Duurzaamheidsonderzoek Religieus Erfgoed Deventer

Duurzaamheidsonderzoek Religieus Erfgoed Deventer Verduurzamingsmogelijkheden religieus erfgoed op basis van zes casestudies Definitieve versie v1.3 23.033.13.07.002 bd/kj

project 23.033: Subtitel: Opdrachtgevers:

Duurzaamheidsonderzoek Religieus Erfgoed Deventer Verduurzamingsmogelijkheden religieus erfgoed op basis van zes casestudies Gemeente Deventer t.a.v. Jorien Kranendijk Leeuwenbrug 85 Postbus 5000 7400 GC Deventer tel: 0570-69 35 85 [email protected]

Opdrachtnemer:

Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie, NIBE bv Bussummergrindweg 1B 1406 NZ Bussum (T) 035-6948233 (F) 035-6950042 (E) [email protected] website: www.nibe.org

document: versie: datum:

23.033.13.07.002 bd/kj Definitieve versie v1.3 08-08-2012

opdrachtleider:

Birgit Dulski

projectteam:

Michiel Haas Kamiel Jansen

© 2013 Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie, NIBE Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie. Zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie is het niet toegestaan om: a) een door het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie uitgebracht rapport geheel of gedeeltelijk te publiceren of op andere wijze openbaar te doen maken; b) een door het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie uitgebracht rapport geheel of gedeeltelijk te doen gebruiken ten behoeve van het instellen van claims, voor het voeren van gerechtelijke procedures en ten behoeve van reclame of vergelijkende reclame; c) de naam en/of het logo van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie, in welke verbinding dan ook, te gebruiken bij het openbaar maken van een deel of gedeelten van een door het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie uitgebracht rapport en/of voor een of meer van de sub. b. genoemde doeleinden. Het ter inzage geven van het rapport van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie aan direct belanghebbenden is toegestaan.

Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie

1. INHOUD 1. INHOUD ................................................................................................................................ 5 2. INLEIDING ............................................................................................................................. 9 3. OVERZICHT DUMO-ADVIEZEN VOOR ZES CASESTUDIES ................................................... 11 De Johannes Vianneykerk.............................................................................................................................. 11 DuMo-adviezen Johannes Vianneykerk:................................................................................................ 12 Dorpskerk in Diepenveen .............................................................................................................................. 12 Overzicht DuMo-adviezen Dorpskerk Diepenveen................................................................................ 13 Van Vlotenhof................................................................................................................................................ 14 Overzicht DuMo-adviezen Van Vlotenhof ............................................................................................. 14 Penninckshoek ............................................................................................................................................... 15 Overzicht DuMo-adviezen Penninckshuis ............................................................................................. 15 De Mariakerk ................................................................................................................................................. 16 Ichtuskerk in Colmschate .............................................................................................................................. 17 Overzicht DuMo-adviezen Ichtuskerk.................................................................................................... 18

4. MILIEUBESPARING DOOR GEDRAGSVERANDERINGEN ..................................................... 20 Temperatuur lager......................................................................................................................................... 20 Alleen ruimtes verwarmen die verwarmd hoeven te worden ...................................................................... 20 Computer gebruik.......................................................................................................................................... 20

5. DUMO-PROFIELEN ............................................................................................................. 21 Inleiding ......................................................................................................................................................... 21 DuMo-stippenkaart ....................................................................................................................................... 22

6. VAAK VOORKOMENDE SITUATIES ..................................................................................... 26 BIJLAGE 1:

PRESENTATIE NETWERKBIJEENKOMST RELIGIEUS ERFGOED (16 APRIL 2013) 36

BIJLAGE 2:

VERKENNING INGRIJPMOGELIJKHEDEN EN DUMO-ADVIEZEN 6 KERKEN ........ 45

DE JOHANNES VIANNEYKERK ................................................................................................... 45 Inleiding ......................................................................................................................................................... 45 Ervaringen van de gebruikers ........................................................................................................................ 47 Verkenning ingrijpmogelijkheden kerkzaal ................................................................................................... 47 Verkenning ruimten die aan de kerkzaal grenzen ......................................................................................... 52 Verkenning ingrijpmogelijkheden pastorie ................................................................................................... 53

23.033.13.07.002 bd/kj Duurzaamheidsonderzoek Religieus Erfgoed Deventer– Definitieve versie v1.3 – NIBE bv

5


Overzicht DuMo-adviezen Johannes Vianneykerk ........................................................................................ 56

DE DORPSKERK IN DIEPENVEEN............................................................................................... 57 Inleiding ......................................................................................................................................................... 57 Ervaringen van de gebruikers ........................................................................................................................ 60 Verkenning ingrijpmogelijkheden kerkzaal.................................................................................................... 61 Verkenning ingrijpmogelijkheden entreehal, predikantekamer en kelder ................................................... 63 De entreehal .......................................................................................................................................... 63 Predikantenkamer ................................................................................................................................. 63 De kelder met verwarmingsinstallatie ................................................................................................... 64 Verkenning ingrijpmogelijkheden eerste verdieping ..................................................................................... 64 Vergader ruimte/wachtruimte .............................................................................................................. 64 Archiefruimte ......................................................................................................................................... 66 Verkenning ingrijpmogelijkheden dakconstructie ......................................................................................... 66 Overzicht DuMo-adviezen Dorpskerk Diepenveen ........................................................................................ 67

DE VAN VLOTENHOF ................................................................................................................ 68 Inleiding ......................................................................................................................................................... 68 Ervaringen van de gebruikers ........................................................................................................................ 69 Verkenning ingrijpmogelijkheden entreehal ................................................................................................. 70 Verkenning ingrijpmogelijkheden grote zaal ................................................................................................. 71 Verkenning overige ruimten .......................................................................................................................... 76 Overzicht DuMo-adviezen Van Vlotenhof ..................................................................................................... 78 Kleinere ingrepen die op korte termijn interessant kunnen zijn: .......................................................... 78 Middelgrote ingrepen: ........................................................................................................................... 78 Grote ingrepen:...................................................................................................................................... 78

DE PENNINCKSHOEK ................................................................................................................ 79 Inleiding ......................................................................................................................................................... 79 Ervaringen van de gebruikers ........................................................................................................................ 84 Verkenning ingrijpmogelijkheden kerkzaal.................................................................................................... 85 De Hoofdentree ..................................................................................................................................... 88 De ruimte tussen Penninckshuis en de kerkzaal .................................................................................... 89 De kelder met verwarmingsinstallatie ................................................................................................... 90 Kantoorruimte aan de straatzijde (directiekamer) ................................................................................ 90 Verkenning ingrijpmogelijkheden bovenwoning ........................................................................................... 91 ste Kamers 1 verdieping de gang.............................................................................................................. 91 Gang ................................................................................................................................................... 92 Keuken ................................................................................................................................................... 93 Zolder ................................................................................................................................................... 93 Verkenning ingrijpmogelijkheden gemeentezaal (met het blauwe plafond) ................................................ 93

6



Verkenning ingrijpmogelijkheden zolder (boven de gemeentezaal) ............................................................. 94 Verkenning ingrijpmogelijkheden ruimtes achter de kerkzaal ...................................................................... 96 De (grote) vergader/kantoorruimte (catechisatiekamer) achter de kerkzaal ....................................... 96 De predikanteruimte ............................................................................................................................. 97 De gang .................................................................................................................................................. 98 Overzicht DuMo-adviezen Penninckshuis ..................................................................................................... 99

DE MARIAKERK ....................................................................................................................... 101 Inleiding ....................................................................................................................................................... 101 Ervaringen van de gebruikers ...................................................................................................................... 104 Verkenning ingrijpmogelijkheden begane grond ........................................................................................ 105 De entree ............................................................................................................................................. 105 De gevelopeningen .............................................................................................................................. 105 Verwarmingsinstallatie ........................................................................................................................ 107 Vloerisolatie ......................................................................................................................................... 108 Wandisolatie ........................................................................................................................................ 109 Verlichting............................................................................................................................................ 109 ste

Verkenning ingrijpmogelijkheden 1 verdieping ....................................................................................... 111 De gevelopeningen .............................................................................................................................. 111 Ruimtes compartimenteren ................................................................................................................ 111 Verkenning ingrijpmogelijkheden zolder/dak ............................................................................................. 112 Isoleren van het dak ............................................................................................................................ 112 Toekomstige mogelijkheden de energiemakelaar .............................................................................. 113 Overzicht DuMo-adviezen Mariakerk .......................................................................................................... 114

ICHTUSKERK IN COLMSCHATE ................................................................................................ 115 Inleiding ....................................................................................................................................................... 115 Ervaringen van de gebruikers ...................................................................................................................... 118 De kerkzaal .......................................................................................................................................... 118 De pastorie .......................................................................................................................................... 118 Overige ruimtes ................................................................................................................................... 119 Verkenning ingrijpmogelijkheden kerkzaal ................................................................................................. 120 Verwarmingssysteem .......................................................................................................................... 120 Gevelopeningen ................................................................................................................................... 120 Verlichting............................................................................................................................................ 121 Wand isolatie ....................................................................................................................................... 122 Dakisolatie ........................................................................................................................................... 123 Verkenning ingrijpmogelijkheden pastorie ................................................................................................. 123 Gevelopeningen ................................................................................................................................... 124 Warmte afgifte .................................................................................................................................... 124 Zolderverdieping pastorie ................................................................................................................... 125 Verkenning ingrijpmogelijkheden ruimtes tussen kerk en pastorie ............................................................ 126 Gevel openingen .................................................................................................................................. 126 Dakisolatie ........................................................................................................................................... 128


7


Overzicht DuMo-adviezen Ichtuskerk .......................................................................................................... 130 Kerkzaal ................................................................................................................................................ 130 De pastorie ........................................................................................................................................... 130 Overige ruimtes ................................................................................................................................... 130

BIJLAGE 3:

INVENTARISATIE FINANCIËLE STIMULERINGSREGELINGEN ........................... 131

Landelijke regelingen ................................................................................................................................... 131 Energie Investeringsaftrek (EIA)........................................................................................................... 131 Milieu Investeringsaftrek / Willekeurige afschrijvingen Milieu investeringen (MIA/Vamil) ................ 131 Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE) ................................................................................... 131 Green Deal ........................................................................................................................................... 131 Besluit Rijkssubsidiering Instandhouding Monumenten (Brim) .......................................................... 131 Restauratiefonds Hypotheek ............................................................................................................... 132

BIJLAGE 4:

IDEEËNVERZAMELING VERDUURZAMING KERKEN DEVENTER ...................... 133

BIJLAGE 5:

BIJLAGE 4: MO-COËFFICIËNTEN VAN DE ZES CASES ....................................... 146

Inleiding ............................................................................................................................................... 146 Aanraakbaarheid en bepaling Mo-coëfficiënt ..................................................................................... 146 Werkwijze van het waardenstellings-systeem volgens DuMo ............................................................ 146 Verzamelstaat bepaling Mo-coëfficiënt Vianneykerk .......................................................................... 147 Verzamelstaat bepaling Mo-coëfficiënt Dorpskerk Diepenveen ......................................................... 148 Verzamelstaat bepaling Mo-coëfficiënt Penninckshoek...................................................................... 150 Verzamelstaat bepaling Mo-coëfficiënt Mariakerk ............................................................................. 152 Verzamelstaat bepaling Mo-coëfficiënt Comschate ........................................................................... 153

8



2. INLEIDING De Gemeente Deventer beschikt over 20 kerkgebouwen die op dit moment de status van rijks- of gemeentelijk monument hebben. De ingrijpmogelijkheden bij deze waardevolle gebouwen zijn beperkt. Toch wil de gemeente ook bij deze bijzondere gebouwen haar verantwoordelijkheid nemen op het gebied van duurzaamheid. Bovendien zullen bij sommige kerken ingrepen nodig zijn om het comfort te verbeteren en de energiekosten te reduceren om leegstand te voorkomen. Daarom zoekt de gemeente naar een aanpak waarmee zowel de cultuurhistorische waarden van deze kerken behouden blijven, het comfort verbeterd kan worden en het energieverbruik gereduceerd wordt. Deze aanpak moet zowel geschikt zijn voor de herbestemming van kerken als ook voor kerkgebouwen die hun oorspronkelijke functie behouden. Aan het NIBE is gevraagd om een aanpak voor het verduurzamen van deze bijzondere gebouwen te schetsen. Deze aanpak moet in principe geschikt zijn voor alle monumentale kerken in Deventer, maar moet – uiteraard – ook rekening kunnen houden met de bijzonderheden van ieder individueel kerkgebouw. Het duurzaamheidsonderzoek maakt deel uit van een breder onderzoeksprogramma dat de gemeente coördineert voor religieus erfgoed. Andere onderzoeken binnen dit programma zijn onder meer gericht op de mogelijkheden voor herbestemming of het vinden van een passende nevenfunctie voor kerken en op de mogelijkheden voor een gemeentelijke website (en eventueel social media) voor religieus erfgoed. Om een indruk te krijgen van de verduurzamingsmogelijkheden voor de monumentale kerkgebouwen heeft het NIBE in opdracht van de gemeente Deventer de mogelijkheden voor duurzame ingrepen bij zes kerkgebouwen geïnventariseerd. Het betreft de volgende gebouwen:  De Johannes Vianneykerk  De Dorpskerk in Diepenveen  De Van Vlotenhof  De Penninckshoek  De Mariakerk  De Ichtuskerk in Colmschate

Foto’s van links naar rechts: Vianneykerk, Dorpskerk Diepenveen, Van Vlotenhof

Foto’s van links naar rechts: Penninckshoek, Mariakerk, Colmschate Behalve de Van Vlotenhof en de Ichtuskerk in Comschate zijn alle onderzochte kerkgebouwen beschermde Rijksmonumenten, waardoor de ingrijpmogelijkheden beperkter zijn dan bij gangbare renovatieprojecten. De resultaten van deze verkenning zijn voor ieder gebouw vastgelegd in een verslag – zie hst 2 en Bijlage 2. Uit de verkenning blijkt dat er een flinke energiebesparing haalbaar is, ook bij de monumentale kerkgebouwen. Sommige ingrepen zijn arbeidsintensief en moeten bij deze kwetsbare gebouwen met extra zorgvuldigheid worden uitgevoerd. Het betreft dan onder meer de dak-/gewelfisolatie, bijvoorbeeld bij de Dorpskerk in Diepenveen en de Mariakerk, en de vloerisolatie (eventueel in


9


combinatie met vloerverwarming) bijvoorbeeld bij de Johannes Vianneykerk en de Mariakerk. Voor de uitvoering van deze maatregelen zullen de beheerders rekening houden met onderhoudsplannen. In de huidige situatie zijn er in veel kerken verouderde installaties en wordt er vaak gebruik gemaakt van hoog temperatuur luchtverwarming. Dit was ook bij verschillende van de bezochte kerken in Deventer het geval, bijvoorbeeld in de Dorpskerk in Diepenveen, de Johannes Vianneykerk en het Penninckshoek. Het vervangen van dergelijke verwarmingsinstallaties door warmtepompen, wkk-installaties, wko of collectieve systemen is ingrijpend, maar kan wel tot flinke energiebesparing en comfortverbeteringen leiden. Ook zijn er maatregelen die op korte termijn goed haalbaar zijn. Voorbeelden zijn het aanbrengen/verbeteren van dakisolatie, bijvoorbeeld bij de Johannes Vianneykerk, de Dorpskerk in Diepenveen, van Vlotenhof, de Penninckshoek, de Mariakerk en de Ichtuskerk in Colmschate. Andere voorbeelden zijn het plaatsen van tochtportalen (bijvoorbeeld bij de Mariakerk) en het plaatsen van PV-panelen op daken die vanaf de straat niet zichtbaar zijn, bijvoorbeeld bij de van Vlotenhof en de Ichtuskerk in Colmschate. Daarnaast verdient een energiezuinig verlichtingssysteem aandacht. Ook het gedrag en de inrichting van de ruimten door huurders kan tot energiebesparing leiden. Denk hierbij aan het aanpassen van de binnentemperatuur of ruimtes gedeeltelijk niet verwarmen. Om de bereikte ambities op gebouwniveau meetbaar en daarmee communiceerbaar te maken is gekozen voor een beoordeling van de uitgangssituatie en de te bereiken ambitie middels het DuMo-rekenmodel. Het grote voordeel ten opzichte van andere rekenmodellen (bijv. BREEAM, GPR, LEED, …) die de duurzaamheidsambities van gebouwen beoordelen, bestaat erin dat naast de duurzaamheidsprestatie ook het behoud van cultuurhistorische waarden wordt beoordeeld. Beide prestaties worden tegen elkaar afgewogen. Doordat al talrijke historische gebouwen in Nederland met deze systematiek zijn beoordeeld, wordt hiermee ook een beeld verkregen hoe de gebouwen zich verhouden ten opzichte van andere historische gebouwen in Nederland. Deze verhoudingen worden weergegeven in de ‘DuMo-stippenkaarten’, waar op dit moment 40 projecten zijn opgenomen. Dit zijn uitsluitend projecten waar het NIBE bij het advies en/of bij de berekening van het DuMo-profiel betrokken is geweest. In hoofdstuk 5 en Bijlage 5 is er een omschrijving en uitleg gegeven voor de Beoordelingsmethodiek van het DuMo-Profiel. Naast de genoemde maatregelen in deze rapportage, zijn er ook innovatieve en minder gangbare duurzaamheidsmaatregelen mogelijk. Deze maatregelen zijn omschreven in Bijlage 3. Duurzame ingrepen bij historische gebouwen vragen om maatwerk, en toch kunnen er op basis van de zes onderzochte gebouwen voorzichtige conclusies worden getrokken die ook van toepassing zijn voor de overige gebouwenOp basis van de zes onderzochte gebouwen worden in hoofdstuk 6 de ‘vaak voorkomende situaties’ en mogelijke oplossingen beschreven. Het betreft hierbij situaties die in één of meerdere gebouwen werden aangetroffen én waarvan verwacht wordt, dat deze situaties ook op andere kerkgebouwen van toepassing zijn. Naast de energie en de milieuwinst zijn er ook nog andere voordelen van de ingrepen.  Comfortverbetering: Er zijn verschillende maatregelen die naast energiebesparing ook voor comfortverbetering zorgen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan vloerverwarming, die voor warme voeten zorgt met als gevolg een behagelijker gevoel bij een lagere temperatuur. Daarnaast worden in kerken vaak de hevige luchtstromen, grote temperatuurschommelingen en tocht gezien als onbehaaglijk. Door diverse verduurzamingsmaatregelen kunnen deze situaties worden voorholpen.  Gezondheid: Door minder luchtstromingen en stofvormingen ontstaat een gezonder binnenklimaat.  Beter voor het historische interieur: Door minder temperatuurschommelingen, en als gevolg ook minder schommelingen in de relatieve luchtvochtigheid, krijgen ook interieur onderdelen zoals kunstwerken en het orgel minder te verduren waardoor ze minder onderhoud behoeven.  De gebouwen kunnen als educatief voorbeeld dienen voor duurzaamheidsmaatregelen bij monumenten. Dit is met name interessant voor gebouwen met een publieke functie, zoals kerken – ook zijn de nevenfuncties vaak toegankelijk voor het publiek (concerten, exposities, voorstellingen, etc) en groepen (vergaderruimten, kinderopvang/bso, etc)

10



3. OVERZICHT DUMO-ADVIEZEN VOOR ZES CASESTUDIES In dit hoofdstuk is een overzicht van de DuMo-adviezen voor de zes casestudies opgenomen. Voor de uitgebreide verslagen van de bezoeken en de inventarisatie van de ingrijpmogelijkheden verwijzen wij naar Bijlage 2.

De Johannes Vianneykerk De Johannes Vianneykerk is sinds 1999 een beschermd Rijksmonument en werd in 1927-1929 gebouwd naar een ontwerp van architect Martijn Roebbers. Kenmerkend voor de kerk is onder meer de overzichtelijke plattegrond, een vervolg van de liturgische vernieuwingsgedachte uit de jaren ’20 van de vorige eeuw. Latere wijzigingen zijn onder meer het naar voren plaatsen van het altaar op het presbyterium/priesterkoor (in de jaren ’60) en het verwijderen van de voorste en achterste rijen banken in de kerkzaal. In de kerkzaal waren oorspronkelijk 800 zitplaatsen. De Vianneykerk is een driebeukige basiliek, maar heeft de ruimtewerking van een centraalbouw. Het zadeldak is gedekt met leien. De massieve gemetselde gevels hebben zijn ongeïsoleerd. Ook het dak en de begane grondvloer zijn ongeïsoleerd. De kerk wordt in de huidige situatie verwarmd middels hete luchtverwarming (uit 1978).In de huidige situatie zijn er 600 zitplaatsen, maar wordt tijdens de eredienst slechts een klein gedeelte hiervan daadwerkelijk gebruikt. Het aantal kerkbezoekers is, zoals in veel Nederlandse kerken, sterk terug gelopen. In het duurzaamheidsonderzoek is ook het naast de kerk gelegen pastoriegebouw mee genomen, dat uit 1929 dateert. Het pastoriegebouw geniet geen bescherming als monument. In de omgeving van de Vianneykerk bevindt zich vooral woningbouw (een- en tweelaags met kap). Direct achter de kerk is de Basisschool De Windroos gelegen.

Op de foto de voorgevel van de Johannes Vianneykerk aan de Rielerstraat.


11


DuMo-adviezen Johannes Vianneykerk: Kerk:  Vanuit duurzaamheid verdient een nevenfunctie met een gelijkmatig gebruik de voorkeur (bijvoorbeeld cursusruimte, regelmatige maatschappelijke activiteiten, exposities e.d.). Een functie met pieken en dalen in het gebruik (evenementen, repetitieruimte voor orkest, oefenruimte voor toneelgroepen e.d.) vraagt om een verwarmingssysteem dat snel reageert (zoals luchtverwarming) – dit kost veel energie. Een gelijkmatige energievraag leidt over het algemeen tot een lager energieverbruik.  Goed sluitende voorzetramen (i.v.m. vandalismerisico kunststof of veiligheidsglas) bij de glas-in-lood ramen in de kerkzaal, zodat minder warmte via de ramen verloren gaat.  Isolatie begane grondvloer onder de banken (in de zwart omlijste vakken) in de kerkzaal in combinatie met vloerverwarming.  Isolatie dak aan de binnenkant (te combineren met de geplande restauratie van het dak). Alternatief: isolatie op het tongewelf. De ruimte tussen gewelf en kap wordt dan beschouwd als aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR).  De ketel is verouderd (uit 1978) en vanuit duurzaamheid is het wenselijk om de ketel te vervangen door een nieuwe effectievere warmteopwekkingsinstallatie. Vanuit duurzaamheid gaat de voorkeur uit naar lokale duurzame warmteopwekking (warmtepomp en wko, eventueel aangevuld door zonnewarmte).  Laag-temperatuur-verwarmingsysteem (ltv). Bij voorkeur vloerverwarming als basisverwarming onder de banken, afhankelijk van een toekomstige nevenfunctie eventueel aangevuld door verwarmde meubels.  Energiezuinige verlichting: LED-verlichting en daglichtsensoren, afhankelijk van de toekomstige nevenfunctie ook aanwezigheidsdetectie en veegschakeling.  Isolatie zoldervloer boven de winterkapel naast de kerkzaal.  Vloerverwarming in de winterkapel naast de kerkzaal.  Controle op asbest in het plafond van de ruimte met de biechtstoelen.

Pastorie:     

Serre in gebruik nemen als aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR). Tochtstrippen bij de ramen. Achterzetramen (reversibel). Isoleren begane grondvloer, bij voorkeur ook vloerverwarming. Gescheiden verwarmingssysteem van de kerk. Met bij voorkeur duurzame energie opwekking doormiddel van, een lucht/water warmtepomp, of een warmtepomp in combinatie met de zonneboiler of koudewarmteopslag uit de bodem. Een iets minder duurzaam alternatief, maar wel een verbetering t.o.v. een oude cv-ketel, is een energiezuinige HR-107 ketel.  Radiatorfolie (op de muur) of nieuwe effectievere radiatoren (indien niet gekozen wordt voor vloerverwarming).  Een zonneboiler op het zuidwestelijk georiënteerde dak van de pastorie (kan eventueel zodanig worden uitgevoerd dat deze niet zichtbaar is vanaf de straatzijde).  Isoleren zoldervloer, dak wordt aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR).

Dorpskerk in Diepenveen De oorspronkelijke Dorpskerk uit Diepenveen is gebouwd tussen 1408 en 1411 en is opgezet als kloosterkerk. In de loop der jaren is de kerk diverse malen uitgebreid, rond 1452 verbleven er minstens 100 zusters. Tijdens de tachtigjarige oorlog (1568-1648) is het klooster verwoest, maar de kerk is gedeeltelijk bespaard gebleven. De kerk werd daarna in dienst genomen door de hervormde gemeente en in 1720 gerestaureerd en verkleind. De laatste restauratie dateert uit 1968. In de huidige vorm is de kerk enkele traveeën ingekort en verlaagd ten opzichte van haar oorspronkelijke vorm. In de huidige vorm is de kerk een eenbeukig bakstenen gebouw, met een westelijk georiënteerde topgevel met hierin ook de hoofdentree. De driezijdige koorsluiting is oostelijk georiënteerd. De kerk heeft eenmaal versneden bakstenen steunberen en is voorzien van rondboogvensters in plaats van de vroegere spitsboogvensters, waarvan de sporen nog zichtbaar zijn. De kerk heeft op de westergevel een geveltorentje met houten lantaarn en koepelvormige bekroning. In het geveltorentje is de klokstoel incl. klok met een diameter van 99,5 cm uit 1692. De overige traveeën zijn overwelfd met kruisribgewelven, deze zijn waarschijnlijk afkomstig uit de renovatie van 1720. De ribben ontspringen op nauwelijks geprofileerde kraagstenen.

12



In de kerk is elke zondag een eredienst, die wordt bezocht door 60 tot 110 bezoekers. In de kerkzaal is ruimte voor maximaal 250 bezoekers, dit wordt echter alleen gehaald bij speciale diensten of wanneer de kerk verhuurd wordt voor trouwerijen, begrafenissen, concerten of andere evenementen. De kerk wordt circa 30 keer per jaar verhuurd voor evenementen.

Op de foto de dorpskerk uit Diepenveen.

Overzicht DuMo-adviezen Dorpskerk Diepenveen  Vanuit duurzaamheid verdient een nevenfunctie met een gelijkmatig gebruik de voorkeur (bijvoorbeeld cursusruimte, regelmatige maatschappelijke activiteiten, exposities e.d.). Een functie met pieken en dalen in het gebruik (evenementen, repetitieruimte voor orkest, oefenruimte voor toneelgroepen e.d.) vraagt om een verwarmingsysteem dat snel reageert (zoals luchtverwarming) – dit kost veel energie. Een gelijkmatige energievraag leidt over het algemeen tot een lager energieverbruik.  Isolatie begane grondvloer in combinatie met vloerverwarming.  Het verwarmingssysteem is verouderd en bij een nieuw intensiever gebruik van de Dorpskerk is vanuit duurzaamheid wenselijk om de ketel te vervangen door een nieuwe effectievere warmteopwekkingsinstallatie. Vanuit duurzaamheid gaat de voorkeur uit naar lokale duurzame warmteopwekking (bio-wkk of warmtepomp en wko).  Voor de financiering kan het interessant zijn om gebruik te maken van een EnergyServiceCompany (ESCO). Bij een ESCO constructie investeert een investeringsmaatschappij in een nieuw duurzaam verwarmingssysteem en profiteert daarna een tijd mee op de lagere energierekening. Een kanttekening hierbij is dat een ESCO alleen investeert indien er een garantie is op voldoende gebruik in de toekomst.  Laag-temperatuur-verwarmingsysteem (ltv). Bij voorkeur vloerverwarming als basisverwarming, of verwarmde (kerk)meubels.  Gloeilampen vervangen voor energiezuinige LED-verlichting  De entreehal gebruiken als tochtportaal (aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR) en deze ruimte dus niet veranderen.  Isoleren van de dakconstructie, of het gewelf.  Tochtborstels en kierdichting aan brengen bij de schuiframen, en deuren.


13


Van Vlotenhof De Van Vlotenhof is een kerkgebouw dat in de jaren ’50 voor de Protestantse Gemeente Deventer is gebouwd. Het gebouw is nog steeds in bezit van de Protestantse Gemeente Deventer maar er is sinds september 2012 geen sprake meer van een kerkelijke functie. Tegenwoordig wordt de kerk voornamelijk gebruikt als wijkcentrum. De Protestantse Gemeente verhuurt de kerk hiervoor aan een beheerder/exploitant die zelf de afspraken regelt met diverse groepen die van het gebouw gebruik maken. Het gebouw is in goede bouwkundige staat en wordt goed onderhouden. De Van Vlotenhof is geen beschermd monument. Wel is het een goede representant van een Wederopbouwkerk en het gebouw beschikt nog over diverse authentieke elementen. In de omgeving van de Van Vlotenhof bevinden zich woningen (laagbouw), winkels en een school.

Op de foto de voorgevel van de Van Vlotenhof aan de Johannes van Vlotenlaan.

Overzicht DuMo-adviezen Van Vlotenhof De beheerder/exploitant geeft aan geen grote investeringen te willen doen voor energiebesparende maatregelen. Wel zijn er via enkele kleine ingrepen al besparingen mogelijk zonder grote investeringen. Hieronder een overzicht van de geadviseerde maatregelen, waarbij een onderscheid is gemakt in kleine, middelgrote en grote ingrepen.

Kleinere ingrepen die op korte termijn interessant kunnen zijn:      

Radiatorknoppen, die alleen door de beheerder te bedienen zijn Radiatorfolie op de muren achter de radiatoren in de grote zaal Installatie waterzijdig inregelen Isoleren zoldervloer (zolder boven entreehal) Lange gordijnen, die in de kerkzaal voor de radiatoren hangen, inkorten Zwaar isolerend gordijn ophangen tussen gang en entreehal

Middelgrote ingrepen:  LED-verlichting, bij voorkeur in combinatie met daglichtsensoren  Vaste scheiding tussen gang en entreehal  PV-panelen op het dak (let op: afstemming met gemeentelijk beleid voor de toepassing van zonnepanelen!)

Grote ingrepen:  Verbetering vloerisolatie en aanbrengen vloerverwarming in de grote zaal  Spouwmuurisolatie of gevelisolatie aan de binnenkant, middels voorzetwanden

14



Penninckshoek De kerk Penninckshoek bestaat in de huidige toestand uit een samenvoeging van meerdere gebouwen. Het oudste gebouw is het gedeelte aan De Brink en is gebouwd omstreeks 1588 in opdracht van de handelaar Herman Penninck. Het ontwerp van de gevel had als doel om te pronken met zijn geletterdheid en rijkdom. De gevel is rijkelijk gedecoreerd en is één van de beste voorbeelden van de renaissance in Deventer en Nederland. De 6 beelden boven de toegangsdeur stellen de 6 deugden voor (geloof, hoop, liefde, voorzichtigheid, kracht en gematigdheid), daarnaast is het familiewapen met de tekst: "ALST GODT BEHAGET BETER BENYT ALS BECLAGET" in de gevel terug te vinden. In 1881 is was het gebouw dusdanig vervallen dat het gesloopt is, alleen de gevel is herbouwd. Achter de gevel heeft toentertijd de Doopsgezinde gemeente een nieuwe kerk en dienstgebouw laten bouwen. De architect van de achterliggende kerk was Tjeerd Egberts Kuipers. Door het ontwerp van de achterliggende kerk sober te houden is er een balans gezocht met de rijke renaissancegevel. De kerk is nog steeds in gebruik door de Doopsgezinde Remonstrantse Kerk. Het dienstgebouw wordt nu verhuurd aan een tijdelijk bewoner. Van de overige ruimtes is de planning om in de toekomst te verhuren als kantoor ruimtes aan bijvoorbeeld de VVV. De kerk bestaat uit een ensemble van meerdere historische gebouwen.

Foto’s van de gevel en het interieur.

Overzicht DuMo-adviezen Penninckshuis  Vanuit duurzaamheid verdient een nevenfunctie met een gelijkmatig gebruik de voorkeur (bijvoorbeeld cursusruimte, regelmatige maatschappelijke activiteiten, exposities e.d.). Een functie met pieken en dalen in het gebruik (evenementen, repetitieruimte voor orkest, oefenruimte voor toneelgroepen e.d.) vraagt om een verwarmingssysteem dat snel reageert (zoals luchtverwarming) – dit kost veel energie. Een gelijkmatige energievraag leidt over het algemeen tot een lager energieverbruik.  De vier verschillende verwarmingssystemen terugbrengen naar minder systemen. Doordat er meerder verwarmingssystemen in het gebouw zitten is het lastig om deze allemaal juist te beheren en in testellen. Daarom kan het handig zijn om één collectief systeem te installeren. Het voordeel hiervan is dat een grote collectieve installatie vaak een beter rendement heeft, en dat bij de keuze hiervan ook meteen voor een duurzaam verwarmingssysteem gekozen kan worden. Vanuit duurzaamheid gaat de voorkeur uit naar lokale duurzame warmteopwekking (bio-wkk of warmtepomp en wko). Het nadeel van één systeem is dat de leidingafstanden langer worden, hierdoor is het verstandig om een centrale locatie te kiezen voor het collectieve systeem. Hierbij zou de voorkeur uitgaan voor in de kelder, hier is voldoende ruimte voor een installatie en de kelder ligt centraal in het gebouw. Wel is handig om de leidingen goed te isoleren. Om teveel leidingwerk te voorkomen, kan er voor gekozen worden om de ruimtes achter de kerk uit te voeren met een individueel verwarmingssysteem.  Warmteterugwinning uit de zolder in de zomersituatie en deze in de winter gebruiken als aanvulling voor de verwarming van verschillende ruimten.  Alternatief: Het BAOPT systeem als luchtverwarmingssysteem.  Op de lange termijn: Warmte en koude uitwisselen met gebouwen uit de omgeving, zoals de horecafuncties in de buurt die vaak met een warmte overschot zitten. Dit warmte overschot kan prima gebruikt worden als basis voor een warmtepomp.  Voor de financiering gebruik maken van een EnergyServiceCompany (ESCO). Bij een ESCO constructie investeert een investeringsmaatschappij in een nieuw duurzaam verwarmingssysteem en profiteert daarna een tijd mee op de lagere


15


    

energierekening. Een kanttekening hierbij is dat een ESCO alleen investeert indien er een garantie is op voldoende gebruik in de toekomst. Gloeilampen en spaarlampen vervangen voor energiezuinige LED-verlichting Isoleren van de dakconstructie, of boven het plafond Tochtborstels en kierdichting aan brengen bij de ramen en deuren. Radiatorfolie toepassen op de radiatoren die er geschikt voor zijn, of op de muur achter de radiatoren. Door slim te compartimenteren kan er veel energie worden bespaard. Er zijn verschillende ruimtes die niet worden gebruikt als verblijfsruimte waardoor het niet noodzakelijk ze te klimatiseren. Het kan veel energie besparen om deze ruimtes te beschouwen als aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR) en ze minimaal te klimatiseren. In de bijlage is er een plattegrond met ruimtes die beschouwd kunnen worden als AOR.

De Mariakerk De Mariakerk (ook wel Onze-Lieve-Vrouwekerk genoemd) is gelegen in het hart van Deventer en gebouwd als parochiekerk en dus bedoeld voor de burgerij. De Mariakerk is verstrengeld in de Lebuinuskerk (kapittelkerk), het onvoltooide westwerk van de Lebuinuskerk bevindt zich gedeeltelijk in de zuiderzijbeuk van de Mariakerk. De vergaande verstrengeling tussen de twee kerken is, voor Nederlandse bergrippen uniek. De Mariakerk is gebouwd aan het eind van de dertiende eeuw, als een driebeukige kerk tegen de Lebuinuskerk aan. In 1578 werd Deventer belegerd en veroverd door Renneberg, die Deventer reformeerde. Door de reformatie werden er kerken overbodig. Daarom werd al in 1591 de Mariakerk definitief aan de eredienst onttrokken. Van het oorspronkelijke middenschip is het dak gesloopt in de zestiende eeuw. Deze ruimte wordt nu gebruikt als binnenplaats. De noordelijke zijbeuk is afgebroken in 1612, waarna in 1623 de Hofstraat is aangelegd en er huizen tegen het oude middenschip zijn gebouwd. De zuiderzijbeuk is in 1647 als arsenaal in gebruik genomen en wordt in de huidige staat gebruikt als bijeenkomstruimte (evenementen en horeca). Na 1955 is de ruimte een tijdje in gebruik geweest als opslagruimte van de brandweer, daarna als opslagplaats en tenslotte stond het overdekte gedeelte lange tijd leeg. Het complex is nu in eigendom van het NV Bergkwartier en wordt verhuurd als horeca/evenementenhal. Van de Sacramentskapel werden twee huizen gemaakt. In 1891 brandde een gedeelte van de voormalige Sacramentskapel af en werd het pandje gebouwd dat nu aan de straatzijde tegen het schip aan staat. Tijdens ons bezoek hebben we alleen de zuidelijke zijbeuk bezocht, het DuMo-advies gaat dan ook enkel over de zuidelijke zijbeuk.

Foto’s van de zuidgevel van de Mariakerk. Deze gevel grenst aan het plein: “het grote kerkhof”.

16



 Vanuit duurzaamheid verdient een functie met een gelijkmatig gebruik de voorkeur (bijvoorbeeld cursusruimte, regelmatige maatschappelijke activiteiten, museum, exposities e.d.). Een functie met pieken en dalen in het gebruik (evenementen, repetitieruimte voor orkest, oefenruimte voor toneelgroepen e.d.) vraagt om een verwarmingssysteem dat snel reageert (zoals luchtverwarming) – dit kost veel energie. Een gelijkmatige energievraag leidt over het algemeen tot een lager energieverbruik.  Warmteopwekking: Vanuit duurzaamheid gaat de voorkeur uit naar lokale duurzame warmteopwekking (bio-wkk of warmtepomp en wko). Ook kan er aan gedacht worden om een lucht/water warmtepomp te gebruiken die gebruik maakt van de restwarmte van de koelingsinstallaties.  Warmteafgifte: Vloerverwarming, of de huidige plafondradiatoren voorzien van warmte reflecterende folie.  Gloeilampen en spaarlampen vervangen voor energiezuinige LED-verlichting.  Isoleren van de vloer  Isoleren van de dakconstructie (bij voorkeur aan de buitenkant), of boven het plafond isoleren. De zolder wordt dan beschouwd als aangrenzend onverwarmde ruimte (AOR) en kan dan niet worden gebruikt als verblijfsruimte.  Tochtborstels en kierdichting nalopen van de ramen op de eerste verdieping en het tochtportaal.  Op de eerste verdieping en zolder de ramen vervangen voor isolerende beglazing  Indien voor een lucht verwarmingssysteem wordt gekozen kan voor het BAOPT systeem gekozen worden. De ervaringen bij projecten waar dit systeem is toegepast laten zien dat er energiebesparing en comfortverbeteringen bereikt kunnen worden. Mede vanwege het innovatieve karakter van dit systeem is nauw overleg met de Nederlandse leverancier, een installatiedeskundige en bouwfysicus onmisbaar in de voorbereidingsfase.  Op de lange termijn: Warmte en koude uitwisselen met gebouwen uit de omgeving, zoals de horecafuncties in de buurt die vaak met een warmte overschot zitten. Dit warmte overschot kan prima gebruikt worden als basis voor een warmtepomp.  Een warmtepompsysteem met als bron het rivierwater van de IJsel kan ook worden toegepast. De Mariakerk ligt rond de 80 meter van de IJsel vandaan, en valt daarmee ruim binnen het gebied waarbij een collectief koel en verwarmingssysteem met als bron rivierwater interessant kan zijn.  Voor de financiering eventueel gebruik maken van een Energy Service Company (ESCO).

Ichtuskerk in Colmschate De Ichtuskerk is gelegen in een landelijke omgeving. De kerk is gebouwd als protestantse kerk en is dat altijd gebleven. Op 8 maart 1938 verlenen B&W van Diepenveen toestemming tot de bouw van de Ichtuskerk. De kerk werd gebouwd ter vervanging van de oude kerk, die in 1844 werd gebouwd. De er naastgelegen pastorie dateert uit 1910. In de jaren ’90 zijn de kerk en de pastorie met elkaar verenigd.


17


Foto’s van de voorgevel van de Ichtuskerk.

Overzicht DuMo-adviezen Ichtuskerk Kerkzaal       

Vervangen van het verwarmingssysteem, indien deze aan vervanging toe zijn. Vanuit duurzaamheid gaat de voorkeur uit naar lokale duurzame warmteopwekking (bio-wkk of warmtepomp en wko). Ook kan er overwogen worden om een lucht/water warmtepomp te kiezen, waarmee er ook energiezuinig gekoeld kan worden. Voor de financiering gebruik maken van een EnergyServiceCompany (ESCO). Gloeilampen, halogeen, TL en spaarlampen vervangen voor energiezuinige LED-verlichting. Dit kan ook door middel van het leasen van licht, zie hiervoor: www.lighting.philips.nl/nl_nl/projects/rau.wpd Isoleren van de vloer, indien de vloerverwarming opnieuw moet worden aangebracht. Isoleren van de dakconstructie d.m.v. warmdakconstructie. Tochtborstels en kierdichting nalopen van alle ramen en deuren. Achterzetbeglazing toepassen, een alternatief is het toepassen van isolerende gordijnen.

De pastorie       

Vervangen van het verwarmingssysteem, indien deze aan vervanging toe zijn. Vanuit duurzaamheid gaat de voorkeur uit naar lokale duurzame warmteopwekking (bio-wkk of warmtepomp en wko). Ook kan er overwogen worden om een lucht/water warmtepomp te kiezen. (wordt er gekoeld?). Gebruik maken van een EnergyServiceCompany (ESCO). Gloeilampen, spaarlampen en TL-bakken vervangen voor energiezuinige LED-verlichting. Dit kan ook door middel van het leasen van licht, zie hiervoor: www.lighting.philips.nl/nl_nl/projects/rau.wpd Toepassen van achterzetbeglazing isolerende gordijnen? Tochtborstels en kierdichting nalopen van alle ramen en deuren. Pv-panelen op het platte dak. Of een energiedak (waarbij er warmte en elektriciteit wordt opgewekt. Toepassen van vegetatiedak voor de koeling

Overige ruimtes

18



    

Gloeilampen, spaarlampen en TL-bakken vervangen voor energiezuinige LED-verlichting. Dit kan ook door middel van het leasen van licht, zie hiervoor: www.lighting.philips.nl/nl_nl/projects/rau.wpd Achterzetbeglazing toepassen, een alternatief is het toepassen van isolerende gordijnen. Dubbelglas vervangen voor HR++ glas indien het glas kapot gaat. Tochtborstels en kierdichting nalopen van de ramen, deuren en het tochtportaal. Aanvullende Pv-panelen op de zuidelijk georiënteerde daken.


19


4. MILIEUBESPARING DOOR GEDRAGSVERANDERINGEN In dit hoofdstuk worden suggesties genoemd waarmee energie bespaard kan worden doormiddel van gedragsverandering.

Temperatuur lager Ongeveer 40% van de gebruikte energie van een gebouw gaat op aan verwarming. Door deze met 1 graad te verlagen wordt er gemiddeld 7% in energie bespaard, dit kan dus veel energie op leveren. Het is dus aan te bevelen om te onderzoeken of een lagere basistemperatuur mogelijk is in tijden dat de kerk niet gebruikt wordt als verblijfsruimte. In de bezochte kerken varieert de basistemperatuur tussen 10 en 15 graden. Reden voor de gekozen basistemperatuur is volgens de beheerders de gevoeligheid van het orgel voor schommelingen in de relatieve luchtvochtigheid (als gevolg van temperatuurschommelingen).

Alleen ruimtes verwarmen die verwarmd hoeven te worden Niet alle ruimten hoeven evenveel verwarmd te worden. Door de radiatoren van gangen af te sluiten indien die niet gebruikt worden als verblijfruimte, kan energie worden bespaard. Daarnaast is het belangrijk om ook de binnendeuren tussen deze aangrenzend onverwarmde ruimten en de verblijfsruimten te sluiten om zo onnodige warmteverliezen te voorkomen. Deuren sluiten kan handmatig gebeuren, maar er kan ook gekozen worden om deuren die vaak onnodig open staan te voorzien van deurdrangers.

Computer gebruik In een toekomstige toepassing kan het verbruik van computers een behoorlijke rol spelen op het energieverbruik. ICT op de werkplaats (decentrale ICT) is ongeveer 7% van het totale energieverbruik van een gebouw. (Bron: SenterNovem) Met ICT op de werkplaats worden PC, laptop en communicatie middelen bedoeld. Op deze onderdelen valt erdoor gedragsverandering veel te besparen.        

20

Onderdelen waar op gelet kan worden: Standbystand aanzetten, en tijd waarop hij op standby gaat verkorten. Uitzetten van de computer Uitzetten van het beeldscherm Laptop gebruiken i.p.v. van PC waar mogelijk. Verwijderen van de screensaver Donkerder maken van het scherm Computer en randapparatuur op standbykiller



5. DUMO-PROFIELEN Voor de zes casestudies is vervolgens met behulp van ‘DuMo-rekenmodel’ het zogenaamde ‘DuMo-profiel’ berekend. In het DuMo-profiel wordt de combinatie van enerzijds het behoud van cultuurhistorische waarden en anderzijds de verbetering van de duurzaamheidsprestatie mee gewogen. Doel van het DuMo-profiel is ook monumenten te kunnen beoordelen op hun duurzaamheid. Dat er met monumenten anders moet worden omgegaan in de duurzaamheiddiscussie is daarbij duidelijk. Een oud gebouw met een wel of niet beschermde status als monument, met steens muren met aan de binnenzijde betengeling, tochtige schuiframen en getrokken enkelglas, is niet op een zelfde manier te beoordelen als een oud, niet monumentaal pand waar men veelal probleemloos isolatiemaatregelen kan treffen, die weliswaar ten koste gaan van de oorspronkelijke opzet van het pand, maar die de duurzaamheid aanzienlijk kunnen verhogen. En het zal ook duidelijk zijn dat de mate van ingrijpen voor de duurzaamheid afhankelijk is van de mate van aanraakbaarheid van het monument.

Inleiding Het DuMo-profiel is de samenstelling van de Du-index en de Mo-coëfficiënt. De Du-index geeft aan welke prestatie het betreffende gebouw bereikt m.b.t. duurzaamheid. Met de Mo-coëfficiënt wordt aangegeven hoe groot de ingrijpmogelijkheden in het gebouw zijn. Wordt de Du-index door nieuwe ingrepen hoger, dan verbeterd de duurzaamheidsprestatie. Wordt de Mo-coëfficiënt hoger, dan worden cultuurhistorische waarden herstelt. Een afname van de Mo-coëfficiënt betekent, dat er cultuurhistorische waarden verloren zijn gegaan. De ervaring leert dat in de meeste gevallen de Du-index stijgt, terwijl de Mo-coëfficiënt niet veranderd door de ingrepen. Dit betekent dus dat de duurzaamheidsprestatie verbetert, zonder dat de ingrepen tot een verlies van cultuurhistorische waarden leiden. Er zijn ook al enkele projecten gerealiseerd waarbij cultuurhistorische waarden in ere zijn hersteld én de duurzaamheidsprestatie werd verbeterd. Deze projecten scoren doorgaans hoog in het DuMo-rekenmodel.

Uitgangspunt van het DuMo-rekenmodel is een aansluiting bij de GreenCalc+ systematiek. Dat betekent bij de huidige labeling dat een serieus opgeknapt monument een standaardwaarde met een D-label zou moeten kunnen halen. Een D-label betekent in GreenCalc+ een Milieu Index Gebouw (MIG) tussen de 163 en 197, gemiddeld komt dat op een Milieu Index Gebouw van 180. Omdat een met de duurzame monumentensystematiek berekende eindscore geen Milieu Index Gebouw is, maar een geheel andere opbouw heeft, bepaald door de aanraakbaarheid van het monument en de duurzaamheid samen, spreken we bij monumenten over een DuMo-profiel.

Bovenstaande uitgangspunten van het monument betekenen dat een monument met een A-status van aanraakbaarheid, slechts weinig ingrepen kan verdragen, maar ook een dienovereenkomstige geringere duurzaamheidinspanning hoeft te leveren om toch


21


op de gevraagde 180 uit te komen. In de praktijk betekent dit, dat de topmonumenten met een aanraakbaarheidscategorie A en een Mo-coëfficiënt van 2-3 een duurzaamheidinspanning moeten verrichten met een Du-index van 60-90. Een realistische inspanning. Het betekent ook dat een monument van de categorie C-aanraakbaarheid zich bijna geheel op duurzaamheid kan en moet concentreren om het gevraagde DuMo-profiel van 180 te halen. Doordat de aanraakbaarheidcategorie als coëfficiënt gehanteerd wordt, is deze leidend bij de gehele DuMo-discussie. Er worden serieuze duurzaamheidsinspanningen gevraagd op het moment dat de aanraakbaarheid van het monument dat in principe ook toelaat. Laat het monument deze ingrepen niet toe, dan zijn de gevraagde duurzaamheidsinspanningen ook navenant geringer. Van de zes casestudies naar de kerken zijn de MO- coefficenten: Vianneykerk 1,8 Diepenveen 1,7 Vlotenhof 1,1 Penninckshoek 1,55 Mariakerk 1,9 Colmschat 1,5

Het middelste profiel (167) in bovenstaande afbeelding toont een situatie bij een X-categorie monument waarbij door de duurzaamheidsingrepen de Mo-coëfficiënt van 1 naar 0,75 is gezakt. In het betreffende gebouw zijn dus enkele cultuurwaarden verloren gegaan ter wille van een goede duurzaamheidsprestatie. In dit geval is dat op formele grond geoorloofd omdat het geen beschermd monument betreft. De meeste milieueffecten zijn niet zomaar bij elkaar op te tellen. Wat is bijvoorbeeld slechter voor het milieu, de uitstoot van een kilogram CO2 of een kilogram SO4? Met behulp van de zogenaamde ‘verborgen milieukosten’ zijn alle milieueffecten in het DuMorekenmodel onder één noemer gebracht. De verborgen milieukosten zijn de kosten die we zouden moeten maken om het project helemaal duurzaam uit te voeren. Bij voorkeur zijn dat de kosten om het ontstaan van de milieubelasting te vermijden, bijvoorbeeld door extra isolatie of hoogwaardigere apparatuur. Maar soms zijn end-of-pipe oplossing niet te vermijden. Een voorbeeld hiervoor zijn de kosten voor filters in het productieproces van stenen, waardoor de uitstoot van schadelijke emissies voorkomen wordt. Hier is en wordt nog steeds onderzoek naar gedaan door o.a. de Erasmus Universiteit, TU Eindhoven, TU Delft, CE, TNO en het NIBE.

DuMo-stippenkaart Op de DuMo-stippen kaart staan de 40 DuMo-projecten (inclusief de 6 monumentale kerken uit Deventer) die NIBE onderzocht en doorgerekend heeft. In deze stippenkaart wordt de DuMo-score van al de projecten weergegeven. Hierdoor kan op deze kaart goed gezien worden waar de kerken uit Deventer op dit moment op DuMo-gebied staan. Een korte uitleg bij de grafieken:  De groene pijlen geven aan wat de DuMo-score was voordat het project begon (onder) tot welke DuMo-score bereikt wordt na uitvoering van de ingrepen.  De blauwe pijlen geven de potentiele stijging aan voor gebouwen, waarvoor de geadviseerde ingrepen (nog) niet zijn uitgevoerd. De pijl begint bij de DuMo-score in de huidige situatie en eindigt bij de potentieel haalbare DuMo-score, die gehaald zou worden als alle adviezen worden uitgevoerd.  De oranje pijl naar beneden geeft aan dat de DuMo-score van een project voor de verbouwing hoger was dan na de verbouwing. Dit komt bijvoorbeeld voor bij gebouwen die een nieuwe functie krijgen, maar waarbij na de herbestemming

22



niet het hele gebouw in gebruik wordt genomen. Leegstand en gedeeltelijke leegstand tellen namelijk negatief mee in het rekenmodel.  Een groene ster geeft aan dat er alleen een DuMo score bekend is voor de situatie na uitvoering van de ingrepen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij gebouwen die na een periode van leegstand weer in gebruik worden genomen.  De hexagoon geeft aan dat het project zowel voor als na de ingreep de zelfde score bereikt.

De DuMo-stippenkaart, projecten 35-40 zijn de kerken uit Deventer.


23


De Du-stippenkaart met daarin de Duurzaamheidscore van de verschillende projecten

24



De Mo-stippenkaart met daarin de Mo-coëfficiënt van de projecten


25


6. VAAK VOORKOMENDE SITUATIES Op basis van bezoeken aan de zes kerkgebouwen in Deventer zijn ‘vaak voorkomende situaties’ en mogelijke oplossingen geïnventariseerd. Vier van de zes casestudies zijn beschermde monumenten. Aangezien duurzame monumentenzorg altijd maatwerk blijft, leidt de inventarisatie van vaak voorkomende oplossingen niet tot een maatregelenpakket dat standaardoplossingen voor alle kerkgebouwen in beeld brengt, maar juist tot een breed palet aan oplossingen. Het onderstaande lijstje is een opsomming van de bij de zes bezochte casestudies gesignaleerde vaak voorkomende situaties en het palet aan oplossingen: Grote ruimten met weinig binnenmuren, waardoor grote volumes verwarmd moeten worden       

Vloerverwarming met onderverdeling in verschillende klimaatzones (klimaatmatten, infrarood of traditioneel) Behoud radiatoren maar onderverdeling in klimaatzones en iedere zone/ruimte voorzien van een eigen thermostaat Behoud radiatoren maar met laag-temperatuur-systeem (eventueel groter radiatoroppervlak nodig) Warmteafgifte radiatoren verbeteren door radiatorfolie en/of radiatorboosters Tochtportaal Isolatie zoldervloer (indien zolder niet in gebruik als verblijfsruimte) Doos-in-doos concepten, waarbij de ruimte in de doos geklimatiseerd wordt als verblijfsruimte en de ruimte buiten de doos een tussenklimaat heeft (bij reversibele uitvoering biedt deze aanpak ook kansen voor tijdelijk gebruik)  Basisverwarming aangevuld door werkplekverwarming/verwarmde meubels (indien de functie dit toelaat)  Slim compartimenteren door gangen, entrees, trappenhuizen te beschouwen als aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR): bestaande radiatoren afkoppelen of temperatuur laag instellen (instellingen alleen door beheerder te veranderen), deurdrangers bij deuren van verblijfsruimten die aan AOR grenzen.  In de winter de kerkzaal verkleinen, of in de winter een bijzaal gebruiken als kerkzaal. Door een kleinere ruimte te gebruiken zijn de hoeveelheden lucht die verwarmd moeten worden ook minder, wat een directe besparing opleverd.

Foto van een voorbeeld van een tochtportaal (Mariakerk)

26



Een voorbeeld voor het gebruik van kleinere ruimten in plaats van de grote kerkzaal: Bij de Vianneykerk wordt in de winter voor de diensten de kleinere winterkapel gebruikt.

In sommige kerken in Nederland wordt het concept van de ‘Winterkerk’ toegepast: In de winter is slechts een deel van de kerk in gebruik en wordt dus ook slechts dit gedeelte verwarmd. Vanzelfsprekend dient de afscheiding tussen het verwarmde deel en de overige ruimte bij voorkeur reversibel uitgevoerd te worden. [bron foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed]


27


De Annakerk in Breda: een voorbeeld voor een doos-in-doos concept: In ‘glazen dozen’ zijn kantoorruimten gerealiseerd, die goed geklimatiserd zijn. De overige ruimte fungeert als aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR)/thermische buffer. De ingrepen zijn reversibel uitgevoerd.[bron foto: Oomen architecten] Warmteverliezen via ongeïsoleerde daken  (Verbeteren) dakisolatie aan de buitenkant (bij monumentale kerkgebouwen in nauw overleg met monumentenzorgers en met hoogwaardig dun isolatiemateriaal)  (Verbeteren) dakisolatie aan de binnenkant (indien kapconstructie aan de binnenkant vanuit monumentenzorgperspectief niet als ‘onaanraakbaar’ wordt gezien)  Isolatie zoldervloer/gewelf en dak beschouwen als aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR)  Warmteterugwinning op zolder indien hier hoge temperaturen voorkomen.

De Vianneykerk in Deventer heeft een groot dakoppervlak. Doordat het dak niet geïsoleerd is gaat er veel warmte verloren. Mogelijk wordt het hele dak binnenkort vernieuwd. Dat is hét moment om ook isolatie aan te brengen. Mocht de renovatie toch niet doorgaan, dan is het in deze kerk goed mogelijk om de zoldervloer te isoleren. De zolder wordt dan een aangrenzende onverwarmde ruimte (AOR).

28



De kruisribgewelven in de Dorpskerk van Diepenveen zijn door hun vorm lastig te isoleren. Een goed sluitende isolatiedeken in een laag is niet goed aan te brengen, het spuiten van isolatiematerialen, is niet reversibel en verdient niet de voorkeur. In dergelijke situaties is het isoleren van de dakconstructie eenvoudiger uit te voeren Warmteverliezen via ongeïsoleerde gevels     

Voorkomen dat gordijnen voor radiatoren komen te hangen Reversibele voorzetwanden aan de binnenkant (dampopen/dampdicht, keuze hang mede af van functie) Isolerend stucwerk aan de binnenkant Slim compartimenteren Doos-in-doos concept

Foto van gordijnen voor de radiatoren in de Vlotenhof


29


In de St Augustinus kerk in het Duitse Heilbronn is een translucente tweede wand uit polycarbonaatplaten aan de binnenkant van de bestaande buitenschil geplaatst. De luchtlaag tussen de oude en de nieuwe schil voegt extra isolatiewaarde toe. Ook de warmte die via de op zuid georiënteerde ramen wordt opgevangen, wordt in deze luchtlaag opgeslagen. In de winter wordt op deze manier ook de ventilatielucht voorverwarmd die in de kerkzaal wordt ingeblazen. Ook de afgevoerde ventilatielucht wordt langs de luchtlaag in de buitenschil geleid, waar warmterugwinning plaats vindt. De warmteafgifte vindt plaats middels vloerverwarming. [bron foto: www.guenterpfeifer.de/content/staugustinus.html] Warmteverliezen via ongeïsoleerde begane grondvloer  Indien geen historische vloertegels aanwezig: Isolatie op de begane grondvloer (isolatiematerialen met hoogwaardige isolatiewaarden om ophoging vloer te beperken)  Indien geen historische vloertegels aanwezig: Isolatie op de begane grondvloer gecombineerd met vloerverwarming (klimaatmatten of infraroodvloerverwarming om ophoging vloer te beperken of ‘traditionele vloerverwarming’).  Isolatie aan de onderkant van de begane grondvloer (indien bereikbaar vanuit kelder of kruipruimte)

30



In de Vianneykerk zijn historische vloertegels aanwezig, die niet zonder beschadiging eruit gehaald kunnen worden. Echter, onder de banken is een houten vloer. Als de banken tijdelijk eruit gehaald kunnen worden, kan er op deze plaatsen vloerverwarming worden aangelegd. Dit is een grote ingreep, maar zou wel bijdragen aan energiebesparing en een hoger comfort voor de bezoekers. De kerkzaal is slechts een beperkt deel van de tijd in gebruik (erediensten en/of onregelmatig gebruik voor evenementen) en moet snel kunnen worden opgewarmd. Snelle opwarming kan echter, vanwege de veranderingen in de relatieve luchtvochtigheid, onwenselijk zijn voor orgels en kunstwerken  Vanuit duurzaamheid verdient een functie met een gelijkmatig gebruik de voorkeur (bijvoorbeeld cursusruimte, regelmatige maatschappelijke activiteiten, museum, exposities e.d.).  Bij behoud van een wisselend gebruik: Basisverwarming in de winter buiten gebruikstijden verlagen en indien installaties toe zijn aan vervanging kiezen voor een duurzame basisverwarming (bijv. laag temperatuur vloerverwarming in combinatie met een warmtepomp), die tijdens erediensten en evenementen aangevuld wordt door lokale snel te verwarmen elementen (bijvoorbeeld verwarming in voetenbanken, zitbanken of plaatselijke infraroodpanelen).  Bij behoud van een wisselend gebruik en indien installaties toe zijn aan vervanging: Kiezen voor een duurzame techniek die het gebouw snel én duurzaam verwarmd, bijvoorbeeld BaOpt of Infraroodpanelen

Een voorbeeld voor plaatselijke verwarming: In deze kerk zijn hier en daar vloerdelen uit de vlonder onder de kerkbanken verwijderd. Daarvoor zijn radiatoren in de plaats gekomen die er uitzien als een vloerdeel. Dit brengt precies de warmte op de plek waar het moet komen: De gebruikers hebben warme voeten. [bron foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed]


31


Voorbeeld van infraarood verwarming onder de kerkbanken en tegen de muur. Voorbeeld uit de Andreas-kerk in Hardheim-Schweinberg Verouderde verwarmingsinstallaties (vaak luchtverwarmingsinstallaties) en gebrek aan kennis over en financiële middelen voor nieuwe installatiesystemen  Gebruik maken van nieuwe financiëringsmodellen (bijvoorbeeld ESCO’s, Crowd Funding, Leaseconstructies) en ervaringen met elkaar delen (bijvoorbeeld via de Netwerkbijeenkomsten Religieus Erfgoed en de door de gemeente gefaciliteerde website).  Leveranciers van nieuwe duurzame technieken zijn vaak op zoek naar pilots om de effectiviteit van hun techniek in de praktijk te bewijzen. Geef aan het NIBE door als je bereid bent om te participeren in een dergelijke pilot, zodat we vrijblijvend contacten kunnen leggen en de mogelijkheden kunnen verkennen. Bij dergelijke trajecten moeten vanaf het begin ook de plaatselijke monumentenzorgers en/of experts van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed betrokken zijn.

De Onze Lieve Vrouwen Kerk in Helmond is (tijdelijk) herbestemd tot theater. Ook bij deze nieuwe functie is er sprake van een onregelmatig gebruik. Er werd gekozen om het concept BaOpt toe te passen. Een innovatief verwarmingsconcept, waarbij lucht met een lichte onderdruk (check?) andere snelheid wordt ingeblazen dan gebruikelijk. Het systeem is in Duitsland ontwikkeld en bootst het natuurfenomeen ‘Föhn’ na, dat aan de rand van de Alpen in Zuid-Duitsland optreedt. Kenmerkend is de gelijkmatige luchtmenging, waardoor de temperatuur in de ruimte niet naar boven stijgt maar een gelijkmatige temperatuurverdeling in de ruimte ontstaat – met een hoger comfort en een lager energieverbruik als gevolg. Het systeem is in Duitsland al in talrijke projecten toegepast, maar omdat niet helemaal inzichtelijk is hoe het systeem precies werkt, wordt het in Nederland als innovatief beschouwt en is voorlopig slechts in enkele pilots toegepast. Het NIBE onderzoekt samen met de RCE en andere experts de kansen van het BaOPT- systeem voor monumentale gebouwen. [Bron fotos: www.ibl.nl] Verschillende gebruikers  Voor vaste huurders (bijvoorbeeld kinderopvang en verenigingen die regelmatig vergaderruimtes huren) collectieve inkoop van duurzame oplossingen faciliteren (duurzame kantoorartikelen, duurzame catering, etc.)  Voor incidentele huurders (bijvoorbeeld evenementen als exposities, concerten, bruiloften, begrafenissen) duurzame oplossingen stimuleren door betalingssysteem: huurders betalen bijvoorbeeld een vaste huur inclusief het bedrag voor de

32



energierekening (hoger dan het normale verbruik) en alles wat ze minder verbruiken wordt als korting op dit bedrag verrekend.  Ook incidentele huurders wijzen op mogelijkheden voor duurzame producten (bijvoorbeeld catering, bloemstukken). Warmteoverlast in delen van het gebouw (niet in de kerkzaal maar in overige (voornamelijk zolder) ruimtes)  Warmte-terug-winning in ruimten met warmteoverschot (bijvoorbeeld zolderruimten)  Langzaam draaiende ventilatoren in hoge ruimten om in zomersituatie luchtcirculatie te bevorderen  Koeling via warmtepomp Bij ensembles: per gebouw/gebouwdeel individuele installaties voor verwarming en koeling  Individuele installaties geleidelijk aan vervangen door individuele duurzame oplossingen (warmtepomp, wkk-installatie, houten pelletkachel, zonneboiler, HRe-ketel etc.). Vervanging van individuele installaties kunnen plaatsvinden op een logisch moment in de gebruikscyclus.  Bij een enkel gebouw/gebouwdeel bereidheid voor innovatieve, ‘experimentele’ technieken, goed evalueren/monitoren en bij succes toepassing in andere gebouwen (bijv. BaOpt-systeem en infraroodverwarming)  Uitwisselen warmte-koude overschotten tussen gebouwen/ruimten onderling, bij voorkeur ook met gebouwen in de omgeving (bijvoorbeeld winkels, kantoren, horeca die een warmteoverschot hebben). Dit betekent het oprichten van een Smart Grid voor warmte en koude, eventueel ondersteund door een ‘Energiemakelaar’  Individuele installaties vervangen door collectieve duurzame installatie, waarbij gebruik gemaakt wordt van de potenties van de omgeving, bijvoorbeeld de temperatuur van oppervlaktewater of snoeiafval uit parken/begraafplaatsen voor een biomassainstallatie.

De Mariakerk ligt op slechts 80m afstand van de IJssel. Een collectief koel- en verwarmingssysteem met een warmtpomp die als bron rivierwater gebruikt kan voor de kerk en de gebouwen in de omgeving interessant zijn. Dergelijke collectieve initiatieven vragen wel om een lange adem, omdat er veel verschillende partijen betrokken zijn. Vanwege de langdurige trajecten en ingewikkelde processen worden dit soort projecten als innovatief gezien en zijn ook hier slechts enkele pilots gerealiseerd, terwijl er technisch zeker mogelijkheden zijn.


33


Voorbeeld van Waalhaven Port City, waarbij er gebruik is gemaakt van de warmte van de rijn. Het energiesysteem combineert traditionele warmte-koudeopslag (wko) met het onttrekken van thermische energie aan oppervlaktewater. Zowel in de zomer als in de winter wordt de energie gebruikt om de warmte- en koudebron te laden. Dankzij deze even simpele als effectieve vinding is het totale energiesysteem CO2-neutraal.

De Uspenskikathedraal in Helsinki De Uspenski kathedraal in het centrum van Helsinki werd gebouwd tussen 1862 en 1868. Het is de grootste Russisch-Orthodoxe kathedraal van West- en Noordeuropa en een belangrijke toeristische bestemming. Door de plaatsing van een datacenter in een voormalige schuilkelder wordt energie bespaard en de restwarmte wordt gebruikt voor de verwarming van 500 woningen in de omgeving. Koudeval, tochtklachten en warmteverliezen door (deels) authentieke ramen met enkele beglazing en/of glas-in-lood ramen  Historische kozijnen (en eventuele roedes) behouden, het glas vervangen door dunne isolerende beglazing (bij voorkeur dubbel glas, indien dit niet mogelijk is gelaagd glas)  (Verbeteren van de) tochtwering bij kieren en naden  Achterzetramen  Bij risico op vandalisme: voorzetramen (zorgen dat deze goed afsluiten)  Isolerende gordijnen  Warmtereflecterende folies op het glas aanbrengen (indien het glas zelf geen monumentale waarde heeft en indien er door de profilering van de kozijnen isolerende beglazing en voorzetramen niet mogelijk zijn)

34



Bij de Vianneykerk zijn voorzetramen toegepast om te voorkomen dat de historische glas-in-loodramen door vandalisme worden beschadigd. Doordat de voorzetramen niet goed aansluiten op de achterliggende glas-in-lood ramen gaat er nog steeds veel warmte verloren. Hoog energieverbruik voor verlichting en apparatuur      

Bewegingssensoren in verblijfs- en verkeersruimten om te voorkomen dat verlichting altijd aan staat Daglichtsensoren in verblijfs- en verkeersruimten Veegschakeling in verblijfs- en verkeersruimten (eventueel gekoppeld aan alarmsysteem) LED-technologie in verblijfs- en verkeersruimten LED-technologie in de buitenruimte (bijv. entree en het aanlichten van gebouwen/gebouwdelen) Lokaal duurzame elektriciteit opwekken door pv-panelen op niet-zichtbare daken van monumentale gebouwen, op daken van niet-monumentale gebouwen en/of via losse objecten op een plein (pv-bomen, pv-parasols, pv-carports e.d.)  Lokaal duurzame elektriciteit opwekken door een wkk-installatie  Toepassen van een Smart Grid netwerk om hiermee lokaal geproduceerde elektriciteit te gebruiken en zo efficiënt mogelijk te verdelen tussen verschillende locaties. Niet iedere oplossing kan bij ieder kerkgebouw worden toegepast. Het gaat juist erom de bandbreedte aan oplossingen te schetsen en vervolgens per gebouw de passende oplossing te zoeken. Het palet aan mogelijke oplossingen, dat hierboven is geschetst, is niet compleet maar betreft een ‘state of the art’: Bij andere gebouwen zullen deels dezelfde, maar deels ook andere oplossingen in beeld komen. In een enkel geval zal wellicht geconcludeerd moeten worden dat geen oplossing bereikbaar is. Bij de bezochte gebouwen is dit niet het geval: in alle zes bezochte kerkgebouwen zijn mogelijkheden om het energieverbruik te reduceren en/of duurzame energie op te wekken.


35

Duurzaamheidsonderzoek Religieus Erfgoed Deventer

Recommend Documents