Dutch Green Building Week Green Results
twitter: #seminarbreeamenexis
PROGRAMMA 14.00 - Welkom en inleiding - Geert Huisman (Enexis) 14.10 - Duurzaamheid verankeren van inspiratie naar realisatie - Ad Hoogers (BOOM / Builddesk) 14.25 - Review als BREEAM-expert; hoe kan BREEAM leiden tot energieneutrale bedrijfsvoering? - Rogier Lony (Deerns) 14.40 - BREEAM als katalysator voor ontwerp en innovatie? - Alex Letteboer (atelier PRO) 14.55 - pauze 15.15 - Organisatie rondom BREEAM en de soms weerbarstige praktijk - Stefano Delea (Stevens Van Dijck) 15.30 - Ontwerp versus oplevercertificaat, credit MAT5 als 1e in Nederland: positieve aspecten voor aannemer en bouwproces - Mirjam Selhorst (BAM / Imtech) 15.45 - Wat heeft BREEAM Enexis gebracht? - Coenraad op den Kamp (Enexis) 16.00 - vragen + discussie 16.30 - rondleiding Enexis Zwolle 17.00 - einde programma
twitter: #seminarbreeamenexis
twitter:
#seminarbreeamenexis
Geert Huisman ENEXIS
Enexis: energie in goede banen Korte introductie Enexis & Ambitie Duurzaamheid
Geert Huisman FM Specialist Beleid & Innovatie
24 september 2014
Enexis in het kort Ontwikkeling, aanleg en onderhoud van distributienetwerk van gas en elektriciteit in Noord-, Oost- en Zuid-Nederland
Ca. 180.000 kilometer leidingen in eigendom 6,5 miljard m3 gas getransporteerd in 2013 35 TWh elektriciteit getransporteerd in 2013 Klantaansluitingen: > 4,7 miljoen Medewerkers: 4.297 Omzet: > € 1,3 miljard (95% gereguleerd) Fudura: kernversterkende niet-gereguleerde activiteiten Geplande investeringen in 2014: > € 600 miljoen Aandeelhouders: 6 provincies en 113 gemeenten
Rating: S&P AA-/stable, Moody’s Aa3/stable Gas Elektriciteit Gas/Elektriciteit
6
Enexis visie op energiedistributie
Missie Iedereen wil altijd en overal energie kunnen gebruiken. Efficiënt gebruik van energie uit steeds meer duurzame opwekking is hiervoor noodzakelijk.
Visie Wij transporteren energie, veilig, betrouwbaar, betaalbaar en klantgericht. Samen werken we aan duurzame en verantwoorde energie, voor vandaag en morgen.
7
Publieke taak verankerd in strategie
Strategie We kennen onze klanten en sluiten aan bij hun wensen ten aanzien van energie. We werken efficiënt en zodanig dat onze netten klaar zijn voor het gevraagde transport. We zijn energiebewust en we helpen anderen energie te besparen.
8
Kwaliteit van kerntaak en bijdrage aan Energieakkoord gevat in doelen
9
Betrouwbaar
Duurzaam
• Onze betrouwbaarheid en veiligheid blijven op het huidige hoge niveau. • Wij hebben inzicht in de veranderende energievoorziening en passen onze netten daar tijdig op aan.
• Wij brengen partners, overheden en onze kennis samen bij het realiseren van het Energieakkoord. • Wij stimuleren klanten actief meer energie te besparen dan de slimme meter kost. • Wij werken emissieneutraal. Wij zorgen dat 14% van de net- en lekverliezen additioneel duurzaam zijn opgewekt in Nederland.
Betaalbaar
Klantgericht
• Wij zijn de netbeheerder met zo laag mogelijke tarieven. • Onze aandeelhouders krijgen het redelijk rendement uit de gereguleerde activiteiten.
• Klanten die contact met ons hebben gehad, waarderen ons met een 7,5. • Wij zijn transparant en stellen onze gegevens maximaal beschikbaar.
Duurzaam Bouwen - kaderstelling Als kaderstelling voor nieuwbouw is bepaald:
1. Het gebouw is in principe
energieneutraal en maakt slim gebruik van het elektriciteit netwerk.
2. Het gebouw is na oplevering Breeam Excellent gecertificeerd.
3. De toegepaste materialen voldoen
zoveel als mogelijk aan de Cradle 2 Cradle filosofie.
10
Enexis Terrein Marsweg
- plan ontwikkeling Enexis Campus.
EcoNexis Huis Renovatie + Sloop/Nieuwbouw Bovenregionaal Kantoor Gereed medio 2016
Vroeger: centrale terrein 11
twitter:
#seminarbreeamenexis
Ad Hoogers BOOM / BUILDDESK
Enexis 24-10-2014
Visie, Verkenning en Verankering Duurzaamheid verankeren van inspiratie naar realisatie Ad Hoogers Enexis 24-09-2014
Veni vidi vici 14
Enexis 24-09-2014
Ad Hoogers
Visie Niet wat moeten we maar wat willen we idealiter Doel en richting vaststellen Kompas
Verkenning Ideeën en mogelijkheden in kaart brengen Verdiepingsslag in uitvoerbaarheid, effecten duurzaamheid en gebruik. Samenhang tussen onderdelen
Verankering Borgen uitvoering en gebruik
Prestatie-eisen en toetsen aan visie BREEAM assesment en visie check
Visie 15
Enexis 24-09-2014
Ad Hoogers
Geen programma van eisen maar programma van wensen Geen minimum niveau maar wat vinden we ideaal Inspireren, waar zijn we straks trots op.
People Planet Profit Cradle to Cradle
Visie, ervaring 16
Enexis 24-09-2014
Ad Hoogers
Venlo Stadskantoor, Floriade/Greenpark en Enexis kantoren
Handreiking C2C bouwen Praktische vertaling van Visie Mens Energie Materiaal
Natuur Profijt
Visie, ontwikkeling 17
Enexis 24-09-2014
Ad Hoogers
Vragen wat opdrachtgever/gebruiker idealiter zou willen Kansen en mogelijkheden locatie en ontwerpopgave in beeld brengen Maximalisatie workshop Ideeën schetsen per thema met gebruikers
Enexis Essentials 18
Enexis 24-09-2014
Ad Hoogers
Mens Plezierige en gezonde werkomgeving, uitnodigend tot samenwerking
Energie Energieneutraal, verbindende energiestromen
Materiaal Beleving, sfeer, veilig, gezond, duurzaam
Natuur Contact met natuur, natuurlijke oplossingen
Profijt Exploitatie gedurende levensduur, prettig werken, belevingswaarde aanpasbaar, imago
Van visie naar ontwerp 19
Enexis 24-09-2014
Ad Hoogers
Verkenning optimalisatie groene long 20
Enexis 24-10-2014
Ad Hoogers
Daglichttoetreding Voorverwarmen ventilatielucht Groene beleving
Verkenning energieneutraliteit 21
Enexis 24-09-2014
Ad Hoogers
maximale energievraagreductie nodig vanwege plaatsingsruimte PV
Wat levert het op? 22
Enexis 24-09-2014
Ad Hoogers
twitter:
#seminarbreeamenexis
Rogier Lony DEERNS
Van duurzaam integraal ontwerpen naar energieneutraliteit
Strategische doelstellingen Kaderstelling: • Het gebouw is in principe energieneutraal
• Het gebouw is na oplevering BREEAM Excellent gecertificeerd • Toegepaste materialen voldoen zoveel mogelijk aan de Cradle 2 Cradle filosofie.
Energie neutraliteit Definitie: “De totale hoeveelheid ingekochte energie [GJ], teruggerekend naar
primaire energie dient op jaarbasis gelijk te zijn aan de hoeveelheid zelf duurzaam geproduceerde energie [GJ], eveneens terug gerekend naar primaire energie. Hierbij wordt maximaal gebruik gemaakt van uitwisseling met het openbare netwerk”. De basis voor de energie neutraliteit vormt het verbruik van de gebouw-gebonden installaties en het gebruik van kantoorapparatuur.
Niet inbegrepen zijn het verbruik van: equipement voor werkplaats en logistiek, keuken, MER’s en SER’s.
Energie neutraliteit Trias Energetica
Tetras Energectica
• Beperk de energievraag zoveel mogelijk
• Benut energiebronnen op locatie • Wek duurzame energie op • Wek resterende energie op met efficiënte systemen
Groene long en energieopwekking
Energieopwekking Middels bodemopslag • Middels gesloten bodemwarmtewisselaar • Middels open bron systeem
Tetra energetica Wek resterende energie op met efficiënte systemen • Lage temperatuurverwarming & hoge temperatuurkoeling • Opwekking warmte door warmtepomp en bodemwarmtewisselaar
• Opwekking koude door onttrekking aan bodem & omgekeerde warmtepomp
BREEAM Excellent Specials: ‘innovatiecredits’ • MAN 3 Milieu impact bouwplaats (100% duurzaam houtgebruik)
• ENE 5 Toepassing duurzame energie (vooronderzoek) • TRA 3 fietsenstalling (E-laadpalen) • WAT 2 Watermeter (meten van gebouw of functieonderdelen) • MAT 1 Bouwmaterialen (vooronderzoek) • WST 1 Afvalmanagement (scheiding bouwmaterialen) • POL 4 Minimalisatie NOx-uitstoot (door geminimaliseerde inzet pieklastketels)
BREEAM Excellent Resultaten BREEAM: • Energieneutraliteit wordt aangetoond
• Innovatieve gevel wordt gewaardeerd • Gezonde comfortabele en veilige leefomgeving • Lage milieubelasting tijdens de bouw en gebruiksfase
BREEAM Excellent Wat zijn de ervaringen met BREEAM • Interessante subsidiemogelijkheden
• BREEAM is goed controlemiddel tijdens ontwerp en realisatie • Arbeidsintensief project • Verbeterslag BREEAM-eisen door DGBC is noodzakelijk en heeft inmiddels gedeeltelijk plaatsgevonden.
twitter:
#seminarbreeamenexis
Alex Letteboer atelier PRO
REGIOKANTOREN ENEXIS
ZWOLLE
VENLO
MAASTRICHT
= ENERGIE NEUTRAAL
ZELFBESCHADUWENDE GEVEL
CENTRALE ENTREE + ZELFBESCHADUWENDE GEVEL
FUNCTIES GESTAPELD
GROENE LONG
GROENE LONG
GROENE LONG: VENTILATIECONCEPT
zomersituatie
wintersituatie
spuien gekoppeld aan Ampelmännchen-signalering
INSTALLATIEPRINCIPE
groene long
kantoorgebouw
bedrijfsruimte
bedrijfsruimte
ENERGIENEUTRAAL: PV-CELLEN
RENDEMENT PV-CELLEN
MAT 1 - BOUWMATERIALEN - energieneutraliteit zit soms andere credits in de weg
- wel uitgebreid onderzoek LCA van gevelopties - niet bio-based, toch punt toegekend vanwege exemplary performance
MAT 1: ANALYSE GEVELOPTIES
HSB met Aluminium buitenplaat
BIO Composiet sandwich met kurk vulling
Composiet sandwich met PIR foam vulling
MAT 1: MILIEUBELASTING OPTIES
schaduwprijs gevel volgens GPR
schaduwprijs gevel t.o.v. referentie
kosten (€) gevel t.o.v. referentie
referentie = baksteen gevel
93,5
100%
100%
HSB met aluminium
95,6
102%
107%
BIO composiet
12,9
14%
204%
PIR composiet
49,0
52%
138%
BREEAM - Vaak inspirerend: exemplary performance / bespoke traject - Soms demotiverend
ENEXIS ZWOLLE
ENEXIS ZWOLLE
ENEXIS en BREEAM-NL
CONCEPT + BOUWFYSICA: de uitgangspunten BREEAM: uitbreiding en borging DC VUmc
BRONCKHORST
ENEXIS
IKK SAARBRÜCKEN
MEANDER MEDICAL CENTRE a hospital where you CAN find your way
Alex Letteboer
@akletteboer.nl
www.atelierpro.nl
twitter: #seminarbreeamenexis
twitter:
#seminarbreeamenexis
Stefano Delea Stevens Van Dijck
ORGANISATIE RONDOM BREEAM en de soms weerbarstige praktijk
Stefano Delea
Inhoud 1. 2. 3. 4.
Kort woord vooraf Organisatie BREEAM proces Aanbesteden met BREEAM Lessons learned, de soms weerbarstige praktijk
duurzaamheid ≠ moeten;; duurzaamheid = willen en trots zijn op
59
1. Kort woord vooraf Stevens van Dijck betrokken vanaf initiatief tot ingebruikname • • •
Basis voor de selectie is de ambitie Duurzaam Bouwen Rol projectmanager, directievoerder en toezichthouder Rol in alle fasen van het project
Duurzaamheidsambitie van Enexis is leidend in het gehele proces
60
2. Organisatie BREEAM proces • •
Ambitie Enexis = Enexis Principles Enexis Principles zijn de ‘backbone’ van het ontwerpproces; – –
•
Adviseurs zijn geselecteerd op een duurzaam ‘genen-pakket’; ‘Dedicated’ BREEAM expert; geen bijrol
Rol PM – – – – – – –
Onderzoek haalbaarheid credits; businesscase, life cycle costs Regulier BREEAM overleg initiëren; separaat van het OT Demarcatie opdrachten adviseur; DNR+ BREEAM creditlijst Sturen op planning, tijdgebonden credits; BREEAM borgen in de aanbesteding; Checks and balances in de uitvoering; Motiveren, scherp houden.
• Bewijslast opstellen kost tijd; – –
Zowel aanleveren Als het toetsingsproces
duurzaam gebouw ontwerp ≠ ontwerp verduurzamen
61
3. Aanbesteden met BREEAM Het project Enexis is in meerdere percelen en in diverse stadia aanbesteed. • Het afbreukrisico qua demarcatie is juist met BREEAM groot; – Inrichting is ontwikkeld door een andere architect en als separaat perceel ingebracht, idem voor terreininrichting/infra; – De bewijslast moet bij diverse partijen worden gehaald;
• •
Ontwerpcertificaat is na aanbesteding verstrekt; hoe bewaak je de ontwerpverantwoordelijkheid Een creditlijst toevoegen aan het bestek is onvoldoende; – – – – –
Verifieer het ontwerp aan de credit, is het maakbaar Per credit duidelijk aangegeven wie verantwoordelijk is Kijk ‘dieper’; wie levert welke bewijslast, leg dat vast Zorg voor positieve prikkel, deel de ambitie Er worden altijd credits ‘gemorst’ Een plezierige en gezonde werkomgeving nodigt mensen uit tot samenwerken
62
4. Lessons learned de soms weerbarstige praktijk Excellent betekent maatregelen op de edge • Veel partijen betrokken die bewijslast moeten leveren, gegevensmanagement • Intensieve samenwerking nodig ook tussen niet contract partijen • De BRL is niet plooibaar • Arbeidsintensief en gedetailleerd (bv skg*** op beslag fotograferen) • Veel meer aandacht voor details, bv geluidslekken (HEA13) • Ontwerpverantwoordelijkheid denk aan kierdichting, vergunning WKO; • Wat zijn werkplekken? Ivm verlichtingsnivo • Onvoldoende ervaring leveranciers
duurzaamheid ≠ moeten;; duurzaamheid = willen en trots zijn op
63
4. Lessons learned de soms weerbarstige praktijk, ter illustratie •
Overheaddeuren, kierdichting –
•
Geluidslekken –
•
Eis van BREEAM heeft geleid tot investeringen in tijdelijke maatregelen Terreinverlichting relatief kleine opdracht, groot risico voor diverse credits
Planwijzigingen, bv TL naar Led, aanvullende verlichting –
•
Praktijktest tot gevolg diverse aanpassingen aan aansluitingen; innovatie is ook learning on the job
Terrein – –
•
Loopdeuren niet mogelijk ivm kierdichting
Consequenties voor BREEAM onderschat
Werk na oplevering –
Entresolvloeren na oplevering gerealiseerd, ook BREEAM
64
Dank voor uw aandacht
73,34%
www.stevensvandijck.nl 65
twitter:
#seminarbreeamenexis
Mirjam Selhorst BAM / IMTECH
1. Van ontwerp naar realisatie 2. Realisatie 3. Bewustwording
67
1. Van ontwerp naar realisatie -
Aanbestedingsdocumenten
-
December – maart: Voorbereiding realisatie - Afstemmen credits - Documentatie BREEAM opstellen - Bouwplaatsinrichting
-
maart 2012: Start realisatie
-
Juni 2012: Ontwerpcertificaat - Quality Assurance feedback form - Pre-assessment - Credits
-
Juni 2012: vergelijking bestek met ontwerpcertificaat
68
2. Realisatie -
Start realisatie - Registeren en verzamelen gegevens - Team bekend maken met BREEAM
-
Tussentijdse audit - Bouwplaatsinspectie assessor
-
Bewijs aanleveren
-
Oplever audit
-
Behandeling aantal specifieke credits
69
2 Realisatie: MAN 1 Management 1 – Prestatieborging Opleveren en inbedrijfstelling is een lastig en tijdrovend, met MAN 1 wordt het nog lastiger. Complicerende factoren: • Afwijkende procedures. Formeler; • Alle partijen (derden) op een lijn. Voordelen: • Minder kinderziektes;
• Participatie van gebruikers bij ingebruikname. Zie ook MAN 4; • Betere afstemming.
70
2. Realisatie: MAN 2 -
Management 2 - Bouwplaats en omgeving - Verantwoord beheer bouwplaats - Invloed bouwplaats op omgeving - Voorbeelden: - Publicatiebord - PV cellen - Klachtenboek - Toolboxen - Openbaar vervoer - Bewuste bouwer
71
2. Realisatie: MAN 3 - Management 3 - Milieu-impact bouwplaats -
Verantwoord beheer bouwplaats vanuit milieu-oogpunt Formuleren doelen Meten en vergelijken Voorbeelden: - Elektriciteitsverbruik - Dieselverbruik - Waterverbruik - MVO certificaat - ISO 140001 - FSC
72
2. Realisatie: MAN 3 - Heaterbox -
Traditionele bouwverwarming - HB olie / gas / elektra / diesel
-
Heaterbox: houtkorrels - Voordelen - Krachtige centrale unit - Flexibel - Verwarming en droging - Lage brandstof kosten - Op afstand te monitoren - Nadelen - Verdeling warmte - Gevoeligheid elektronica - Grote kast - Materiaal per ton
73
2. Realisatie: HEA 9 -
Health 9 - Vluchtige organisch verbindingen -
Bevorderen gezonde en goede kwaliteit binnenlucht Eisen aan afwerkingsmaterialen Diverse normen (o.a. EN) Geldt voor bijvoorbeeld: - Spaanderplaat - Plafondtegels - Verven - Lijmen
74
2. Realisatie: ENE 26 -
Energie 26 - Waarborging thermisch schil - Stimuleren van realisatie conform ontwerp met een zo laag mogelijke CO² emissie - Luchtdoorlatendheidstest - Thermografisch onderzoek
75
2. Realisatie: ENE 26 – Composiet -
Composiet gevel -
Hoge RC waarde Efficiënte zon-inval Slim bevestigd Afdichting naden onderling en rondom
76
2. Realisatie: WAT 1 t/m 4 In ogen van de techneut onconventionele technieken zoals: • Alles bemeteren. Ook warmtapwater. • Zelfsluitende watertoevoer sanitair (WAT 4) • Centrale lekdetectie.
77
2. Realisatie: MAT 5 - Materialen 5 - Onderbouwde herkomst materialen - Stimuleren van gebruik materialen met onderbouwde / verantwoorde herkomst - Hoofdbouwdelen - Isolaties - Certificaten - ISO 140001 - EMS - Chain of Custody
78
2. Realisatie: WST 1 -
Waste 1 - Afvalmanagement op de bouwplaats -
Zinvol en effectief afvalmanagement op de bouwplaats Bewustwording team Doelen stellen en tweewekelijks meten 14 afvalstromen 98,7% gescheiden afval
79
3. Bewustwording -
Procesmatig - Tijdig starten - Vergelijk bestek BREEAM - Coördineren - Verdelen verantwoordelijkheden
-
Bevindingen realisatie -
BREEAM implementeren bij inkoop Documenten tijdig verzamelen van onderaannemers BREEAM bewustwording in het team essentieel Registratie energie (heaterbox) Detailleringen checken op luchtdoorlatendheid en thermische dichting
80
twitter:
#seminarbreeamenexis
Coenraad op den Kamp ENEXIS
Duurzaam Bouwen Ambitie in de 9 Breeam thema’s uitgewerkt Management
Transport
Afval
82
Gezondheid
Water
Landgebruik & Ecologie
Energie
Materialen
Vervuiling
Overwegingen voor keuze duurzaam bouwen i.c.m. Breeam certificering Argumenten inzake de BREEAM certificering voor Enexis zijn:
1. Het bedrijf heeft een voorbeeldfunctie in de markt op het gebeid van duurzaamheid.
2. Duurzaam bouwen heeft behoorlijke invloed op de totale energielasten van de huisvesting en wordt meegenomen in de TCO? 3. Er is sprake van een waardevermeerdering van het vastgoed indien het voorzien is van een BREEAM label en/of als het gebouw energieneutraal is. 4. De investering wordt ruimschoots terugverdiend binnen de levenscyclus van het gebouw. 83
Toelichting op
BREEAM Excellent
Wat is het uiteindelijke resultaat van Breeam?
Energieneutraliteit wordt aangetoond; Innovatieve gevel wordt gewaardeerd; Gezonde, comfortabele en veilige leefomgeving; Lage milieubelasting tijdens de bouw en gebruiksfase. 84
BREEAM Excellent
Wat zijn de ervaringen met BREEAM? Interessante subsidiemogelijkheden; BREEAM is goed controlemiddel tijdens ontwerp en realisatie; Arbeidsintensief traject; Verbeterslag BREEAM-systematiek vindt plaats en is noodzakelijk.
twitter: #seminarbreeamenexis
