Innovaties in de waterketen

Hotel InterScaldes kiest voor LG

Oktober 2015 | Jaargang 44 | Nr 10

InterScaldes Kruiningen

JAARGANG 44 NR.10 TVVL MAGAZINE OKTOBER 2015

Het systeem is prachtig verwerkt in het verlaagde plafond

Hybride ventilatie Energieneutraal bouwen Luchtdoorlatendheid van woningen

Benefits LG Kanaal Units • • •

Zeer hoge energieprestaties Esthetisch mooiste oplossing Fluisterstille werking

• • •

Duurzaam en betrouwbaar systeem Individuele regeling per ruimte, groep of verdieping mogelijk Fiscaal aantrekkelijk

Innovaties in de waterketen

De gehele case is te bekijken op www.lgklimaat.nl/referenties/InterScaldes

31715 - LG AE - D&M TM1015_cover.indd 1 - Campagne 2015 - ad Interscaldes LG Klimaat_D21072015.indd 1

21-7-2015 10:27:59

1-10-2015 11:50:54

RWA systemen van TROX Top performance. Maximum safety. Best efficiency. EK-EU rookklep

■

EK-EU rookklep: CE certificering conform EN 12101-8

■

DAX rookgasventilator: Voldoet aan alle Duitse eisen Energy Saving Ordinance (EnEV)

■

TROXNETCOM control: Één interface verbindt alle componenten tot één functionerend systeem

DAX rookgasventilator

Fans

TROXNETCOM control

Anzeige_EKEU_TROXNETCOM_BVDAX_TLT_A4_NL.indd 1 TM1015_omslag_binnen_02_67.indd 2

www.trox.nl

28.09.15 15:17 1-10-2015 8:34:39

Inhoudsopgave REDACTIERAAD: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter) Ir. J.H.A. (Jan) Feijes Ing. J. (John) Lens H. (Henk) Lodder I. (Irene) Meijdam W. (Will) Scheffer Mw. drs.ir. I. (Ineke) Thierauf Ing. J. (Jaap) Veerman Ing. R (Rienk) Visser Ing. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur) REDACTIE: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter) Ing. J. (John) Lens I. (Irene) Meijdam Ing. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur) REDACTIE-ADRES: TVVL: De Mulderij 12, 3831 NV Leusden Telefoon redactie (033) 434 57 50 Fax redactie (033) 432 15 81 Email [email protected]

TVVL MAGAZINE Oktober 2015 BEYOND SMART CITIES VERSUS JEREMY RIFKIN 4 BEYOND (‘SMART’) CITIES

Prof.ir. P.G. (Peter) Luscuere

6

LUCHTDOORLATENDHEID VAN WONINGEN (2)

Dr.ir. A.G. (Bram) Entrop, dr.ir. M.G.L.C. (Marcel) Loomans, prof.dr.ir. J.L.M. (Jan) Hensen 8 NIEUWE BLIK OP WONINGVENTILATIE

Ir. H. (Harm) Valk, ir. R. (Rob) van Holsteijn

14

WARMTETERUGWINNING MET HYBRIDE VENTILATIESYSTEEM UITGAVE: Merlijn Media BV Zuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Telefoon (0182) 631717 Email [email protected] www.merlijnmedia.nl SECRETARIAAT: Email [email protected] ABONNEMENTEN: Merlijn Media BV Zuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Telefoon (0182) 631717 Email [email protected] Benelux € 109,Buitenland € 212,Studenten € 87,Losse nummers € 18,Extra bewijsexemplaren € 13,Het abonnement wordt geacht gecontinueerd te zijn, tenzij 2 maanden voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd. ADVERTENTIE-EXPLOITATIE: Merlijn Media BV Ruud Struijk Telefoon (0182) 631717 Email [email protected] PREPRESS: Yolanda van der Neut DRUK: Ten Brink, Meppel ISSN 0165-5523

Ir. R.D. (Reinier) Scholten, dr.ir. P.J.W. (Peter) van den Engel, dr.ing. T. Klein 20 ENERGIENEUTRALE SCHOLEN BOUWEN KAN!

I. (Irma) Thijssen

24

20

NEEM BELEMMERINGEN VOOR INNOVATIES IN WATERKETEN WEG

W. (Will) Scheffer

28

GEZONDHEID EN COMFORT IN ‘MODERNE’ KANTOORGEBOUWEN (1)

Prof.dr.ir. P.M. (Philomena) Bluyssen

32

INTERVIEW 38 PROJECTBESCHRIJVING 42 ACTUEEL 47 UITGELICHT 51 DE OPINIE VAN… TITIA SIERTSEMA 53 STUDIEVERENIGING MOLLIER GOES CHINA (2) 54 REGELGEVING 60 INTERNATIONAAL 62 SUMMARY 64 PARTNERNIEUWS 65 VOORBESCHOUWING 65 AGENDA 66

© TVVL, 2015 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

WTW MET HYBRIDE VENTILATIE

INTERVIEW: CLAUDIA REINER

PROJECT: HOTEL AMSTELKWARTIER Foto cover: Stichting Rioned

REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld ‘door redactieraadleden’. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

38 42

TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 140,00 incl. BTW per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.

3

TM1015_inhoud.indd 3

8-10-2015 7:44:36

jaarthema

Wat heeft het TVVL jaarthema te maken met de visie van Jeremy Rifkin?

Beyond (Smart) Cities versus Jeremy Rifkin TVVL kiest met ingang van 2016 voor een langlopend thema, ‘Beyond Smart Cities’. Dit thema loopt zelfs voor een periode van twee jaar. Daarnaast organiseert TVVL een congres op 4 november over de derde industriële revolutie met als belangrijke gastspreker Jeremy Rifkin.De vraag is: wat wordt eigenlijk bedoeld met het jaarthema, wat vertelt Rifkin ons, wat is zijn boodschap. En: hebben beide onderwerpen iets met elkaar te maken? Anders gezegd: noem eens een goede reden waarom ik als TVVL-lid naar het congres van Rifkin moet gaan! Dit artikel, dat verbanden legt en toelichtingen geeft, is geschreven om antwoord te geven op deze vragen. Een tweede artikel met diepgaande achtergronden van ‘Beyond (Smart) Cities’ vindt u elders in deze editie. In het juli/augustusnummer (vanaf pagina 4) is reeds eerder aandacht besteed aan de visie van Rifkin.

  ‘BEYOND SMART CITIES’: uitdaging en kansen #1 Steden zijn van oudsher brandpunten van handel, innovatie, emancipatie en cultuur. Steden functioneren als aanjager van de economie en daarmee van de welvaart. Hierdoor ontstaat een interessante dynamiek, de economische ontwikkeling trekt op haar beurt immers weer nieuwe bewoners aan. Steeds meer mensen zitten daardoor dicht bij elkaar op een relatief klein oppervlak. Het is een uitdaging om dit slim en compact in te richten. Niet alleen planologisch, maar ook voor wat betreft veiligheid, voedsel, energie, water, afvalstromen, leefbaarheid etc. Vormt zo’n concentratie van mensen en uitdagingen een risico voor de mens en onze maatschappij? Geeft dit vooral problemen of liggen hier misschien ook kansen? Welke

4

TM1015_kruijsse_2.indd 4

mogelijkheden geven moderne technieken in gebouwen en huizen om bijvoorbeeld milieu-effecten, energiebehoeftes en afvalproblemen op te lossen?

  ‘DE DERDE INDUSTRIELE REVOLUTIE’: uitdaging en kansen #2: Jeremy Rifkin gaat op 4 november a.s. tijdens het grootste TVVL-event ooit (Mediaplaza Utrecht, vanaf 14:15 uur) in op de mondiale uitdagingen die ontstaan ten gevolge van het grootschalige gebruik van energie en grondstoffen. Dit leidt in hoog tempo tot uitputting van onze planeet. Rifkin ziet echter naast de bedreiging ook oplossingen. Hij gaat daarbij uit van de zogenaamde derde industriële revolutie, die een bijdrage kan leveren aan het oplossen van dit mensheidbedreigende fenomeen.

TVVL Magazine | 10 | 2015 SMART CITIES

30-9-2015 16:15:02

Afstemmen van lokale opwekking en gebruik in een Smart City

Rifkin beschrijft oplossingsmogelijkheden aan de hand van vijf pijlers in technologische ontwikkelingen die feitelijk technologisch al binnen handbereik liggen. De vijf pijlers bieden een mogelijke oplossingsrichting, mits de technieken op de juiste wijze en goed gecoördineerd worden aangewend. Welke vijf pijlers onderscheidt Rifkin?: 1. Verschuiving naar duurzame opwekking van energie. 2. Transformatie van bestaande gebouwen naar energie leverend. 3. Locale buffers in ons energienet middels waterstofgas. 4. Smart Grids via internet. 5. Electrificatie van vervoer, rijdende generatoren.

  IS ER EEN OPLOSSING? Versterken de uitdagingen die ontstaan door verstedelijking en de bedreigende uitputting van de aarde elkaar in negatieve zin? Of kan het zo zijn dat de ene uitdaging helpt om de andere uitdaging op te lossen? Kernbegrippen in de oplossing van Rifkin zijn zaken als ‘internet of things’ waarbij objecten (bijvoorbeeld gebouwen, energiepopwekkers en energiegebruikers) meer intelligentie

hebben en kunnen communiceren over hun mogelijkheden en behoeftes. Er moet bijvoorbeeld gecommuniceerd en ‘onderhandeld’ kunnen worden over vraag en aanbod door objecten (wasmachines, auto’s) via een smartgrid. Daarnaast zullen in zijn visie gebouwen energie-léverend kunnen en moeten worden in plaats van energie vrágend. Een belangrijke factor bij het oplossen van het wereldvraagstuk.

onze planeet te voorkomen. Toepassing van die technieken in een stedelijke omgeving biedt daarbij grote kansen. Oplossingen moeten (en kunnen) gezocht worden op het gebied van energie- en internettechnologie. Laat dat nu

 KANSEN VAN SMART CITIES Een slimme stad is een stad waarin mensen op een energieke manier samenleven. Waar mensen in allerlei verbanden zelf slimme oplossingen bedenken en toepassen. Slimme technologie en ondernemende mensen maken bijvoorbeeld informele zorg toegankelijker, zorgen voor een scala aan nieuwe toepassingen die gebruik maken van open data, zorgen ervoor dat vraag en aanbod van duurzame energie beter op elkaar worden afgestemd, zorgen ervoor dat meubels ‘on demand’ kunnen worden geprint, etc. Naast slim, biedt een compacte stad voordelen op het gebied van verduurzaming van de leefomgeving. Denk onder andere aan de mogelijkheden voor openbaar vervoer. Ook de beheerskosten bij een compacte wijze van ruimtegebruik zijn lager, omdat beheers- en onderhoudskosten (infrastructuur riolering, etc.) minder toenemen. Verandering in het gedrag van mensen zal bij deze ontwikkelingen noodzakelijk zijn. De overtuiging van het TVVL bestuur is daarom dat de grote verstedelijking enerzijds een bedreiging kan zijn, maar dat die ontwikkeling anderzijds – juist door de concentratie op een beperkt aantal locaties (Smart Cities) – ook grote mogelijkheden biedt.

Gebouwen zijn slim onderling verbonden net grotendeels het domein van gebouwinstallaties en dus van TVVL zijn. Het is een káns voor de installatiesector (lees TVVL) om een actieve bijdrage te leveren en deze mogelijkheden vanuit ons vakgebied te benutten.

 TVVL CONGRES TE UTRECHT OP 4 NOVEMBER Op basis van deze toelichting ligt het voor TVVL-leden voor de hand om op 4 november kennis te nemen van de kansen die wij met onze technieken bieden. Tijdens het event is er naast een unieke lezing door Rifkin ook gelegenheid om met elkaar en met Rifkin hierover te discussiëren. Bestuur TVVL

 KANSEN VOOR TVVL EN DE INSTALLATIETECHNIEK Lokale Energie opwekking uitwisseling en opslag vervangt E-centrales

TVVL Magazine | 10 | 2015 SMART CITIES

TM1015_kruijsse_2.indd 5

Met moderne technieken kan een substantiële bijdrage geleverd worden om uitputting van

Internet of Things en Smart Grid

5

30-9-2015 16:15:05

jaarthema

De stad als effectieve oplossing voor duurzaamheidsproblemen!

Beyond (Smart) Cities Dit document geeft een visie hoe door het toepassen van het concept van ‘positieve footprints’ (leverend in plaats van verbruikend) een vervolgstap gemaakt kan worden op de traditionele benadering van duurzaamheid, het is daarmee de duurzaamheid voorbij: Beyond Sustainability. Tevens wordt het betrokken op de huidige trend van verstedelijking, aangezien hier de grootse kansen liggen om effectieve maatregelen te treffen voor de uitdagingen die voor ons liggen. Digitalisering – het ‘smart’ in ‘smart cities’ – speelt daarbij een grote rol, maar daarboven beschrijft de notie de samenhang tussen disciplines en domeinen. Door alle natuurlijke hulpbronnen in logisch verband te brengen met de ecologische, economische en sociale consequenties vormt zich een geïntegreerd platform waarop andere partijen kunnen bijdragen in een community: Beyond (Smart) Cities. Prof.ir. P.G. (Peter) Luscuere, onafhankelijk consultant en hoogleraar Building Physics and Services, TU Delft

  BEYOND SUSTAINABILITY We leven in een tijd van uitdagingen qua duurzaamheid, zowel op ecologisch, economisch als sociaal gebied. Milieuvervuiling, uitputting van grondstoffen en maatschappelijke ongelijkheid zien we dagelijks in de krantenkoppen terug. Tot nu toe werd duurzaamheid veelal gezien als een probleem: negatieve effecten dienden te worden verminderd maar de te nemen maatregelen werden steevast gezien als een kostenpost en er was geen geïntegreerd afwegingskader voor andere dan directe financiële consequenties. Besparingen werden een doel op zich, net zoals vermindering van schadelijke emissies. Dit denken in besparen, verminderen en kostenbeheersing heeft lange tijd ons denken rond duurzaamheid bepaald. Als we daarentegen de positieve effecten centraal stellen zijn er oplossingen denkbaar die meer opleveren dan kosten, zij hebben een positieve footprint. Dit denken stelt niet de effici-

6

TM1015_luscuere_2.indd 6

ency maar de effectiviteit van oplossingen centraal. Het gaat er niet om zaken minder slecht te doen maar juist die oplossingen te kiezen die goed zijn. Dit denken staat centraal in de visie ‘Beyond Sustainability’, oftwel de duurzaamheid voorbij als onderdeel van ‘Beyond Cities’, beschreven aan de TU Delft.

  BEYOND CITIES Hoewel TVVL van origine een technische vereniging is met betrekking tot gebouwgebonden techniek opereert zij in een veel grotere werkelijkheid waarbij de problemen slechts zelden gebouwgebonden kunnen worden aangepakt. Sterker nog, juist de inperking tot slechts één gebouw ontneemt ons vele duurzame oplossingen die in samenhang met de omgeving kunnen worden onderzocht. De verstedelijking leidt ertoe dat rond 2030 ca. 70% van de wereldbevolking in steden leeft. Steden zijn de

TVVL Magazine | 10 | 2015 SMART CITIES

30-9-2015 16:17:13

plaatsen waar veel problemen ontstaan, maar vooral ook de plaatsen waar we oplossingen kunnen bieden. Daarbij groeit het inzicht dat steden in toenemende mate afhankelijk zullen worden van perifere gebieden voor hun bevoorrading (voedsel, schoon water, energie etc.). Ook hier moet slimme techniek, logistiek en organisatie gezien worden door een ‘systeembril’, waarbij nieuwe verbanden en relaties tussen processen blootgelegd worden. De titel: ‘ Beyond (Smart) Cities’ is een uitdagende verwijzing naar dergelijke ontwikkelingen. Hier ligt een analogie met de transitie binnen TVVL: van ‘technische vereniging voor gebouwgebonden techniek’ naar ‘techniek ten dienst van mens en maatschappij’. Dit vraagt om verdieping van bestaande kennis zowel als innovatieve oplossingen. Te denken valt aan de eisen voor installatiecomponenten wanneer het ‘vlindermodel’ (met de verschillende technische en biologische kringlopen) van de circulaire economie leidend wordt. Welke vragen dringen zich dan op qua materiaalkennis en -ontwikkeling? Of: welke bestaande of nieuwe verdienmodellen passen bij de snel opkomende decentrale energie- en sanitatienetwerken? En hoe in te springen op de trend van groene wanden en atria? Een trend die richting vaste waarde gaat in steden, gezien de vele positieve aspecten. Maar welke kennis en techniek is nodig om, bijvoorbeeld, een glasoverkapping het hele jaar door comfortabel te houden? Zo zijn er talloze voorbeeldvragen.

Waarden

Ecologie

 OVERSTIJGEN VAN GRENZEN TVVL is onderdeel van de partijen die onze gebouwde omgeving realiseren en draagt bij aan oplossingen van vraagstukken rond duurzaamheid. Traditioneel begeven we ons op de weg van ‘gebouwgebonden techniek’, maar de hedendaagse uitdagingen overstijgen de grenzen van gebouwen. Tevens worden de grenzen aan efficiencyverbetering bereikt en is het tijd voor effectieve oplossingen die positief bijdragen aan de maatschappij. Dat willen we bereiken door samenwerking met andere partijen aan te gaan in een Community: Beyond (smart) Cities.

  COMMUNITY TVVL wil op deze wijze het initiatief nemen om alle partijen die deze visie onderschrijven een plek te kunnen geven in lopend en/of nieuw onderzoek, op zoek naar synergiën en zonder het wiel steeds opnieuw uit te hoeven vinden. In de overtuiging dat we met elkaars bijdragen daadwerkelijk een maatschappelijke bijdrage kunnen leveren, of het accent nu op ecologisch, economisch of sociaal gebied ligt.

Economie

Hulpbronnen

Biodiversiteit Gezondheids effecten

Energie

SO2, Zure regen

Water

  BEYOND (SMART) CITIES TVVL heeft ervoor gekozen ‘Beyond Cities’ als visiedocument te adopteren en dit met de toevoeging ‘Smart’ als thema te definiëren om discussies over haar rol en die van haar leden aan te gaan binnen en buiten de vereniging. Het doel is daadwerkelijke bijdragen te leveren in onderzoek en beleid. Hoe kunnen we in gemeenschappelijkheid over de grenzen van onze eigen disciplines hieraan bijdragen? We kunnen de problemen niet langer uitsluitend in de context van één gebouw of één discipline aan: de stedelijke omgeving wordt het speelveld, samenwerking tussen disciplines een noodzaak, hernieuwbaarheid het doel. Het thema is belangrijk en veelomvattend; alle vakgebieden en relaties met andere partijen komen hierbij naar voren. Het thema is zo groot dat ervoor gekozen is dit over een aantal jaren te verdelen. Vier natuurlijke hulpbronnen zijn leidend: Energie, Water, Materialen en Vruchtbare bovengrond (Top Soil, de natuurlijke hulpbron voor bijna alle voedselproductie op de wereld). Eind 2015 geeft TVVL een kick-off op het gebied van energie door Jeremy Rifkin naar Nederland te halen met een lezing over zijn boek: de Derde Industriële Revolutie. In 2017 sluiten wij ons aan bij het Nederlandse themajaar over water. In latere jaren zullen wellicht materialen en de vruchtbare bovengrond een accent vormen.

Klimaat Schaarsverandering heid

Fossiele brandstoffen Zon, wind, omgevings-, geothermische energie en hoog productieve biobrandstoffen (algen) Verontreinigd Hormonen & Zoet water water medicijnen Algen, herwinning van nutriënten NOx, PM 2.5

CO2

Maatschappij

Kosten / Baten

PRSociale Gerechtigmetafoor verantwoor- heid delijkheid

Terug verdien tijd

“Positief”

Energie positieve gebouwen

“Schoon”

Schoner uit dan in

Levensduur analyse

Total Cost of Afval *) Schadelijke CFK’s Maagdelijke Ownership emissies materialen Materialen Life Cycle Niet-toxische, -carcinogene of –mutagene stoffen, van Costing down- naar re- en upcycling Verlies & VerontreiCH4-emissies Fosfaat Harde & degradatie niging Top Soil zachte Toepassing van vegetatiedaken en wanden, sluit kosten en kringlopen, herwinning van nutriënten voordelen *) Toxisch, Carcinogeen, Mutageen etc.

“Gezond”

Actief reinigende gebouwen

“Vruchtbaar”

Positieve bijdrage aan Top Soil vorming

“Supergrid”

Overconsumptie & vervuiling Illegale afval dumps (Proba Koala) Gebruik van tropisch hardhout

Milieu-uitdagingen / oplossingen / model v9.7 NL Prof.ir. PG Luscuere, Augustus 2015

De vier natuurlijke hulpbronnen in relatie tot onze leefomgeving

TVVL Magazine | 10 | 2015 SMART CITIES

TM1015_luscuere_2.indd 7

7

30-9-2015 16:17:14