens. In figuur 3.1. is het marktaandeel van de Drechtsteden in de totale overnachtingen in Zuid-Holland Zuid weergegeven. Hieruit blijkt dat de regio Drechtsteden een groot aandeel heeft in het totaal aantal overnachtingen in vakantiewoningen (76%), groepsaccommodaties (56%) en hotels middenklasse en luxe (55%) in Zuid-Holland Zuid. Het aandeel overnachtingen in hotels, pensions standaard en bed & breakfasts is beperkt (19%). Aangezien er geen minicampings in de regio zijn gevestigd is dit aandeel 0%.


9

Figuur 3.1.

Marktaandeel overnachtingen Drechtsteden in Zuid-Holland Zuid

76%

80% 70%

55%

60%

56% 48%

50% 40% 30%

29% 19%

20% 10%

0%

0%


10

4.

DAGRECREATIE

4.1.

Inleiding

In de regio Drechtsteden kunnen veel verschillende dagrecreatieve activiteiten worden ondernomen zoals fietsen, wandelen, winkelen of een bezoek aan een bezienswaardigheden, etc. In dit hoofdstuk gaan we in op deze dagrecreatieve activiteiten. Eerst wordt de gehanteerde afbakening beschreven (4.2), gevolgd door een beschrijving van de ondernomen dagrecreatieve activiteiten (4.3). 4.2.

Afbakening

De dagrecreatieve vraag in de regio Drechtsteden is geanalyseerd op basis van 6 7 het ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO). De afbakening is (grotendeels ) conform de Landelijke R&T standaard en bestaat uit de volgende categorieën, waarbij (een combinatie van) de activiteiten zijn meegenomen met een minimumduur van twee uur (inclusief activiteiten van de eigen inwoners): • Buitenrecreatie; • Waterrecreatie en -sport; • Wellness/beauty/ontspanning; • Attracties bezocht; • Evenement bezocht; • Recreatief winkelen; • Cultuur; • Uitgaan. Voor een overzicht van activiteiten, definities en afbakeningen wordt verwezen naar bijlage 1.

6

7

Voor het CVTO van NBTC-NIPO Research wordt een groot aantal Nederlanders ondervraagd over hun vrijetijdsgedrag. Wekelijks worden ongeveer 375 personen ondervraagd over hun vrijetijdsgedrag (ondernomen activiteiten) in de afgelopen week. Daarnaast vindt een jaarmeting/ ijkonderzoek plaats waaraan de laatste keer 5.350 Nederlanders hebben deelgenomen. In vergelijking met de Landelijke R&T-standaard is de categorie ‘sportwedstrijd bezoeken’ niet meegenomen vanwege het zeer beperkte aantal waarnemingen en daardoor de te lage betrouwbaarheid van de resultaten.


11

4.3.

Gebruik

Tabel 4.1. op de volgende pagina geeft de aantallen ondernomen activiteiten weer. Ruim 15 miljoen dagrecreatieve activiteiten in Drechtsteden Uitgaande van de definities en afbakeningen in bijlage 1 blijkt dat er in 2011 ruim 15 miljoen dagrecreatieve activiteiten zijn ondernomen in Drechtsteden. Dit aantal is zeer hoog in vergelijking met de andere twee regio’s in Zuid-Holland Zuid (Hoeksche Waard ruim 4 miljoen en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden ruim 9,5 miljoen). Omdat het aantal waarnemingen in bepaalde categorieën relatief beperkt bleek, is voor deze categorieën uitgegaan van gemiddelden tussen bepaalde jaargangen van het CVTO. Deze zelfde methodiek is ook gehanteerd voor 2007, waardoor de vergelijking van 2007 en 2011 een eenduidig beeld geeft van de ontwikkeling in de Drechtsteden (zie hoofdstuk 6). Tabel 4.1.

8

Aantal dagrecreatieve activiteiten Drechtsteden 2011

Buitenrecreatie Waterrecreatie en -sport Wellness/beauty/ontspanning Attracties bezocht Evenementen bezocht Winkelen voor plezier Cultuur Uitgaan Totaal

Drechtsteden 4.836.000 510.000 400.000 1.301.000 1.089.000 2.076.000 953.000 3.431.000 15.225.000

Buitenrecreatie de meest ondernomen dagrecreatieve activiteit Bijna 5 miljoen activiteiten (32%) betreffen dagrecreatieve activiteiten in de categorie buitenrecreatie, zoals wandelen, fietsen, recreëren in het bos/park of toertochtjes met auto/motor etc. Andere populaire activiteiten zijn uitgaan (23%) en winkelen voor plezier (14%). Dit beeld komt overeen met de andere deelregio’s in Zuid-Holland Zuid. De Drechtsteden: een aandeel van 53% in Zuid-Holland Zuid In 2011 zijn in heel Zuid-Holland Zuid bijna € 29 miljoen dagrecreatieve activiteiten ondernomen. Met ruim € 15 miljoen activiteiten heeft de Drechtsteden een aandeel van 53% in de dagrecreatieve activiteiten in Zuid-Holland Zuid. In figuur 4.1. is het aandeel dagrecreatieve activiteiten in de Drechtsteden van het totaal in Zuid-Holland Zuid per categorie weergegeven. Hieruit blijkt dat de Drechtsteden een groot aandeel heeft in alle categorieën dagrecreatie. Vooral het aandeel in het aantal culturele activiteiten (61%) en evenementbezoek (57%) is zeer hoog.

8

Afgerond op duizendtallen.


12

Figuur 4.1.

Marktaandeel Drechtsteden in Zuid-Holland Zuid

70% 50%

48%

61%

57%

54%

60%

53%

51%

46% 43%

40% 30% 20% 10% 0%


13

5.

ECONOMISCHE BETEKENIS TOERISME EN RECREATIE

5.1.

Inleiding

De economische betekenis van toerisme en recreatie in Drechtsteden is geraamd met behulp van de methodiek van het ZKA Impactmodel. Met dit model wordt de betekenis van toerisme en recreatie uitgedrukt in bestedingen en werkgelegenheid. In dit hoofdstuk is eerst ingegaan op de werkwijze van het impactmodel om de economische betekenis te kunnen bepalen (5.2.). Na invoering in het impactmodel resulteert dit in toeristische bestedingen en werkgelegenheid. In dit hoofdstuk is de economische betekenis van toerisme en recreatie in 2011 weergegeven (5.3.). In het volgende hoofdstuk wordt de ontwikkeling 2007-2011 beschreven. 5.2.

Werkwijze

Zoals aangegeven is de economische betekenis van toerisme en recreatie in Drechtsteden geraamd met behulp van de methodiek het Impactmodel. Hierna is kort ingegaan op de methodiek van dit rekenmodel. Input: overnachtingen, bezoekersaantallen en capaciteit x Bestedingen per persoon per categorie (naar sectoren) ⇓ Output: bestedingen (totaal en naar sectoren) -/BTW/accijns desbetreffende sector -/Inkooppercentage desbetreffende sector ⇓ Finale omzet per sector x Arbeidscoëfficiënten per sector ⇓ Output: Werkgelegenheid in fte’s (direct naar sectoren en indirect via multiplier)

Bestedingen De berekening van de bestedingen (in €) geschiedt op basis van gemiddelde bestedingen per persoon per overnachting of dagactiviteit. Bij de categorieën ‘campings vaste plaatsen’ en ‘jachthavens vaste ligplaatsen’ zijn de bestedingen berekend op basis van een vast bedrag per plaats per jaar. Hier geldt derhalve de capaciteit als uitgangspunt voor de raming. Toerisme is een samengestelde sector. Dit betekent dat de bestedingen van toeristen niet alleen terechtkomen bij de verblijfsaccommodaties en dagattracties, maar ook bij de horeca, in winkels, bij tankstations, etc. De totale bestedingen zijn in het model verdeeld over de volgende sectoren: • Logies (overnachtingkosten accommodatie); • Horeca; • Detailhandel; • Entree (entreegelden, fietshuur, parkeergelden, etc); • Vervoer.


14

Werkgelegenheid De werkgelegenheid kan worden berekend nadat de bestedingen per sector bekend zijn. Hiervoor worden de totale bestedingen (per sector) gecorrigeerd voor een tweetal effecten: • De bestedingen zijn inclusief BTW en accijns. Aangezien deze tarieven geen directe invloed hebben op de werkgelegenheid in de sector, vindt hiervoor een correctie plaats; • Daarnaast vindt er een correctie plaats voor de inkoopcomponent. Het aandeel ‘inkoop’ van de sector levert immers geen werkgelegenheid in de desbetreffende sector maar genereert voornamelijk werkgelegenheid bij de leveranciers van levensmiddelen en non-food (brandstof, e.d.). Deze werkgelegenheid is opgenomen als ‘overig’. Na bovenstaande correcties resulteert de finale afzet uit de toeristische bestedingen. De directe werkgelegenheid per sector wordt berekend door de finale afzet te vermenigvuldigen met de arbeidscoëfficiënt. Na het vaststellen van de directe werkgelegenheid, kan de indirecte werkgelegenheid worden bepaald. De indirecte werkgelegenheid is met name het gevolg van dienstverlening (banken, verzekeringsmaatschappijen, wasserij, etc) die mede nodig zijn om de afzet in de diverse sectoren te kunnen realiseren. De indirecte werkgelegenheid wordt in zijn totaliteit, met behulp van een multiplier, bepaald. Deze werkgelegenheidsmultiplier bedraagt 1,39. Met andere woorden 1 FTE directe werkgelegenheid genereert 0,39 FTE indirecte werkgelegenheid.

5.3.

Economische betekenis 2011

Op basis van de in de voorgaande hoofdstukken genoemde input is met behulp van de methodiek van het ZKA Impactmodel de economische betekenis, uitgedrukt in bestedingen en werkgelegenheid, geraamd. 5.3.1.

Bestedingen

De bestedingen die voortvloeien uit toerisme en recreatie in Drechtsteden bedroegen in 2011 ongeveer € 287 miljoen. Verdeling naar categorieën Van de toeristisch-recreatieve bestedingen in Drechtsteden vloeit het merendeel (€ 250 miljoen, ofwel 87%) voort uit dagrecreatie en 13% uit het verblijfstoerisme (€ 31 miljoen). Binnen het verblijfstoerisme zorgen de hotels/pensions/B&B met ruim € 22 miljoen voor 61% van de bestedingen. Jachthavens hebben met bijna € 8 miljoen een aandeel van 22% van de verblijfstoeristische bestedingen (zie figuur 5.1.).


15

Figuur 5.1.

Verdeling bestedingen verblijfstoerisme Drechtsteden

Verdeling verblijfstoerisme 22%

7% 61% 2% 8%

Hotels

Figuur 5.2.

Campings

Groepsaccommodaties

Vakantiewoningen/appartementen

Jachthavens

Verdeling bestedingen dagrecreatie Drechtsteden

Verdeling dagrecreatie 12% 27%

1%

5% 4% 6%

5%

40% Buitenrecreatie

Waterrecreatie en -sport

Wellness/beauty/ontspanning

Attracties bezocht

Evenementen bezocht

Winkelen voor plezier/funshoppen

Cultuur

Uitgaan

Binnen de dagrecreatieve bestedingen heeft het winkelen voor plezier het grootste aandeel met ruim 100 miljoen (40%). De overige aandelen per categorie zijn inzichtelijk gemaakt in figuur 5.2.


16

Tabel 5.1.

Toeristisch-recreatieve bestedingen (x € 1 mln.) Drechtsteden

Categorie Verblijfsrecreatie Hotels standaard, pensions, B&B Hotels middenklasse & luxe Campings toeristisch Groepsaccommodaties Vakantiewoningen Minicampings Jachthaven passanten Camping vaste plaatsen Jachthaven vaste ligplaatsen Subtotaal Dagrecreatie Buitenrecreatie Waterrecreatie en -sport Wellness/beauty/ontspanning Attracties bezocht Evenementen bezocht Winkelen voor plezier/funshoppen Cultuur Uitgaan Subtotaal Totaal

Drechtsteden 1,4 20,8 0,5 0,9 2,7 0,0 1,3 2,3 6,7 36,5 30,7 2,3 12,4 11,0 14,1 100,7 12,4 66,6 250,2 286,8

Verdeling naar sector Met behulp van het impactmodel is tevens bepaald in welke economische sectoren de toeristisch-recreatieve bestedingen terechtkomen. Deze verdeling naar sectoren is weergegeven in tabel 5.1. en figuur 5.2. Hieruit blijkt dat de meeste bestedingen terecht komen in de detailhandel (38%) gevolgd door de horeca (33%). Tabel 5.2.

Toeristisch-recreatieve bestedingen naar sector (x € 1 mln.) 2011

Sector Logies Horeca Detailhandel Entree Vervoer Totaal


Drechtsteden 13,1 93,9 109,6 34,1 36,1 286,8

Verdeling bestedingen 5% 33% 38% 12% 13% 100%

17

Figuur 5.3.

Verdeling toeristisch-recreatieve bestedingen naar sectoren 2011 5% 13% 33%

12%

38%

Logies

5.3.2.

Horeca

Detailhandel

Entree

Vervoer

Werkgelegenheid

De werkgelegenheid die gepaard gaat met deze toeristisch-recreatieve bestedingen in de Drechtsteden is inzichtelijk gemaakt in tabel 5.3. Tabel 5.3.

Werkgelegenheid naar sector (in FTE's) 2011

Regio Logies Horeca Detailhandel Entree Vervoer Overig Totaal direct Indirect Totaal

Drechtsteden 122 1.013 515 322 108 528 2.608 1.017 3.625

De directe werkgelegenheid (logies, horeca, detailhandel, entree, vervoer en overig) door toeristisch-recreatieve bestedingen in de Drechtsteden bedraagt 9 ruim 2.600 FTE (tabel 5.5.). De indirecte werkgelegenheid bedraagt ruim 1.000 FTE. Dit betekent dat de totale werkgelegenheid die voortvloeit uit de toeristischrecreatieve bestedingen in de Drechtsteden uitkomt op ruim 3.600 FTE. Het totaal aantal banen is – door het seizoensmatige karakter en het grote aandeel parttime banen – groter dan het aantal FTE. Het aantal banen bedraagt circa 4.700-5.400. De totale werkgelegenheid in de Drechtsteden bedraagt circa 166.800 banen (bron: LISA). Toerisme en recreatie heeft een aandeel van 4% in de totale werkgelegenheid. Dit aandeel is gelijk aan dat van heel Zuid-Holland Zuid.

9

De mate waarin de indirecte werkgelegenheid ook wordt ingevuld in de regio is afhankelijk van de mate waarin leveranciers in het gebied zijn gevestigd. Aangenomen mag worden dat een deel van deze indirecte effecten buiten de regio terechtkomt.


18

6.

ONTWIKKELING ECONOMISCHE BETEKENIS 2007-2011

6.1.

Inleiding

In dit hoofdstuk wordt een beeld geschetst van de ontwikkeling in de toeristischrecreatieve sector in Drechtsteden in de periode 2007-2011. In hoofdstuk 3 is al ingegaan op de veranderingen in verblijfstoeristisch aanbod. In dit hoofdstuk zal de ontwikkeling van het bezoek (6.2.) en de ontwikkeling van de economische betekenis van de sector in de Drechtsteden (6.3.) worden geanalyseerd. 6.2.

Ontwikkeling bezoek

6.2.1.

Ontwikkeling overnachtingen

Overnachtingen met 21% gestegen Uit tabel 6.1. blijkt dat het aantal overnachtingen in de periode 2007-2011 met 10 21% is gestegen . De meeste categorieën hebben een positieve ontwikkeling doorgemaakt, met uitzondering van hotels standaard /pensions/B&B en groepsaccommodaties. De afname van het aantal overnachtingen in hotels standaard/pensions/B&B’s kan verklaard worden door een afname van het aanbod, de bezettingsgraad is wel toegenomen. Voor de overnachtingen in groepsaccommodaties geldt dat de bezettingsgraad is afgenomen, terwijl het aanbod gelijk is gebleven. Tabel 6.1.

11

Ontwikkeling overnachtingen Drechtsteden 2007-2011

Verblijfstoeristische sector Hotels standaard / pensions / B&B Hotels middenklasse en luxe Camping toeristisch Groepsaccommodaties Minicampings Jachthaven passanten Totaal

2007 22.000 101.000 9.000 26.000 29.000 187.000

2011 13.000 140.000 15.000 21.000 37.000 226.00

Ontwikkeling 2007-2011 -39% 38% 59% -18% 28% 21%

De totale toename van het aantal overnachtingen kan met name verklaard worden door de sterke toename van het aantal overnachtingen op reguliere campings. Dit wordt veroorzaakt door een toename van het aanbod, de bezettingsgraad is echter afgenomen. In vergelijking met de ontwikkeling van overnachtingen in Zuid-Holland Zuid hebben de hotels, pensions en bed en breakfasts standaard zich negatiever ontwikkeld (Zuid-Holland Zuid (+40%). Hetzelfde geldt voor de overnachtingen in groepsaccommodaties (Zuid-Holland Zuid (+21%). Overnachtingen in hotels middenklasse en luxe hebben daarentegen een positievere ontwikkeling doorgemaakt dan in Zuid-Holland Zuid (+16%). Dit kan verklaard worden door een toename van het aanbod, de bezettingsgraad is namelijk – net als gemiddeld in Zuid-Holland Zuid – licht afgenomen. Voor een vergelijking met de provinciale en landelijke ontwikkeling van overnachtingen verwijzen wij u naar het rapport Zuid-Holland Zuid. 10

11

Het aantal overnachtingen in vakantiewoningen is in deze vergelijking niet meegenomen, omdat dit een nieuwe categorie betreft. Een vergelijking met 2007 is daarom niet mogelijk. Afgerond op duizendtallen.


19

6.2.2

Ontwikkeling dagtoeristisch bezoek

Dagbezoek met 6% gedaald In onderstaande tabel is de ontwikkeling van het dagrecreatieve bezoek 20072011 weergegeven. Hieruit blijkt dat het aantal activiteiten met bijna 1 miljoen activiteiten is gedaald in 2011 naar ruim 15 miljoen activiteiten. Dit is een daling van circa 6%. Het aantal activiteiten is met name afgenomen in de categorie winkelen (-19%). Daarentegen is het aantal activiteiten in de categorieën cultuur en het bezoek aan attracties behoorlijk toegenomen ten opzichte van 2007 (met respectievelijk 15% en 12%). Tabel 6.2.

12

Ontwikkeling dagbezoek Drechtsteden 2007-2011

Categorie Buitenrecreatie Waterrecreatie en -sport Wellness/beauty/ontspanning Attracties bezocht Evenementen bezocht Winkelen voor plezier Cultuur Uitgaan Totaal

2007 5.307.000 519.000 389.000 1.164.000 1.020.000 3.361.000 828.000 3.629.000 16.216.000

2011 4.836.000 510.000 400.000 1.301.000 1.089.000 2.706.000 953.000 3.431.000 15.225.000

Ontwikkeling 2007-2011 -9% -2% 3% 12% 7% -19% 15% -5% -6%

In tabel 6.3. is de ontwikkeling van Drechtsteden vergeleken met de ontwikkeling in de regio Zuid-Holland Zuid en de provincie Zuid-Holland. Hieruit blijkt dat het aantal activiteiten in Drechtsteden minder sterk is gedaald dan in Zuid-Holland Zuid en de provincie Zuid-Holland, -6% tegenover -8% en -12%. De ontwikkeling van het attractiebezoek, buitenrecreatie en wellness activiteiten in de Drechtsteden is zowel positiever (of minder negatief) dan in Zuid-Holland Zuid als in Zuid-Holland. Voor de categorieën waterrecreatie en -sport, evenementen bezocht, cultuur en uitgaan geldt dat de ontwikkeling gelijk is aan de regio ZuidHolland Zuid, maar wel positiever (of minder negatief) dan de ontwikkeling in de provincie. Tot slot is het aantal activiteiten in de categorie ‘winkelen voor plezier’ wel sterker gedaald in de Drechtsteden dan de provinciale daling, echter ten opzichte van Zuid-Holland Zuid is deze daling iets minder sterk (-19% versus -20%). Tabel 6.3.

Ontwikkeling dagbezoek Drechtsteden

Categorie Buitenrecreatie Waterrecreatie en -sport Wellness/beauty/ontspanning Attracties bezocht Evenementen bezocht Winkelen voor plezier Cultuur Uitgaan Totaal

12

Drechtsteden -9% -2% 3% 12% 7% -19% 15% -5% -6%

Zuid-Holland Zuid -14% -2% 2% 2% 7% -20% 15% -5% -8%

Zuid-Holland -14% -21% 2% -9% -3% -13% -10% -12% -12%

Afgerond op duizendtallen.


20

6.3.

Ontwikkeling economische betekenis 2007-2011

Toeristisch-recreatieve bestedingen met 11% afgenomen De toeristisch-recreatieve bestedingen in Drechtsteden zijn in de periode 20072011 afgenomen van € 320 miljoen tot € 284 miljoen; een daling van 11%. Deze ontwikkeling is gelijk aan heel Zuid-Holland Zuid. Daling bestedingen met name in detailhandel, vervoer en entree In vergelijking met 2007 zijn de bestedingen aan logies gegroeid. Dit hangt samen met de toename van het aantal overnachtingen. De bestedingen in de overige sectoren zijn echter afgenomen. Vooral de bestedingen aan detailhandel, vervoer en entree zijn sterk afgenomen. Tabel 6.7.

Ontwikkeling bestedingen Drechtsteden naar sector 2007-2011

Regio Logies Horeca Detailhandel Entree Vervoer Totaal

Bestedingen 2007 € 10,1 miljoen € 96,3 miljoen € 131,7 miljoen € 39,8 miljoen € 42,6 miljoen € 320,4 miljoen

Bestedingen 2011 € 12,0 miljoen € 93,2 miljoen € 109,1 miljoen € 33,9 miljoen € 35,8 miljoen € 284,0 miljoen

Ontwikkeling 2007-2011 + 19% 3% - 17% - 15% - 16% - 11%

Verblijfstoeristische bestedingen gegroeid met 25% Indien de daling van de totale bestedingen nader geanalyseerd worden, blijkt dat de bestedingen in het verblijfstoerisme juist zijn toegenomen in de periode 20072011 met 25%. Dit vindt voor 69% zijn oorsprong in meer overnachtingen (door meer capaciteit en/of een hogere bezettingsgraad) of vaste plaatsen (het zogenaamde volume-effect) en voor 31% door hogere bestedingen per persoon per dag (het zogenaamde bestedingseffect). Binnen het verblijfstoerisme zijn de bestedingen voortvloeiend uit de reguliere campings (alleen toeristische overnachtingen) en hotels middenklasse en luxe het sterkst gegroeid (zie tabel 6.8. op de volgende pagina). Dagtoeristische bestedingen fors gedaald; vooral volume-effect Binnen het dagtoerisme is er sprake van een forse daling van de bestedingen (-15%). Voor bijna twee derde deel (65%) betreft dit een volume-effect (minder dagrecreatieve activiteiten en voor ongeveer 35% een negatief bestedingseffect (gemiddeld lagere bestedingen per dagrecreatieve activiteit). Binnen de dagrecreatie zijn de bestedingen op het gebied van winkelen en waterrecreatie het sterkst gedaald. Aan culturele activiteiten is als enig dagrecreatief cluster in 2011 wel meer besteed dan in 2007 (zie tabel 6.8 op de volgende pagina).


21

Tabel 6.8.

Ontwikkeling bestedingen Drechtsteden naar categorie 2007-2011

Categorie Verblijfsrecreatie Hotels standaard, pensions, B&B Hotels middenklasse & luxe Campings toeristisch Groepsaccommodaties Minicampings Jachthaven passanten Camping vaste plaatsen Jachthaven vaste ligplaatsen Subtotaal Dagrecreatie Buitenrecreatie Waterrecreatie en -sport Wellness/beauty/ontspanning Attracties bezocht Evenementen bezocht Winkelen voor plezier/funshoppen Cultuur Uitgaan Subtotaal Totaal

Bestedingen 2007

Bestedingen 2011

Ontwikkeling 2007-2011

1.975.000 13.854.000 276.000 1.027.000 0 953.000 2.584.000 6.392.000 27.060.000

1.411.000 20.793.000 484.000 880.000 0 1.298.000 2.274.000 6.653.000 33.793.000

-29% 50% 75% -14% 36% -12% 4% 25%

31.841.000 2.829.000 12.726.000 12.629.000 14.887.000 136.782.000 10.015.000 71.671.000 293.379.000 320.440.000

30.710.000 2.293.000 12.438.000 10.991.000 14.151.000 100.663.000 12.438.000 66.563.000 250.248.000 284.040.000

-4% -19% -2% -13% -5% -26% 24% -7% -15% -11%

Werkgelegenheid gedaald met 19% Ook de werkgelegenheid die gepaard gaat met de toeristisch-recreatieve bestedingen in de Drechtsteden is gedaald (-19%) tussen 2007 en 2011. Deze daling in is ongeveer gelijk aan de daling die gepaard gaat met de toeristischrecreatieve bestedingen in Zuid-Holland Zuid (-18%). De totale werkgelegenheid in Zuid-Holland Zuid is echter ook afgenomen (-1%), maar wel een minder sterk dan de toeristisch-recreatieve werkgelegenheid.


22

Bijlage 1

Landelijke R&T standaard

Het Continu VrijeTijds Onderzoek (CVTO) geeft inzicht in het vrijetijdsgedrag van de Nederlandse bevolking. In het ContinueVrijeTijdsOnderzoek wordt de volgende definitie van vrijetijdsactiviteiten gehanteerd: Alle (dag)recreatieve activiteiten die worden ondernomen buiten de eigen woning en waarbij men minimaal één uur van huis is (inclusief reistijd). De Landelijke R&T Standaard gaat uit van een nadere afbakening van de vrijetijdsactiviteiten. De focus ligt op activiteiten buiten de normale woonomgeving, daarom is in de R&T Standaard uitgegaan van minimaal 2 uur (het gaat dus om recreatieve activiteiten die, inclusief reistijd, langer dan 2 uur duren. Deze activiteiten kunnen ook in de eigen woonplaats zijn ondernomen). Verder zijn conform de R&T Standaard de volgende recreatieve activiteiten niet 13 meegenomen : • Buitenrecreatie: naar de volkstuin; • Waterrecreatie en -sport: zwemmen in binnenbad in verenigingsverband; • Wellness/beauty/ontspanning: voor zover ondernomen in 14 verenigingsverband ; • Recreatief winkelen: markt bezocht, tuincentrum en winkelen voor plezier in stadsdeelcentrum of wijkcentrum; • Zelf sporten: alle sporten voor zover sporten ondernomen in 15 verenigingsverband ; • Overige culturele, hobby- verenigingsactiviteiten en cursussen. Ook zijn activiteiten waarbij men aangaf meer dan € 1.000 per persoon te hebben uitgegeven niet meegenomen. In aanvulling hierop zijn activiteiten waarbij de respondent de gemeente waarin de activiteit plaats vond niet heeft aangegeven niet meegenomen (in afwijking van de Landelijke R&T standaard). Een overzicht van CVTO-activiteiten die passen binnen de R&T standaard en zijn meegenomen in dit onderzoek treft u aan op de volgende twee pagina’s.

13

14

15

In aanvulling hierop is het bezoek aan professionele sportwedstrijden niet meegenomen in dit onderzoek. Het aantal waarnemingen in het CVTO is voor Zuid-Holland Zuid voor dit cluster te beperkt om betrouwbare uitspraken te kunnen doen. In de eerste drie metingen van het CVTO is voor de activiteiten in het cluster ‘Wellness’ geen onderscheid gemaakt of deze in verenigingsverband zijn uitgeoefend of niet. Het advies om de wellness-sector wel integraal mee te nemen voor de monitoring van de provinciale bestedingen wordt overgenomen. In de eerste drie metingen van het CVTO is voor de activiteiten in het cluster ‘Zelf Sporten’ ook geen onderscheid gemaakt of deze in verenigingsverband zijn uitgeoefend of niet. Voor de monitoring van de provinciale bestedingen in 2009 en 2010 zijn deze niet meegenomen in de totale bestedingen van de vrijetijdssector.


23

Buitenrecreatie: Recreëren aan water (zee, meer, rivier, plas e.d.)*) Recreëren niet aan water (park, bos e.d.)*) Wandeling voor plezier Fietstocht voor plezier Toertochtjes met de auto Toertochtjes met de motor Tocht met rondvaartboot *) bijv. zonnen, luieren, picknicken, e.d. Waterrecreatie en -sport: Kanoën Roeien Surfen Varen met motorboot / jacht Vissen Zeilen Zwemmen in binnenbad (niet in verenigingsverband) Zwemmen in buitenbad Wellness / beauty / ontspanning (niet in verenigingsverband): Schoonheid- en beauty behandeling Kuurbaden Sauna bezoek Yoga / Tai Chi / Meditatie e.d. Zonnebank Attracties bezocht: Attractiepark / pretpark Ballonvaart ondernomen Dierentuin / vogelpark / zeeaquarium / etc. Kermis Rommelmarkt / vlooienmarkt / zwarte markt Speeltuin Sier- en heemtuin Kinderboerderij Boerderij (agro-toerisme)

Zelf sporten (niet in verenigingsverband): Atletiek Aquajoggen Badminton Basketbal Biljarten/snooker/poolen Darten Duiken Denksport (bridge, schaken, dammen, etc.) Fitness / aerobics / steps / spinning / etc. Golf Gymnastiek / turnen Handbal Hockey Honkbal / softbal Jeu de Boules Joggen / hardlopen / trimmen Korfbal Mountainbiken Paardensport Schaatsen Schietsport/handboog Skaten / skeeleren Skiën / langlaufen / snowboarden Squash Tafeltennis Tennis Vecht- en verdedigingssport Voetbal Volleybal Wandelsport Waterpolo Wielrennen Recreatief winkelen: Factory Outlet Center Gewinkeld in binnenstad Meubelboulevard, woonmall bezocht

Evenement bezocht: Beurs / tentoonstelling / show Cultureel evenement / festival Jaarmarkt / braderie / corso Kerstmarkt (alleen in nov. / dec.) Muziek evenement / festival


24

Cultuur: Ballet / dansvoorstelling bezocht Bezoek aan oudheidkundige objecten Bioscoop of filmhuis bezocht Cabaretvoorstelling bezocht Concert (pop/jazz/blues/rock) bezocht Galerie of atelier bezocht Klassiek concert/opera/operette bezocht Monument / bezienswaardigheid bezocht (zoals kastelen, kerken, dorpen of stadsdelen) Museum bezocht Musical bezocht Toneelvoorstelling bezocht Uitgaan: Bar / café bezoek Bowlen / kegelen Casino, speelhal e.d. Dance- / houseparty Discobezoek Op terras zitten Uit eten in restaurant / eetcafé Uit eten (fastfood / snackbar)

Economische betekenis toerisme en recreatie Drechtsteden Huidige situatie (2011) en ontwikkeling ( )

Recommend Documents