Wij zijn er om mensen minder crimineel te maken

nuchter beschouwd

speciale editie verslavingsreclassering

in dit nummer

verslavingsreclassering in de etalage VNN is dé specialist op het gebied van justitiële verslavingszorg. Dat stelt de Raad van Bestuur van VNN in deze Nuchter Beschouwd. Wie dit nummer leest, zal begrijpen waarom. VNN heeft een groot aanbod aan reclassering, zorg en begeleiding voor verslaafde delinquenten. Een aanbod dat het verdient om in de etalage gezet te worden. Vandaar dat deze Nuchter Beschouwd geheel gewijd is aan de verslavingsreclassering. Er zijn interessante ontwikkelingen gaande in deze tak van VNN. Justitie zet allerlei veranderingen in, waar de verslavings-reclassering op inspeelt. Resultaatgericht en evidence-based werken worden steeds belangrijker. Ook blijft de aansluiting op de verslavingszorg een punt van aandacht. In dit nummer is er aandacht voor deze ontwikkelingen en vertellen reclasseringswerkers over de verschillende soorten hulp die zij bieden. Wij wensen u veel leesplezier. Mocht u meer willen weten over de justitiële verslavingszorg, bel of mail dan gerust. De medewerkers van VNN staan u graag te woord!

de redactie

‘Wij zijn er om mensen minder crimineel te maken’

Doel van de verslavingsreclassering is het terugdringen van recidive (opnieuw een overtreding of misdaad begaan) bij de doelgroep verslaafden. ‘Om dat te bereiken, proberen we mensen zover te krijgen dat ze iets aan hun middelenmisbruik doen. Wij zijn er om mensen minder crimineel te maken, niet gezonder of gelukkiger. Al gaat dat laatste vaak wel samen met het eerste.’ Aan het woord is Gé van Zaane, hoofd Reclassering bij VNN Regio Friesland.

wat doet de verslavingsreclassering? De verslavingsreclassering begeleidt verslaafde mensen die met Justitie in aanraking zijn gekomen omdat ze een delict hebben gepleegd, of daarvan verdacht worden. De belangrijkste werkzaamheden zijn: Vroeghulp: wanneer iemand opgepakt wordt en vermoed wordt dat middelenmisbruik een rol speelde bij het plegen van het delict, dan wordt de verslavingsreclassering ingeschakeld. De reclasseringswerker onderzoekt en rapporteert of er bijzondere zaken zijn waarmee de rechter-commissaris rekening dient te houden in zijn beslissing of iemand vastgehouden moet worden. Voorlichtingsrapportage: als iemand voor de rechtbank moet verschijnen, kan om een voorlichtingsrapport worden gevraagd. De rechter weet zo meer van iemands achtergrond, de kans op recidive en welke factoren daarbij van belang zijn. De reclasserings­ werker kan in dit rapport aangeven of iemand geschikt is om in een verslavings­ kliniek te worden opgenomen.

Toezicht: bij een voorwaardelijke straf kan één van de voorwaarden zijn dat iemand contact moet houden met de verslavingsreclassering. De reclasseringswerker rapporteert aan de Officier van Justitie of iemand zich aan de voorwaarden houdt. Taakstraf: dit kunnen werk- of leerstraffen zijn. De verslavingsreclassering zoekt een projectplaats voor iemand die een werkstraf moet uitvoeren en houdt de voortgang van het werk in de gaten. Waar mogelijk en gewenst volgt op de taakstraf een traject van toeleiding naar werk of opleiding. Bij een leerstraf wordt een cursus gevolgd, bijvoorbeeld over omgaan met agressie en alcohol. Verslaafden Begeleidings Afdeling (VBA): een afdeling in gevangenis De Grittenborgh speciaal voor gedetineerden met verslavingsproblemen. Reïntegratieprogramma’s: in de gevangenissen in het werkgebied van VNN worden programma’s aangeboden die gedetineerden helpen om later sterker in hun schoenen te staan in de maatschappij. Wat de begeleiding inhoudt, verschilt per persoon.

Waarom een verslavingsreclassering? Er is toch ook al een ‘gewone’ reclassering? ‘Klopt’, zegt Gé. ‘Je hebt in Nederland de reclassering van het Leger des Heils (voor dak- en thuislozen), de verslavingsreclassering (voor verslaafden) en Reclassering Nederland (voor de rest). Bij onze doelgroep is de kans op recidive het hoogst. Het belangrijkste argument voor een aparte verslavingsreclassering, is dat verslaafden zorg nodig hebben. VNN biedt reclassering en zorg geïntegreerd aan. Het is goed dat we dicht bij de zorg zitten. Veel van onze cliënten komen verplicht bij ons. Als ze merken dat de begeleiding zinvol is, staan ze meer open voor reguliere zorg en is het belangrijk dat ze snel doorstromen.’ Sluiten reclassering en zorg goed op elkaar aan? ‘Dat is nu net de uitdaging en de kracht van de verslavingsreclassering en de verslavingszorg, ook wel genoemd de Justitiële Verslavingszorg. Een complicerende factor is dat de zorg anders gefinancierd wordt dan wij. Verslavingsreclassering krijgt haar geld van Justitie, de zorg wordt betaald door gemeenten en uit de AWBZ. De zorg moet aan andere eisen voldoen dan wij en dat wil de aansluiting wel eens lastig maken. Maar we werken eraan!’ Jullie werken in opdracht van Justitie? ‘Ja, wij kunnen niet op eigen initiatief handelen. Justitie schakelt ons in voor advisering, maar ook om mensen hulp en steun te geven bij rehabilitatie. De laatste jaren merken we dat Justitie ons steeds serieuzer neemt. We hebben een vrij belangrijke stem. We worden gezien als een deskundige partner, die goede, onafhankelijke adviezen geeft. Onze adviezen worden steeds vaker opgevolgd door Justitie en dat leidt ertoe dat er minder recidive is onder verslaafden.’

Zijn jullie ook onafhankelijk ten opzichte van de cliënt? ‘Dat zijn we altijd al geweest, al vormden reclasseringswerkers in de jaren zeventig nog wel eens samen hun cliënten een blok tegenover Justitie en politie. Die tijd is voorbij. Een wezenlijk verschil met de hulpverlening is dat wij onze cliënten uiteindelijk terug kunnen sturen naar Justitie als ze niet meewerken. Komen ze hun afspraken niet na of zijn ze bijvoorbeeld agressief en stelen ze? Dan melden we dat bij Justitie en gaan ze alsnog naar de gevangenis. We stellen duidelijke grenzen en zijn heel consequent. Natuurlijk gaan we een eind mee en bekijken we wat haalbaar is voor de persoon, maar er is een stok achter de deur.’ Jullie cliënten komen vaak onvrijwillig. Slaat de hulp dan wel aan? ‘Veel cliënten die zich vrijwillig melden bij de verslavingszorg, doen dat omdat ze anders hun partner kwijtraken of hun baan verliezen. Ook bij hen is sprake van ‘externe motivatie’. Dat is bij de cliënten van de verslavingsreclassering ook zo. Wij werken duidelijk met justitiële druk: cliënten werken mee omdat ze niet terug willen naar de gevangenis. Geregeld verknallen ze het en moeten ze terug naar de gevangenis. Maar we zijn ook wel zo dat we zeggen: nieuwe ronden, nieuwe kansen. Verslaafden hebben meerdere kansen nodig.’ Daar moet je wel tegen kunnen, steeds weer terugval bij cliënten. ‘Als reclasseringswerker moet je kleine stapjes van cliënten kunnen zien. Ons doel is niet van iedere cliënt een brave huisvader te maken. Stel dat een cliënt vroeger drie maanden bij de GGZ zat, zes maanden in detentie zat en drie maanden vrij was. Wanneer dat veranderd kan worden in meer vrijheid en bijvoorbeeld meer thuiszorg, zodat de cliënt een stabieler leven krijgt, dan mag je tevreden zijn.’

1

Corine de Jong en Heidi Dijkstra (rechts) bieden vroeghulp aan verdachten op de rechtbank.

‘Verdachten zijn mensen, geen dossiers’ ‘Een verdachte heeft als eerste contact met ons. We gaan altijd het gesprek aan en kijken of er nieuwe kansen zijn’, zeggen reclasseringswerkers Heidi Dijkstra en Corine de Jong. Ze begeleiden cliënten in het kader van vroeghulp.

[casus]

P. wordt verdacht van diefstal van in totaal zestig koffiepotten en een winkelinbraak. De gestolen waar verkoopt hij om cocaïne te kopen. Hij heeft zichzelf aangegeven, omdat hij in de gaten heeft dat hij steeds in hetzelfde patroon terugvalt. P. is al eens eerder vrijwillig opgenomen in een verslavingskliniek, maar was binnen twee dagen weer verdwenen, omdat de zucht naar drugs te groot was. In het vroeghulpgesprek zegt hij dat hij nu naar het IMC (zie pagina 4) wil. De reclasseringswerker kent P. en besluit nog niet tot schorsing over te gaan. Ook omdat P. nu veelpleger is, moet er een voorlichtingsrapport opgemaakt worden. Zo’n uitgebreid rapport is bedoeld om de rechterlijke macht informatie te geven, waarmee rekening kan worden gehouden bij het bepalen van de straf. Zo is er meer tijd om te kijken wat de mogelijkheden voor P. zijn.

De reclasseringswerkers in Leeuwarden hebben ieder een vaste ‘vroeghulpdag’. Ze gaan dan naar de rechtbank om voorafgaand aan de zitting te praten met verdachten die op die dag voorgeleid worden. ‘We bespreken wat er gebeurd is’, zegt Heidi. ‘We praten over de persoonlijke situatie van de verdachte, zijn middelengebruik en zijn verleden. Ook vragen we of hij hulpverlening wil.’ Tegen de tijd dat de reclasseringswerkers komen, hebben de verdachten al drie dagen in een sobere cel gezeten. ‘Dan zijn ze vrij rustig en hebben een paar dagen geen middelen gebruikt’, zegt Heidi. ‘Sommigen zijn blij dat we komen. Ze kunnen hun verhaal kwijt en krijgen uitleg over wat er gaat gebeuren. Anderen zijn juist boos; die denken dat we een verlengstuk van Justitie zijn. Vaak ontkennen mensen dat ze een delict gepleegd hebben, dan staan wij snel weer buiten.’ Schorsing Als de verdachte voor een hulpverleningstraject kiest, brengen de reclasseringswerkers dat op gang. ‘Soms regel je heel praktische zaken’, vertelt Corine. ‘Bijvoorbeeld een echtgenote bellen die zich al een paar dagen afvraagt waar haar man is.’ Bovendien informeren en adviseren de reclasseringswerkers Justitie. Ze schrijven een ‘vroeghulp interventie rapport’.

Daarin staan de achtergronden van de verdachte, hoe het delict tot stand is gekomen en of er een verband is tussen het delict en het middelengebruik. De reclasseringswerkers geven vervolgens een advies over wat er nu verder met de verdachte zou moeten gebeuren. Ze kunnen adviseren om te schorsen van preventieve hechtenis of te komen tot voorlichtingsrapportage voor de rechtszitting. Schorsing betekent dat iemand niet meer wordt vastgehouden, maar bijvoorbeeld wordt opgenomen in een verslavingskliniek. Loopt de cliënt weg uit de kliniek, dan wordt hij weer opgepakt en vastgezet. ‘Ik schat dat we maar in twee van de tien gevallen schorsing adviseren’, zegt Heidi. ‘Het gepleegde delict mag niet te ernstig zijn en het moet duidelijk zijn dat de cliënt écht begeleiding en behandeling wil.’ Gezicht Heidi en Corine halen veel voldoening uit hun werk. ‘Af en toe tref je iemand voor wie je iets kunt betekenen. En door Justitie te informeren, geven we de verdachte een gezicht. Zodat hij als mens wordt behandeld en niet als ‘dossier’.’

Officier van Justitie Andries Jongsma:

‘Ik kijk naar de feiten, maar ook naar de persoon’ Het schrijven van voorlichtingsrapporten is een van de belangrijkste taken van de verslavingsreclassering. Officier van Justitie Andries Jongsma legt uit waarom hij om voorlichtingsrapporten vraagt: ‘Ik wil het liefst alles van de verdachte weten, en vooral hoe hij ertoe is gekomen het delict te plegen. Zo kan ik de meest effectieve straf bepalen.’ Andries Jongsma is Officier van Justitie in Groningen. ‘Bij zwaardere zaken geeft het Openbaar Ministerie de verslavingsreclassering altijd de opdracht om een rapport te schrijven. Bij kleinere zaken vraag je een rapport aan als je het vermoeden hebt dat er middelengebruik in het spel is. Denk aan een zedendelict of excessief geweld. Of bijvoorbeeld een achttienjarige verdachte die voor de derde keer inbreekt.’ Advies In een voorlichtingsrapport wordt de levensloop van de verdachte in het kort beschreven, net als de huidige leefsituatie, de financiële situatie en de problemen met middelengebruik. Jongsma: ‘Bij een strafoplegging kijk je naar de feiten, maar ook naar de persoon. Je kijkt op

welke manier je de verslavingsproblemen het best kunt aanpakken om te voorkomen dat het weer gebeurt. De adviezen die uit een voorlichtingsrapport voortkomen, zijn heel bruikbaar en worden in zijn algemeenheid overgenomen. Er kan bijvoorbeeld geadviseerd worden de verdachte een werkstraf op te leggen, omdat hij dan werkervaring opdoet en dagstructuur krijgt. Een ander voorbeeld: de verslavingsreclassering kan aangeven dat het niet zinvol is een geldboete op te leggen, omdat de verdachte grote schulden heeft.’ Een rapport is niet altijd positief. Jongsma: ‘Niet ieder zielig figuur krijgt door een rapport een lagere straf. Als een reclasseringswerker geen aanleiding voor een hulpverleningstraject ziet en als de klant niet gemotiveerd is, staat dat in het rapport. Het advies kan ook een onvoorwaardelijke straf zijn of gedwongen hulpverlening en een deels voorwaardelijke straf. Dat werkt dan als drukmiddel.’

Dit is een moeilijke groep. Vaak zijn de delictplegers al twintig jaar verslaafd. Er is veel energie in hen gestoken, maar ze blijven recidiveren. We hebben niet de illusie dat we die groep wel even weer ‘op de rails’ zullen zetten. Je moet kijken naar de kleine successen. Als een veelpleger een half jaar in een hulpverleningstraject zit, kan hij geen delicten plegen. Dat is pure winst. Ik ben erg te spreken over de nauwe samenwerking met de verslavingsreclassering en de politie. Ik heb de indruk dat hierdoor het aantal inbraken in Groningen is gedaald.’

Veelplegers Jongsma houdt zich samen met een speciaal team van reclasseringswerkers en politiemensen bezig met de ‘draaideurcriminelen’ in Groningen. ‘We hebben 130 veelplegers in kaart gebracht.

Andries Jongsma is Officier van Justitie in Groningen.

2

veelplegers beter in beeld De verslavingsreclassering heeft sinds 2005 meer aandacht voor veelplegers. Omdat deze kleine groep verantwoordelijk is voor veel overlast, is er meer geld en tijd gekomen voor een intensievere aanpak.

een grote afname van de criminaliteit bij deze groep, mede door deze intensievere aanpak. We hebben de mensen beter in beeld gekregen. Zelf heb ik ook meer tijd gekregen voor deze doelgroep. Ik kan bijvoorbeeld zo op de fiets stappen en een cliënt gaan zoeken. Daar hebben andere collega’s bij de verslavingsreclassering geen tijd voor.’

Veelplegers of ‘draaideurcriminelen’ zijn de afgelopen vijf jaar drie keer onherroepelijk veroordeeld tot een taak- of vrijheidsstraf. Meestal gaat het om verslaafden, die meerdere soorten middelen gebruiken. Ze plegen delicten als woning- en bedrijfsinbraken en diefstal. Maar ook geweldsmisdrijven als straatroof en overvallen komen voor.

Zwaarder gestraft Als een veelpleger opgepakt wordt, kan hij ervoor kiezen een hulpverleningstraject in te gaan. ‘Doet hij dit niet, dan wordt hij hinderlijk gevolgd door de politie’ zegt Linda. ‘Hij krijgt een zwaardere straf en loopt kans voor een volgend klein delict een relatief zware straf te krijgen.’ Kiezen veelplegers voor hulp van de verslavingsreclassering, dan krijgen ze extra ondersteuning. Dit betekent bijvoorbeeld dat de cliënt voorrang krijgt als hij geplaatst wil worden in het IMC (zie pagina 4). Ook komt hij in aanmerking voor budgetbeheer en kan hij hulp krijgen bij het vinden van onderdak. Linda: ‘Als reclasseringswerker coördineer je de hulp en ben je de informatievoorziening voor Justitie. Daarbij staat niet de kwaliteit van leven van de cliënt voorop, maar is alles gericht op het voorkomen van nieuwe strafbare feiten.’

Intensieve aanpak Linda Boelstra is reclasseringswerker in Groningen en heeft als kerntaak veelplegers. ‘Het gaat in Groningen om een grote groep. Twee keer per jaar stellen wij samen met politie, Justitie, de reguliere reclassering en die van het Leger des Heils een lijst samen van 130 veelplegers. Die pakken we gezamenlijk aan. Doordat er meer aandacht voor deze groep is, is dit samenwerkingsverband mogelijk en kunnen de betrokken partijen er meer tijd aan besteden. We zitten maandelijks om tafel en hebben dagelijks contact. In Groningen zien we

relatie verslaving en criminaliteit

[casus]

D. leeft al twee jaar afwisselend op straat en in de gevangenis. Hij heeft geen contact met vrienden of familie en is ernstig verslaafd. Zijn naam komt op de veelplegerslijst. Linda bezoekt hem meerdere malen op het politiebureau, maar hij weigert hulp van de verslavingsreclassering. Uiteindelijk kan Linda een aantal praktische zaken voor D. regelen. Daardoor krijgt ze beter contact met hem. Ze kan hem motiveren voor een opname in het IMC (zie pagina 4). Dat hem anders een zwaardere strafeis boven het hoofd hangt, speelt daarbij zeker een rol. D. stroomt na het IMC door naar de opvangplek Jabbok, waar hij ondermeer een cursus budgetbeheer volgt. Hij woont nu zelfstandig met begeleiding. Zijn methadongebruik is stabiel en hij drinkt af en toe alcohol. Hij heeft geen delicten meer gepleegd.

• 50-60% van de gedetineerden in Nederland is verslaafd. • rijden onder invloed is een veel voorkomend misdrijf.

veelplegers kenmerken van justitie-veelplegers uit de jaren 1993, 1995 en 1999 (in%). Laagfrequente veelplegers (n=252)

Hoogfrequente veelplegers (n=248)

Zeer hoogfrequente veelplegers (n=145)

Totale dadergroep (n=2480)

Regelmatig harddruggebruik (n=2409)

16,9

36

71,2

13,8

Alcoholproblematiek (n=2404)

6,6

10.5

12,2

4,5

Zonder vaste woon- of verblijfplaats (n=1787)

13,8

18,5

49,5

11,2

Werkloos (n=2044)

54,6

69,7

88,5

41,2

Aantal cliënten per jaar van Verslavingsreclassering: 10.000

‘In de gevangenis krijg je een ander beeld van mensen’

Joep van Mourik werkt in gevangenis De Grittenborgh.

Reclasseringswerker Joep van Mourik werkt ‘binnen’, oftewel in de gevangenis. In De Grittenborgh te Hoogeveen geeft hij trainingen aan veelplegers en is hij verantwoordelijk voor de Verslaafden Begeleidings Afdeling (VBA). Die verdwijnt per 1 januari 2007, nu Justitie bezig is met interne veranderingen. Wat vind je ervan dat de VBA verdwijnt? ‘Tja, dat hangt er vanaf wat ervoor in plaats komt. Ik zit in allerlei landelijke commissies om daar enige invloed op uit te oefenen. Er moet een goed programma voor verslaafde gedetineerden blijven, daar knok ik voor. De laatste jaren is flink op ons bezuinigd: zo ben ik de enige overgebleven reclasseringswerker in De Grittenborgh. Zoals het nu lijkt, komt er in de penitentiaire inrichtingen een ‘Effectief Interventie Programma Verslaafden’. Dat programma is individueel, bestaat uit verschillende trainingen en duurt tien weken. Het spreekt mij wel aan. Nu komt het voor dat mensen een jaar op de VBA zitten. Straks krijg je een hogere omloopsnelheid en ben je gerichter bezig.’ Waarom vind je het belangrijk dat er verslavingsreclassering binnen de gevangenis is? ‘Zeventig procent van de gedetineerden is verslaafd. Ook in de gevangenis zijn drugs verkrijgbaar, al is dat natuurlijk niet toegestaan. De verleiding is dus groot. Wij bieden een alternatief. Een ander voordeel van reclasseringswerk ‘binnen’, is dat je in de gevangenis vaak een ander beeld krijgt van mensen. De reclasseringswerkers ‘buiten’ zien deze mensen alleen maar als ze onder invloed zijn en vervelend doen. Ik zie een cliënt als hij nuchter is, als hij naar de kerk gaat of zit te tekenen. Ik heb meer mogelijkheden om rustig met hem te bespreken hoe het straks verder moet.’

Hoe gaat het meestal verder? ‘Het merendeel van de VBA-cliënten kiest voor een klinische opname. Wij proberen onze cliënten altijd te motiveren om gebruik te maken van de verslavingszorg. Zonder goede begeleiding redden ze het niet. Geregeld hoor ik dat VBA-cliënten het beter doen in klinieken dan mensen die van reguliere afdelingen komen. Onze cliënten zijn al gewend aan structuur als ze in de vervolgzorg komen. De VBA zit namelijk vol met regeltjes. Vergis je niet, we bieden geen pretprogramma. We zitten onze cliënten op de huid. Snipperdagen bestaan niet, alle onderdelen zijn verplicht, je moet ook luchten als het tien graden vriest.’ Levert de reclassering ‘binnen’ minder recidive op? ‘Justitie zegt dat 80% van onze cliënten in herhaling vervalt. Mijn streven is van die 20% die het wél redt, 22% te maken. Als ex-cliënten van de VBA toch terugvallen, schamen ze zich vaak. Van mij mogen ze altijd terugkomen. Als ik weet dat een ex-cliënt wordt binnengebracht, zit ik ‘m soms al op te wachten in zijn cel. Dan bespreken we wat er mis is gegaan. Zand erover, naar de toekomst kijken.’

[casus] De langdurig aan cocaïne verslaafde K. zit vast voor een

straatroof. Hij komt op de Verslaafden Begeleidings Afdeling. Daar wordt voorgesteld dat hij doorstroomt naar kliniek Hooghullen, waar hij ook geholpen kan worden met zijn psychiatrische problemen. Dan stelt Justitie K. onverwacht in vrijheid. Maar waar moet hij naar toe? Zijn familie wil hem niet helpen, in de nachtopvang redt hij het niet. Uit wanhoop pleegt hij een winkeldiefstal, al zwaaiend naar de camera. Tegen de winkeleigenaar en de politie zegt hij dat hij de diefstal alleen pleegt om in de gevangenis te komen. Dat lukt. Twee maanden lang wordt K. op de VBA voorbereid op vervolgzorg. De reclasseringswerker ‘binnen’ overlegt met de kliniek, de reclassering ‘buiten’ en de Officier van Justitie (die bereid is de zaak te schorsen). K. verblijft eerst nog in het IMC, maar loopt één dag per week mee op Hooghullen. Na enkele weken gaat hij alsnog naar de kliniek.

3

Ron Slotegraaf begeleidt cliënten die hun taakstraf uitvoeren bij ProKruid.

nuchter beschouwd

Werken als straf of juist om te reïntegreren op de arbeidsmarkt. Bij ProKruid in Drachten kan het allebei. Vier dagen per week werken er cliënten van VNN die werkervaring willen opdoen. Op vrijdag worden er werkstraffen uitgevoerd. Op het terrein van ProKruid staat een ‘boerderij’, het hoofdgebouw. Er is een tuin, een houtwerkplaats en een kantine. Ron Slotegraaf is coördinator arbeidstoeleiding. ‘De cliënten met een werkstraf worden hier geplaatst via de reclassering van VNN. Als iemand wordt aangemeld, hoop je altijd dat hij na de werkstraf doorstroomt naar een zorgtraject hier en uiteindelijk betaald werk krijgt. Maar in de praktijk gebeurt dat maar bij een klein deel. Dat percentage zou eigenlijk veel groter moeten zijn.’

‘Werken is beter dan zitten’

Veel begeleiding Bij de meeste reguliere taakstraffen moeten de cliënten zelfstandig werken. De cliënten bij ProKruid krijgen juist veel begeleiding. ‘De mensen die hier komen, kunnen niet zelfstandig aan de slag’, vertelt Ron. ‘Ze hebben moeite met autoriteit, zijn lastig aan te sturen en moeilijk te motiveren. Er is altijd middelenmisbruik in het spel. Ook spelen agressie en manipulerend gedrag vaak een rol. Cliënten hebben soms nog nooit een baan gehad. Vaak komen ze niet opdagen. Als dat gebeurt, brengen wij de reclasseringswerker op de hoogte. Die kan uiteindelijk de werkstraf stopzetten en de zaak weer terugleggen bij Justitie, waarna detentie volgt.’ Picknicktafels Bij ProKruid werken maximaal acht cliënten tegelijkertijd. Twee begeleiders zetten hen aan het werk. Cliënten werken bijvoorbeeld in de tuin of doen klein onderhoud aan de gebouwen op het terrein. Door mond-tot-mondreclame krijgt ProKruid productie- en houtbewerkingsklussen, zoals het maken van picknicktafels. Ron: ‘Het alternatief voor mensen die hier werken, is ‘zitten’. Werken is goed voor je en in de gevangenis ben je altijd slechter af.’

[casus] C. heeft een ‘dik dossier’ en moet voor de zoveelste keer een

werkstraf bij ProKruid uitvoeren. Hij is niet gemotiveerd en probeert de kantjes ervan af te lopen. Hij moet vaak gecorrigeerd worden en heeft veel structuur en duidelijkheid nodig. Een zorgtraject weigert hij, terwijl zijn verslaving een groot probleem in zijn leven is. Als C. een keer in het weekend – dus buiten werktijd – op het terrein van ProKruid gezien wordt bij (naar later blijkt) een poging tot inbraak, besluiten zijn begeleiders samen met de reclasseringswerker het traject stop te zetten. De reclasseringswerker rapporteert aan de Officier van Justitie. Die beslist wat er nu met C. gaat gebeuren.

‘In de parkeerstand’ bij het IMC ‘Verslaafden van de straat of uit de bajes komen bij ons ‘in de parkeerstand’.’ Zo omschrijven Ruerd Swierstra en Botte Schotanus het Intramuraal Motivatie Centrum in Eelde. ‘In het IMC krijgen ze de kans om hun leven op te pakken. Hoe beroerd de situatie ook is.’ Het Intramuraal Motivatie Centrum biedt plaats aan zestien verslaafden die geregeld met Justitie en politie in aanraking komen en meestal al vaker in behandeling zijn geweest. Ze worden er maximaal vier maanden geplaatst in het kader van een strafrechterlijke maatregel. ‘In het IMC kunnen cliënten nadenken over waarom ze een delict gepleegd hebben en een plan maken voor hun leven na het IMC. In de gevangenis gebeurt dat niet.’, zegt hoofd van het centrum Botte Schotanus. ‘Wij willen de cliënten weer een beetje ‘mens’ maken. Iedereen die hier binnenkomt, wordt lichamelijk en psychisch gescreend en geholpen. Ze krijgen een dak, een bed, een dagindeling, individuele begeleiding en groepsactiviteiten, bijvoorbeeld sport.’ Ook worden praktische zaken als huisvesting en schulden geregeld en wordt de familiesituatie in kaart gebracht. Cliënten zitten niet opgesloten in het IMC. Reclasseringswerker Ruerd Swierstra: ‘Als iemand wegloopt terwijl zijn hechtenis geschorst is, geven we dat door aan het Openbaar Ministerie. Vaak wordt diegene dan opnieuw in hechtenis genomen. De cliënten moeten de consequenties van hun keuze ondervinden. Ze kijken vaak niet verder dan de punten van hun schoenen.’

Angst voor ‘boeven’ Het IMC dient als laagdrempelig voortraject voor bijvoorbeeld andere klinieken. ‘Als het IMC er niet was, zou deze groep verkommeren, vaker in de gevangenis zitten en niet in de zorg terechtkomen. De reguliere klinieken hebben toch wat angst voor ‘boeven’,’ zegt Ruerd. Voorlichting over vervolgbehandelingen is een belangrijk onderdeel van het programma. ‘46% stroomt door naar een vervolgplek’, zegt Botte. ‘Soms zien we mensen voor de zoveelste keer terug. Maar het komt ook voor dat een cliënt die voor de vijfde keer bij ons zit, toch naar een andere kliniek uitstroomt, terwijl je dat niet meer had verwacht.’ Justitie beslist Opvallend is dat de verslavingsreclassering cliënten rechtstreeks naar het IMC kan verwijzen. Ze hoeven niet eerst een intakegesprek te hebben. Ruerd is één van de reclasseringswerkers die de wachtlijst met kandidaten beheert. Hij legt uit waarom de selectie wordt gedaan door de reclassering, en niet door de zorg. ‘De hoofden van de verslavingsreclassering en de leiding van het IMC overleggen onderling over de wachtlijst. Zo komen de mensen die het het meest nodig hebben, het eerst aan de beurt. Het doel blijft terugdringen van recidive, dus het is beter dat Justitie daarover gaat en niet de zorg.’

[casus] G. is dakloos en zit tussen twee gevangenisstraffen in, als hij in 2000 voor het eerst bij het

IMC terecht komt. Hij gebruikt veel en verschillende middelen. Onder protest begint hij aan een traject richting verslavingskliniek de Breegweestee. Al snel strandt dit. Een jaar later is hij er weer. Net terug uit detentie en helemaal afgegleden. G. struikelt over allerlei regels en aanwijzingen in het IMC. Opnieuw is zijn verblijf van korte duur. Er volgt een onrustige periode, met diverse veroordelingen, detentie en een korte crisisopname in de verslavingskliniek aan de Vondellaan. Dan begint het middelengebruik wat minder te worden. G. zoekt manieren om te overleven. Zijn derde opname in het IMC heeft een betere start, maar is nog steeds zonder succes. Bij de vierde opname zegt hij buiten de stad opnieuw te willen beginnen. Begin 2006 gaat hij naar het verslavingsbehandelprogramma Triple-Ex in Den Haag. Volgens de laatste berichten doet hij het daar goed.

4

nuchter beschouwd

‘Toezicht kan een stok achter de deur zijn om positieve veranderingen teweeg te brengen’, vindt Heico Oosting.

Toezicht: de stok achter de deur

De verslavingsreclassering kent verschillende vormen van toezicht op mensen die een delict hebben gepleegd door het gebruik van alcohol of drugs. Met dit verplichte contact wordt geprobeerd hun leven weer op de rails te krijgen en zo recidive te voorkomen.

[casus] R. is tien jaar verslaafd aan cocaïne en heeft

meerdere diefstallen gepleegd. Eerder is hij een aantal keren opgepakt en veroordeeld, maar dit keer is het anders als hij onder toezicht komt van de verslavingsreclassering. Hij voelt dat het bergafwaarts met hem gaat nu hij een overval heeft gepleegd. R. is niet alleen verslaafd, maar heeft ook een schuld van 20.000 euro, leeft van een bijstandsuitkering en woont in een pand met andere gebruikers. In het gesprek met Heico wordt duidelijk dat hij écht wat wil doen aan zijn problemen. Ze stellen een plan op en R. gaat naar een verslavingskliniek. Het eerste jaar werkt hij daar hard om clean te blijven. Het tweede jaar van het verplichte contact met de verslavingsreclassering werkt hij samen met Heico en de kliniek aan het verbeteren van zijn leefsituatie. Aan het eind van de toezicht is hij clean, heeft hij een woning en een parttime baan.

Bij een voorwaardelijke gevangenisstraf hoort vaak een toezicht door de (verslavings)reclassering. Dit houdt in dat iemand - meestal twee jaar - contact moet houden met reclassering en dat de reclasseringswerker aan de Officier van Justitie rapporteert hoe het contact verloopt. Volgens Heico Oosting, reclasseringswerker bij VNN in Groningen, kan het verplichte contact een stok achter de deur zijn om (positieve) veranderingen teweeg te brengen in iemands leven. ‘Mensen kunnen vaak kiezen: óf de gevangenis in, óf onder toezicht van de verslavingsreclassering staan. Als ze bij de rechtbank aangeven te willen meewerken aan een toezicht, dan stellen we samen met de cliënt een plan op en maken we afspraken. Houden cliënten zich na verloop van tijd niet aan de gemaakte afspraken en wordt de kans op recidive daardoor groter, dan rapporteren we dat aan Justitie. Cliënten hebben wat dat betreft de touwtjes in eigen handen.’ Het plan van aanpak dat de reclasseringswerker samen met de cliënt maakt, bevat haalbare doelen en duidelijke afspraken op allerlei terreinen. Heico: ‘We kijken vooral naar problemen die de kans op recidive beïnvloeden. Bijvoorbeeld problemen met huisvesting, opleiding en werk, financiën, relaties, drugs, alcohol, emoties, gedrag, houding, enzovoort. Als dit op orde is, is de kans op recidive kleiner.’

Spin in het web In de twee jaar dat het contact duurt, volgt de cliënt een heel traject om de doelen te halen. Hij gaat bijvoorbeeld op zoek naar werk of dagbesteding, volgt therapie om zijn agressie te beheersen, vermindert of stopt het alcohol-/drugsgebruik en zoekt woonruimte. Heico ziet zichzelf als een casemanager die als een soort spin in het web werkt. ‘Ik heb contact met allerlei hulpverleners die betrokken zijn bij deze ene cliënt. Ik houd het overzicht en probeer een goed beeld te krijgen van hoe het met de cliënt gaat.’ Naast deze vorm van toezicht begeleidt Heico ook cliënten van wie de preventieve hechtenis is geschorst. Dit houdt in dat met iemand al een traject wordt gestart voordat zijn zaak voor de rechtbank is geweest. Onder toezicht van de verslavingsreclassering kan zo’n cliënt bijvoorbeeld naar een kliniek of huis gaan. Andere vormen zijn elektronisch toezicht (waarbij mensen met de nodige controle met een enkelband thuiszitten) en toezicht op de zogenoemde artikelplaatsingen (mensen mogen eerder uit de penitentiaire inrichting weg om bijvoorbeeld in een kliniek aan hun verslaving te werken). Heico: ‘In alle gevallen geldt dat we proberen de kans op recidive te verkleinen door mensen hulp en steun te bieden bij het naleven van de door Justitie opgelegde bijzondere voorwaarde. We bieden begeleiding gericht op het voorkomen van problemen die de kans op recidive verhogen. Dat is de kern van ons werk.’

Huiselijk geweld heeft vaak met drank te maken Alcoholgebruik speelt vaak een rol bij huiselijk geweld. Daarom wordt de verslavingsreclassering geregeld ingeschakeld als mensen geweld tegen hun partner hebben gebruikt. Als reclasseringswerker bij VNN in Drenthe werkt Greetje Veenstra met daders. ‘Het is de kunst om ze zover te krijgen dat ze hun verantwoordelijkheid nemen en voor hulpverlening kiezen.’ Eén op de negen vrouwen heeft geregeld met huiselijk geweld te maken. Het kan gaan om lichamelijke mishandeling, maar ook om geestelijk of seksueel misbruik. In het verleden was de hulpverlening erop gericht om slachtoffers weg te halen bij daders: de relatie moest verbroken worden. De meeste slachtoffers gaan echter terug naar hun partner. Bijvoorbeeld omdat hij de vader van hun kinderen is of omdat ze zich afhankelijk van hem voelen. Daarom ziet de hulpverlening er nu anders uit. Slachtoffers hoeven niet bij hun partner weg, maar leren voor zichzelf opkomen. Ook daders krijgen hulpverlening. Thuisfront In de drie noordelijke provincies wordt huiselijk geweld aangepakt via Thuisfront: een samenwerking van de politie, het Openbaar Ministerie, de

reclassering en hulpverlenende instellingen. Er is een protocol ontwikkeld dat wordt ingezet bij huiselijk geweld. Doel is het geweld te stoppen en herhaling te voorkomen. De politie biedt slachtoffer en dader hulp aan. Als ze allebei instemmen, krijgt het slachtoffer hulp van het maatschappelijk werk en gaat de dader naar de ambulante forensische psychiatrie. Inzicht De verslavingsreclassering wordt ingeschakeld als een pleger van huiselijk geweld onder invloed was. De reclasseringswerker kan een dader op het politiebureau bezoeken (vroeghulp) of gesprekken met hem voeren om een voorlichtingsrapportage voor de rechtbank te schrijven. Centraal staat de vraag wat nodig is om de kans op herhaling zo klein mogelijk te maken. ‘Vaak adviseren we een combinatie van ambulante forensische psychiatrie en verslavingszorg’, zegt Greetje. ‘Bij de psychiatrie leren daders omgaan met hun agressie. Bij VNN kunnen ze met hun verslavingsproblemen terecht.’ Dat er nu een protocol van Thuisfront is, betekent niet dat daders daar automatisch voor in aanmerking komen. ‘Stel dat iemand zegt: ‘Het ligt allemaal aan haar’ of ‘Ach, die paar biertjes…’. Dan heeft hulpverlening weinig zin. Maar als hij inziet dat

alcohol een ontremmende werking op agressie heeft en iets aan zijn gebruik wil doen, dan is de verslavingszorg een optie.’ Crisissituatie Meewerken aan het protocol van Thuisfront is in het voordeel van daders: het kan strafverlaging opleveren. Greetje: ‘Natuurlijk zijn er daders die alleen om die reden meewerken. Bovendien willen ze zo snel mogelijk naar huis, want in zo’n cel zitten is afschuwelijk. Maar meestal beseffen ze wel dat het een crisissituatie is en dat er écht iets moet gebeuren. De hulpverlening die ze vervolgens krijgen, kan behoorlijk confronterend zijn.’ Ambulante hulpverlening is mogelijk, maar alleen in overleg met het slachtoffer. ‘Pas als het veilig is, mag de dader weer thuis wonen.’ Klinische hulpverlening aan daders gebeurt bijvoorbeeld in het IMC (zie pagina 4). Kiezen voor hulp betekent dat de dader bijna altijd een voorwaardelijke gevangenisstraf opgelegd krijgt. De voorwaarde is dat de dader zich houdt aan de regels en voorwaarden die opgelegd worden door de reclassering in het kader van toezicht. Mocht de dader dit niet doen, dan stopt het toezicht en krijgt de dader alsnog de voorwaardelijke gevangenisstraf opgelegd.

5

Op pad met reclasseringswerker Petra A

C

E

G

I

B

D

A

Reclassering is de ‘brug’ tussen Justitie en de delinquent.

B

Reclasseringswerker Petra is geregeld op de rechtbank te vinden, waar ze ondermeer overlegt met advocaten.

C

Als getuige-deskundigen zetten reclasseringswerkers zich tijdens de rechtszitting voor 200% in.

D

Petra overlegt met de arrestantenwacht op de rechtbank, in verband met de uitvoering van vroeghulp.

E

In verzekering gestelde mensen van wie vermoed wordt dat ze verslaafd zijn, krijgen vroeghulp aangeboden.

F

Petra gaat met de vouwfiets op pad naar Zwolle, voor een bezoek aan de vrouwengevangenis.

G

Reclassering is even de weg kwijt!

H

Ze komt ook in het Huis van Bewaring, in verband met een voorlichtingsrapportage.

I

Welhaast standaardprocedure: uitkleden voordat je de gevangenis in mag.

J

Op kantoor wacht Petra steeds meer computerwerk. Onder het genot van veel koffie houdt ze zich bezig met voorlichtingsrapportages, adviesrapportages, vroeghulpinterventies, toezichtevaluaties, onderzoek naar de kans op recidive, gespreksverslagen, enzovoort…

F

H

J

Dé specialist voor verslaafde delinquenten Klaas Koops van de Raad van Bestuur van VNN spreekt liever niet over verslavingsreclassering. Hij geeft de voorkeur aan de term Justitiële Verslavingszorg. ‘Daaronder valt álle zorg die verleend wordt aan verslaafde reclassenten. Dus ook bijvoorbeeld behandeling in een kliniek of begeleiding in een woonvorm. Reclassering is een specifiek onderdeel van de Justitiële Verslavingszorg, maar we doen meer. Ons sterke punt is juist dat de verslavingsreclassering integraal onderdeel is van VNN.’ De inbedding van de reclassering in de verslavings­ zorg maakt VNN tot dé specialist voor verslaafde delinquenten, stelt Koops. ‘Kijk, wij hebben allerlei behandelmogelijkheden, nazorgtrajecten voor wonen en werk, uitgebreide netwerken binnen de zorg, intensieve contacten met bijvoorbeeld politie en Justitie. Daarnaast hebben we veel ervaring met motiverende technieken, in het bijzonder bij mensen met justitiële drang en dwang. Verslaafde delinquenten lijken vaak ongemotiveerd. In het begin zullen ze ook vooral meewerken om niet de

gevangenis in te draaien. Maar na verloop van tijd merkt een reclassent hoe prettig het is om structuur te hebben, een dak boven je hoofd, uitzicht op een eigen woning en een baan. Als mensen niets te verliezen hebben, gedragen ze zich daarnaar. Daarom wil VNN cliënten een perspectief bieden, zodat ze gemotiveerd raken.’ Brug slaan Om de voordelen van Justitiële Verslavingszorg door VNN optimaal te kunnen benutten, wordt er hard gewerkt om de justitiële tak daadwerkelijk een integraal onderdeel van de verslavingszorg te maken. ‘We hebben een projectgroep Justitiële Verslavingszorg opgezet, die zich bezighoudt met de afstemming tussen zorg en reclassering. We werken bijvoorbeeld mee aan een landelijke pilot die als doel heeft een instrument voor verdiepingsdiagnostiek te ontwikkelen. Daarmee kunnen we bekijken welke verslavings- en psychiatrische problemen bij een cliënt spelen. Tot nog toe hebben de zorg en de reclassering daar ieder hun eigen vragenlijsten voor. Door één instrument te ontwikkelen, slaan we een brug tussen verslavingsreclassering en zorg.’ De projectgroep Justitiële Verslavingszorg is onderdeel van het project ‘Zorg in Zicht’. Daarin zet VNN op een rij welk zorgaanbod er is en wat er

nog ontbreekt. Daarbij ligt de nadruk op aanbod dat bewezen effectief is. Dit project past binnen de ontwikkelingen in de Justitiële Verslavingszorg: er komt steeds meer aandacht voor effectief en efficiënt werken. Aantonen wat je doet en wat daarvan de resultaten zijn. De verslavingszorg was hier al langer mee bezig via het landelijke project ‘Resultaten Scoren’. Justitie werkt momenteel aan ‘Terugdringen Recidive’. Dit beleidsprogramma dient te bereiken dat delinquenten minder vaak in herhaling vervallen. Binnen de reclassering wordt daartoe ondermeer bekeken welke interventies bewezen effectief zijn en welk nieuw aanbod ontwikkeld moeten worden. Ook wordt de samenwerking tussen reclassering en gevangeniswezen verbeterd. Veiligere maatschappij Dát de Justitiële Verslavingszorg bewezen effectief is, staat voor Koops als een paal boven water. ‘Wij dragen bij aan een veiligere maatschappij. Opsluiting is op de lange termijn geen oplossing voor de overlast door verslaafden. Zolang een delinquent verslaafd is, verandert er niets. VNN kan een begeleidingstraject bieden, dat erop gericht is om de verslaafde te bewegen zijn levensstijl te veranderen. De kans dat hij terugvalt in crimineel gedrag, wordt dan veel kleiner.’

verslavingszorg noord nederland Canadalaan 1 9728 EA Groningen T 050 - 36 48 900 vnn verslavingsreclassering friesland Tadingastraat 3 8932 PJ Leeuwarden T 058 - 2847647 E [email protected] vnn verslavingsreclassering drenthe Torenlaan 9 9401 HN Assen T 0592 - 306 666 E [email protected] vnn verslavingsreclassering groningen A-weg 29 9718 CW Groningen T 050 - 588 7500 E [email protected] communicatie & pr verslavingszorg noord nederland Postbus 8003 9728 KA Groningen T 050 - 3648 900 E [email protected]

Nuchter Beschouwd is een uitgave voor externe relaties van Verslavingszorg Noord Nederland. Oktober 2006 Redactie: Anke Kornet. Teksten en vormgeving: Groot Haar + Orth. Fotografie: het Hoge Noorden. Het sealen van deze krant is op milieuvriendelijke wijze gebeurd.

6