DUNGELHOEFFSITE LIER Winnend wedstrijdontwerp voor de herontwikkeling van een voormalige militaire kazerne tot stadswijk met een stadskantoor, woningen en een lokaal voor sportverenigingen.
opdrachtgever locatie data
SOLag, Matexi, Cordeel Lier 2010 – heden
procedure status
wedstrijd, laureaat in uitvoering
type
kantoorgebouw, publiek gebouw, residentieel gebouw, masterplan
oppervlakte budget
± 4600 m² (stadskantoor) € 9 611 000 (stadskantoor, excl. BTW en erelonen)
team
Lieven Achtergael, Jeffrey Berghman, Vincent De Keyser, PieterJan Van Loock, Adrian Vankeirsbilck, Tom Mockett, Sander Verhanneman Met Zicht Op Zee Architecten en Ontwerpers (ontwerp architectuur), Collectief Noord (ontwerp architectuur), Raum Architecten (ontwerp architectuur), Atelier van Lieshout (kunst), Landinzicht Landschapsarchitecten (ontwerp landschap), Arcadis (studies stabiliteit en technieken), Stéphane Beel
i.s.m.
Inleiding Het masterplan is het resultaat van een intense samenwerking tussen de projectontwikkelaars, de ontwerp- en ingenieursteams, de aannemer en de publieke partners. Het bouwprogramma in het kader van de PPS omvat het publieke gedeelte rond het Paradeplein met het stadskantoor, het Sociaal Huis, een publieke parking onder het Paradeplein en de aanleg van het openbaar domein op de site. Het private vastgoedgedeelte omvat voornamelijk een residentieel programma met een 160tal woongelegenheden verdeeld over twee uitvoeringsfases. Als coördinerend architectenbureau staat Architecten Achtergael in voor alle onderwerpen van het publieke gedeelte: de stedenbouwkundige studies (totaalvisie met betrekking tot de inplanting van de verschillende publieke en residentiële functies) en de oprichting van een stadskantoor, een publieke ondergrondse parking, een gebouw voor de huisvesting van enkele sportverenigingen, een deel van het residenitiele vastgoed en een buurtpark.
Masterplan voor de ontwikkeling van het buurtpark In 1996 verliet de Koninklijke Kadettenschool de Dungelhoeffkazerne aan de Baron Opsomerlaan. Het stadsbestuur kocht twee jaar later de site, als nieuwe locatie voor een stadsontwikkelingsproject met een nieuwe woningen, een stadskantoor, een nieuw zwembad, het OCMW en een politiecommissariaat. Door de bestemmingswijziging (met als gevolg een drukkere verkeersafhandeling op de site) werd een RUP opgesteld, die door de gemeenteraad in 2009 definitief vastgesteld werd. Het nieuwe zwembad 'De Waterperels' en een nieuw politiegebouw werden door andere partijen gerealiseerd. De herbestemming van de Dungelhoeffsite tot een kwalitatieve hedendaagse woon- en werkomgeving kan, niet alleen door zijn strategische locatie tussen de vesten en de latere uitbreidingsmogelijkheden van de stad, maar eveneens door het grote aantal intrinsieke kwaliteiten en opportuniteiten, een voorbeeldproject zijn als een vooruitstrevend en duurzaam stadsvernieuwingsproject. Qua schaal en programma heeft het project alles in zich om een cruciale rol te vervullen als nieuw stadscentrum voor de stad Lier. Het heeft de ambitie een afgewogen mix van functies te huisvesten, zodat het een aangename plek wordt om te wonen, te werken en te recreëren. De aanwezigheid van het bestaande erfgoed, gecombineerd met het programma van stedelijke diensten, maakt de site geen tegenhanger of concurent van het bestaande historische centrum van Lier; het vormt er een waardige aanvulling op. Meer nog dan een stedelijke pool te worden, draagt de site door zijn historische achtergrond als militaire omsloten enclave de kwaliteit in zich een omsloten, geborgen en aangename stedelijke verblijfsruimte te definieren voor zowel de werknemers van de toekomstige administratieve diensten als de toekomstige bewoners van de site en de omliggende buurt. Naast het bestaande erfgoed, als de Dungelhoeffkazerne en kazernewand langsheen de site speelt de ontwikkeling van de open ruimte hierin een cruciale rol. Het voorgestelde masterplan legt, rekening houdend met deze ambities de krijtlijnen voor de open ruimte vast en schetst de opportuniteiten van de ontwikkeling op zowel de schaal van de projectsite als het ambitieniveau op hogere schaal. De tweeleding in open ruimte met verhard Paradeplein en park als groen hart sluit qua schaal aan bij het historische marktplein en het stadspark van de stad Lier. Het paradeplein wordt als onderdeel van het park ingericht als een verharde landschapskamer. Deze minerale inrichting maakt het plein ook effectief als plein leesbaar en bruikbaar. Het Paradeplein verwerft een centrale positie als belangrijke ontvangstruimte voor de bezoeker van de nieuwe administratieve diensten. Het creëert een aantrekking op stedelijk niveau, gekoppeld aan de ondergrondse parking die zich onder dit plein bevindt kan deze een veelheid van stedelijke programmaties aan zonder het rustige en ongedwongen parkkarakter van de site te schaden. Dit meervoudig gebruik maakt het een plein dat een complementaire rol gaat spelen in het netwerk van pleinen in de stad en geeft het nieuwe administratieve centrum een gepaste publieke buitenomgeving binnen de specifieke eigenheid van de site. Midden in het dichte stadsweefsel, fungeert het park als open ruimte structuur en ademruimte voor de stad. Daarbij kan het gebruikt worden als recreatieve ruimte voor de omliggende stadswijken. Het ruime park vormt een tegengewicht voor de harde stedelijke omgeving. Het doet enerzijds dienst als wijkpark en anderzijds wordt het open ruimte netwerk op niveau van de stad perfect aangevuld. Gezien het belang van de ontwikkeling in zijn geheel is het noodzakelijk deze open parkruimte te vrijwaren, en op een duurzame, leesbare en aangename manier in te richten tot verblijfsruimte. Het park wordt opgebouwd vanuit een heldere en eenvoudige structuur. Centraal wordt een groen hart voorzien, die zonder een specifiek programma op te dringen of te accentueren een veelheid aan functies kan dragen. De vorm van dit groene centrum is driehoekig en sluit qua dimensies aan op
het bestaande stadspark van Lier. De tippen van de driehoek worden opgehoogd zodat verschillende buitenkamers gegenereerd worden en de circulatie door deze vorm ongedwongen kan gebeuren. De omliggende kavels worden met een specifiek programma ingevuld die in geest aansluiten op de idee van park als verblijfsruimte. In deze randzones worden alle acitviteiten van het park opgespannen. Tussen deze kavels en de centrale parkzone worden circulatieassen getrokken die het park verbinden de gebieden buiten de kazernemuren. Deze layout is niet vanuit een 'tabula rasa'-principe ontstaan. Veel van de huidige contouren zijn vormgegeven en bepaald na een grondige analyse en inventaris van het bestaande en te behouden groen voor de aanleg. Het afgewerkte park zal door deze aanpak na uitvoering niet enkel vormgegeven worden door een grid van jonge bomen, maar bestaan uit geclusterde bestaande boomzones met nieuwe uitdunning en toevoeging van groenelementen zodat het geheel als een volwaardige groenzone ervaren wordt en mee gezien kan worden als een schakel van de historische groene vesten waar de site op aansluit. Om deze ambitie te kunnen realiseren is het van cruciaal belang het autoverkeer in deze zone te weren. De zone met toegang voor enkel fietsers en voetgangers valt samen met de volledige parkzone en dient te worden gemaximaliseerd om de mogelijkheid te maken het groen hart als rustpunt en verblijfszone te vrijwaren. Autoverkeer wordt langs de parkranden, die samenvallen met toekomstige ontwikkelingen van privaat vastgoed, georganiseerd. Het zwembad, qua progamma en schaal de grootste bebouwde publieke functie in het park, wordt ingeplant als een solitair volume. De ademruimte die aan het gebouw gegeven wordt is eveneens functioneel inzetbaar als uitbreidingsgebied voor het buitenprogramma van het zwembad (bijvoorbeeld ligweide, buitenbad, evenementenweide...), maar maakt vooral dat deze functie opgenomen wordt in de grotere structuur van het park. De toegangsweg voor gemotoriseerd verkeer van en naar deze recreatieve pool wordt meer dan een parkingtoerit ook ingezet als toegangsdreef naar de andere gebouwen die in deze parklob worden ondergebracht zijnde: de turnvereniging in een bestaand kazernegebouw en een nieuwbouwuitbreiding voor de lokale duikclub en petanque-vereniging.
Masterplan voor de ontwikkeling van privaat, residentieel vastgoed Op de Dungelhoeffsite wordt een evenwichtige mix van stedelijke functies geïntegreerd. Enerzijds is dit programma afgestemd op het stedelijk niveau (nieuw stadskantoor, zwembad,…), anderzijds wordt ook ingezet op het wijk- en buurtniveau (wonen, buurtwinkel, kinderopvang... ). De verweving van deze verschillende functies versterkt het sociaal-economisch weefsel van het gebied. Binnen een stedelijke context is functievermenging een evidentie. Tegenwoordig verenigt een leefbare stadskern verschillende functies, wat een unieke combinatie oplevert voor wie woont en werkt in de stad. Het paradeplein, een nieuw burgerlijk plein, wordt uitgewerkt als belangrijke openbare ontmoetingsplaats in combinatie met leeffuncties, socio-culturele functies, kleinhandelszaken... Een stad drijft namelijk op verschillende levensritmes: werken, wonen, winkelen en ontspannen. Door die perfect op elkaar af te stemmen wordt de leefbaarheid verhoogd en ervaren bewoners en gebruikers een groter gevoel van comfort en veiligheid. Wonen in de stad zit duidelijk in de lift. Dit blijkt ook uit het positief migratiesaldo dat Lier sinds 2000 vrijwel elk jaar heeft opgetekend. De nieuwe stedeling stelt hoge eisen aan zijn woonomgeving. Mensen en hun leefomgeving dienen dan ook centraal te staan bij de uitwerking van een duurzaam woonconcept, met een evenwichtige mix aan typologieën. Gezien een groot gedeelte van de publieke ruimte grenst aan de voormalige contouren van de site, zijnde de kazernewand, is in het RUP al geopteerd om nieuwe bebouwing langs deze randen te concentreren. Door de 19de eeuwse woonblokken duidelijk af te bakenen als bouwblok, krijgt het voorliggende park een duidelijke rand. Zowel nieuwe bewoners als bezoekers kunnen hierdoor optimaal genieten van deze groenzone. Het afwerken van deze bouwblokken zorgt voor een volledige integratie van het project in het bestaande morfologische weefsel. De unieke situatie ‘wonen aan het park’ vraagt om een unieke typologische vertaling, waarbij gelet moet worden het typische karakter van de site niet te beknotten. Een uitwerking van lagen monotone bouwstroken sluit achterliggende gebieden af van het park en doet oneer aan aan het statuut van de kazernewand als publieke
tuinwand daar de tuinzone voorbij de woonstrook geprivatiseerd wordt. De parkwand wordt uitgewerkt en gedetailleerd als een aaneenschakeling van losse volumes of parkvilla’s. Zo ontstaat een specifieke typologie die zowel aanknoopt bij de wens een parkwand te creëren als bij de ambitie om de site in zijn totaliteit te laten aansluiten bij het karakter van het park, waarbij een natuurlijke diversiteit aan woonentiteiten wordt gecreëerd. Elke villa verwerft dus een eigen identiteit zodat het totaal een mix van verschillende woontypologieën omvat. Tussen de aaneenschakeling van bouwvolumes worden doorsteken gecreëerd. Zo ontstaat er achter de bebouwing een informeel parkoers voor bewoners. Verschillende types van parkgebouwen kunnen hier op inspelen. het informele traject kan gebruikt worden om de tuinen te bereiken, de ondergrondse parking te ontsluiten, bevoorrading van eventuele gelijkvloerse functies en dergelijke. Door de grote volumes op te delen in kleinere parkvilla’s ontstaat ook de mogelijkheid om sneller in te spelen op wijzigende marktomstandigheden. Ook het feit dat hierdoor op zich een grotere variëteit kan aangeboden worden is op zich een garantie dat een groter publiek kan aangesproken worden. Met een dergelijke aanpak wordt planmatig al een duurzame en flexibele ontwikkeling van de private bouwprogramma’s in het globale plan opgenomen.
Duurzaamheid in de stedelijke ontwikkeling Naast duurzaamheidsprincipes die actueel binnen bouwopdrachten worden gehanteerd is het van belang ook bepaalde ambities bij masterplanning te introduceren. Gezien de grote schaal van dit ontwerpproces omvatten de daaraan verbonden conceptuele en globale duurzaamheidprincipes verschillende lagen. Masterplan en ontwikkelingstraject zijn zo opgesteld dat zij nog verder kunnen evolueren om te vermijden dat de krijtlijnen van het plan een doordachte uitwerking zou hypothekeren. Duurzame ontwikkeling gaat gepaard met het afwegen van volumetrie, open ruimte en belevingswaarde. Hierbij geldt dat de inplanting van bebouwing alle kwaliteiten, die het voor zichzelf realiseert, moet vrijwaren voor de omliggende structuren en volumes. Wars van architecturale typografieën stedelijke expressiviteit staat de kwaliteit van de open ruimte en de woonkwaliteit van de gebruiker centraal. Duurzaamheid blijft een zeer breed begrip. De implementatie van dit begrip in masterplan vraagt daarom niet in maatregelen te denken, maar in de algehele denkwijze omtrent duurzame stedenbouw. Alle huidige en toekomstige parameters moeten steeds doordrenkt zijn van het duurzaam gedachtegoed. Wat is ecologisch bouwen? Wanneer kan men een gebouw ecologisch noemen? Ligt dit vervat in het ambitieniveau dat de opdrachtgever zichzelf voorschrijft? Op deze vragen bestaat vandaag geen eenduidig antwoord. Uiteraard moet hierbij minstens voldaan worden aan de geldende normen en wetgeving aangaande EPB. Ecologisch bouwen verengen tot energiezuinig bouwen is echter een uitholling van het begrip. Binnen de visie van het ontwerpteam heeft het immers ook te maken met het zorgzaam omgaan met open ruimte, water en materialen. Met andere woorden, ecologisch bouwen is een integraal concept waarbij verschillende thema’s met elkaar verweven worden. Met betrekking tot de private ontwikkeling op de site wordt binnen het ontwerpteam per thema enkele suggesties én ambities voor een duurzaam masterplan gedefinieerd: - streven naar een compact gebouw met V/At - streven naar een globaal E-peil van minder dan 60 punten - streven naar een beperkte emissie van zuiver regenwater door hergebruik, buffering en/of infiltratie - streven naar een verbruik van leidingwater van minder dan 50 liter per dag per inwoner - streven naar een maximaal gebruik van respectievelijk hernieuwbare materialen, gerecycleerde materialen of recycleerbare materialen, houttoepassingen met labels (zoals FSC) De kracht van het werken met een ontwerpteam die per discipline de nodige know-how in huis heeft, maakt dat er kruisverbanden tussen de diverse voorgestelde maatregelen gezocht kunnen worden. Zo kan bijvoorbeeld de koellast van het gebouw verlaagd worden (reductie van het energieverbruik) door de inertie van het gebouw te verhogen (efficiënt materiaalgebruik). Om een ecologisch gebouw te bekomen is het absoluut noodzakelijk om van bij de conceptfase elk van de vier thema’s in overweging te nemen: energie, ruimte, water en materiaal. Het is dus aangewezen architectuur, stabiliteit en technische installaties op elkaar af te stemmen. Het concept bepaalt immers in grote mate welke behoefte het bouwwerk zal stellen, zowel in de constructie-, gebruiks- als sloopfase.
Deelproject Stadskantoor Het stadskantoor vormt de eerste fase van de integrale PPS-ontwikkeling van de Dungelhoeffsite. De herbestemming van de voormalige Dungelhoeffkazerne fungeert als katalysator voor de ontwikkeling van een nieuw stadsdeel dat, door zijn strategische locatie tussen de vesten en latere uitbreidingsgebieden van de stad, een belangrijke schakel vormt voor toekomstige ontwikkelingen van de stad Lier. Het stadskantoor maakt een onderdeel uit van de publieke ontwikkeling op de site die geconcentreerd rond het Paradeplein een nieuwe administratief centrum voor de stad Lier als programma heeft. Samen met het stadskantoor wordt het Sociaal Huis ontwikkeld. Deze valt echter buiten de opdracht van het PPS-projectteam, daar er eerder een prijsvraag werd voor uitgeschreven. Het Sociaal Huis wordt echter wel gelijktijdige uitgevoerd. Omdat beide diensten in latere fase als één publieke dienstverlening voor de burger zullen werken, worden beide georganiseerd rond één gemeenschappelijke onthaalfunctie, die als infopunt voor de hele site zal fungeren, en gehuisvest wordt in het nieuwe stadskantoor. Samen met het reeds uitgevoerde politiegebouw worden deze functies de kern van het nieuwe administratieve centrum op de Dungehoeffsite. Om alle bezoekers comfortabel te kunnen ontvangen op de site wordt een ondergrondse publieksparking, onder het Paradeplein, uitgevoerd met een capaciteit van 260 parkeerplaatsen. De herbestemming van de voormalige militaire kazerne tot nieuw stadskantoor gaat gepaard met een grondige renovatie en reorganisatie van de leegstaande gebouwen. De specifieke kwaliteit en beeldwaarde van weerbarstige en gesloten militaire gebouwen wordt bewaard en ingezet als waardevol vertrekpunt voor de herbestemming.
De voorgestelde functiewijziging van kazerne tot stadskantoor vereist evenwel bijkomende ingrepen. Programmatorisch is een oppervlakte-uitbreiding nodig, waarbij getracht wordt de bestaande ruimtes, elk met hun eigen kwaliteit, ten volle te benutten en te vrijwaren om de nieuwbouwuitbreiding beperkt te houden. Deze nieuwbouwuitbreiding overstijgt de strikt functionele vraag naar oppervlakte-uitbreiding en zorgt als één geconcentreerde en ingeplante ingreep voor de noodzakelijke verduidelijking van de functieverandering tot laagdrempelig publiek gebouw, zowel langs de Baron Opsomerlaan als het Paradeplein. Dit sculpturaal signaalgebouw vormt een perfect contrapunt voor het massieve hoofdgebouw en zoekt door middel van uitkragingen subtiel aansluiting op de verschillende deelruimtes van de site, waardoor het niet mogelijk is het volume vanuit één punt in zijn totaliteit te vatten. Deze volumewerking zorgt intern voor ruimtelijke rustpunten en onverwachte perspectieven op de omgeving, waardoor de werkplekken aangename verblijfsruimtes worden en een bezoek aan het stadskantoor een aangename ervaring wordt. De materiaalkeuze benadrukt de aantrekkelijke tegendraadsheid van de gebouwenmassa en sluit aan bij de sfeer van een laagdrempelig publiek gebouw zonder het bestaande erfgoed te schaden. Nuances worden aangebracht door met de nieuwe ingrepen fijn afgewerkte en transparante materialen samen te brengen bij het gesloten massieve karakter van het kazernegebouw. De heldere begrijpelijke structuur en sobere afwerking leveren een sereen kader waarin bezoekers op een menselijke schaal, zonder theatraal te zijn, worden ‘ontvangen’ en op een natuurlijke ongedwongen manier van de diversiteit aan dienstverlening kunnen gebruikmaken. De structuur en interne logica van het voormalige kazernegebouw blijven behouden en worden ingezet om flexibele en gebruiksvriendelijke werkruimtes te voorzien die beantwoorden aan de hedendaagse normen en comforteisen. Conform de logica van het bestaande gebouw wordt in de renovatie de centrale gang behouden als voornaamste circulatie-as. Deze bindt de verschillende kantooreilanden per niveau. De ruimtes grenzend aan de centrale gang kunnen naar gelang de noden van de gebruiker ingericht worden als landschaps- of individueel kantoor. Grenzend aan het raakvlak tussen bestaand gebouw en nieuwbouwvolume wordt een nieuwe circulatiekern ingeplant die beide gebouwen verbindt. Deze nieuwe circulatiekern sluit aan op het centrale onthaal zodat de circulatie vanaf het aanmelden van de bezoeker helder en eenduidig kenbaar wordt. De nieuwbouwuitbreiding wordt opgebouwd als ‘plan libre’ waarbij flexibele invulwanden binnen de ruwbouwstructuur de mogelijkheid laten verschillende configuraties te huisvesten, gaande van individuele kantoren tot landschapskantoren. Gezien dit nieuwe volume transparant vormgegeven wordt, worden in dit volume alle diensten waarmee de burger in contact kan komen ondergebracht. Het ontwerp van het stadskantoor is een continue evenwichtsoefening waarbij voortdurend wordt gezocht om een passende sfeer, identiteit en flexibiliteit te voorzien die beantwoordt aan vereisten van een hedendaagse kantooromgeving binnen de enveloppe van een bestaand waardevol erfgoed. Het klimaatconcept van het stadskantoor werd bepaald rekening houdend met comforteisen voor de gebruiker en het bestaande erfgoed. Bij het stadskantoor is geopteerd om het kantoorgebouw te concipiëren als een 'freerunning’ gebouw, zodat het de rumte laat voor de gebruiker om zelf actief mee zijn comfort te bepalen. Het bestaande gebouw wordt zo goed als kan bij een verbouwing van deze schaal energetisch geoptimaliseerd. Het gebouw wordt geïsoleerd en luchtdicht gemaakt. Rekening houdend met de grote inertie van het gebouw wordt geopteerd het stadskantoor te klimatiseren aan de hand van nachtventilatie. Overal in het stadskantoor, zowel in het te renoveren gedeelte als in de nieuwbouw uitbreiding wordt de daglichttoetreding geoptimaliseerd. De grote raampartijen in het bestaande gebouw, en de nieuwe ramen van de uitbreiding worden zo gedimensioneerd dat daglichttoetreding maximaal wordt gehouden. Dit maakt dat de
bureelzones, die grenzen aan de glaspartijen, geregeld kunnen worden via kunstlichtregeling in functie van de daglichttoetreding. Oververhitting wordt tegen gegaan via performante zonwering. Al deze maatregelen zorgen ervoor dat het volledige stadskantoor geklimatiseerd wordt zonder actieve koeling. Dit maakt het de gebruiker mogelijk te anticiperen in zijn eigen comfortbepaling zonder dwingende maatregelen aangaande klimaatregeling op te leggen.
De voorgestelde functiewijziging van kazerne tot stadskantoor vereist evenwel bijkomende ingrepen. Programmatorisch is een oppervlakte-uitbreiding nodig, waarbij getracht wordt de bestaande ruimtes, elk met hun eigen kwaliteit, ten volle te benutten en te vrijwaren om de nieuwbouwuitbreiding beperkt te houden.
Dit sculpturaal signaalgebouw vormt een perfect contrapunt voor het massieve hoofdgebouw en zoekt door middel van uitkragingen subtiel aansluiting op de verschillende deelruimtes van de site, waardoor het niet mogelijk is het volume vanuit één punt in zijn totaliteit te vatten.
Conform de logica van het bestaande gebouw wordt in de renovatie de centrale gang behouden als voornaamste circulatie-as. De ruimtes grenzend aan de centrale gang kunnen naar gelang de noden van de gebruiker ingericht worden als landschaps- of individueel kantoor.
niveau 0
niveau +1
Deelproject Kopgebouw Het bouwprogramma in het kader van de PPS-ontwikkeling omvat het publieke gedeelte rond het Paradeplein met het stadskantoor, het Sociaal Huis en een ondergrondse publieke parking. De vierde gevel rond het Paradeplein wordt gedefinieerd door het kopgebouw, dat appartementen bevat. Dit deelproject bevindt zich momenteel nog in bouwaanvraag.
Deelproject Lokaal voor Sportverenigingen Voor een lokale sportverenigingen, een duikclub en een petanque-vereniging, wordt een nieuwbouwpaviljoen gebouwd. Dit deelproject bevindt zich momenteel nog in bouwaanvraag.
Deelproject Ondergrondse Parking Onder het paradeplein wordt een parking gebouwd, om tegemoet te komen aan de parkeernood van de publieke functies op de vernieuwde Dungelhoeffsite. Dit deelproject bevindt zich momenteel nog in uitvoering.
