Dyslexie: onderbenutting van talent in MBO en HO? Prof. Dr. Aryan van der Leij
Wat is dyslexie? Hoe diagnostiseer je dyslexie? Kan dyslexie zich pas laat manifesteren? Voortraject: vmbo, havo, vwo Welke voorzieningen ? Komt dyslexie veel voor in het mbo, hbo en wo? Mbo: comorbiditeit Mbo: gebrek aan onderkenning Hbo/wo: herhaling van onderkenning Casussen IDAA-mbo en IDAA 15+
Wat is dyslexie? Ontwikkelingsdyslexie is een stoornis in de vaardigheid in lezen en/of spellen veroorzaakt door een cognitief kerntekort (of kerntekorten) gerelateerd aan een afwijkend profiel van activatie van de hersenen van genetische oorsprong. Maar: Omstandigheden kunnen het probleem verdoezelen en/of verergeren.
Hoe diagnostiseer je dyslexie? Onderkenning Verklaring Indicatie van aanpak Uit: brochure Stichting Dyslexie Nederland, 2004 www.stichtingdyslexienederland.nl
Hoe diagnostiseer je dyslexie? Onderkenning Criteria: - het vaardigheidsniveau van lezen op woordniveau en/of spelling ligt significant onder hetgeen van het individu, gegeven diens leeftijd en omstandigheden, gevraagd wordt (criterium van de achterstand); - het probleem in het aanleren en toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau blijft bestaan ook wanneer voorzien wordt in adequate remediërende instructie en oefening (criterium van de didactische resistentie).
Kan dyslexie zich pas laat manifesteren? Ja vanwege - late doorwerking genetisch risico - gebrek aan onderkenning
Late doorwerking genetisch risico Onderzoek* - 84 BaO kinderen met genetisch risico gevolgd - een van de ouders dyslectisch en nog een andere genetische verwant - hardop lezen (woorden per minuut) - hoeveel bij de laagste 10 % volgens landelijke normen (CITO-E)?
Sandra van Otterloo (2011). Early home-based intervention for children at familial risk of dyslexia, Universiteit van Amsterdam (academisch proefschrift).
100% 90% 80% 70%
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
Mid groep 3
Eind groep 3
Eind groep 4
Mid groep 7
Sandra van Otterloo (2011). Early home-based intervention for children at familial risk of dyslexia, Universiteit van Amsterdam (academisch proefschrift).
Kan dyslexie zich pas laat manifesteren? Ja vanwege - late doorwerking genetisch risico zie onderzoek Van Otterloo - gebrek aan onderkenning: veel ouders weten het van zichzelf niet gebrekkig schoolbeleid geen oog voor problemen worden geschoven onder algemene taalproblemen algemene intelligentieproblemen aandachts- en concentratieproblemen gedragsproblemen verdoezeld door etnische kenmerken
Voortraject vmbo, havo, vwo: brugklas Onderzoek* 13 jarige leerlingen brugklas VMBO (bbl-kbl-tl)-HAVO-VWO-Gymnasium Zwak in begrip (woordkennis) Zwak in technisch lezen Zwak in allebei zwak = meer dan 2 jaar achterstand In aantallen met vermelding verdeling over sekse, achtergrond, vmbo
*Truus Schijf (2009). Lees- en spellingsvaardigheden van brugklassers. Universiteit van Amsterdam (academisch proefschrift).
Voortraject vmbo, havo, vwo: brugklas 145 brugklassers* zwak = achterstand > 2 jaar
technisch lezen
woordkennis
niet zwak
zwak
zwak
niet zwak
dyslexie 30
geen problemen 70
57 % jongens 13 % allochtoon 60 % vmbo 40 % havo/vwo
54 % 26 % 59 % 41 %
algemeen leesprobleem 14
begripsachterstand
43 % jongens 43 % allochtoon 86 % vmbo 14 % havo/vwo
45 % 39 % 90 % 10 %
31
*Truus Schijf (2009). Lees- en spellingsvaardigheden van brugklassers. Universiteit van Amsterdam (academisch proefschrift).
Voortraject vmbo, havo, vwo: eindexamen Onderzoek* - eindexamen 2009 - leerlingen met dyslexieverklaring - landelijk representatieve steekproef
*Sontag & Bosmans (2010) Dyslexie en dyscalculie in het voortgezet onderwijs. Tilburg: PON, 2010.
Voortraject vmbo, havo, vwo: eindexamen
Dagblad van het Noorden meldt op 9-9-2011 dat 8 % van de eindexamenkandidaten over een dyslexieverklaring beschikken (eigen onderzoek). Als de cijfers van Tabel 4 worden herberekend is het 13,9 % *Sontag & Bosmans (2010) Dyslexie en dyscalculie in het voortgezet onderwijs. Tilburg: PON, 2010.
Voortraject vmbo, havo, vwo Dyslexie komt veelvuldig voor in het vmbo, havo, vwo … … maar wordt niet altijd onderkend … ook al vanwege schoolbeleid miskenning Als dyslexie veelvuldig voorkomt in het vo, geldt dat ook voor het mbo, hbo, wo.
Welke voorzieningen ? - verlenging
examentijd - vergroting van opgaven - auditieve ondersteuning - ICT ondersteuning
Welke voorzieningen ?
*Sontag & Bosmans (2010) Dyslexie en dyscalculie in het voortgezet onderwijs. Tilburg: PON, 2010.
Welke voorzieningen ?
*Sontag & Bosmans (2010) Dyslexie en dyscalculie in het voortgezet onderwijs. Tilburg: PON, 2010.
Welke voorzieningen ? - verlenging examentijd = aannemelijk vanwege traagheid van verwerken van schriftelijke informatie maar onderzocht is het niet - vergroting van opgaven = niet aannemelijk vanwege evidentie dat dyslectici geen problemen hebben met ‘zien’ onderzocht is het niet evidence based - auditieve ondersteuning onderwijs = evident, onderzocht is het wel ?? - Kijk- en Luistermethode - experimenteel aangetoond bij CITOtoets Aryan van der Leij, Hanneke Verhoog en Judith Bekebrede, Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 2010
- ICT ondersteuning = aannemelijk vanwege mogelijkheid auditieve ondersteuning, gebruik toetsenbord, digitale ervaring, … maar onderzocht is het niet
Komt dyslexie veel voor in het mbo, hbo en wo?
Mbo: - Comorbiditeit - Gebrek aan onderkenning Hbo/wo: - Herhaling van onderkenning
Mbo: comorbiditeit Onderzoek IDAA-mbo* -
landelijk normeringsonderzoek representatieve steekproef 1410 leerlingen, 17-18 jaar signaleringsinstrument - naast het meten van (geautomatiseerd)lezen en spellen - ook (geautomatiseerd) rekenen - woordkennis
- niet alleen problemen met lezen (dyslexie) - maar ook (combinaties met) problemen met rekenen en taal
*Judith Bekebrede, Aryan van der Leij, Truus Schijf, Harry Garst, Astrid Geudens, Kirsten Schraeyen, Hilde Willems & Theo Schijf (2010). IDAA-mbo. Interactief signaleringsinstrument protocol dyslexie mbo. Handleiding. Muiswerk.
Mbo: comorbiditeit Onderzoek IDAA-mbo* Hoeveel zwak in - rekenen (automatisering van basisbewerkingen) - technisch lezen (automatisering) - woordkennis - 2 of 3 van die vaardigheden? Zwak = laagste 16 % In aantallen en percentages *Judith Bekebrede, Aryan van der Leij, Truus Schijf, Harry Garst, Astrid Geudens, Kirsten Schraeyen, Hilde Willems & Theo Schijf (2010). IDAA-mbo. Interactief signaleringsinstrument protocol dyslexie mbo. Handleiding. Muiswerk.
Mbo: comorbiditeit
woordkennis
technisch lezen zwak niet zwak
16 %
rekenen zwak
rekenen rekenen niet zwak zwak
rekenen niet zwak
niet zwak
62 4,4 %
106 7,5 %
143 10,1 %
876 62,1 %
zwak
29 2,0 %
30 2,1 %
22 1,6 %
142 10,1 %
Vraag: wie zijn er dyslectisch? Donkerrood (alleen zwak in lezen)? Lichtrood (zwak in lezen en rekenen)? Oranje (zwak in lezen en woordkennis)? Geel (zwak in alle drie)?
Mbo: comorbiditeit Combinatie met rekenen (plus geen taalprobleem) kan duiden op twee specifieke automatiseringsproblemen Combinatie met woordkennis (plus geen rekenprobleem) kan duiden op - algemeen taalprobleem - gebrek aan taalervaring plus specifiek leesprobleem Combinatie van alle drie kan duiden op - algemene beperking - algemeen gebrek aan ervaring - twee specifieke problemen en een gebrek aan taalervaring Nader uitzoeken! (i.h.b. het eventuele gebrek aan ervaring)
Mbo: gebrek aan onderkenning Door - gebrekkig schoolbeleid geen oog voor problemen worden geschoven onder algemene taal- en leerproblemen algemene intelligentieproblemen aandachts- en concentratieproblemen gedragsproblemen verdoezeld door etnische kenmerken -veronachtzaamd door gebrek aan kennis en diagnostisch inzicht
Mbo: gebrek aan onderkenning
Waarom moeten we ons daar zorgen over maken? Uitsluiten van leerlingen van diagnose/begeleiding/therapie/voorzieningen - kan leiden tot onderschatting leermogelijkheden
Mbo: gebrek aan onderkenning
Uitsluiten van leerlingen van diagnose/begeleiding/therapie/voorzieningen - kan leiden tot onderschatting leermogelijkheden - in het bijzonder wanneer ondergeschoven onder algemenere taal- of algemene achterstand geldt voor leerlingen met bepaalde sociaal-culturele achtergrond (niet alleen allochtoon maar ook autochtoon: laaggeletterde ouders)
Mbo: gebrek aan onderkenning
Uitsluiten van leerlingen van diagnose/begeleiding/therapie/voorzieningen - kan leiden tot - faalervaringen emotionele en gedragsproblemen spijbelen en schoolverzuim schooluitval frustratie maatschappelijke carriere ´verkeerde´ carriere (onderzoek onder gevangenen)
Hbo/wo: herhaling van onderkenning Studenten hbo/wo (HvA/UvA) Allemaal een dyslexieverklaring maar die voldeed niet aan eisen (geen GZ, geen duidelijk verslag, verouderd, etc.) Door gestuurd door studentendecanen Vraag: komt deze student in aanmerking voor voorzieningen? Dus: heeft die student recht op een dyslexieverklaring?
Casussen Criteria: 1. 1a. Hardop lezen < 10 % 1b. Of spelling < 10 % en hardop lezen < 16 % 2. Minimaal 2 IDAA 15+ subtests < 10 % Aan 1 en 2 moet worden voldaan. Soms duidelijk wel/niet, soms niet ernstig genoeg, soms twijfelgeval, Zie vier casussen.
CASUS 1
1a. Ja, woorden <5% (spelling gemiddeld). 2. Nee. Probleem niet ernstig genoeg, geen verklaring.
CASUS 2
1. Nee. 2. Nee. Geen dyslexie.
CASUS 3
1b. Ja, spelling < 5% en pseudowoorden < 10%. 2. Een indicatie i.p.v. twee. Twijfelgeval. Wel verklaring vanwege grote problemen met spelling (<5%) en Engels (<5%).
CASUS 4
1a. Ja. Pseudowoorden <5 % (en spelling ook <5 %). 2.Twee indicaties <5 %. Ernstig probleem, dus verklaring.
Casussen Er zijn dus jongvolwassenen die een of ander bewijs van dyslexie hebben gekregen - maar (niet meer?) zijn - en het nog steeds zijn - of het niet in ernstige mate zijn. Nog iets dat opvalt: - sommigen hebben een relatief lage intelligentiescore zie Overeenkomsten Ruimtelijk inzicht - ´stapelen´ - doorzettingsvermogen
CASUS 3
1b. Ja, spelling < 5% en pseudowoorden < 10%. 2. Een indicatie i.p.v. twee. Twijfelgeval. Wel verklaring vanwege grote problemen met spelling (<5%) en Engels (<5%).
Waarom een protocol?
Er zijn nu protocollen voor - onderbouw bao - bovenbouw bao - speciaal onderwijs - voortgezet onderwijs - HO en WO - mbo Handreikingen aan docenten en begeleiders voor onderkenning van dyslexie en hulp aan dyslectici Voorzien in mogelijkheid kennis te vergaren en toe te passen en geven richtlijnen voor opzet begeleiding
Waarom een protocol? De bedoeling van de inspanningen is leerlingen/studenten - functioneel geletterd worden - inzicht krijgen in hun probleem en daarmee leren omgaan - de vakken en omstandigheden waarin geletterdheid een rol speelt beter aankunnen - beter plannen - dus beter beslagen de maatschappij ingaan.
Hoe aan te pakken?
Instructie, begeleiding en oefening gericht op - functionele geletterdheid (denk ook digitaal, social media, ..) - begrijpen wat er bedoeld wordt - meer formele taken (formulieren, …) - vakkennis en sociale omgangsvormen - compensatie verlenen - erkenning. Afstemmen op hulp m.b.t. andere vakken (rekenen, taal).
Hoe aan te pakken?
Essentieel is om gegevens te hebben over de stand van zaken. Twee computergestuurde instrumenten voor - eind vo - mbo - hbo/wo
IDAA-mbo
mbo
Interactieve Dyslexietest Amsterdam-Antwerpen middelbaar beroepsonderwijs
2010
Prof. dr. A. van der Leij Dr. G.Schijf Drs. J. Bekebrede Dr. H. Garst Drs. H. Willems Ir. Th.Schijf Dr. A. Geudens Drs. K. Schraeyen Nationale Dyslexieconferentie 2010
40
IDAA-mbo - doel
mbo
•
Informatie geven over de ernst en de aard van de leesproblemen;
•
Onderzoeken of leesproblemen samengaan met problemen in twee andere leerdomeinen: woordkennis en geautomatiseerd rekenen;
•
een bijdrage leveren aan de informatie die nodig is voor eventueel verder diagnostisch onderzoek en voor het nemen van remediërende en ondersteunende maatregelen
•
onderdeel van het mbo-protocol.
Nationale Dyslexieconferentie 2010
41
mbo
IDAA-mbo – gebruik •
Kennismaken (vragenlijst)
•
Bommetjes
•
Flitslezen pseudowoorden
•
Flitstypen pseudowoorden
•
Flitstypen woorden
•
Woordkennis
•
Snelrekenen
Nationale Dyslexieconferentie 2010
42
IDAA-15+
vo/hbo/wo
Interactieve Dyslexietest Amsterdam-Antwerpen voor jongvolwassenen Research Institute Child Development and Education Universiteit van Amsterdam, Expertisecentrum CODE (Communicatie, Ontwikkeling, Dienstverlening en Expertise) van Lessius Antwerpen, associatie met Katholieke Universiteit Leuven
& Muiswerk Educatief Lexima Prof. dr. A. van der Leij, Dr. J. Bekebrede, Dr. A. Geudens, Drs. K. Schraeyen, Dr. G. Schijf, Dr. H. Garst, Drs. H. Willems, V. Janssens, E. Meersschaert, Ir. T. Schijf.
vo/hbo/wo Subtests en meetpretentie • • • • • • •
Vragenlijst Kennismaken (5 min) Bommetjes (2 min) Woordomkeringen (10 min) Flitslezen woorden (5 min) Flitstypen pseudowoorden (6 min) Flitstypen woorden (6 min) Flitstypen Engelse woorden (6 min)
vo/hbo/wo Voorbeeld grafische output
Dank u Prof. Dr. Aryan van der Leij
