Drinkwater De waterketen

Drinkwaterstatistieken 2012 is een uitgave van Vereniging van waterbedrijven in Nederland (Vewin) Postbus 1019, 2280 CA RIJSWIJK Auteur: Ing. P.J.J.G. Geudens | Vewin Vewin nr: 2012/110/6259 Coverfoto: Digidaan Druk: GTV Drukwerk Project Management Ontwerp: Erik Zeegers | vormgeving.com Datum: Januari 2012

Drinkwater

De drinkwaterbedrijven Waterwinning Waterproductie Waterdistributie Waterverkoop Watergebruik thuis Watergebruik naar economische activiteit Waterbelastingen Waterprijs Financiële balans en investeringen

De waterketen

11 14 18 20 21 24 28 30 32 36

Overzicht drinkwater en sanitatie Riolering Personeel Typen riolering en materialen Rioolheffing Samenstelling ingezameld huishoudelijk afvalwater Rioolwaterwaterzuivering Verzorgingsgebieden Afnameverplichting Zuiveringsprestaties Financiering Particuliere afvalwaterzuivering

41 42 42 43 44 46 46 46 49 50 54 55

Evides

inhoudsopgave 4 | Drinkwaterstatistieken 2012

Bronnen, bodem en natuur

Internationaal

Beschikbaarheid en gebruik bronnen Kwaliteit oppervlaktewater Kwaliteit grondwater Bodemgesteldheid Natuur

Sander de Haa

58 60 66 68 70

Beschikbaarheid en gebruik waterbronnen Beschikbaarheid van water Water Exploitatie Index (WEI) Drinkwater en sanitatie Realisatie Millennium Development Doelstellingen Aansluiting op drinkwater en sanitatie in Europa Waterwinning t.b.v. de drinkwaterbereiding Drinkwatergebruik Drinkwaternota huishoudelijk gebruik Flessenwater

74 74 74 75 75 76 80 82 84 85

s PWN

Bijlagen Voorzieningsgebieden en aangesloten gemeenten 2011 Overzicht gebruikte bronnen

86 88

De watercyclus van bron tot kraan | 5

inleiding >

6 | Drinkwaterstatistieken 2012

Voor u ligt de publicatie Drinkwaterstatistieken 2012. Vewin wil met de publicatie bijdragen aan een transparante informatievoorziening over de watersector. De statistieken dienen ter onderbouwing van beleid en voor het verstrekken van informatie, bijvoorbeeld aan ministeries, de Europese Unie, bedrijven en de consument.

In Drinkwaterstatistieken 2012 vindt u naast gegevens over de drinkwaterbedrijven (h.1) een statistische beschrijving van de waterketen (h.2). Daarnaast is statistische informatie opgenomen over de toestand en de kwaliteit van bronnen, bodem en natuur (h.3) en wordt de Nederlandse watersector in internationaal perspectief geplaatst (h.4). De opzet van het rapport is gelijk aan de editie 2008. De figuren en tabellen uit het vorig rapport zijn geactualiseerd met de meest recente gegevens. Daarnaast wordt voor bepaalde gegevens een langere tijdreeks getoond, zoals voor de ontwikkeling en samenstelling van het drinkwaternet (figuur 1.9), en/of is de presentatie verbeterd. Bovendien zijn enkele nieuwe gegevens toegevoegd, zoals de ontwikkeling van het drinkwatergebruik versus economie (figuur 1.13) en demografie (figuur 1.14) en een nadere onderverdeling van het zakelijk drinkwatergebruik (tabel 1.12). De meeste drinkwaterbedrijven nemen sinds 1997 vrijwillig deel aan de Vewin-benchmark, waarmee de prestaties van de waterbedrijven transparant worden gemaakt op het gebied van waterkwaliteit,

dienstverlening, milieu en financiën & efficiency. Om de administratieve lastendruk van de waterbedrijven te beperken, zijn voor dit rapport de drinkwatergegevens ontleend aan de benchmark database en diverse Vewin rapporten. Alle andere gegevens zijn ontleend aan publicaties en registraties van derden. Een woord van dank is verschuldigd aan alle organisaties die door de beschikbaarstelling van gegevens en figuren hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit rapport. Speciale dank gaat uit naar de volgende organisaties: Unie van Waterschappen Stichting RIONED Ministerie van Infrastructuur en Milieu Centraal Bureau voor de Statistiek KWR Watercycle Research Institute Noordhoff uitgevers EUREAU Het rapport Drinkwaterstatistieken 2012 is als pdf-bestand te downloaden van www.vewin.nl.

Th. J. J. Schmitz | Vewin

HOOFDSTUK 1

Dit hoofdstuk geeft een statistisch overzicht van de drinkwatersector, van bron tot kraan. Het brancheoverzicht in tabel 1.1 geeft een samenvatting. In de daarop volgende paragraven worden de diverse aspecten uit het brancheoverzicht nader uitgewerkt: eerst de algemene gegevens over de drinkwaterbedrijven (1.1), gevolgd door de waterwinning (1.2), de waterproductie (1.3), de waterdistributie (1.4), de waterverkoop (1.5), het watergebruik thuis (1.6), de waterbelastingen (1.7), de waterprijs (1.8) en de financiële sectorbalans en de investeringen (1.9)

drinkwater Dit hoofdstuk geeft een statistisch overzicht van de drinkwatersector, van bron tot kraan. Het brancheoverzicht in tabel 1.1 geeft een samenvatting. In de daarop volgende paragrafen worden de diverse aspecten uit het brancheoverzicht nader uitgewerkt: eerst de algemene gegevens over de drinkwaterbedrijven (1.1), gevolgd door de waterwinning (1.2), de waterproductie (1.3), de waterdistributie (1.4), de waterverkoop (1.5), het watergebruik in huis (1.6), het zakelijk watergebruik (1.7), de waterbelastingen (1.8), de waterprijs (1.9) en de financiële sectorbalans en de investeringen (1.10).



Hoofdstuk 1: Drinkwater

Tabel 1.1

ALGEMEEN

Branche overzicht

Aantal waterbedrijven Aantal werknemers (fte)

1)

Aantal aansluitingen (x 1.000) 2)

DRINKWATERPRODUCTIE 3

miljoen m  DRINKWATERLEVERING

(miljoen euro)

2000

2005

2010

52

24

16

10

8.422

6.803

4.991

5.228

5.674

7.042

7.349

7.701

Bemeterd percentage

91

96

96

96

Transport- en hoofdleidingnet (x 1.000 km)

93

108

113

118

1.227

1.183

1.137

1.136

10

4

6

7

1.167

1.127

1.087

1.090

743

1.418

1.446

1.442

Eigen productie Importsaldo en inkoop bij derden Afzet (miljoen m3) Omzet (miljoen euro)

FINANCIËLE ASPECTEN

1990

3)

Investeringen Belastingen op water

4)

263

419

459

458

.

350

375

404

1)

Aantal werknemers eigen loonlijst teruggerekend naar volledige werkweek.

2)

Vanaf 2000 administratieve aansluitingen (verbruiksadressen), daarvoor technische aansluitingen.

3)

Bestaat uit vergoedingen voor het variabele tarief, het vastrecht en/of de beschikbaar gestelde capaciteit. Exclusief Belasting op Leidingwater en BTW.

4)

Grondwaterbelasting, provinciale grondwaterheffingen, precario, Belasting op Leidingwater en BTW.


De drinkwaterbedrijven

1.1

Van de waterdistributiebedrijven worden in de tabellen 1.2 en 1.3 een aantal algemene karakteristieken weergegeven. Figuur 1.1 geeft de voorzieningsgebieden weer. In bijlage 1 zijn per voorzieningsgebied de aangesloten gemeenten weergegeven. Watervoorzieningsgebieden

Figuur 1.1



Typologie Alle tien waterbedrijven produceren en distribueren drinkwater. Waternet houdt zich naast drinkwaterproductie en -distributie ook bezig met de verwerking van afvalwater en het beheer van grond- en oppervlaktewater. Naast de tien drinkwaterbedrijven zijn in Nederland de Watertransportmaatschappij Rijn-Kennemerland (WRK) en het Waterwinningsbedrijf Brabantse Biesbosch (WBB) actief. De bedrijfsvoering van WRK is ondergebracht bij Waternet en PWN, de bedrijfsvoering van WBB bij Evides. De twee bedrijven distribueren geen drinkwater, maar leveren gedeeltelijk gezuiverd water aan drinkwaterbedrijven en industrie. Tot 1 juli 2010 was er nog één drinkwaterbedrijf actief op gemeentelijke schaal: Bronwaterleiding Doorn.

Tabel 1.2

Rechtsvorm De waterbedrijven zijn naamloze vennootschappen, met gemeenten en provincies als aandeelhouders. Evides N.V. voert de drinkwateractiviteiten uit in een aparte dochteronderneming: Evides Drinkwater B.V. Waternet neemt een bijzondere positie in. Waternet is een stichting, opgericht door de gemeente Amsterdam en het Waterschap Amstel Gooi en Vecht. In de stichting zijn, naast de drinkwatervoorziening, tevens de gemeentelijke riolering ondergebracht en de uitvoeringstaken van het waterschap.

Kengetallen voorzieningsgebieden 2010 BEDRIJFSNAAM

INWONERS

OPPERVLAKTE

WERKNEMERS

NETLENGTE

x 1.000

km

2

fte

km

Waterbedrijf Groningen

592

2.403

217

5.028

Waterleidingmaatschappij Drenthe

437

2.486

158

4.915

Vitens

5.553

18.042

1.375

46.926

PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland

1.666

3.628

531

Waternet Dunea Oasen

922

287

519

1.227

601

521

9.955 1)

2.774 4.596

753

1.115

241

3.674

Evides Drinkwater

2.040

4.736

516

12.965

Brabant Water

2.425

5.026

729

18.081

WML

1.120

2.209

421

8.671

16.735

40.533

5.228

117.585

Nederland

1)

Vanaf toen is het Doornse waterbedrijf opgegaan in waterbedrijf Vitens.

Betreft alleen het personeel dat werkzaam is t.b.v. de drinkwatervoorziening.


Productie en levering van drinkwater per voorzieningsgebied 2010 BEDRIJFSNAAM

Tabel 1.3

AANSLUITINGEN

PRODUCTIE

AFZET

OMZET

x 1.000

miljoen m3

miljoen m3

miljoen euro


277

44

42

48


200

32

29

34

Vitens

2.392

345

330

417


766

88

100

157

Waternet

491

86

65

95

Dunea

605

76

70

121

Oasen

334

41

46

74

Evides Drinkwater

1.007

176

171

201

Brabant Water

1.093

178

167

191

535

71

72

103

7.701

1.136

1.090

1.442

WML Nederland

Ontwikkeling van het aantal bedrijven 1850 - 2010

Figuur 1.2 229 200

150

100

50

10 1850

1870

1890

1910

In het midden van de 19e eeuw ontstonden de eerste waterleidingbedrijven, te beginnen met het waterbedrijf van Amsterdam. Geleidelijk aan werd heel Nederland op de waterleiding aangesloten.

1930

1950

1970

1990

2010

Door samenvoegingen van bedrijven daalde later het aantal weer. De ontwikkeling van het aantal drinkwaterbedrijven staat in figuur 1.2. Thans voorzien tien waterbedrijven heel Nederland van drinkwater.



Figuur 1.3

Personeel

FTE

De watersector voert haar taken met steeds minder mensen uit. In figuur 1.3 is deze ontwikkeling weergegeven. De terugloop van de personeelssterkte is de laatste jaren afgevlakt en trekt sinds 2007 weer aan. Het aantal uitzendkrachten fluctueert sinds 1997 rond de 500 fte.

Eigen loonlijst

8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 Uitzendkrachten

1.000 0.000 1990

1994

1998

2002

2006

2010

1.2 Waterwinning In figuur 1.4 staat de waterbalans van het jaar 2010. In de balans staan voor de sector als geheel de gewonnen, de geproduceerde en de geleverde hoeveelheden water. De waterwinning is weergegeven per type ruwwaterbron en naar verwerkingsmethode (directe verwerking en infiltratie). De leveringen zijn onderverdeeld in eindleveringen aan huishoudens en zakelijke markt en onderlinge leveringen tussen waterbedrijven (levering en gros). De leveringen van WRK aan de waterbedrijven zijn hierbij meegenomen als en gros levering. WBB daarentegen wordt met ingang van 2010 meegenomen als onderdeel van Evides Drinkwater. Hierdoor valt de levering en gros van halffabricaat in vergelijking met de vorige rapportage aanzienlijk lager uit. Waterwinning Boven in de waterbalans is per type ruwwaterbron weergegeven hoeveel water in de sector in zijn totaliteit wordt gewonnen voor de bereiding van drinkwater en, voor een klein deel, ander water. In tabel 1.4 wordt de waterwinning gespecificeerd per waterbedrijf. De winlocaties zijn weergegeven in figuur 1.5. In figuur 1.6 staat een tijdreeks van de waterwinning naar type bron. Sinds 2000 nam de


totale waterwinning met 96 miljoen m3 af, tot 1.217 miljoen m3 in 2010. De winning van oppervlaktewater nam met 58 miljoen m3 af en de winning van (oever)grondwater en natuurlijk duinwater samen met 48 miljoen m3. Tussen 1990 en 2000 nam het aandeel oppervlaktewater geleidelijk toe, tot 39,2% in 2000. Dit aandeel is de laatste jaren weer wat teruggelopen, tot 37,5% in 2010.

onttrekking grondwater 675

onttrekking natuurlijk duinwater

onttrekking oevergrondwater

74

12

onttrekking oppervlaktewater

456

FIGUUR 1.4

in miljoen m3 per jaar

1.217 inkoop 'en gros' van ruwwater / halffabrikaat t.b.v. infiltratie

directe verwerking

kunstmatige infiltratie

93

1.136

81

infiltratieprocessen voorraadvorming

93 mln m3 wordt na onderlinge levering alsnog geïnfiltreerd. Als geheel heeft de sector derhalve (1.136-93=) 1.043 mln m3 direct verwerkt en (81+93=) 174 mln m3 geïnfiltreerd.

-10

182

derden

6

onttrekking: uit duinen | anders

3

inkoop halffabrikaat / ander water

25

aflevering ander water kwaliteit

184

19

61

'en gros'

productieprocessen (zuivering) 33

115 levering 'en gros' halffabrikaat / ander water buitenland

11

productieverliezen

inkoop reinwater / drinkwater

1.136

48

geproduceerd reinwater/drinkwater

38 inkoop 'en gros'

distributieprocessen 54

38 levering 'en gros'

niet in rekening gebracht gebruik

1.093 huishoudens

786

zakelijke markt

303

buitenland

3


levering drinkwater


Figuur 1.5

Drinkwater winlocaties

Infiltratiewinningen Grondwaterwinningen Oeverwinningen Oppervlaktewaterwinningen


Waterwinning per bedrijf 2010 BEDRIJF

Tabel 1.4 TOTAAL

GRONDWATER

OEVER GRONDWATER

NATUURLIJK DUINWATER OPPERVLAKTE WATER

miljoen m3 Waterbedrijf Groningen

46

39

-

-

7


33

33

-

-

-

355

343

12

-

-

32

5

-

2

25

37

-

-

10

27

144

-

-

-

144 71

Vitens PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland Waternet Watertransportmaatsch. Rijn-Kennemerland Dunea

71

-

-

-

Oasen

43

4

39

-

-

202

19

-

-

183

183

183

-

-

-

73

49

24

-

-

1.217

675

74

12

456

Evides Drinkwater

1)

Brabant Water WML Nederland

Inclusief Waterwinningsbedrijf Brabantse Biesbosch.

Waterwinning 1990 - 2010

1)

Figuur 1.6 MILJOEN M3

(Oever) grondwater a

800 700 600 w Oppervlaktewater 500 400 300 200 100

j duinwater Natuurlijk 0 1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010



1.3 Waterproductie In tabel 1.3. staan de geproduceerde hoeveelheden drinkwater per bedrijf in 2010. Gezamenlijk produceerde de sector 1.136 miljoen m³ drinkwater, 47 miljoen m3 minder dan het productieniveau van 10 jaar geleden (-4,0%). Ten opzichte van 2009 nam de productie af met 4,7 miljoen m3 (-0,4%). De ontwikkeling van de productieomvang sinds 1950 staat in figuur 1.7. Daarbij is tevens inzichtelijk gemaakt uit welke bronnen het drinkwater is bereid. Figuur 1.7

Productie drinkwater 1950 - 2010

MILJOENEN M3 1.200 totaal 1.000 800 600 400 200 0 1950

1960 Oppervlaktewater

1970 Natuurlijk duinwater

1980

1990

2000

2010

Grondwater

Waterontharding Als onderdeel van het zuiveringsproces ontharden de waterbedrijven het drinkwater. Ontharding heeft als belangrijk voordeel dat minder kalkaanslag optreedt zoals in warmwater apparatuur, het koffiezetapparaat en in de badkamer. Daarnaast is bij het wassen ook minder wasmiddel nodig. Figuur 1.8 toont de hardheid van het Nederlands drinkwater per regio.


Hardheid Nederlands drinkwater

Figuur 1.8

Zeer zacht water Zacht water Gemiddeld water Vrij hard water Hard water

BRON: KWR Watercycle Research Institute



Productie van ander water Ander water is water dat niet van drinkwaterkwaliteit is. Meestal gaat het om toepassingen waarvoor een minder vergaande zuivering volstaat (bijvoorbeeld proceswater), maar het kan ook gaan om specifieke toepassingen waarvoor juist een verdergaande zuivering nodig is (bijvoorbeeld demiwater). De productie van dit ander water bedroeg in 2010 ca. 59 miljoen m3 en bestaat voor een belangrijk deel uit leveringen aan de industrie door WRK.

De drinkwaterbedrijven hebben de laatste decennia dochter- en zusterondernemingen opgericht die zich specifiek richten op ander water. Door deze dochter- en zusterondernemingen werd in 2010 ca. 66 miljoen m3 ander water voor de Nederlandse markt geproduceerd. Dit is exclusief de waterproductie in installaties die worden beheerd en bedreven in opdracht van de klant, zonder feitelijke waterlevering.

1.4 Waterdistributie Tabel 1.5 geeft een overzicht van de lengte en de samenstelling van het transport- en hoofdleidingnet per 31 december 2010. De ontwikkeling van de netlengtes van de (meest) toegepaste materialen staat in figuur 1.9. Hierin komt duidelijk de toename van het gebruik

Tabel 1.5 BEDRIJF

Lengte en samenstelling van het transport- en hoofdleidingnet in kilometers ASBEST

GIETIJZER

CEMENT Waterbedrijf Groningen

van PVC naar voren. Thans bestaat meer dan de helft van het drinkwaternet uit PVC. Tegelijkertijd nemen de netlengtes van de materiaalsoorten ‘asbestcement’ en ‘gietijzer’ geleidelijk af.

1.661

NODULAIR

STAAL

BETON

PVC

GIETIJZER 919

-

108

21

2.196

POLY

GLASVEZEL

ETHEEN

VERSTERKTE

PE

KUNSTSTOF

106

13

OVERIG

KILOMETER TOTAAL

4

5.028

WMD

1.208

-

187

1

-

3.434

84

-

1

4.915

Vitens

10.001

3.987

92

187

130

29.691

2.764

4

70

46.926

PWN

4.366

668

482

152

203

2.194

1.830

31

29

9.955

Waternet

18

779

487

77

197

747

244

6

220

2.774

Dunea

741

725

195

32

92

1.994

331

-

486

4.596

Oasen

373

172

74

154

2

2.272

627

1

0

3.674

Evides Drinkwater

3.198

531

12

760

68

7.140

1.178

1

77

12.965

Brabant Water

6.986

1.488

-

111

40

9.067

187

-

202

18.081

WML

3.938

527

1.688

995

2

1.414

74

1

33

8.671

Nederland

32.489

9.797

3.216

2.576

755

60.148

7.424

56

1.122

117.585


Ontwikkeling drinkwaternet 1955 - 2010 in kilometers

Figuur 1.9 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0

1955

1960

1965

1970

Asbestcement

1975

1980

1985

1990

1995

PVC

Gietijzer

2000

2005

Polyetheen

2010 Overig

Waterverkoop

1.5

Afzet en omzet 2010 In tabel 1.3 staan per bedrijf de drinkwaterafzet en de drinkwateromzet van 2010. In de waterbalans (figuur 1.4) is daarnaast de afzet van ander water opgenomen. Tabel 1.6 vat de drinkwater verkoop 2010 samen met daarbij de sector gemiddelden van de gemiddelde afzet per aansluiting en de gemiddelde prijs per m3. Ontwikkeling van de afzet en omzet In de figuren 1.11 en 1.12 staan per gebruikersgroep de ontwikkeling van de afzet en omzet sinds 1990 weergegeven; De figuren tonen voor het zakelijk gebruik in 2007 een sterke daling en voor het huishoudelijk gebruik

In tabel 1.7 is de afzet van 2010 voor elk bedrijf uitgesplitst naar de segmenten huishoudens en zakelijke markt. De afzet aan eindafnemers in 2010 bedraagt 1.090 miljoen m3, dat is 3 miljoen minder dan in 2009 (-0,3%). De afzet aan huishoudens en aan de zakelijke markt namen beide iets af.

een sterke stijging. Deze omwisseling betreft geen werkelijke wijziging, maar is het gevolg van een administratieve wijziging bij één van de bedrijven.

Samenvatting verkoop drinkwater 2010

Tabel 1.6 GEMIDDELDE PRIJS 1

AFZET

AANSLUITINGEN

3

miljoen m

m /aansluiting

miljoen euro

euro/m3

Eindafnemers

7.700.635

1.090

141

1.442

1,32

huishoudens

7.522.983

786

104,5

1.122

1,43

zakelijke markt

GEMIDDELDE AFZET

OMZET 1

ADMINISTRATIEVE

3

177.652

303

1.708

319

1,05

En gros

.

38

.

23

0,62

Export

.

3

.

.

.

Bestaat uit vergoedingen voor het variabele tarief, het vastrecht en/of de beschikbaar gestelde capaciteit. Exclusief BTW en Belasting op Leidingwater.


1)


Tabel 1.7

Afzet in voorzieningsgebieden naar segment BEDRIJF

HUISHOUDENS

ZAKELIJKE MARKT

TOTAAL miljoenen m3


24

Waterleidingmaatschappij Drenthe Vitens

42

24

4

29

275

55

330


82

18

100

Waternet

47

18

65

Dunea

47

23

70

Oasen

31

15

46

Evides Drinkwater

103

69

171

Brabant Water

100

67

167

54

18

72

786

303

1.090

WML Nederland

Figuur 1.10

18

Historie en prognose drinkwatergebruik (incl. nirg)

MILJOENEN M3 1300 Bovengrens 1200 Basis 1100 1000 Ondergrens 900 800 1970

1975

1980

1985

1990

1995

Ontwikkeling drinkwaterbehoefte Figuur 1.10 toont de ontwikkeling van de totale drinkwaterbehoefte sinds 1970 en de prognose tot 2025. In deze figuur is naast de afzet ook het niet in rekening gebracht gebruik (nirg) meegenomen, zodat een totaalbeeld van de drinkwaterbehoefte wordt gegeven. Nirg betreft voornamelijk lek- en spuiverliezen, maar bevat ook niet verrekende verkoop (b.v. bluswater) en meetverschillen.


2000

2005

2010

2015

2020

2025

In de vorige eeuw nam de totale drinkwaterbehoefte in Nederland sterk toe: van ca. 300 miljoen m3 in 1950 tot ca. 870 miljoen m3 in 1970 en vervolgens tot 1.236 miljoen m3 in 1990. Tussen 1990 en 1995 bleef het niveau min of meer constant, om daarna terug te lopen tot gemiddeld 1.147 miljoen m3 per jaar sinds 2004. De verwachting is dat de waterbehoefte tot 2025 min

Afzet eigen voorzieningsgebied 1990 - 2010 1)

Figuur 1.11 MILJOENEN M3 800 Huishoudens 700 600 500

Zakelijke markt

400 300 200 1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Omzet eigen voorzieningsgebied 1990 - 2010

Figuur 1.12 MILJOENEN EURO

Huishoudens

900 700 Zakelijke markt

500 300 100

1990

1992

1994

1996

1998

2000

of meer stabiel blijft (Vewin/Icastat, 2008). De afzetdaling tussen 1995 en 2004 vond vooral plaats in het zakelijk segment (figuur 1.11), dit ondanks een groeiende economie en werkgelegenheid (figuur 1.13). Oorzaken hiervan waren waterbesparing, waterhergebruik en substitutie van drinkwater door ander water en eigen waterwinningen. Het huishoudelijk drinkwatergebruik is

2002

2004

2006

2008

2010

sinds 1990 min of meer stabiel. Het gebruik per persoon is weliswaar gedaald (tabel 1.8), maar dit wordt gecompenseerd door een toename van de bevolking (figuur 1.14). Periodes van extreme hitte en/of droogte hebben een verhogend effect op het huishoudelijk gebruik. De jaren 2003 en 2006 zijn hier voorbeelden van.

De verschuiving in 2007 van zakelijk naar huishoudelijk drinkwatergebruik komt door een harmonisatie van de registratie van de gebruikersgroepen De watercyclusbij vanéén bron vantotdekraan bedrijven. | 23

1)


Figuur 1.13

Zakelijk drinkwatergebruik vs. ontwikkeling economie

INDEX 1990=100 Bruto binnenlands product

160 140

Werkgelegenheid 120 100 Zakelijk watergebruik 80 1990

1995

2000

2005

2010 BRON: CBS

Figuur 1.14

Huishoudelijk drinkwatergebruik vs. bevolkingsgroei

INDEX 1990=100 Aantal huishoudens

120

Omvang bevolking

110 100

Watergebruik huishoudens 90

Gebruik per persoon

80 1990

1995

2000

2005

2010 BRON: CBS

1.6 Watergebruik thuis Huishoudelijk drinkwatergebruik naar toepassing Vewin laat periodiek onderzoek uitvoeren onder de Nederlandse huishoudens naar de hoeveelheid en toepassing van het watergebruik thuis. In tabel 1.8 zijn de belangrijkste uitkomsten weergegeven van het in 2010 door TNS-NIPO gehouden onderzoek. De belangrijkste toepassingen van het drinkwater in huis zijn de douche, het toilet en de wasmachine (fguur 1.15).


Het huishoudelijk watergebruik per gezinslid daalde tussen 1995 en 2010 met ruim 12%. Dit komt vooral door de steeds verdergaande invoering van zuinige toiletten en wasmachines. Ook het watergebruik via het bad nam af. Het douchegebruik daarentegen is in de loop van de tijd toegenomen (figuur 1.16), dit als gevolg van langer douchen en de toename van comfortdouches.

Huishoudelijk drinkwatergebruik in liter per persoon per dag TOEPASSING Bad Douche Wastafel Toiletspoeling

Tabel 1.8

1995

1998

2001

2004

2007

2010

9,0

6,7

3,7

2,8

2,5

2,8

38,3

39,7

42,0

43,7

49,8

48,6

4,2

5,1

5,2

5,1

5,3

5,0

42,0

40,2

39,3

35,8

37,1

33,7

2,1

2,1

1,8

1,5

1,7

1,1

25,5

23,2

22,8

18,0

15,5

14,3

Afwassen, hand

4,9

3,8

3,6

3,9

3,8

3,1

Afwassen, machine

0,9

1,9

2,4

3,0

3,0

3,0

Voedselbereiding

2,0

1,7

1,6

1,8

1,7

1,4

Koffie, thee, water drinken

1,5

1,5

1,5

1,6

1,8

1,8

Kleding wassen, hand Kleding wassen, machine

Overig

6,7

6,1

6,7

6,4

5,3

5,3

Totaal

137,1

131,9

130,7

123,8

127,5

120,1

Drinkwater in huis naar toepassing 2010

Figuur 1.15



Figuur 1.16

Ontwikkeling drinkwatergebruik naar toepassing

LITER / PERSOON, DAG Douche

50 40 Toiletspoeling

30 20

Kleding wassen, machine w h

10 Bad 0 1996

1998

2000

2002

In de tabellen 1.9 – 1.11 is het watergebruik in 2010 uitgesplitst naar leeftijd, huishoudgrootte en sexe. Het meeste water wordt gebruikt in de leeftijdscategorie 25-34 jaar, vooral doordat deze categorie relatief vaak en lang doucht. Ook de leeftijdscategorie 18-24 jaar gebruikt relatief veel water voor douchen. Terwijl bij jongeren meer water in de douche wordt gebruikt, gebruiken ouderen meer water Tabel 1.9

2004

2006

2008

2010

voor het doorspoelen van het toilet. Personen uit kleine huishoudens gebruiken per persoon meer water dan personen behorend tot grotere huishoudens. Dit is logisch, aangezien bepaalde toepassingen tegelijkertijd kunnen worden ingezet voor meer gezinsleden. Wat verder opvalt is dat vrouwen meer water gebruiken dan mannen. Dit komt vooral door een hoger watergebruik via het toilet.

Watergebruik naar leeftijd

LITER / PERSOON, DAG

012 JR. Bad Douche Wastafel Toiletspoeling Kleding wassen, hand

1317 JR.

1824 JR.

2534 JR.

3544 JR.

4554 JR.

5564 JR.

65+

8,6

1,6

0,4

2,1

2,6

2,2

2,9

0,8

30,3

49,7

63,9

66,4

53,8

54,1

38,1

36,9

4,8

5,5

3,7

5,1

4,3

5,1

5,0

6,5

24,5

29,7

30,8

30,6

33,5

34,2

43,0

40,0

0,8

0,4

0,5

1,6

0,9

1,3

1,4

1,6

12,9

13,0

10,4

14,6

14,7

15,6

14,7

15,8

Afwassen, hand

1,0

0,9

2,5

2,1

2,0

2,6

4,7

8,3

Afwassen, machine

3,2

3,2

1,7

2,7

2,8

3,1

3,6

2,8

Voedselbereiding

0,5

0,6

1,3

1,7

1,3

1,8

1,8

2,1

Koffie / thee

0,5

1,0

0,8

1,3

1,6

1,6

1,2

1,2

Kleding wassen, machine

Water drinken

0,6

0,7

0,5

0,6

0,6

0,7

0,6

0,6

Overig keukenkraan

3,1

4,0

3,3

7,8

5,1

5,5

5,5

8,1

90,9

110,2

119,8

136,6

123,2

128,0

122,4

124,8

Totaal


Watergebruik naar huishoudgrootte

Tabel 1.10

1PERS.

2PERS.

3PERS.

4PERS.

5+

0,8

1,5

4,5

6,5

3,8

Douche

47,7

45,5

54,2

48,1

47,7

Wastafel

4,5

5,7

4,2

4,2

6,7

33,8

38,2

33,4

31,0

29,8

2,2

1,1

0,9

0,7

0,9

16,0

15,9

14,2

12,9

10,9

7,3

4,4

1,6

1,0

1,2

Bad

Toiletspoeling Kleding wassen, hand Kleding wassen, machine Afwassen, hand Afwassen, machine

2,0

3,3

3,3

3,2

2,5

Voedselbereiding

1,9

1,6

1,3

0,9

0,8

Koffie/thee

1,5

1,1

1,1

1,1

1,1

Water drinken

0,6

0,5

0,6

0,7

0,7

Overig

5,9

5,3

5,6

5,2

3,8

Totaal

124,0

124,1

124,9

115,6

110,1

Watergebruik naar sekse

Tabel 1.11 MAN

Bad Douche Wastafel Toiletspoeling Kleding wassen, hand

VROUW

2,9

2,7

49,1

48,0

5,5

4,7

31,8

36,0

0,9

1,3

13,6

14,7

Afwassen, hand

3,1

3,0

Afwassen, machine

2,8

3,0

Voedselbereiding

1,3

1,4

Koffie/thee

1,1

1,2

Water drinken

0,6

0,6

Overig

5,1

5,5

Totaal

117,8

122,2

Kleding wassen, machine





1.7 Watergebruik naar economische activiteit Het CBS heeft in 2011 aan de EU cijfers gerapporteerd over het drinkwatergebruik in Nederland, met daarin een onderverdeling van het zakelijk drinkwatergebruik naar branche (CBS, 2011). Een samenvattend overzicht is weergegeven in tabel 1.12. Het totaal drinkwatergebruik (1.093 miljoen m3) en het huishoudelijk drinkwatergebruik (788 miljoen m3) zijn ontleend aan de Vewin Drinkwaterstatistieken van 2008, doch het zakelijk gebruik heeft men op alternatieve wijze bepaald, namelijk door deze per economische (deel)activiteit te verzamelen c.q. te schatten en vervolgens te totaliseren. Hoe heeft het CBS het drinkwatergebruik per zakelijke deelactiviteit bepaald? De zakelijke markt bestaat grofweg uit de landbouw, de dienstensector en de industrie. De herkomst/berekening van het drinkwatergebruik is voor elk van deze groepen verschillend: Het drinkwatergebruik in de landbouw heeft het CBS ontleend aan onderzoek van het Landbouw Economisch Instituut. Het drinkwatergebruik in de industrie heeft het CBS bepaald door raadpleging van milieu jaarverslagen van individuele industriële bedrijven. De som van het watergebruik van de individuele bedrijven mét een milieujaarverslag heeft men opgehoogd naar totalen per bedrijfstak op basis van de ratio van de industriële productie van deze bedrijven vs. de totale productie van de bedrijfstak. Voor de ontbrekende bedrijfstakken (zonder milieujaarverslagen) is een schatting gemaakt op basis van historische gebruiksdata. Bij de dienstensector heeft het CBS eerst per economische deelactiviteit de relatie vastgesteld tussen hoeveelheid gebruikt drinkwater en het aantal werkzame


personen. Dit is gebeurd op basis van de klantenbestanden van enkele drinkwaterbedrijven. Door deze klantenbestanden te koppelen aan het bedrijvenregister van het CBS kon aan elk leveringsadres (en de hoeveelheid daar geleverd drinkwater) de sbi (standaard bedrijfsindeling) -code van de economische activiteit en het aantal werkzame personen worden toegevoegd. Door deze koppeling kon voor elke economische deelactiviteit het gemiddelde drinkwatergebruik per werkzame persoon worden bepaald. Dit gemiddelde is vervolgens vermenigvuldigd met het totaal aantal werkzame personen in de sbi-klasse van die deelactiviteit om het gebruik per deelactiviteit in te schatten. Als laatste zijn de berekende gebruiken per deelactiviteit gesommeerd tot het totaal gebruik van de dienstensector.

Drinkwatergebruik naar economische activiteit

HUISHOUDENS LANDBOUW, BOSBOUW, VISSERIJ INDUSTRIËLE ACTIVITEITEN Delfstoffen winning Industriële producten Voedingsmiddelen Textiel, kleding en leder Papier

Tabel 1.12

2004

2005

2006

2007

2008

791

785

801

789

788

52

49

49

50

47

204

200

195

191

184

4

4

4

4

4

198

193

189

185

176

49

49

51

49

49

1

1

1

1

1

2

4

3

3

4

Chemie en aardolie

86

82

76

73

64

Basis metaal

38

36

36

36

36

Overige producten

21

21

21

22

22

2

2

2

3

3

97

97

109

112

115

3

3

3

3

4

93

94

105

109

112

Productie- en distributie elektriciteit DIENSTEN Milieudienstverlening Overige diensten BALANCING ITEM TOTAAL

-44

-44

-54

-55

-42

1.099

1.087

1.099

1.088

1.093 BRON: CBS

Het ‘balancing item’ onder in tabel 1.12 duidt erop dat het CBS in totaal 42 miljoen m3 meer drinkwater heeft verdeeld dan er daadwerkelijk gebruikt is op basis van de waterleidingstatistiek. Vermoedelijk bevatten Landbouw en Diensten klanten die tevens bij de huishoudens zijn meegeteld. Hierbij moet gedacht worden aan kleine agrarische bedrijven en kleine kantoortjes met een gewone huisaansluiting en aan bedrijven die residentiële

flatgebouwen verhuren. In de Vewin statistiek wordt het gebruik van de bewoners daarvan gerekend tot het huishoudelijk gebruik. Een tweede verklaring is dat het industrieel watergebruik waarschijnlijk voor een deel ‘ander water’ (niet-drinkwater) bevat. In de door het CBS als basis gebruikte milieujaarverslagen wordt geen onderscheid gemaakt tussen drinkwater en ‘ander water’, waardoor het moeilijk is dit deel buiten de cijfers te houden.


MILJOENEN M3


1.8 Waterbelastingen Drinkwaterbedrijven hebben te maken met grondwaterbelasting, provinciale grondwaterheffing, leidingen concessievergoedingen (precario), Belasting op Leidingwater (BoL) en BTW (6%). De eerste drie zijn kostprijsverhogende belastingen die worden gedekt via het drinkwatertarief, de twee laatstgenoemde belastingen (BoL en BTW) zijn verbruiksbelastingen die het waterbedrijf namens de consument afdraagt aan de fiscus. Deze komen bovenop het drinkwatertarief van het waterbedrijf en maken geen onderdeel uit van de drinkwateromzet. Tabel 1.13 geeft de tariefontwikkeling van de landelijke grondwaterbelasting en de Belasting op Leidingwater (BoL) weer. Beide belastingen zijn gebaseerd op de Wet Belastingen op Milieugrondslag. De grondwaterbelasting

Tabel 1.13

werd in 1995 ingevoerd. Eind 2011 is besloten dat deze belasting met ingang van januari 2012 wordt afgeschaft. De BoL is in 2000 ingevoerd en zal per januari 2013 worden afgeschaft.

Waterbelastingen ingevolge de Wet Belastingen op Milieugrondslag 1990 - 2012

EUROCENT/M3

1990

1995

2000

2005

2010

2011

2012

GRONDWATERBELASTING Normaal tarief

-

15,4

16,0

18,10

19,51

19,63

-

Infiltratiekorting 1)

-

12,7

13,4

15,16

16,34

16,44

-

BELASTING OP LEIDINGWATER 2)

-

-

12,9

14,6

15,7

15,8

16,1

1)

Korting op normaal tarief bij voorafgaande infiltratie (WBm artikel 6).

2)

In het kader van de WBm wordt hieronder verstaan water dat door een drinkwaterbedrijf of een afzonderlijke voorziening aan derden ter beschikking wordt gesteld, al dan niet van drinkwaterkwaliteit. De belasting wordt geheven over de levering van de eerste 300 m3.


De provinciale grondwaterheffing varieert per provincie (tabel 1.14). De leidingen concessievergoedingen (precario) variëren per gemeente en worden maar in een beperkt aantal gemeenten geheven. De belastingdruk die (voor de sector als geheel) uitgaat van de provinci-

ale grondwaterheffingen en de leidingen concessievergoedingen is bepaald door de betaalde bedragen te delen door de drinkwaterafzet en bedraagt voor beiden resp. 1,0 cent/m³ en 1,1 cent/m³.

Provinciale grondwaterheffingen 2005-2010

Tabel 1.14

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Groningen

2,00

2,00

2,00

2,00

1,11

1,11

Friesland

1,13

1,13

1,13

1,13

1,13

1,13

Drenthe

1,00

1,00

1,00

1,04

1,06

1,06

Overijssel

1,36

1,36

1,36

1,36

1,36

1,36

Flevoland

1,71

1,71

1,71

1,71

1,71

1,14

Gelderland

1,30

1,30

1,30

1,30

1,30

1,30

Utrecht

1,50

1,50

1,53

1,53

1,53

1,53

Noord-Holland

0,81

0,81

0,81

0,81

0,81

0,85

Zuid-Holland

1,13

1,13

1,13

1,13

1,13

1,13

Zeeland

2,54

2,54

2,54

2,75

2,75

2,75

Noord-Brabant

1,90

1,90

1,90

1,90

1,90

1,90

Limburg

1,13

1,13

1,13

1,32

1,36

1,39

De belastingen op drinkwater belopen in 2010 in totaal 399 miljoen euro (€ 0,37/m3), waarvan 173 miljoen euro (€ 0,16/m³) kostprijsverhogende belastingen zijn en 226 miljoen euro (€ 0,21/m³) BoL en BTW. In totaal maken de belastingen in 2010 23,9% uit van de drinkwaterprijs

(tabel 1.15), variërend tussen de afzonderlijke bedrijven van 15% tot 30%. Bedrijven die grondwater gebruiken, kennen vanwege de grondwaterbelastingen een hogere belastingdruk.


EUROCENT/M3


1.9 Waterprijs

Tabel 1.15 & 1.16

Afnemersprijs (inclusief BoL en BTW) In de tabellen 1.15 en 1.16 staat de opbouw van de afnemersprijs, inclusief de verbruikersbelastingen (BoL en BTW) die de klant betaalt bovenop het drinkwatertarief. De gemiddelde afnemersprijs bedraagt in 2010 € 1,53 tegen

€ 1,50 in 2009 (+1,8%). De afnemersprijs voor de gebruikersgroep huishoudens bedraagt gemiddeld € 1,68 tegen € 1,64 in 2009 (+2,4%). Dit resulteert voor een gemiddeld huishouden (104,5 m3/jaar) in een jaar nota van € 175,50.

Gemiddelde afnemersprijs in Nederland 2010 1)

Gemiddelde afnemersprijs voor huishoudens 2010

AANDEEL

Figuur 1.17 + 1.18

EURO/M3

IN TOTAALPRIJS

Kosten waterbedrijf

1,16

76,1%

Kostprijsverhogende belastingen

0,16

10,4%

Gemiddeld tarief

1,32

Belasting op Leidingwater en BTW

0,21

Totaalprijs voor afnemer

1,53

13,6%

AANDEEL EURO/M3

IN TOTAALPRIJS

Kosten waterbedrijf

1,27

75,5%

Kostprijsverhogende belastingen

0,16

9,5%

Gemiddeld tarief

1,43

Belasting op Leidingwater en BTW

2)

0,25

Totaalprijs voor afnemer

15,0%

1,68

In figuur 1.17 is de impact van belastingen zichtbaar gemaakt. Bezien over het laatste decennium is de gemiddelde afnemersprijs gestegen van € 1,43/m3 in 2000 naar € 1,53/m3 in 2010 (+6,9%). Exclusief belastingen steeg de afnemersprijs van € 1,14/m3 naar € 1,16/m3 (+2,4%). Daarnaast heeft de

algemene prijsstijging belangrijke invloed op de waterprijs. Als de vroegere waterprijzen worden uitgedrukt in het algemeen prijspeil van 2010 (figuur 1.18), dan blijkt dat de huidige afnemersprijs € 0,22 per m3 lager is dan tien jaar geleden (€ 1,53 per m3 in 2010 tegen € 1,75 per m3 in 2000).

Gemiddelde nominale afnemersprijs 1990 - 2010 1)

Gemiddelde reële afnemersprijs 1990 - 2010 (2010=100) 1)

EURO/M3 Inclusief belastingen

Inclusief belastingen 1,50 Exclusief belastingen

1,00

Exclusief belastingen

0,50 0 1990

1995

2000

2005

2010

1990

1995

1)

In deze figuur wordt de gemiddelde afnemersprijs weergegeven van huishoudens en zakelijke afnemers samen.

2)

€ 0,157 + 6% BTW over (€ 1,43 + € 0,157).


2000

2005

2010

Ontwikkeling drinkwatertarief naar gebruikersgroep (o.b.v. omzet/afzet) * In figuur 1.19 is de ontwikkeling van het gemiddelde Het tarief voor huishoudens bedroeg in 2010 € 1,43/m3, drinkwatertarief weergegeven naar gebruikersgroep. dat is 3,4 cent hoger dan in 2009 (+2,4%). Het tarief voor De uitkomsten zijn ex post vastgesteld op basis van de zakelijke afnemers daalde met 0,3 cent /m3 naar € 1,05/m3 verhouding tussen de gerealiseerde omzet (figuur 1.12) (-0,3%). Gemiddeld voor de twee gebruikersgroepen samen bedroeg het tarief in 2010 € 1,32/m3 (+1,8%). en afzet (figuur 1.11). Nominaal drinkwatertarief naar gebruikersgroep 1990-2010 *

Figuur 1.19 EURO/M3

1,50 Huishoudens e

Gemiddeldd NL 1,00 Zakelijke e markt

0,50

0 1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Drinkwatertarieven huishoudens naar regio (o.b.v. tariefregelingen) * De drinkwaterbedrijven stellen voor aanvang van elk De tarieven stijgen in 2011 met gemiddeld 1,0%. kalenderjaar een tarievenregeling op. De tarieven voor Na de fusies die in de watersector hebben plaatshuishoudens staan in tabel 1.17. Alle bedrijven brengen gevonden, hebben de waterbedrijven de tarieven tussen een tarief per kubieke meter in rekening (variabel tarief ) voormalige regio’s geharmoniseerd. De overblijvende en daarnaast een vast bedrag per jaar (vastrecht). tariefverschillen binnen één waterbedrijf worden veroorzaakt doordat bepaalde gemeenten leidingen 3 is berekend uit De uitkomst in de kolom totaal per m concessievergoedingen (precario) heffen en andere niet. het variabele tarief en het vastrecht en geeft het gemid- Deze worden door het waterbedrijf doorberekend aan de delde drinkwatertarief per m3 weer voor een standaard inwoners van de desbetreffende gemeenten. In de gezin (2,22 personen) en een gemiddeld gebruik (43,8 m³ tabel zijn deze heffingen verdisconteerd in het vastrecht. per persoon per jaar). In 2011 bestaat het totaal per m3 Als precario buiten beschouwing wordt gelaten, blijkt gemiddeld genomen voor 2/3 uit variabel tarief dat de spreiding tussen de tarieven binnen de sector is (€ 1,00/m3) en voor 1/3 deel uit vastrecht (€ 48,64/jaar). afgenomen (figuur 1.20).

* Exclusief BoL en BTW



Tabel 1.17

Tarieven drinkwater huishoudens naar deelgebied 2010 - 2011 1) BEDRIJF

2010 totaal 2)

2011 vast bedrag 3)

2011 variabel tarief

2011 totaal 2)

MUTATIE totaal 2011

euro per m3

euro per jaar

euro per m3

euro per m3

t.o.v. 2010 in %


1,23

34,80

0,90

1,26

2,0%


1,30

52,00

0,75

1,28

-1,3%

Vitens

1,31

25,00

1,06

1,31

0,0%


1,67

47,83

1,24

1,73

3,2%

Waternet

1,69

42,15

1,26

1,69

0,0%

Algemeen (gemeenten zonder precario)

1,68

58,08

1,09

1,69

0,4%

Den Haag

1,88

74,18

1,09

1,85

-1,5%

Katwijk

1,90

79,28

1,09

1,90

0,0%

Leiden

1,99

84,88

1,09

1,96

-1,4%

Leidschendam-Voorburg

1,73

62,88

1,09

1,74

0,1%

Dunea

Noordwijkerhout

2,05

91,38

1,09

2,03

-0,8%

Oegstgeest

1,68

101,38

1,09

2,13

26,8%

Rijnwoude (kern Benthuizen)

1,76

65,88

1,09

1,77

0,5%

Rijswijk

1,78

66,48

1,09

1,77

-0,4%

Rotterdam (wijk Nesselande)

1,83

73,38

1,09

1,84

0,7%

Teijlingen

1,94

83,88

1,09

1,95

0,8%

Voorschoten

1,80

70,18

1,09

1,81

0,5%

Wassenaar

2,04

94,18

1,09

2,06

0,8%

Zuidplas (Zevenhuizen-Moerkapelle)

1,82

70,18

1,09

1,81

-0,4%

Algemeen (gemeenten zonder precario)

1,78

76,18

1,03

1,81

1,8%

Alblasserdam

1,78

115,17

1,03

2,21

24,4%

Kaag en Braassem

1,90

89,50

1,03

1,94

2,2%

Leiderdorp

1,93

90,49

1,03

1,95

1,5%

Nieuwkoop

1,89

87,27

1,03

1,92

1,7%

Rijnwoude

1,88

86,11

1,03

1,91

1,8%

Zoeterwoude

2,18

115,56

1,03

2,21

1,4%

Algemeen

1,38

66,96

0,67

1,36

-1,4%

Baarle Hertog

1,41

66,96

1,08

1,40

-0,9%

Oasen

Brabant Water


BEDRIJF

2010

2011

totaal 2) euro per m3

2011

vast bedrag 3)

2011

euro per m3

euro per jaar

MUTATIE

totaal 2)

variabel tarief

euro per m3

totaal 2011 t.o.v. 2010 in %

Evides Algemeen (gemeenten zonder precario)

1,57

59,76

0,95

1,57

0,0%

Den Haag (Wateringen)

1,57

62,83

0,95

1,60

2,0%

Maassluis

1,67

74,28

0,95

1,71

2,8%

Rotterdam

1,61

66,99

0,95

1,64

1,8%

Schiedam

1,63

69,65

0,95

1,67

2,3%

Vlaardingen

1,64

70,78

0,95

1,68

2,2%

Woensdrecht en Bergen op Zoom

1,31

43,80

0,86

1,31

0,0%

WML

1,57

67,20

1,02

1,71

8,5%

Nederland

1,49 4)

48.64

1,00

1,50

1,0%

1) Bemeterde woningen, Exclusief Belasting op Leidingwater en 6% BTW, inclusief grondwaterbelasting, provinciale grondwaterheffing en precario. 2) De totaalprijs per m3 voor een gemiddeld gezin van 2,22 personen (CBS, 2010) en een jaargebruik per persoon van 43,8 m3 (TNS-NIPO, 2011), c.q. een jaargebruik van 97,3 m3 per gezin. Berekening: (vastrecht + 97,3 m3 x variabel tarief) / 97,3 m3. 3) Vastrecht en/of capaciteitstarief voor huishoudelijke aansluitingen; Inclusief eventuele precarioheffing, meterhuur en toeslag openbare brandblusvoorziening. 4) Het totaal per m3 voor Nederland is hier berekend op basis van het gemiddelde vastrecht en gemiddeld variabel tarief en gemiddeld gebruik van 97,3 m3 per huishouden. Indien berekend o.b.v. het quotiënt van de omzet en de afzet aan huishoudens, is de uitkomst: € 1,43 /m3. Het verschil hangt o.m. samen met verstrekte betalingskortingen (b.v. voor betalen via automatische incasso), waardoor de omzet wat lager uitvalt dan tegen standaard tarief, en met een wat hogere afzet per huishouden (104,5 m3, zie tabel 1.6) dan gemeten in het onderzoek van TNS-NIPO (97,3 m3).

Spreiding integraal drinkwatertarief gemiddeld huishouden (exclusief BoL en BTW)

Figuur 1.20 TOTAAL PER M3 IN EURO

Voo oorzieningsgebied met hoogst tte tarief (precar rrio niet meegerekend) r Voorzieningsgebied hoogste (precario

2,00

Gemiddeld drinkwatertarief Gemiddeld drinkwaterta arief

1,50 1,00 z d met laagste tarief a Voorzieningsgebied 0,50 0

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011



1.10 Financiële balans en investeringen In tabel 1.18 staat de financiële balans van de watersector. De balans is tot stand gekomen door samenvoeging van de individuele opgaven van de waterbedrijven. De totale balanswaarde eind 2010 bedraagt 6,2 miljard euro. Hiervan is 1,8 miljard (28,8%) gefinancierd met eigen vermogen, 4,0 miljard (65,0%) met vreemd vermogen en 0,4 miljard (6,1%) met overig kapitaal (bijdragen derden en voorzieningen).

Tabel 1.18 MILJOENEN EURO

Financiële balans drinkwaterbedrijven per 31-12-2010 ACTIVA

PASSIVA

Vaste activa

Eigen vermogen

Materiële vaste activa Immateriële vaste activa Financiële vaste activa Totaal

5.494 5

Vorderingen/debiteuren Liquide middelen/kas Totaal

Totaal


36 1.751

380

Overig kapitaal

5.879

Bijdragen derden

177

Voorzieningen

204

Vlottende activa Voorraden

Aandelenkapitaal Reserves

Lang vreemd vermogen 16 259

3.091

Kort vreemd vermogen Leningen

473

40

Crediteuren

113

316

Voorschotten

6.194

9

Overig

341

Totaal

936

Totaal

6.194

Investeringen In figuur 1.21 staat de ontwikkeling van het investeringsniveau. Van het begin van de jaren negentig tot 2008 namen de investeringen geleidelijk af. Dit hield o.m. verband met een dalende watervraag (waardoor nauwelijks uitbreidingsinvesteringen in productiecapaciteit nodig waren), met de toepassing van goedkopere leidingmaterialen (PVC), met het vaker nemen van levensduur verlengende maatregelen en met het nemen van investeringsbeslissingen o.b.v. betere infor-

matie (asset management). Kwaliteitsinvesteringen in leveringszekerheid en zuiveringstechnologie bleven op peil. Sinds 2008 stijgen de investeringen weer. In 2009 werd extra geïnvesteerd in waterproductie en de stijging in 2010 kwam met name door toegenomen investeringen in het leidingnet. Van de investeringen in 2010 werd 54% geïnvesteerd in distributieprocessen, 36% in productieprocessen en 5% in informatie- en communicatietechnologie (figuur 1.22).

Ontwikkeling investeringsniveau 1990 - 2010

Figuur 1.21 MILJOENEN EURO 600 500 400 300 200 100 0

1990

1992

1994

1996

Investeringen naar proces 2010

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

Figuur 1.22

overig 5% productiemiddelen 36% ICT 5%

distributie / infrastructuur 54%


Hoofdstuk 2: De waterketen

HOOFDSTUK 2

de waterketen Dit hoofdstuk geeft eerst een totaalbeeld van de drinkwatervoorziening en sanitatie in Nederland (2.1). Vervolgens wordt nader ingegaan op het rioolbeheer door gemeenten (2.2) en op de publieke rioolwaterzuivering door de waterschappen (2.3). Het hoofdstuk wordt afgesloten met een overzicht van particuliere zuiveringsinstallaties (2.4).




Figuur 2.1


Overzicht drinkwater en sanitatie

2.1

Vrijwel de gehele Nederlandse bevolking is aangesloten op riolering en drinkwater. In totaal zijn hiervoor 466 operators actief. De inzameling van het afvalwater gebeurt door de 430 gemeenten, de afvalwaterzuivering door 26 waterschappen en de drinkwatervoorziening door 9 monodrinkwaterbedrijven en één multi-service bedrijf. Het laatstbedoelde bedrijf is Waternet, dat in en rondom Amsterdam de gehele watercyclus verzorgt. Tabel 2.1 geeft een aantal kerncijfers weer van de drinkwater- en sanitatievoorziening in Nederland. De rekening die een huishouden jaarlijks voor de waterdiensten betaalt, staat in figuur 2.2.

Drinkwatervoorziening en sanitatie in Nederland 1) DRINKWATER

AFVALWATER

AFVALWATER

AFVALWATER

totaal

collectie

zuivering

10

456

430

26

100%

99%

99%

99%

Operators Bevolking aangesloten (%)

Tabel 2.1 TOTAAL 466

Geleverd drinkwater / gezuiverd afvalwater In miljoen m3

1.090

1.818

65

110

3

In m per inwoner per jaar In liters per inwoner per dag

178

301

Zuiveringstations

203

353 2)

Leidingnet (km) Personeel (fte) Omzet (miljoen euro)

117.585 5.228

129.650 4.129

2.629

4)

1.500

9.357

5)

1.097 6)

3.819

330 7)

1.838

1.442

2.377

1.280

458

1.380

1.050

Investeringen (miljoen euro)

8.600 3)

121.050

BRON: CBS, EUREAU, Stichting RIONED, Unie van Waterschappen en Vewin 1)

Peiljaar drinkwater 2010, peiljaar afvalwater wisselt (2009 of 2010)

2)

Bron: Unie van Waterschappen

3)

Betreft deel van de riolering dat in beheer is bij de Waterschappen (vnl. persleiding)

4)

Inclusief detachering en uitbesteding aan adviseurs, bestekschrijvers, inspectie/reiniging e.d.; exclusief uitbesteding aan aannemers

5)

Totale opbrengst rioolheffing 2010

6)

Totale opbrengst zuiveringsheffing 2009

7)

Exclusief investeringen van waterschappen in transport van afvalwater



De kosten van de waterdiensten worden opgebracht door de inwoners en bedrijven in de verzorgingsgebieden. In 2009 bedraagt de totale waterketennota voor een huishouden € 485 waarvan € 175 voor drinkwater, € 161 voor riolering en € 149 voor zuivering (Ministerie van Infrastructuur en Milieu, 2009). In figuur 2.2 is de ontwikkeling van de waterketennota weergegeven. De nota voor drinkwater is sinds 2006 met 2% gedaald. Figuur 2.2 EURO PER JAAR

Tegelijkertijd is het rioolrecht met 14% gestegen, deels als gevolg van een hogere kostendekking (+3% naar 97%). Met betrekking tot zuivering is per 1 januari 2009 de Wvo- heffing vervangen door de Zuiveringsheffing. Deze heffing bekostigt het zuiveringsbeheer en bevat, i.t.t. de vroegere Wvo-heffing, geen kosten meer voor het passief waterkwaliteitsbeheer.

Gemiddelde nota voor een huishouden d 1) 492

485

171

149

111

142

161

187

179

175

1998

2006

2009

456

400 158 300 200 100 0

1)

Gecorrigeerd voor inflatie (2009=100)

2)

In 1998 en 2006 Wvo-heffing, in 2009 Zuiveringsheffing. De nota’s 1998 en 2006 waren resp. 9% en 20% hoger dan de kosten van het zuiveringsbeheer .

Rioolwaterzuivering 2) Riolering Drinkwater BRON: Ministerie van Infrastructuur en Milieu

2.2 Riolering Stichting RIONED, het kennisinstituut voor riolering, publiceert periodiek cijfers over de riolering. De cijfers in deze paragraaf zijn ontleend aan de publicaties Riool in Cijfers 2009 – 2010 en Riolering in Beeld, Benchmark rioleringszorg 2010. 2.2.1

Personeel In 2010 werken in de rioleringsector 2629 mensen (fte). Medewerkers van de waterschappen die zich met riolering (persleidingen) bezighouden, zijn hierbij niet inbegrepen. Aan aannemers uitbestede werken zijn eveneens niet inbegrepen.


Wel inbegrepen zijn externe bij de gemeenten gedetacheerde werk nemers en externe adviseurs, bestekschrijvers en inspectiepersoneel. Figuur 2.3 toont de verdeling van de fte’s over binnendienst, buitendienst en externe inhuur en detachering.

Formatie rioleringszorg (fte) Ca. 43% van de fte’s werkt in de binnendienst. De personeelsintensiteit van de binnendienst bedraagt gemiddeld 1,6 fte per 100 km riolering. Grotere gemeenten hebben een lagere intensiteit dan kleinere gemeenten (figuur 2.4). Uit de benchmark rioleringszorg blijkt verder dat gemeenten met een slappere bodem meer fte in dienst hebben.

Figuur 2.3

binnen

BRON: Stichting RIONED

Fte binnendienst per 100 km riolering naar gemeentegrootte

Figuur 2.4 FTE / 100 KM SYSTEEMBUIS 1,5 1,0 0,5 0

0-10.000 inwoners

10.000-20.000 inwoners

20.000-50.000 inwoners

50.000-100.000 inwoners

>100.000 inwoners

Nederland BRON: Stichting RIONED

Typen riolering en materialen Van de bevolking is 99,4% aangesloten op de riolering. Bij de rest wordt het afvalwater ter plekke verwerkt door middel van IBA’s (installaties voor Individuele Behandeling van Afvalwater) of septic tanks. Tabel 2.2 geeft een overzicht van de typen voorkomende gemeentelijke rioleringstelsels. Ruim twee van de drie huishoudens (69%) is aangesloten op een gemengd rioolstelsel, dat het afvalwater en het regenwater gezamenlijk afvoert. Ruim een kwart (26%) is aangesloten op een gescheiden rioolstelsel dat afvalwater en regenwater via afzonderlijke buizenstelsels inzamelt. Het afvalwater wordt afgevoerd naar een rwzi,

2.2.2 het regenwater wordt rechtstreeks afgevoerd naar het oppervlaktewater. Bij een verbeterd gescheiden stelsel wordt het eerst afstromende en verontreinigde regenwater niet naar het oppervlaktewater maar (samen met het afvalwater) naar een rwzi afgevoerd. Mechanische riolering komt vooral voor in het buitengebied. Slechts 4% van de huishoudens is er op aangesloten. Hierbij wordt het rioolwater over lange afstanden getransporteerd door het te verpompen vanuit een verzamelput (drukriolering), met luchtdruk voort te stuwen (luchtpersriolering) of door het aan te zuigen vanuit een vacuümstation (vacuümriolering).



Tabel 2.2

Typen gemeentelijke riolering TYPE RIOLERING

AANGESLOTEN HUISHOUDENS

NETLENGTE

x 1.000

%

km buis

%

Gemengd gerioleerd

4.944

69

50.800

44

(Verbeterd) gescheiden gerioleerd

1.888

26

38.800

33

Afvalwater

20.400

Hemelwater Totaal vrijverval riolering Mechanische riolering Niet aangesloten

18.400 6.832

95

89.600

77

298

4

27.100

23

44

0,6

Gemeentelijke persleidingen Totaal Nederland 1)

Figuur 2.5

4.350 7.174

100

Waterschappen hebben daarnaast in beheer: ca. 600 km vrijvervalriolering en ca. 8.000 km persleiding.

121.050

1)

100 BRON: Stichting RIONED

Materialen vrijverval riolering

De riolering bestaat voor bijna driekwart uit betonnen leidingen en voor een kwart uit kunststof leidingen


2.2.3

Rioolheffing Het rioleringsbeheer wordt voor 97% bekostigd door het opleggen van rioolheffingen en voor het overige uit W.O.Z.-opbrengsten en algemene middelen (Ministerie van Infrastructuur en Milieu, 2009). Een gemeente kan de rioolheffing heffen bij de gebruiker en/of de eigenaar van de woning c.q. bedrijf. De heffing kan bestaan uit een vast bedrag (vastrecht) of gebaseerd zijn op het drinkwatergebruik, de omvang van het huishouden of op de WOZ-waarde. In figuur 2.6 is aangegeven in


welke mate de diverse grondslagen door gemeenten worden toegepast. De hoogte van de rioolheffing varieert per gemeente en per type huishouden (eenpersoons of meerpersoons). In grotere gemeenten wordt gemiddeld een lagere heffing betaald dan in kleinere gemeenten (figuur 2.7). Een eenpersoonshuishouden betaalde in 2010 gemiddeld € 155 en een meerpersoonshuishouden € 167. Tabel 2.3 geeft een indruk van de spreiding binnen deze groepen.

Basis voor rioolheffing

Figuur 2.6


Rioolheffing huishoudens naar gemeentegrootte

Figuur 2.7 EURO PER HUISHOUDEN

200 De hoogte van de rioolheffing varieert per gemeente en per type

100

huishouden (eenpersoons of meerpersoons). 0 0-10.000 inwoners Eenpersoons

10.000-20.000 inwoners

20.000-50.000 inwoners

50.000-100.000 inwoners

Meerpersoons

>100.000 inwoners

Nederland BRON: Stichting RIONED

Variatie in rioolheffing naar type huishouden 2010

Tabel 2.3

EENPERSOONS

MEERPERSOONS

huishouden

huishouden

Laag (10% percentiel)

95

122

Hoog (90% percentiel)

238

257

Gemiddeld

155

167



EURO PER JAAR


2.2.4

Tabel 2.4

Samenstelling ingezameld huishoudelijk afvalwater Huishoudelijk afvalwater bestaat voor een deel uit grijs en een deel uit zwart afvalwater. Grijs afvalwater is slechts licht verontreinigd water, bijvoorbeeld douchewater en wasmachine water. Zwart afvalwater is afkomstig van het toilet. Tabel 2.4 geeft de samenstelling van huishoudelijk afvalwater, uitgesplitst naar zwart en grijs afvalwater.

Samenstelling huishoudelijk afvalwater PARAMETER Biochemisch Zuurstof Verbruik (BZV)

ZWART AFVALWATER

GRIJS AFVALWATER

GEMENGD

VUILVRACHT

mg/l

mg/l

mg/l

g/inwoner/dag

440-570

290-370

Chemisch Zuurstof Verbruik (CZV) Kjeldahl-stikstof (N-Kj) Totaal fosfaat (P-totaal)

330-420

50-65

600-1000

90-150

250-320

25-35

90-120

14-18

20-30

15-20

15-25

2-4

350-450

45-68

Zwevende stof BRON: Stichting RIONED

2.3 Rioolwaterwaterzuivering De waterschappen zorgen ervoor dat al het afvalwater dat via de riolering is ingezameld, wordt gezuiverd in rwzi’s. In deze paragraaf zijn gegevens hierover bij elkaar gebracht. Dit is gebeurd op basis van publicaties van de Unie van Waterschappen (Waterschapspeil 2010, Waterschapsspiegel 2010), Stichting RIONED (Riolering in Beeld 2010, Riool in Cijfers 2009-2010) het CBS (Statistisch Jaarboek 2011, Statline) en aanvullende informatie van deze instanties. 2.3.1

Verzorgingsgebieden In totaal zijn er 26 waterschappen. In figuur 2.8 staat van elk waterschap het verzorgingsgebied. Tabel 2.5 geeft voor elk waterschap een aantal algemene kengetallen weer. Enkele waterschappen hebben hun afvalwaterzuiveringstaak geheel of gedeeltelijk uitbesteed aan derden. In het verzorgingsgebied van Amstel Gooi en Vecht zuivert de stichting Waternet het afvalwater.


Waternet verzorgt in Amsterdam ook de drinkwatervoorziening en de riolering en in het gehele gebied van Amstel, Gooi en Vecht het watersysteembeheer. Het afvalwater in de verzorgingsgebieden van Peel en Maasvallei en van Roer en Overmaas wordt gezuiverd door Waterschapsbedrijf Limburg. Delfluent B.V. zuivert een deel van het afvalwater van het verzorgingsgebied van het Hoogheemraadschap van Delfland (regio Den Haag).

Verzorgingsgebieden Waterschappen 2011

Figuur 2.8

BRON: Unie van Waterschappen



Kengetallen waterschappen 1)

Tabel 2.5 WATERSCHAP

INWONERS

Aa en Maas Brabantse Delta Delfland

PROVINCIES 2)

FTE 3

OPPERVLAKTE

LAND

WATER

aantal

aantal

aantal

km2

%

%

700.000

29

1

448

1.610

96

4

1.200.000

27

3

4)

704

86

14

804.322

21

2

540

1.707

95

6

1.400.000

14

1

494

410

93

7

aantal Amstel, Gooi en Vecht

GEMEENTEN 2)

De Dommel

900.000

34

1

402

1.510

97

3

De Stichtse Rijnlanden

770.802

22

2

352

830

97

3

Fryslân

650.000

34

2

569

3.550

94

6

Groot Salland

360.000

12

1

400

1.180

98

2

Hunze en Aa’s

420.000

21

2

328

2.070

97

3

Hollandse Delta

870.000

21

1

518

1.018

98

2

Hollands Noorderkwartier

1.100.000

44

1

887

1.964

94

6

Noorderzijlvest

375.000

20

3

255

1.440

87

13

Peel en Maasvallei 5)

459.298

13

1

163

1.287

96

4

Regge en Dinkel

620.000

17

3

354

1.346

98

2

750.880

23

1

143

915

98

2

Reest en Wieden

220.000

13

2

214

1.375

95

5

Rijn en IJssel

650.157

22

2

368

1.950

99

1

1.300.000

34

2

759

1.079

89

11

Roer en Overmaas

5)

Rijnland Rivierenland

980.000

38

4

701

2.010

93

7

Schieland en de Krimpenerwaard

700.000

15

1

282

351

89

11

Vallei & Eem

616.000

19

2

233

1.070

97

3

Velt en Vecht

210.000

9

2

181

914

98

2

431.400

19

2

238

1.379

98

2

Scheldestromen 6)

Veluwe

381.507

13

2

530

1.793

98

2

Zuiderzeeland

385.000

7

1

262

1.500

98

2

11.313

34.962

Nederland

16.554.366 BRON: Unie van Waterschappen / Stichting RIONED

1)

Betreft 2009 tenzij anders vermeld.

2)

Gemeenten en provincies vallen soms onder meerdere waterschappen.

3)

Fte 2010 voor het gehele waterschap, dus inclusief watersysteembeheer e.d.

4)

Taken uitgevoerd door Waternet. Totale formatie Waternet (inclusief riolering en drinkwater) is 1.692 fte.

5)

De zuiveringstaak wordt namens dit Waterschap uitgevoerd door Waterschapsbedrijf Limburg.

6)

Samentelling van WS Zeeuws-Vlaanderen en WS Zeeuwse Eilanden (per 2011 gefuseerd tot WS Scheldestromen).


2.3.2 Afnameverplichting De waterschappen maken afspraken met de gemeenten over de hoeveelheid afvalwater die moet worden afgenomen: de zogenoemde afnameverplichting. Indien niet aan de afnameverplichting wordt voldaan,

zal rioolwater via een overstort op het oppervlaktewater terecht komen. In 2009 hebben de waterschappen voor 97% voldaan aan de afnameverplichting (figuur 2.9)

Percentage van inwoner equivalenten waarvoor is voldaan aan afnameverplichting, 2009

Figuur 2.9 WATERSCHAP Aa en Maas Amstel, Gooi en Vecht Brabantse Delta Delfland De Dommel De Stichtse Rijnlanden Fryslân Groot Salland Hunze en Aa,s Hollandse Delta Hollands Noorderkwartier Noorderzijlvest Regge & Dinkel Reest en Wieden Rijn en IJssel Rijnland Rivierenland Schieland en de Krimpenerwaard Vallei en Eem Velt en Vecht Veluwe Waterschapsbedrijf Limburg Zeeuwse Eilanden Zeeuws-Vlaanderen Zuiderzeeland Gemiddeld

80%

85%

90%

95%

100%




2.3.3

Zuiveringsprestaties Tabel 2.6 toont voor elk waterschap een aantal kengetallen die specifiek betrekking hebben op de zuiveringstaak, zoals de aantallen rwzi’s en hun capaciteit. De

ontwerpcapaciteit is daarbij uitgedrukt in inwonerequivalenten (i.e.). Eén i.e. staat voor de gemiddelde hoeveelheid af te breken vuil in het afvalwater van één inwoner.

Rioolwaterzuivering per waterschap 1)

Tabel 2.6

RWZI’S

ONTWERP

HYDRAULISCHE CAPACITEIT

2010

CAPACITEIT

TOTAAL

WATERSCHAP

aantal

1.000 i.e.

Aa en Maas

7

1.558

GEZUIVERD

ZUIVERINGSHEFFING

2009

2010

1.000 m /uur

3

miljoen m

€ / v.e.

8,2

97

38,52

WAARVAN DWA 2 3

1.000 m /uur 47,3

3

Amstel, Gooi en Vechtstreek

12

2.361

61,2

20,0

116

53,04

Brabantse Delta

17

1.530

54,5

15,6

97

47,00

De Dommel

8

1.628

68,2

16,2

101

43,20

De Stichtse Rijnlanden

17

1.527

41,7

12,8

77

53,94

Delfland

4

2.165

60,1

21,4

118

71,81

Fryslân

29

1.558

49,0

15,0

82

52,72

Groot Salland

9

698

22,4

7,0

34

48,39

Hollands Noorderkwartier

19

1.671

51,4

20,6

101

52,55

Hollandse Delta

22

2.011

64,7

23,8

128

50,97

Hunze en Aa’s

13

838

21,8

5,9

35

68,71

Noorderzijlvest

15

790

29,3

7,3

53

62,94

18

2.326

110,2

58,6

149

4)

Reest en Wieden

8

572

13,6

4,7

23

53,52

Regge en Dinkel

19

1.501

56,0

13,0

67

45,66

Rijn en IJssel

14

1.383

44,8

14,3

64

40,74

Rijnland

29

1.650

.

.

116

47,00

Waterschapsbedrijf Limburg

3)

Rivierenland

39

1.788

58,9

17,4

105

53,06

Schieland en de Krimpenerwaard

9

655

24,7

7,0

49

53,30

Vallei & Eem

8

1.261

33,0

12,2

63

45,25

Velt en Vecht

7

466

14,1

4,3

23

63,00

Veluwe

8

964

27,4

6,5

57

42,72

Zeeuwse Eilanden

10

613

19,5

5,0

35

52,62

Zeeuws-Vlaanderen

7

259

7,4

2,1

14

55,00

Zuiderzeeland

5

474

.

.

27

59,13

1)

Betreft 2008, tenzij anders vermeld.

2)

Droog Weer Aanvoer.

3)

Waterschapsbedrijf Limburg vervult deze taak namens Peel en Maasvallei en Roer en Overmaas.

4)

Peel en Maasvallei € 49,30 en Roer en Overmaas € 49,13.


BRON: Unie van Waterschappen / Stichting RIONED

Tabel 2.7 geeft de ontwikkeling van de zuivering van afvalwater in de branche weer. Het zuiveringsrendement van de rwzi’s is sinds 2000 duidelijk verbeterd, vooral voor stikstof- en cadmiumverwijdering. In de tabellen 2.8 en 2.9 zijn de cijfers nader uitgesplitst per stroomgebied. In 2009 zuiverden de waterschappen 1,8 miljard m3 afvalwater in

351 rwzi’s, met een gezamenlijke capaciteit van bijna 24,2 miljoen inwonerequivalenten (CBS, 2011). De zuiveringsprestatie, gedefinieerd als het gemiddelde van de rendementen voor CZV, N-tot en P-tot, bedroeg zowel in 2009 als in 2010 gemiddeld 86% (Unie van Waterschappen, 2011). Fguur 2.10 toont de zuiveringsprestatie per waterschap.

Zuivering van afvalwater in rioolwaterzuiveringsinstallaties, 2000 - 2009

Aantal Capaciteit (1.000 i.e.)

Tabel 2.7

2000

2005

2008

2009

391

368

351

351

25.242

25.539

24.408

24.206

Volume gezuiverd (mln m3)

1.997

1.841

1.928

1.818

Biochemisch zuurstofverbruik

353.527

351.649

360.948

358.215

Chemisch zuurstofverbruik

920.719

943.467

946.039

937.666

Totaal-fosfor

13.300

14.425

14.951

14.601

Totaal-stikstof

84.726

84.825

89.310

86.650

Cadmium

1,0

1,3

0,6

0,6

Chroom

23

17

16

17

Koper

157

160

153

157

Kwik

0,51

0,42

0,36

0,33

Lood

59

44

48

41


11.284

8.684

7.623

7.235


91.033

77.895

75.321

71.108

Totaal-fosfor

2.845

2.651

2.551

2.303

Totaal-stikstof

28.952

21.742

16.820

15.174

Cadmium

0,47

0,25

0,19

0,20

Chroom

5,0

3,4

2,2

2,5

Koper

18

12

9,2

10

Kwik

0,14

0,10

0,098

0,085

Lood

8,6

6,2

5,0

3,7


97

98

98

98


90

92

92

92

Totaal-fosfor

79

82

81

82

Totaal-stikstof

66

74

83

84

Cadmium

54

81

68

67

Chroom

78

80

83

83

Koper

89

92

93

92

Kwik

72

77

72

74

Lood

86

86

90

89

BRON: CBS


RWZI’S

INFLUENT 1.000 KG

EFFLUENT 1.000 KG

RENDEMENT %


Figuur 2.10

Zuiveringsprestatie per waterschap 2010 1)

Aa en Maas Amstel, Gooi en Vecht Brabantse Delta De Dommel De Stichtse Rijnlanden Delfland Fryslân Groot Salland Hollands Noorderkwartier Hollandse Delta Hunze en Aa`s Noorderzijlvest Reest en Wieden Regge & Dinkel Rijn en IJssel Rijnland Rivierenland Scheldestromen Schieland en de Krimpenerwaard Vallei en Eem Velt en Vecht Veluwe Waterschapsbedrijf Limburg Zuiderzeeland Nederland 60% Tabel 2.8

65%

70%

75%

80%

85%

90%

95%

100%

Rwzi’s naar stroomgebied 2009 2) AANTAL RWZI’S

CAPACITEIT

VOLUME GEZUIVERD

1.000 i.e.

1.000 m3 73.644

Eems

16

809

Rijn-Noord

42

1.200

96.727

Rijn-Oost

60

3.551

245.923

Rijn-Midden

18

1.561

112.605

Rijn-West

136

10.572

785.092

Maas

57

5.401

413.990

Schelde

22

1.112

90.460

351

24.206

1.818.441

Nederland 52 | Drinkwaterstatistieken 2012

Nalevingspercentage 2010 1)

Figuur 2.11 Aa en Maas Amstel, Gooi en Vecht Brabantse Delta De Dommel De Stichtse Rijnlanden Delfland Fryslân Groot Salland Hollands Noorderkwartier Hollandse Delta Hunze en Aa`s Noorderzijlvest Reest en Wieden Regge & Dinkel Rijn en IJssel Rijnland Rivierenland Scheldestromen Schieland en de Krimpenerwaard Vallei en Eem Velt en Vecht Veluwe Waterschapsbedrijf Limburg Zuiderzeeland Nederland

60%

65%

70%

75%

80%

85%

90%

95%

100%

1) BRON: Unie van Waterschappen 2) BRON: CBS

Elke rwzi moet voldoen aan de lozingseisen, gesteld in de lozingsvergunning op basis van de Waterwet. Het gemiddelde nalevingspercentage in 2010 was 97%, dat wil zeggen dat 97% van alle metingen voldeed aan de

lozingseisen. In figuur 2.11 is voor elk waterschap het nalevingspercentage weergegeven.



Tabel 2.9

Zuiveringsresultaten naar stroomgebied 2009 BZV

Eems

BRON: CBS

CZV

STIKSTOF

FOSFOR

influent

effluent rendement

influent

effluent rendement

influent

effluent rendement

influent

effluent rendement

1.000 kg

1.000 kg

%

1.000 kg

1.000 kg

%

1.000 kg

1.000 kg

%

1.000 kg

1.000 kg

%

13.656

409

97

34.703

3.487

90

3.408

738

78

514

61

88

Rijn-Noord

17.458

356

98

42.914

4.233

90

3.959

626

84

668

107

84

Rijn-Oost

55.208

854

98

144.705

10.198

93

13.100

2.155

84

2.273

423

81

Rijn-Midden

25.456

311

99

74.720

4.297

94

6.460

1.011

84

1.071

84

92

Rijn-West

151.232

3.342

98

388.577

28.520

93

37.894

6.420

83

6.191

970

84

Maas

80.612

1.603

98

212.317

16.115

89

18.132

3.463

79

3.230

535

81

Schelde

14.594

358

98

39.730

4.258

92

3.698

761

81

653

122

83

Nederland

358.215

7.235

98

937.666

71.108

92

86.650

15.174

82

14.601

2.303

84

BRON: CBS

2.3.4

Financiering De afvalwaterzuiveringstaak wordt bekostigd door middel van de zuiveringsheffing, welke op grond van de Waterschapswet wordt opgelegd aan de inwoners en bedrijven in het verzorgingsgebied. De heffing wordt vastgesteld op basis van het aantal in rekening te brengen vervuilingseenheden (v.e.). Tabel 2.6 toont voor elk waterschap welk bedrag per v.e. in rekening wordt gebracht. Huishoudens betalen een vast bedrag per jaar (forfaitaire aanslag): een eenpersoonshuishouden krijgt een aanslag voor 1 v.e. en een meerpersoonshuishoudens voor 3 v.e. Voor bedrijven geldt als uitgangspunt dat het aantal v.e.’s wordt berekend op basis van de samenstelling van het afvalwater. Daarvoor wordt het afvalwater bemeten, bemonsterd en geanalyseerd. In het laboratorium worden het Chemisch Zuurstofverbruik (CZV) en het zuurstofverbruik door omzetting van stikstofverbindingen (Nkj) vastgesteld. Met behulp van die gegevens en de afgevoerde hoeveelheid afvalwater wordt vastgesteld hoeveel kilogram zuurstof er nodig is om de biologisch afbreekbare stoffen in het afvalwater af te breken. Elke 54,8 kilogram zuurstof staat daarbij voor één v.e. Bij de kleinere bedrijven wordt de vervuilingwaarde van het afvalwater op een eenvoudiger manier berekend,


namelijk met behulp van de tabel afvalwatercoëfficienten. Het aantal v.e. wordt dan berekend door vermenigvuldiging van het aantal m3 ingenomen water met de afvalwatercoëfficiënt van de branche waartoe het betreffend bedrijf behoort. Behalve op zuurstofverbruik wordt er ook geheven op een aantal zware metalen en zouten. De vervuilingwaarde daarvan wordt berekend op grond van de afgevoerde gewichtshoeveelheden. Om die hoeveelheden vast te stellen, moet er altijd worden gemeten, bemonsterd en geanalyseerd. Omdat bij de berekening een zekere franchise kan worden toegepast, zijn er in de praktijk maar weinig bedrijven die ook voor deze stoffen daadwerkelijk een aanslag krijgen. Wanneer het berekende aantal v.e. minder dan vijf bedraagt, dan krijgt het bedrijf een aanslag voor drie v.e. Is de vervuilingswaarde één v.e. of minder, dan is het bedrijf één v.e. verschuldigd. Bedrijven die hun afvalwater direct op het oppervlaktewater lozen, betalen verontreinigingsheffing (geen zuiveringsheffing); deze heffing wordt door het waterschap aangewend voor de bekostiging van het watersysteembeheer (waaronder waterkwaliteitsbeheer).

Particuliere afvalwaterzuivering

2.4

Behalve door waterschappen wordt ook veel afvalwater gezuiverd door bedrijven. Tabel 2.10 geeft per economische activiteit een overzicht van de aanwezige particuliere awzi’s. In totaal telt het CBS bij bedrijven 467 awzi’s, met een totale zuiveringscapaciteit van 13,8 miljoen inwonerequivalenten. De soort awzi’s loopt uiteen van kleine installaties voor de verwijdering van zware metalen tot grote biologische zuiveringsinstallaties voor de verwijdering van biologisch afbreekbare stoffen. Als we de zuiveringscapaciteit van de awzi’s optellen bij de zuiveringscapaciteit van de rwzi’s (24,2 miljoen i.e.) komt de totale zuiveringscapaciteit in Nederland uit op ca. 38 miljoen inwonerequivalenten. Een deel van de bedrijven loost het effluent van de awzi op de riolering.

Dit afvalwater ondergaat dus ook nog de rioolwaterzuivering. Door de vóórzuivering besparen deze bedrijven op de te betalen zuiveringsheffing aan het waterschap. Het andere deel van de bedrijven loost het effluent direct op het oppervlaktewater.

Afvalwaterzuivering bij bedrijven 2009

Industrie

Tabel 2.10 AWZI’S

WAARVAN BIOLOGISCHE AWZI’S 1

CAPACITEIT

aantal

aantal

1.000 i.e.

391

161

10.923

135

98

6.944

Waaronder: Voedings- en genotmiddelenindustrie Textiel-, kleding-, lederindustrie

13

2

116

Hout-, papier- en grafische industrie

28

11

895

Raffinaderijen en chemie

79

43

2.802

Basismetaalindustrie

16

2

143

Overige

76

45

2.881

45

28

2.531

467

206

13.804

Waaronder: Energievoorziening en afvalbeheer Totaal

1) BRON: CBS

Inclusief gecombineerd biologisch-fysisch chemische awzi’s


HOOFDSTUK 3

Waterbedrijven zijn gebonden aan de omgeving waarin zij opereren en hebben te maken met vragen als: Welke drinkwaterbronnen zijn beschikbaar? Hoe is de kwaliteit van de bronnen? Hoe is het met de bodem gesteld waarin het netwerk zich bevindt en welke randvoorwaarden stelt de natuur?

In dit hoofdstuk staan statistische gegevens over deze aspecten.



Hoofdstuk 3: Bronnen, bodem en natuur

3.1 Beschikbaarheid en gebruik bronnen Nationale zoetwaterbalans In figuur 3.1 staat de nationale zoetwaterbalans. Het langjarig gemiddelde van het neerslagoverschot, ook wel ‘internal flow’ genoemd, bedraagt ca. 9 miljard m3 per jaar. Het neerslagoverschot bestaat uit de neerslag minus de verdamping. Figuur 3.1 MILJARD M3

BRON: Eurostat, Compendium voor de Leefomgeving


De rivieren (‘external inflow’) voeren 81 miljard m3 aan. Opgeteld vormen de 90 miljard m3 de jaarlijks beschikbaar komende hoeveelheid zoetwater (‘total fresh water resources’). Ongeveer 86 miljard m3 daarvan verdwijnt via de rivieren weer naar zee.

2-44

2-4 2-44 2-4

51 1

366

1-6

31 31 2441 271 71 1

Figuur 3.2 Fig

31 1 22

71 9

37

61 1

366 31 31

21 1 441 1

266

21 1

46 46

31 31 53 296 296 29

5 53

81 81 21

251 25 1

2166 21

21

22

366

7

34

25 56

7

Diepte van het grond-

49

water ten opzichte van het NAP (meters)

288

37 32

Lager dan 0

7

0 - 10

64

10 - 20 20 - 40

Grondwatervoorraad De hoeveelheid grondwater in de Nederlandse ondergrond bedraagt naar schatting 800 miljard m3 (Noordhoff atlasproducties, 2009). Het kaartje in figuur 3.2 geeft een indruk van de winbaar geachte hoeveelheden grondwater per hydrologische eenheid.

40 - 120 Hydrologische eenheid Winbaar geachte hoeveelheden Wi

96 96

gro grondwater per hydrologische eenheid (1998), in mln. m3/jaar

BRON: Noordhoff Bosatlas van Ondergronds Nederland / Deltares, TNO



Waterwinning Het Centraal Bureau voor de Statistiek rapporteert periodiek over onttrekkingen en gebruik van grondwater en oppervlaktewater in Nederland. In de tabel 3.1 staan de cijfers over de waterwinning in Nederland in 2008. In totaal werd 14,3 miljard m3 water gewonnen, waarvan 1,0 miljard m3 grondwater, 9,6 miljard m3 zoet oppervlaktewater en 3,7 miljard m3 zout oppervlaktewater. Van het zoete oppervlaktewater werd ca. 85% gebruikt voor koelproces-

Tabel 3.1

MILJOEN M3

Waterwinning 2008

Drinkwaterbedrijven

TOTAAL

GRONDWATER

1.252

762

Eigen winning landbouw

1)

sen. Slechts ca. 15% (ca. 1,4 miljard m3) van het zoete oppervlaktewater werd voor andere processen gebruikt. Opgeteld bij het grondwater bedroeg de zoetwaterwinning, exclusief gebruik voor koeling, derhalve ca. 2,4 miljard m3. In hoofdstuk 4.1 wordt het nationaal watergebruik t.o.v. beschikbare bronnen in internationaal perspectief geplaatst. Het gebruik van bronnen specifiek voor drinkwater t.o.v. andere Europese landen staat in hoofdstuk 4.2.3.

OPPERVLAKTEWATER zoet

zout

totaal

490

-

490

74

47

27

-

27

Eigen winning industrie

3.463

155

2.989

319

3.308

Energiebedrijven

9.046

2

5.695

3.349

9.044

Overig

432

1

397

34

431

Totaal

14.267

967

9.598

3.702

13.300

Hiervan is ca 85% miljard m3 gebruikt voor koeling.

1)

BRON: CBS

3.2 Kwaliteit oppervlaktewater Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, thans Ministerie van Infrastructuur en Milieu, bracht tot en met 2010 jaarlijks een voortgangsrapportage uit over het waterbeheer in Nederland: Water in Beeld. Deze rapportage bevat data over de kwaliteit van het oppervlaktewater in Nederland. Ook de Unie van Waterschappen rapporteert in haar rapportages Waterschapspeil 2010 en Waterschapsspiegel 2010 over dit onderwerp. De gegevens in deze paragraaf zijn ontleend aan deze drie rapporten. In totaal telt Nederland 724 oppervlaktewaterlichamen en 23 grondwaterlichamen. In principe moeten al deze waterlichamen in 2015 een goede ecologische en een


goede chemische toestand bereiken. Om dit te realiseren zijn eind 2009 voor alle stroomgebieden beheerplannen vastgesteld met concrete maatregelen.

Kwaliteit oppervlaktewater naar stroomgebied

Figuur 3.3 % METINGEN DAT VOLDOET AAN DE NORM 90

Eems Rijn

80 Schelde

70 Maas

60 50 40 30 20 10 0

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

BRON: Ministerie van Infrastructuur en Milieu

In 2009 zijn gegevens van 2008 getoetst volgens de normen van de Kaderrichtlijn Water (KRW). Net als over 2007 blijkt dat in elk waterlichaam minstens één parameter aanwezig is die niet voldoet. Dit betreft vooral ecologische parameters. Volgens het ‘one out, all out principe’

voldoet daardoor bijna geen enkel waterlichaam. Indien wordt gemeten op basis van ‘het percentage metingen dat voldoet aan de norm’ ontstaat een gunstiger beeld (figuur 3.3).

Innamestops drinkwaterbedrijven

Tabel 3.2 2006

2007

2008

2009

Rijn drinkwaterbedrijven

-

1

8

-

Maas drinkwaterbedrijven

31

66

55

59




Figuur 3.4

Ongehinderd gebruik oppervlaktewater (drinkwater beschermingzônes)

% LOCATIES DAT VOLDOET AAN DE NORM 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010


Binnen drinkwaterbeschermingszones gelden strengere normen voor bepaalde chemische verbindingen en bepaalde biologische kwaliteitselementen. In figuur 3.4 is het percentage van deze verbindingen / kwaliteitselementen weergegeven dat aan de norm voldoet voor een selectief aantal stoffen op een selectief aantal locaties. Hoewel in 2009 al deze locaties aan de normen voldoen, hebben de drinkwaterbedrijven een aantal keer de inname tijdelijk gestopt (tabel 3.2). Als voornaamste redenen worden aangevoerd de aanwezigheid van onbekende stoffen en dat de biologische alarmering een reactie gaf.


De mate waarin oppervlaktewaterlichamen in Nederland in 2008 voldoen aan de doelen voor de te bereiken chemische toestand in 2015 staat weergegeven in figuur 3.5. Bij een goede chemische toestand zijn de concentraties van stoffen zodanig, dat ze geen negatieve invloed hebben op de ecologie en de mens. Het gebruikte toetsingskader is de Richtlijn Prioritaire stoffen en de beoordeling vindt plaats op basis van het principe ‘one out, all out’. Het percentage oppervlaktewaterlichamen met een goede beoordeling bedroeg in de stroomgebieden Rijn en Schelde 80%, in het stroomgebied Eems 60% en in stroomgebied Maas 25%.

Chemische toestand van oppervlaktewaterlichamen

Figuur 3.5

Oordeel Voldoet Voldoet niet Onbekend Achtergrond Bebouwing Water Stroomgebied Grens 1-mijlszone Grens rijk

Rijn Noord

Rijn West

Rijn Midden

Maas Schelde BRON: Ministerie van Infrastructuur en Milieu


Rijn Oost

Eems


Figuur 3.6

Percentage meetpunten per waterschap dat voldoet aan de normen voor prioritaire stoffen, 2009

Aa en Maas Brabantse Delta De Dommel De Stichtse Rijnlanden Delfland Fryslân Groot Salland Hollandse Delta Hunze en Aa’s Peel en Maasvallei Reest en Wieden Regge & Dinkel Rijn en IJssel Rijnland Rivierenland Scheldestromen Schieland en de Krimpenerwaard Vallei en Eem Veluwe Zuiderzeeland Nederland 0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%


Figuur 3.6 toont per waterschap het percentage meetpunten dat voldoet aan de normen voor prioritaire en gevaarlijke stoffen (voor zover bekend). Per stroomgebied zijn van een aantal belangrijke normoverschrijdende stoffen de herkomst en de bronnen geanalyseerd. Meer dan de helft wordt aangevoerd vanuit


het buitenland via de rivieren. Binnen Nederland is de landbouw de belangrijkste bron, met name voor nutriënten en zware metalen (figuur 3.7). Andere belangrijke bronnen zijn atmosferische depositie (uitlaatgassen), afspoeling van vuil van wegen en effluent van rioolwaterzuiveringsinstallaties.

Procentuele bijdrage van enkele emissiebronnen in Rijndelta

Figuur 3.7 Fosfaat Stikstof Zink Koper sBghiPInP 1)

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Procentuele bijdrage van enkele emissiebronnen in Maas Fosfaat Stikstof Zink Koper sBghiPInP 1) 0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Landbouw

Run-off

Industrie

Materialen/constructie ongerioleerd gebied

Ongelukken

RWZI

Overige bronnen

Verkeer en infrastructuur

Overstort


90%

100%

Som Benzo(g,h,i)Peryleen en Indeno(1,2,3-c,d)Pyreen


1)


3.3 Kwaliteit grondwater In het rapport Water in Beeld 2010 staan ook cijfers over de kwaliteit van het grondwater. Van de 23 grondwaterlichamen in Nederland hebben 14 een goede beoordeling voor de chemische toestand. Door een natuurlijke oorzaak overschrijden fosfaat, chloride en arseen incidenteel de norm. Verder overschrijden nitraat, gewasbeschermingsmiddelen en zware metalen soms de norm. Belangrijke bronnen van de overschrijdingen zijn de landbouw, uitspoeling naar het grondwater vanuit het landelijk gebied (stikstof ) en bodemverontreinigingen. Bij verlaging van het waterpeil in polders van laaggelegen kustgebieden treedt aanvoer van zout op uit diepe, met zeewater gevulde zandlagen. Hierdoor nemen de zoutconcentraties in het grondwater toe waardoor het minder geschikt wordt voor drinkwaterwinning. Klimaatverandering en zeespiegelstijging versnellen dit proces. Figuur 3.8 & 3.9

Verzilting

Daarnaast treedt verzilting via het oppervlaktewater op doordat in droge perioden zout oppervlaktewater zich ver landinwaarts verplaatst. Figuur 3.8 geeft de diepte weer van het brak-zout grensvlak in Nederland. Figuur 3.9 geeft de grondwaterwinningen in Nederland weer die gevoelig zijn voor verzilting Grondwaterwinningen gevoelig voor verzilting G

Diepte brak-zout grensvlak (1000 mg chloride per liter) in meters beneden NAP Boven NAP

Verhoogde kans op maritieme verzilting

5-0 10 - 5 25 - 10 50 - 25 100 - 50 200 - 100 300 - 200 300 of dieper Onvoldoende metingen beschikbaar

BRON: Noordhoff Bosatlas van Ondergronds Nederland / Deltares, TNO


BRON: Noordhoff Bosatlas van Ondergronds Nederland / KWR Watercycle Research Institute

Bij te hoge concentraties nitraat wordt het grondwater minder geschikt voor de bereiding van drinkwater. Het nitraat moet dan eerst verwijderd worden, want drinkwater mag maximaal 50 (mg/liter) nitraat bevatten.

In een groot deel van Oost-Nederland is de concentratie aan nitraat in het grondwater hoger. Figuur 3.10 geeft de concentraties nitraat aan in het bovenste grondwater, zoals die in Nederland worden aangetroffen.

Nitraat in het bovenste grondwater

Figuur 3.10

Hoeveelheid nitraat in het bovenste grondwater in mg/l 0 - 25 EU - norm (maximum)

25 - 50 50 - 100 100 - 150 > 150

BRON: Noordhoff Bosatlas van Ondergronds Nederland / RIVM

Geen gegevens



3.4 Bodemgesteldheid Waterbedrijven hebben bij de aanleg en het onderhoud aan de leidingnetten te maken met de specifieke ondergrond in het voorzieningsgebied. In de lithologische kaart van Nederland (figuur 3.11) staan de grondlagen weergegeven van de bovenste 1,5 tot 2 meter bodem. Figuur 3.12 geeft de bodemzetting weer, dat is de mate van verzakking als gevolg van belasting van de bodem. Hoe hoger de zettingsgraad hoe gevoeliger de bodem is voor leidingbreuken. Vooral klei- en veengronden zijn gevoelig voor bodemdaling, . Lithologie

Figuur 3.11

Lithologie Bebouwing, kunstmatig aangelegde gebieden Veraarde bovengrond op diep veen Veraarde bovengrond op veen op zand Kleidek op veen Kleidek op veen op zand Zanddek op veen op zand Veen op ongerijpte klei Leemarm fijn zand Zwak lemig fijn zand Sterk lemig fijn zand op grof zand Sterk lemig fijn zand op (klei)leem Sterk lemig zand Grof zand Zavel met homogeen profiel Lichte klei met homogeen profiel Klei met zware tussenlaag Klei op veen Klei op fijn zand Klei op grof zand Leem

BRON: Noordhoff Bosatlas van Ondergronds Nederland / Alterra


waardoor in dergelijke gebieden extra maatregelen nodig zijn om leidingbreuken te beperken. De keuze van waterwingebieden en het beheer ervan wordt mede bepaald door het grondgebruik in een voorzieningsgebied. Figuur 3.13 geeft een overzicht van het grondgebruik in Nederland.

C. Bodemzetting Hmpcbmf!cpefn{fuujoh!jo nfufst!cjk!ifu!pqcsfohfo wbo!2!nfufs!espph!{boe njoefs!ebo!1-3

Bodemzetting

Figuur 3.12

1-3!.!1-4 1-4!.!1-6 1-6!.!1-7

Globale bodemzetting

1-7!.!1-9

in meters bij het opbrengen

1-9!pg!nffs

van 1 meter droog zand

Hffo!{fuujoh

Minder dan 0,2 0,2 - 0,3 0,3 - 0,5 0,5 - 0,6 0,6 - 0,8 0,8 of meer Geen zetting BRON: Noordhoff Bosatlas van Ondergronds Nederland / TNO, Deltares

1

36

61!ln

F. Grondgebruik in 2005 Hsbtmboe Bllfs!fo!lbmf!hspoe Ifjef!fo!ipphwffo Cpt Cfcpvxjoh!fo!xfhfo Xbufs Sjfunpfsbt

Mffvxbsefo

Tuvjgevjofo!fo!{boeqmbufo

Hspojohfo

Grondgebruik

Figuur 3.13 Bttfo

Grasland Akker en kale grond

Nfqqfm

Heide en hoogveen [xpmmf

Bntufsebn

Bos

Bmnfsf

Bebouwing en wegen Water

Fotdifef Efo!Ibbh

Vusfdiu

Rietmoeras

Efmgu

Bsoifn

Stuifduinen en zandplaten

Spuufsebn Ojknfhfo

t.Ifsuphfocptdi

Njeefmcvsh

Fjoeipwfo

BRON: Noordhoff Bosatlas van Ondergronds Nederland / Alterra Nbbtusjdiu 1

21

31

41

51

61!ln



3.5 Natuur Drinkwaterbedrijven hebben te maken met grondwaterbeschermingsgebieden en natuurgebieden. Het areaal aan grondwaterbeschermingsgebieden in Nederland bedraagt ruim 122.000 ha. Naast grondwaterbeschermingsgebieden beheren drinkwaterbedrijven natuurgebieden met een oppervlakte van ca. 21.000 ha. De Europese Unie wil de achteruitgang van biodiversiteit stoppen, onder meer door het realiseren van een netwerk van belangrijke natuurgebieden: het Natura-2000 netwerk. Dit zijn beschermingszones waarin instandhoudingmaatregelen moeten worden genomen voor diverse beschermde dier- en plantensoorten. Een en ander vloeit voort uit de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn, die in Nederland is vertaald in

Figuur 3.14

Natura-2000 0 gebieden, 00 e erbeschermingsgebieden grondwaterbeschermingsgebieden roomgebieden en KRW stroomgebieden

Grondwaterbeschermingsgebieden chhermingsgebieden biieden Natura 2000 gebieden istricten Stroomgebieddistricten

attercycle Research Institute BRON: KWR Watercycle

rstatistieken statistieken 2012 70 | Drinkwaterstatistieken

de Natuurbeschermingswet en de Flora- en Faunawet. Nederland heeft 162 Natura-2000 gebieden aangemeld. De gebieden zijn in figuur 3.14 weergegeven, tezamen met de grondwater beschermingsgebieden en de stroomgebieden van de Kaderrichtlijn Water. De Natura 2000 gebieden beslaan ongeveer 1 miljoen hectaren, waarvan tweederde bestaat uit open water (inclusief de kustwateren).

De Ecologische Hoofdstructuur (EHS) is een samenhangend netwerk van in (inter)nationaal opzicht belangrijke, duurzaam te behouden ecosystemen. Naast gebieden op het land zijn de grote wateren, waaronder Waddenzee, IJsselmeer, Zeeuwse delta en Noordzee aangewezen als onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur. Klimaatverandering zal gevolgen hebben voor de natuur en de soortensamenstelling in Nederland.

Om verplaatsingen van soorten mogelijk te maken worden binnen de EHS aanvullend een twaalftal ’robuuste ecologische verbindingen’ gerealiseerd. De Natura 2000 gebieden liggen vrijwel geheel binnen de EHS en beslaan ongeveer de helft van de EHS op het land (Compendium voor de Leefomgeving, 2011). De overlap tussen Natura-2000 gebieden en de Ecologische Hoofdstructuur is weergegeven in figuur 3.15.

Natura-2000 en EHS gebieden

Figuur 3.15 Natura 2000 Natura 2000 & EHS EHS

BRON: Compendium voor de Leefomgeving / Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie De watercyclus van bron tot kraan | 71

Hoofdstuk 4: Internationaal

HOOFDSTUK 4

internationaal In dit hoofdstuk wordt een aantal indicatoren van de watersector internationaal vergeleken. Eerst vergelijken we de beschikbaarheid van zoetwater (4.1) en daarna diverse indicatoren voor drinkwater en sanitatie, zoals aansluitpercentages, waterwinning en drinkwatergebruik (4.2). De belangrijkste gegevensbron voor dit hoofdstuk is het in 2009 uitgekomen EUREAU rapport Statistics Overview on Water and Wastewater in Europe 2008. De peildatum van de uit deze bron overgenomen gegevens loopt voor de diverse landen uiteen, globaal tussen 2005 en 2008. Daarnaast zijn gegevens ontleend aan rapporten van de Verenigde Naties en van de International Water Association (IWA). Gegevens over flessenwater zijn ontleend aan de website van de Nederlandse vereniging Frisdranken, Waters, Sappen.




4.1 Beschikbaarheid en gebruik waterbronnen Het overgrote deel van het water op onze aardbol is zout (97,5%). Van het zoete water (2,5%) zit ruim tweederde opgeslagen in ijskappen, is bijna een derde grondwater en bevindt zich minder dan een procent (0,4%) in zoetwatermeren en rivieren.

Figuur 4 .1

Water Exploitatie Index (WEI) Tabel 4.1 geeft per continent een overzicht van zogenoemde hernieuwbare zoetwaterbronnen en het percentage onttrekking daaraan. Hernieuwbaar zoetwater is water dat elk jaar opnieuw beschikbaar komt via bijvoorbeeld de rivieraanvoer en het neerslagoverschot. Het percentage dat in een land aan de hernieuwbare hoeveelheid wordt onttrokken, wordt de Water Exploitatie Index (WEI) genoemd. In Europa bedraagt de WEI gemiddeld 6,3%. Inclusief gebruik voor koeling bedraagt de WEI in Europa 10,6% (EUREAU, 2009). In Nederland komt jaarlijks ca. 90 miljard m3 hernieuwbare zoetwater beschikbaar. De zoetwater onttrekking 2008 (exclusief gebruik voor koelwater) bedroeg 2,4 miljard m3 (paragraaf 3.1), wat neerkomt op een WEI van 2,5%. Inclusief gebruik voor koelwater is de jaarlijkse onttrekking 10,6 miljard m3 en bedraagt de WEI 11,8%.

BRON: VN

Tabel 4.1

Zoetwatervoorraden en onttrekkingen HERNIEUWBARE WATER BRONNEN

TOTALE WATER ONTTREKKING

WATER EXPLOITATIE INDEX

km3 /jaar

km3 /jaar

%

3.936

217

5,5

Azië

11.594

2.378

20,5

Latijns Amerika

13.477

252

1,9

Afrika

Caraïben

1)

93

13

14,0

Noord Amerika

6.253

525

8,4

Oceanië

1.703

26

1,5

Europa

6.603

418

6,3

Wereld

43.659

3.829

8,8

Onttrekking als percentage van de hernieuwbare bronnen


BRON: VN

1

Drinkwater en sanitatie Realisatie Millennium Development Doelstellingen In 2000 hebben de Verenigde Naties zich ten doel gesteld dat in 2015 het aandeel (t.o.v. 1990) van de wereldbevolking dat geen duurzame toegang heeft tot drinkwater en sanitatie moet zijn gehalveerd. Tussen 1990 en 2008 hebben meer dan 1,1 miljard mensen toegang gekregen tot sanitatie. Toch is voor sanitatie de te bereiken doelstelling nog ver weg. In 2008 hadden 2,6 miljard mensen nog geen toegang tot een toilet of een andere vorm van ‘improved sanitation’. Vooral de landelijke gebieden blijven achter. Om de doelstelling te halen zullen tot 2015 nog ca. 1,1 miljard mensen toegang moeten krijgen (Verenigde Naties, 2011).

4.2 4.2.1 Voor drinkwater is de situatie beter. Tussen 1990 en 2008 is het percentage dat toegang heeft tot een vorm van drinkwatervoorziening gestegen van 77% naar 87% en derhalve nog maar 2% verwijderd van de doelstelling. Toch hebben in 2008 nog altijd 884 miljoen mensen geen toegang tot goed drinkwater. Het grootste deel hiervan (743 miljoen mensen) leeft in landelijk gebied. De tabellen 4.2 en 4.3 geven de laatst beschikbare cijfers weer over de mate waarin mensen in de verschillende delen van de wereld duurzame toegang hebben tot drinkwater en sanitatie.

Aandeel bevolking met duurzame toegang tot drinkwater

Tabel 4.2

1990 Ontwikkelingslanden

2008

Totaal

Stedelijk

Landelijk

Totaal

Stedelijk

Landelijk

72

93

60

84

94

76

Noord Afrika

86

94

78

92

95

87

Sub-Saharan Afrika

49

83

36

60

83

47

Latijns Amerika en Caraïben

85

95

63

93

97

80

Oost Azië

69

97

56

89

98

82

Oost Azië exclusief China

96

97

93

98

100

91

Zuid Azië

75

91

69

87

95

83

Zuid Azië exclusief India

82

95

77

85

93

80

Zuid-Oost Azië

72

92

63

86

92

81

West Azië

85

96

70

90

96

78

Oceanië

51

92

38

50

92

37

Kaucasus en Centraal Azië

88

96

80

88

97

80

Ontwikkelde landen

98

100

96

99

100

97

Wereld

77

95

64

87

96

78

BRON: VN


%


Tabel 4.3

Aandeel bevolking met duurzame toegang tot sanitatie voorziening 1990

%

2008

totaal

stedelijk

landelijk

totaal

stedelijk

landelijk

Ontwikkelingslanden

42

65

29

53

68

40

Noord Afrika

72

91

55

89

94

83

Sub-Saharan Afrika

28

43

21

31

44

24

Latijns Amerika en Caraïben

69

81

39

80

86

55

Oost Azië

43

53

39

56

61

53

.

.

.

97

99

92

Zuid Azië

25

56

13

36

57

26

Zuid Azië exclusief India

42

74

30

50

65

42

Oost Azië exclusief China

Zuid-Oost Azië

46

69

36

69

79

60

West Azië

79

96

53

85

94

67

Oceanië

55

85

46

53

81

45

Kaucasus en Centraal Azië

91

96

86

95

96

95

Ontwikkelde landen

97

99

93

97

99

92

Wereld

54

77

36

61

76

45 BRON: VN

4.2.2

Aansluiting op drinkwater en sanitatie in Europa De figuren 4.2 – 4.4 geven voor de Europese landen het percentage van de bevolking weer dat is aangesloten op respectievelijk het drinkwaternet, de riolering en de rioolwaterzuivering. Gemiddeld is in Europa 95% van de


bevolking aangesloten op het drinkwaternet, 84% op de riolering en 79% op een rwzi. Voor Nederland bedragen de percentages resp. 100%, 99% en 99%.

Bevolking aangesloten op drinkwaternet

Figuur 4.2 Nederland Luxemburg Zwitserland België Duitsland Frankrijk Ver. Koninkrijk Denemarken IJsland Ierland Finland Noorwegen Zweden Oostenrijk Malta Spanje Griekenland Italië Portugal Cyprus Bulgarije Hongarije Tsjechië Slovenië Slowakije Polen Kroatië Letland Estland Lithouwen Roemenië Europa

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

BRON: EUREAU



Figuur 4.3

Bevolking aangesloten op riolering

Nederland Luxemburg Zwitserland Ver. Koninkrijk Duitsland Ierland Denemarken IJsland Zweden Oostenrijk Frankrijk Finland Noorwegen België Malta Spanje Italië Portugal Griekenland Cyprus Letland Tsjechië Kroatië Estland Hongarije Polen Lithouwen Slowakije Roemenië Slovenië Bulgarije Europa 0%

10%

20%

BRON: EUREAU


30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Bevolking aangesloten op rioolwaterzuivering

Figuur 4.4 Nederland Zwitserland Ver. Koninkrijk Luxemburg Duitsland Denemarken Zweden Oostenrijk Ierland Finland Frankrijk Noorwegen België IJsland Spanje Italië Griekenland Portugal Cyprus Malta Tsjechië Estland Letland Polen Lithouwen Slowakije Hongarije Roemenië Bulgarije Slovenië Kroatië Europa

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

BRON: EUREAU



4.2.3

Figuur 4.5

Waterwinning t.b.v. de drinkwaterbereiding In Europa wordt per hoofd van de bevolking 97 m3 zoetwater gewonnen voor drinkwaterbereiding, tegen 73 m3 in Nederland (figuur 4.5). Hierbij is zowel de winning voor het huishoudelijk gebruik als voor het zakelijk gebruik inbegrepen. Sommige landen maken behalve van zoet water ook gebruik van zout water (b.v. Malta en Cyprus). Dit is in de figuur niet meegenomen. Zoetwaterwinning voor drinkwater in m3/persoon/jaar

IJsland Noorwegen Zwitserland Ver. Koninkrijk Zweden Oostenrijk Ierland Frankrijk Luxemburg Finland Denemarken Nederland België Duitsland Italië Spanje Griekenland Cyprus Portugal Malta Bulgarije Roemenië Slovenië Kroatië Hongarije Estland Tsjechië Slowakije Lithouwen Polen Europa 0

50


100

150

200

250

300 BRON: EUREAU

In figuur 4.6 zijn de bronnen weergegeven die in Europa worden gebruikt voor de drinkwaterbereiding. Nederland zit op het gemiddeld patroon in Europa: ca. 60% grondwater (inclusief ‘springwater’) en ca. 40% oppervlaktewater. Springwater is water dat aan de oppervlakte komt uit natuurlijke bronnen.

Oppervlaktewater

Waterwinning naar bron

Figuur 4.6

Grondwater Springwater Ontzouting

Ierland Ver. Koninkrijk Noorwegen Zweden Frankrijk Nederland Finland België Duitsland Luxemburg Zwitserland IJsland Oostenrijk Denemarken Spanje Portugal Griekenland Cyprus Italië Malta Bulgarije Roemenië Tsjechië Estland Polen Slowakije Kroatië Hongarije Slovenië Letland Lithouwen Europa 0%

10%

BRON: EUREAU

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%



4.2.4

Figuur 4.7

Drinkwatergebruik In figuur 4.7 staat het drinkwatergebruik in Europa, uitgesplitst naar huishoudens en de zakelijke markt. In totaal gebruiken we in Europa jaarlijks ca. 37 miljard m3 drinkwater, waarvan ca. 27 miljard m3 (72,4%) in huishoudens en ca. 10 miljard m3 (27,6%) door zakelijke afnemers.

Deze procentuele verdeling is ongeveer hetzelfde als in Nederland. De landen met het hoogste gebruik in Europa zijn Italië, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Spanje en Frankrijk. Elk van deze landen gebruikt ca. 5 miljard m3. Nederland gebruikt ca. 1,1 miljard m3.

Drinkwatergebruik naar categorie in miljoenen m3

Huishoudens

Zakelijke markt

Ver. Koninkrijk Duitsland Frankrijk Nederland Zwitserland Zweden Noorwegen België Oostenrijk Ierland Finland Denemarken IJsland Luxemburg Italië Spanje Griekenland Portugal Malta Polen Roemenië Hongarije Tsjechië Bulgarije Kroatië Slowakije Lithouwen Estland 0

1000


2000

3000

4000

5000

6000

BRON: EUREAU

Per persoon bedraagt het (totaal) hoofdelijk gebruik in Europa 206 liter per dag, uiteenlopend tussen 102 liter per dag in Polen en 628 liter per dag in IJsland (figuur 4.8). In Nederland is dit 178 liter per persoon per dag. Als alleen het huishoudelijk gebruik in ogenschouw wordt genomen, dan bedraagt het gemiddeld gebruik van een

Europeaan 148 liter per dag, uiteenlopend van 71 liter per dag in Portugal tot 283 liter per dag in IJsland. In Nederland is dit volgens de opgaven van de waterbedrijven in 2010 gemiddeld 128,7 liter per persoon per dag en volgens het laatste onderzoek van TNS-NIPO 120,1 liter per persoon per dag (Vewin/TNS-NIPO, 2011).

Drinkwatergebruik naar categorie in liter/persoon/dag

Huishoudens

Zakelijke markt

Figuur 4.8 IJsland Noorwegen Zwitserland Ierland Zweden Ver. Koninkrijk Finland Luxemburg Oostenrijk Frankrijk Denemarken Nederland Duitsland België Spanje Italië Griekenland Malta Portugal Kroatië Roemenië Estland Hongarije Tsjechië Bulgarije Slowakije Lithouwen Polen Europa

0

BRON: EUREAU

100

200

300

400

500

600

700



4.2.5

Figuur 4.9

Drinkwaternota huishoudelijk gebruik De International Water Association stelt periodiek een overzicht op van de drinkwaterkosten voor huishoudens. Het meest recente overzicht betreft uitkomsten van 2009 (IWA, 2010). De cijfers van IWA (in $US) zijn tegen de gemiddelde wisselkoers van 2009 omgerekend naar € en weergegeven in figuur 4.9. De drinkwaternota heeft betrekking op de situatie waarin een gezin 200 m3 water gebruikt en is een gemiddelde van de vijf grootste steden in elk land.

De verbruiksbelastingen, zoals de BTW, zijn niet inbegrepen. Uit de figuur blijkt dat bij een gebruik van 200 m3 deze nota voor een Nederlands gezin relatief laag is ten opzichte van de omringende landen. Overigens bedroeg het gemiddeld huishoudelijk gebruik in Nederland in 2010 104,5 (m3/jaar) en hierbij bedraagt de jaarnota exclusief verbruiksbelastingen € 149,= (inclusief verbruiksbelastingen € 175,50; zie paragraaf 1.9).

Drinkwaternota 2009 bij gebruik van 200 m3, in euro’s 1)

Denemarken Zwitserland Duitsland Engeland & Wales België Frankrijk Oostenrijk Nederland Scotland Zweden Finland Noorwegen Portugal Cyprus Spanje Italië Hongarije Slowakijke Polen Bulgarije Lithouwen 0

50

BRON: IWA


100

150

200

250

300

350

400

450

1) Exclusief verbruiksbelastingen zoals BTW

Flessenwater Gemiddeld dronk een Europeaan in 2009 104 liter flessenwater. Figuur 4.10 toont de consumptie in de diverse Europese landen. In Nederland bedroeg de consumptie per persoon slechts 21,6 liter.

4.2.6

Consumptie van flessenwater 2009 in liter per persoon

Figuur 4.10 Duitsland België Frankrijk Oostenrijk Ierland Ver. Koninkrijk Zweden Nederland Denemarken Finland Italië Spanje Griekenland Portugal Hongarije Tsjechië Polen Slowakije Bulgarije Roemenië Slovenië Letland Lithouwen Estland Europa

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

BRON: Nederlandse vereniging Frisdranken, Waters, Sappen



VOORZIENINGSGEBIEDEN EN AANGESLOTEN GEMEENTEN 2011 BrabantWater Aalburg, Alphen-Chaam, Asten, Baarle-Hertog, Baarle-Nassau, Bergeijk, Bergen op Zoom (gedeelte) , Bernheze, Best, Bladel, Boekel, Boxmeer, Boxtel, Breda, Cranendonck, Cuijk, Deurne, Dongen, Drimmelen, Eersel, Eindhoven, Etten-Leur, Geertruidenberg, Geldrop-Mierlo, Gemert-Bakel, Gilze en Rijen, Goirle, Grave, Haaren, Halderberge, Heeze-Leende, Helmond, 's-Hertogenbosch, Heusden, Hilvarenbeek, Laarbeek, Landerd, Loon op Zand, Maasdonk, Mill en Sint Hubert, Sint Michielsgestel, Sint Anthonis, Moerdijk, Nuenen, Gerwen en Nederwetten, Sint Oedenrode, Oirschot, Oisterwijk, Oosterhout, Oss, Reusel-De Mierden, Roosendaal, Rucphen, Schijndel, Someren, Son en Breugel, Steenbergen, Tholen (gedeelte), Tilburg, Uden, Valkenswaard, Veghel, Veldhoven, Vught, Waalre, Waalwijk, Werkendam, Woensdrecht (gedeelte),Woudrichem en Zundert.Voorziet voorts enkele percelen in Nederweert. Dunea Den Haag (excl. Wateringseveld), Hillegom, Katwijk, Lansingerland, Leiden, Leidschendam-Voorburg, Lisse, Noordwijk, Noordwijkerhout, Oegstgeest, Pijnacker-Nootdorp, Rijnwoude (kern Benthuizen), Rijswijk, Rotterdam (Nesselande), Teylingen,Voorschoten, Wassenaar, Zoetermeer, Zuidplas (excl. kern Moordrecht). Evides Albrandswaard, Barendrecht, Bergen op Zoom (Halsteren, Lepelstraat en Putte), Bernisse, Binnenmaas, Borsele, Brielle, Capelle aan den IJssel, Cromstrijen, Den Haag (Wateringseveld), Delft, Dirksland, Dordrecht, Goedereede, Goes, Hellevoetsluis, Hulst, Kapelle, Korendijk, Maassluis, Middelburg, Middelharnis, Midden-Delfland, Noord-Beveland, Oostflakkee, Oud-Beijerland, Reimerswaal, Rotterdam, Schiedam, Schouwen-Duiveland, Sluis, Spijkenisse, Strijen, Terneuzen,Tholen,Veere, Vlaardingen,Vlissingen,Westvoorne,Westland,Woensdrecht en Zwijndrecht (Heerjansdam). Oasen Alblasserdam, Alphen a.d. Rijn, Bergambacht, Bodegraven, Boskoop, Giessenlanden, Gorinchem, Gouda, HardinxveldGiessendam, Graafstroom, Hendrik Ido Ambacht, Kaag en Braassem, Krimpen a/d IJssel, Leerdam, Leiderdorp, Liesveld, Nederlek, Nieuw-Lekkerland, Nieuwkoop, Ouderkerk aan den IJssel, Papendrecht, Reeuwijk, Ridderkerk, Rijnwoude, Schoonhoven, Sliedrecht, Vianen, Vlist, Waddinxveen, Zederik, Zoeterwoude, Zuidplas (kern Moordrecht) en Zwijndrecht.


PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland Aalsmeer, Alkmaar, Amstelveen (gedeeltelijk), Andijk, Anna Paulowna, Beemster, Bergen, Beverwijk, Blaricum, Bloemendaal, Bussum, Castricum, Edam-Volendam, Enkhuizen, Graft-de Rijp, Haarlem, Haarlemmerliede & Spaarnwoude, Haarlemmermeer, Harenkarspel, Heemskerk, Heerhugowaard, Heiloo, Den Helder, Hoorn, Huizen, Koggenland, Landsmeer, Langedijk, Laren, Medemblik, Naarden, Niedorp, Oostzaan, Opmeer, Purmerend, Schagen, Schermer, Stede Broec, Texel, Uitgeest, Uithoorn, Velsen, Waterland, Weesp, Wervershoof, Wieringen, Wieringermeer, Wormerland, Zaanstad, Zandvoort, Zeevang, Zijpe. Voorziet verder enkele percelen in de gemeenten Alkemade, Amsterdam, Eemnes, Heemstede, Hillegom, Hilversum, Jacobswoude, Muiden enWarmond. Vitens Alle gemeenten in de provincies Friesland, Gelderland, Overijssel, Utrecht , Flevoland alsmede de gemeenten Hilversum, Wijdemeren (gedeeltelijk), Meppel enWesterveld (gedeeltelijk). Waternet Amstelveen (bebouwde kom), Amsterdam, Diemen, Heemstede, Muiden, Ouder-Amstel en Haarlemmermeer (Schiphol en voormalig Fokker complex). Voorziet verder enkele percelen in Abcoude, Landsmeer, Oostzaan, Halfweg en Haarlemmermeer. Waterbedrijf Groningen Appingedam, Bedum, Bellingwedde, De Marne, Delfzijl, Eemsmond, Groningen, Grootegast, Haren, HoogezandSappemeer, Leek, Loppersum, Marum, Menterwolde, Oldambt, Pekela, Slochteren, Stadskanaal, Ten Boer, Tynaarloo (Eelde-Paterswolde),Veendam, Vlagtwedde, Winsum, Zuidhorn. Waterleidingmaatschappij Drenthe Aa en Hunze, Assen, Borger-Odoorn, Coevorden, De Wolden, Emmen, Hoogeveen, Midden-Drenthe, Noordenveld, Westerveld (gedeeltelijk) enTynaarlo (gedeeltelijk). WML Beek, Beesel, Bergen, Brunssum, Echt-Susteren, Eijsden-Margraten, Gennep, Gulpen-Wittem, Heerlen, Horst aan de Maas, Kerkrade, Landgraaf, Leudal, Maasgouw, Maastricht, Meerssen, Mook en Middelaar, Nederweert, Nuth, Onderbanken, Peel en Maas, Roerdalen, Roermond, Schinnen, Simpelveld, Sittard-Geleen, Stein, Vaals, Valkenburg aan de Geul, Venlo, Venray, Voerendaal enWeert.



OVERZICHT GEBRUIKTE BRONNEN CBS, Statline, www.cbs.nl (2011) CBS, Statistisch jaarboek 2011 (2011) CBS, Mileurekeningen 2010 (2011) CBS, EUWater Statistics Grant:Water abstraction and –use at River Basin Level (2011) EUREAU, EUREAU Statistics Overview onWater andWastewater in Europe 2008 (2009) Eurostat, www.epp.eurostat.ec.europa.eu (2011) IWA, International Statistics forWater Services, leaflet Montreal 2010 (2010) KWRWatercycle Research Institute, diverse figuren Compendium voor de Leefomgeving, www.compendiumvoordeleefomgeving.nl (2011) Ministerie van Infrastructuur en Milieu, RijksmonitorWaterketen 2009 (2009) Ministerie van Infrastructuur en Milieu,Water in Beeld 2010;Voortgangsrapportage over het waterbeheer in NL (2010) Nederlandse vereniging Frisdranken,Waters, Sappen, Kerngegevens 2010 (2010) Noordhoff Atlasproducties, Bosatlas van ondergronds Nederland (2009) Stichting RIONED, Riool in Cijfers 2009-2010 (2009) Stichting RIONED, Riolering in Beeld, Benchmark rioleringszorg 2010 (2010)


Unie vanWaterschappen,Waterschapspeil 2010; Landelijke trends en ontwikkelingen (2010) Unie vanWaterschappen,Waterschapsspiegel 2010;Waterschappen onderling vergeleken (2010) Unie vanWaterschappen, aanvullende informatie (2011) Verenigde Naties,WorldWater Development Report 2006 (2006) Verenigde Naties,WorldWater Development Report 2009 (2009) Verenigde Naties,The Millennium Development Goals Report 2011 (2011) Vewin/Accenture,Water in Zicht 2009, Bedrijfsvergelijking in de drinkwatersector (2010) Vewin, brochure Kengegevens drinkwater 2010 (2010) Vewin, brochure Kerngegevens drinkwater 2011 (2011) Vewin, Drinkwaterstatistieken 2008, de watercyclus van bron tot kraan (2010) Vewin/Icastat, Prognose landelijke drinkwatervraag tot 2025 (2008) Vewin, publicatiesWaterleidingstatistiek 1990 t/m 2007 (1991-2008) Vewin,Tarievenoverzicht drinkwater per 1 januari 2010 (2010) Vewin,Tarievenoverzicht drinkwater per 1 januari 2011 (2011) Vewin/TNS-NIPO,WatergebruikThuis 2010 (2011)





DRINKWATERSTATISTIEKEN 2012 DE WATERCYCLUS VAN BRON TOT KRAAN

Vewin no: 2012/110/6259

Drinkwater De waterketen

Recommend Documents