DUURZAME SCHOLENBOUW

‘DUURZAME SCHOLENBOUW’ Lezing op het Symposium ‘LEREN VOOR DUURZAAMHEID’ van de Provincie Noord-Holland in samenwerking met de Milieufederatie en het Consulentschap voor NME Vrijdag 7 april 2000 Zaantheater ZAANSTAD

Prof. Dr. J.C. van Weenen Universiteit van Amsterdam Nieuwe Achtergracht 166 1018 WV Amsterdam Tel.: 020 525 6237 Fax: 020 625 8843 E-mail: [email protected] en IDEA- International Design and Environment Activities Tulpenveld 48 1901 LA Castricum Tel. / Fax: 0251 658620 E-mail: [email protected]

DUURZAME SCHOLENBOUW Prof. Dr. J.C. van Weenen Ik dank de Provincie Noord-Holland, de Milieufederatie en het Consulentschap voor NME, de organisatoren van dit Symposium, voor hun uitnodiging om een lezing te houden over duurzame scholenbouw. In Castricum wordt een nieuwe basisschool gebouwd. Ik ben daarbij betrokken als duurzaam bouwenadviseur. Het moet de eerste duurzame basisschool van Nederland gaan worden. Mijn lezing gaat over die nieuwbouw, over enkele nationale en internationale voorbeelden van duurzame scholen, en over de relaties daarvan met NME. Aan het slot stel ik voor om in het nieuwe uitvoeringsprogramma ‘Leren voor Duurzaamheid’ enkele demonstratieprojecten op te nemen. Duurzame Basisschool Een duurzame basisschool is een school die duurzaam basisonderwijs ontwikkelt en verzorgt, in een duurzaam gebouwd schoolgebouw, dat voor huisvesting dient en met zijn omgeving tevens een middel is voor het onderwijs. Zo kan men tegelijkertijd in én van de school leren. Dat is de kern van het concept voor de ontwikkeling van de nieuwbouw van de Openbare Basisschool De Sokkerwei te Castricum. Dit concept heb ik voor het eerst beschreven in een discussienota 'Duurzame Basisschool'1, Aanleiding daarvoor was een verzoek van de Medezeggenschapsraad aan mij als oud-MR-lid, om de mogelijkheden van het duurzaam bouwen van de nieuwe school te verkennen. Nu, ruim een jaar later, is alles er op gericht om van De Sokkerwei niet alleen de eerste duurzame basisschool van NoordHolland, maar zelfs van Nederland te maken. Er wordt gestreefd naar een school-ontwerp op basis van een nul-energie concept, waaraan door ECN onderzoek wordt gedaan met financiële steun van de NOVEM. De nieuwbouw van De Sokkerwei krijgt de status van 'Nationaal Demonstratieproject Duurzaam Beslissen', binnen een programma van de Rijksgebouwendienst. Het doel van dit programma, met verder een project voor groot onderhoud van de Universiteit van Amsterdam en een project voor de nieuwbouw van een sportcentrum van de Katholieke Universiteit Nijmegen, is het stimuleren van het duurzaam bouwen van onderwijsgebouwen en het verbreiden van kennis daarover. In dit kader werd begin maart in Castricum een internationale workshop over passieve zonne-energie en scholenbouw georganiseerd met deelname van experts uit Noord-Ierland, Engeland, Noorwegen en Denemarken. Het leverde enkele interessante ideeën op voor de versterking van het totaal-concept voor de school. In het Noordhollands Dagblad is op uitstekende wijze verslag van deze workshop gedaan. Het project 'De Sokkerwei' is inmiddels ook voorgedragen voor de Nationale Toekomstprijs 2000. Verder mag ik tijdens de internationale conferentie over duurzaam bouwen in oktober in Maastricht ‘Sustainable Building 2000' - met de ontwikkelaars een poster presenteren. Dat zijn de projectontwikkelaar LithosBouw B.V. en het architektenburo BBHD. Zij zijn voortvarend met het ontwikkelingsplan bezig, nadat in oktober vorig jaar de raad van de gemeente Castricum zich unaniem had uitgesproken over het duurzaam bouwen van het plan en in het bijzonder van de school 2. Een comfortabele uitgangspositie die, zoals blijkt uit nationale en internationale belangstelling, haar vruchten begint af te werpen. Vorige week stelde de Castricumse gemeenteraad zich achter de verdere uitvoering van het plan, wederom unaniem. Het voorlopig ontwerp was vorige maand gereed en volgens de planning zal de nieuwbouw in oktober beginnen, zodat de school in het najaar van 2001 in gebruik kan worden genomen. Ik heb tot nu toe steeds gesproken over een school, maar in werkelijkheid is het een geïntegreerd plan bestaande uit een school met schoolwoningen, Naschoolse Opvang, appartementen en een gecombineerde huisartsenpraktijk, naast vrijstaande woningen en een appartementencomplex, met op de begane grond een gecombineerde tandartsenpraktijk. In totaal 35 woningen op een bestaande onderwijslokatie in de bebouwde kom. Wat betreft het onderwijs: drie studenten van de Universiteit van Amsterdam deden een onderzoek naar de mogelijkheden om duurzame ontwikkeling in het onderwijs van De Sokkerwei te integreren. Zij noemden hun studie: 'Tijd voor duurzaamheid' 3.

Duurzame Ontwikkeling Duurzame ontwikkeling wordt gekenmerkt door een begrensd gebruik en een rechtvaardige verdeling van natuurlijke hulpbronnen, en door fundamentele veranderingen in de productie en consumptie, binnen een relatie van onderlinge afhankelijkheid met de natuur. Het gaat enerzijds om de omvang en de aard van ons gebruik van grondstoffen en energie, en anderzijds om een eerlijke verdeling met de mensen in ontwikkelingslanden en voor toekomstige generaties. Kernachtiger gezegd: het gaat om het ontwerpen van de kwaliteit van ons leven. Of, zoals Marius de Geus het stelde in een lezing over duurzame ontwikkeling in het middelbaar onderwijs: "Is het wel verstandig om leerlingen alleen op het spoor te zetten van duurzame 'technologische' ontwikkeling ? Is het niet noodzakelijk om hen ook te laten nadenken over maatschappelijke versobering, andere levensstijlen, het goede leven, geluk, e.d.?"4. Er zijn grondige redenen voor een koerswijziging. Naast duurzaam bouwen vindt die zijn weerslag in thema's als: 'duurzaam ondernemen' 5, 'duurzame regionale ontwikkeling' 6, en 'duurzaam hoger onderwijs' 7. Wat dat laatste betreft: conceptueel is de stap van een 'duurzame basisschool' naar een 'duurzame universiteit' maar klein. Het concept voor de duurzame basisschool kan in principe model staan voor de universiteit van de toekomst 8. Duurzaam Ondernemen en Bouwen In een onderzoek voor de Europese Stichting in Dublin, naar duurzaam ondernemen in het Midden- en Kleinbedrijf (MKB), met ondermeer een analyse van 25 voorbeelden uit de hele wereld, heb ik een onderscheid gemaakt in immateriële en materiële doelen 9. Immateriële doelen worden uitgedrukt in waarden die men nastreeft, een visie die men daarvoor ontwikkelt en de missie die het bedrijf op basis daarvan formuleert. Dat wordt vertaald in materiële doelen als de te gebruiken grondstoffen en energie, de selectie daarbinnen, en het niveau en de snelheid van de toepassing ervan. Dergelijke doelen zijn er ook in de duurzaam bouwen - ambitie voor De Sokkerwei en ze zijn eveneens terug te vinden in het ontwerp van andere duurzame schoolgebouwen, waarover de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV), de NOVEM en het Nationaal Dubo Centrum, recentelijk een boekje hebben uitgebracht 10. Daarin staat onder andere als algemeen praktisch advies dat het recept voor een duurzaam schoolgebouw niet zo maar te geven is: "Naast een afgewogen pakket aan duurzaam bouwen-maatregelen, is een aantal ingrediënten aan te geven die de kans op een succesvol duurzaam project vergroten. Deze ingrediënten zijn samen te vatten onder de noemers kennis, kunde, organisatie en durf." Ik kan dat alleen maar beamen: het is een hele onderneming, maar het kan, en dat zullen we ook laten zien. Toch zou ik in de sfeer van visie, missie en concept, op basis van mijn ervaringen in Castricum tot nu toe, graag het een en ander aan praktisch advies aan het vorige willen toevoegen. Bouwen volgens het bekende Nationaal Pakket voor de Utiliteitsbouw werkt naar mijn mening fragmentatie in de hand. Het pakket vormt een lappendeken die over het ontwerp wordt gelegd. Het is weliswaar een isolerende deken maar dat maakt nog geen duurzaam bed. Wanneer men de jarenlange praktijk van het duurzaam bouwen in Nederland overziet, moet worden vastgesteld dat de integratie van maatregelen, door het inherent en integraal duurzaam ontwerpen van gebouwen, nog niet ver ontwikkeld is. En juist daarin valt naar verwachting nog zoveel winst te behalen. Er is een meer holistische aanpakt gewenst, waarbij vanuit een lokale of regionale context, nieuwe uitgangspunten voor het gebruik van materialen en energie worden gekozen. De voorkeur verdienen: het integreren van lokale productie van duurzame energie, hergebruik van materialen, productie van hernieuwbare materialen, en passief gebruik van zonne-energie en van natuurlijke processen. Verder moet aandacht worden geschonken aan de aanwezige eco-systemen en aan beschikbare historische kennis over de wijzen waarop men vroeger op natuurlijke omstandigheden inspeelde. Bij dat alles is participatie essentieel omdat het ertoe kan leiden dat lokaal beschikbare kennis en ervaring bij elkaar worden gebracht en de betrokkenheid wordt vergroot. Een vereiste is dan wel dat men zich daarvoor openstelt, en nieuwe vormen van organisatie kiest. Dat alles in een projectmatige aanpak met praktische uitwerking binnen samenhangende thema's .

Duurzame Scholen Nederlandse voorbeelden van duurzame schoolgebouwen zijn het Van Hall Instituut in Leeuwarden, het Educatorium in Utrecht, het Peuterpalet in Leiden en de Hogeschool Limburg. In en om het Van Hall Instituut zijn verschillende voorzieningen opgenomen waaraan studenten kunnen zien hoe waterzuiveringssystemen werken. Op de Hogeschool Limburg kunnen de studenten zich in het gebouwbeheerssysteem verdiepen. In deze Hogeschool is bovendien, in samenwerking met de provincie, het Dubo-centrum Parkstad Limburg gevestigd, waar zowel projectontwikkelaars als particulieren terecht kunnen met vragen over duurzaam bouwen. Deze voorbeeldscholen tonen aan dat duurzaam bouwen een toegevoegde waarde kan hebben in het onderwijs. Er was betrokkenheid van de scholen bij het ontwerp, er zijn praktische voordelen in lessituaties en de leerlingen pikken onbewust ook elementen op van duurzaam bouwen omdat ze onderwijs krijgen in een duurzaam schoolgebouw. Ik begon me te verdiepen in duurzame scholenbouw met een verkenning op het Internet. Daar vond ik informatie over een plan voor de bouw van de eerste duurzame basisschool van Engeland, de Great Notley School in Essex. Het was een project van de Design Council in Londen en de Essex County Council, met als doel het voortbrengen van een ontwerpmodel voor teams die een school gaan ontwerpen; een onderwijsraamwerk over duurzame scholenbouw voor het hoger onderwijs; een procesanalyse van het ontwerp; en een praktijkvoorbeeld van een duurzame basisschool gerealiseerd binnen een standaard budget 11,12 . De school werd in september vorig jaar in gebruik genomen 13. Het is een inspirerend voorbeeld, wat ook geldt voor de Östratornskolan in Lund, Zweden 14,15,16 . Een mooi voorbeeld van een virtuele school is te vinden op een web-site van de County Council van Devon, Engeland, die illustreert hoe een duurzame school er uit zou kunnen zien, en waarop men vele ideeën kan aanklikken 17. Buiten Europa kan verder de ‘Mckinney elementary school’ in Amerika worden genoemd 18. Daar vindt men ook een toonaangevend voorbeeld van een duurzaam universitair schoolgebouw, het ‘Adam Joseph Lewis Centre for Environmental Studies’, Oberlin College, Ohio19, een laboratorium met kringlopen, als model voor de rol van de mens in het natuurlijk milieu. Opmerkelijk is dat Senator Mark Udall vorig jaar een wetsvoorstel heeft ingediend in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden voor het bouwen van scholen die een betere leeromgeving voor kinderen bieden, met lagere exploitatiekosten en die milieuvriendelijk zijn: ‘The High Performance Schools Act of 1999’: in het schoolontwerp zou ondermeer energiebesparing, daglichtgebruik en toepassing van duurzame energie moeten worden opgenomen 20. NME en Duurzame Scholenbouw Men zou kunnen denken: wat Castricum is voor Europa, is Albuquerque voor Amerika. Maar vergist u zich niet: Albuquerque heeft een fantastische web-site met als titel: 'Albuquerque's milieu-verhaal. Onderwijs voor een duurzame gemeenschap.', voor onderwijzers, ouders, jeugdleiders, inwoners en bezoekers 21. Er zijn onderdelen over de milieu-invloed van de school, de schoolomgeving als onderwijsmiddel, en het ontwerpen van de ideale school voor het jaar 2020. Zo ontstaat een breed concept van een duurzame school, als een centraal punt voor duurzame maatschappelijke actie. Datzelfde doel wordt ook uitstekend ingevuld op een Zuidafrikaanse web-site over schoolontwikkeling 22. Daar gaat het dan om de milieu-educatie behoeften in landelijke gebieden: lokale ontwikkeling, water en hygiënische voorzieningen, en schooltuinen. Men werkt in het COMDEUS-project in Transkei aan de milieuverbetering van 47 scholen 23. Dit project stimuleert en steunt praktische activiteiten die aansluiten bij het onderwijs. Ook daar meer lokale duurzame aktie, dan alleen milieu-educatie. Het voorlopig ontwerp voor de duurzame basisschool in Castricum wordt nu nader ingevuld. Rond verschillende thema's worden experts en organisaties bij elkaar gebracht en wordt er door alle betrokkenen geleerd: rond passieve zonne-energie, water, hergebruik van de oude schoolgebouwen, en gebruik van hernieuwbare materialen. Er wordt op dit moment een web-site ontwikkeld met lokale, regionale, provinciale, nationale en internationale informatie. Duurzaam basisonderwijs wordt ontwikkeld. Daarmee is er, tijdens de ontwerpfase, maar ook tijdens de bouw en het gebruik van de school, sprake van een duurzame levendigheid. Een fysiek en virtueel regionaal centrum, waar men in een brede wisselwerking van elkaar kan leren: in, van en over de school. Zo zou het eerste provinciale NME-21 project kunnen ontstaan. Daarnaast kan met provinciale demonstratieprojecten zoals rond het Milieucentrum De Michaelshof, NME op een nieuwe wijze inhoud en vorm krijgen: ‘Leren voor Duurzaamheid’, en ‘Bouwen aan Duurzaamheid’.

Referenties 1.

Weenen, H. van: ‘Duurzame Basisschool O.B.S. De Sokkerwei te Castricum.’, Discussienota, IDEA, Castricum, Februari 1999.

2.

Gemeente Castricum: Raadsbesluit over het ‘Ontwikkelingsplan terrein Sokkerwei’, 4 Oktober 1999.

3.

Hooijboer, M., Quax, M., en Kaars Sijpesteijn, I.: ‘Tijd voor Duurzaamheid. Duurzame ontwikkeling op openbare basisschool de Sokkerwei.’ Universiteit van Amsterdam, Juli 1999.

4,

Geus, M. de: ‘Jongeren ontwerpen hun eigen duurzame samenleving voor 2050: een haalbare utopie?’ In: DTVO een Duurzame Toekomst en het Voortgezet Onderwijs. Verslag van de startmiddag 11 maart 1999, Kasteel Groeneveld, Baarn, pp. 5-9.

5.

Weenen, J.C. van: ‘Design for Sustainable Development. Practical Examples of SMEs’, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin, 1999.

6.

Mebratu, D.: ‘Strategy Framework for Sustainable Industrial Development in sub-Saharan Africa. A systems-evolutionary approach.’ Doctoral Dissertation. The International Institute for Industrial Environmental Economics, Lund University, March 2000.

7.

Heideveld, A., en Zonneveld, H. van: ‘Duurzaam Hoger Onderwijs 2000.’ Stand van zaken van de integratie van duurzame ontwikkeling in het onderwijs van hogescholen en universiteiten in Nederland. Universiteit van Amsterdam, februari 2000.

8.

Weenen, H. van: ‘Towards a vision of a sustainable university.’ In: International Journal of Sustainability in Higher Education, Vol. 1, No, 1, 2000, pp. 20-34.

9.

Zie ref. 5.

10.

‘Duurzame Schoolgebouwen. Wat leren de Voorbeeldprojecten ons?’ Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV), NOVEM en Nationaal Dubo Centrum, 1999.

11.

Design Council: ‘Sustainable School.’, London, February 1998.

12.

Slavid, R.: Keener to be greener. In: the architect’s journal, 23 July 1998, pp. 46-47

13.

Educating Essex. AHMM’s sustainable school. In: the architect’s journal, 4 November 1999, pp. 28-37.

14.

Björkholm, Y., Lindqvust, M.: Ekologi som inspirerar. 12 miljöanpassade skolhus. AB Svensk Byggtjänst, Stockholm, 1998, pp. 146-158.

15.

Marchand, A.: Östratornskolan Lund. Een ecologisch aangepaste school. Lundafastigheter White arkitekter AB. Vertaald en gedeeltelijk samengevat. GOAC, Den Bosch, juni 1998.

16.

Östratornskolan, Lund. White Arkitekter. In: Arkitektur, 5-1998, pp. 44-50.

17.

http://www.devon-cc.gov.uk/agenda21/school/educ.html#future

18.

http://www.e-architect.com/pia/cote/earthd99/mckin.asp

19.

Adam Joseph Lewis Centre for Environmental Studies, Oberlin College, Ohio. In: Interiors. 20th Annual Interiors Awards Issue, January 1999. http://www.oberlin.edu/newserv/esc/escabout.html

20.

106th Congress, 1st Session, H.R. 3143 To establish The High Performance Schools Programme in the Department of Education and for other purposes. October 25, 1999. Bill introduced by Mr. Udall of Colorado and Mr. George Miller of California.

21.

Albuquerque’s Environmental Story. Educating For a Sustainable Community. Third Edition. http://www.cabq.gov/aes/

22.

Reay-McLeod, N.: Rural Environmental Eductaion Needs An Environment First: water tanks and mandala gardens at schools in the Eastern Cape. EDA Trust, January 1999. http://web.sn.apc.org/eda/Schools.html

23.

Greening schools is an educational bonus. Community-Driven Environmental Upgrading of Rural Schools - the “COMDEUS” Model. http://www.sn.apc.org/eda/Projects/Schools.html

Sheets I.

Titelblad Discussienota ‘Duurzame Basisschool’.

II.

Maquette van ontwikkelingsplan ‘De Sokkerwei’: Schoolgebouw Zuid-zijde.

III.

Ontwikkelingsplan ‘De Sokkerwei’

IV.

Maquette van ontwikkelingsplan ‘De Sokkerwei’: Algeheel overzicht.

V.

Titelblad Rapport ‘Tijd voor Duurzaamheid’.

VI.

Titelblad European Foundation - Book ‘Design for Sustainable Development’.

VII.

Titelblad Rapport ‘Duurzame Schoolgebouwen’.

VIII.

Voorbeeldproject Van Hall Instituut, Leeuwarden

IX.

Tekening Great Notley Elementary School, Essex, Engeland.

X.

‘Ostratornskolan’, Lund, Zweden.

XI.

Virtuele school, Devon, Engeland.

XII.

Mckinney elementary school, Verenigde Staten.

XIII.

Adam Joseph Lewis Centre for Environmental Studies, Oberlin College, Verenigde Staten.

XIV.

Albuquerque website, Verenigde Staten.

XV.

COMDEUS-project, Transkei, Zuid-Afrika.

XVI.

Ontwerp Sokkerwei web-site: ‘Building for Sustainability’