Verduurzamen bestaande scholen

&

Verduurzamen bestaande scholen

KOW Concepts Design Development BV Esperantoplein 19 2518 LE Den Haag Postbus 13231 2501 EE Den Haag T. +31 (0)70 346 66 00 E. [email protected] W. www.kow.nl

Bestaande onderwijshuisvesting verdient beter!

MFA de Rips - Gemert-Bakel Multifunctionele accommodatie van 2.000 m2 met buurtfunctie, uitbreiding bestaande gymzaal, nieuwbouw basisschool, KDV, PSZ en BSO. Energieprestatiecoëfficiënt: 0,85 (2009) Gemiddelde Gemeentelijke Prestatie Richtlijn: 7,9 Binnenklimaat: ‘Frisse scholen’ Klasse B Opdrachtgever: Gemeente Gemert-Bakel

De school heeft lokalen waarvan de pui naar de zelfstandige verwerkingsruimtes volledig geopend kan worden. Hierdoor kan er in verschillende groepsgroottes worden gewerkt. De verwerkingsruimtes worden gefaciliteerd door een centraalgelegen en open mediatheekruimte.

Duurzame maatregelen • Compact gebouw met hoge bezettingsgraad met 2- en 3 dubbel gebruik van ruimtes. • Flexibel gebouwd met kolommenstructuur, nietdragende binnenwanden en vouwwanden. • Lage Temperatuur vloerverwarming. • CO2 gestuurde ventilatie.

Hoe ziet het onderwijs van morgen eruit en past dat ook in een bestaand gebouw? Onderwijsconcepten ontwikkelen zich snel. Gevolg hiervan is dat in de praktijk onderwijsgebouwen bij wijze van spreken al bij de ingebruikneming niet meer blijken te voldoen aan de wijzigende onderwijsvraag. Daarnaast hebben veel onderwijsinstellingen te maken met hoge exploitatielasten en is er veel aandacht voor het vaak ondermaatse binnenklimaat in scholen. KOW heeft jarenlange ervaring met het ontwerpen van onderwijsgebouwen voor allerlei onderwijsinstellingen, zowel op het gebied van nieuwbouw als renovatie. In onze praktijk komen we een aantal onderwerpen tegen waar onderwijsinstellingen en Gemeenten tegenaan lopen als het gaat om hun bestaande onderwijshuisvesting: 1. Beheersing van de exploitatielasten. 2. Nieuwe onderwijsvormen. 3. Aandacht voor het binnenklimaat. 4. Leegstand en samenwerkingsvormen. Door op integrale wijze naar deze onderwerpen te kijken kunnen wij een voor u haalbare businesscase formuleren waardoor bestaande schoolgebouwen op een verantwoorde en duurzame wijze gerenoveerd kunnen worden. Het resultaat is een aantrekkelijke en gezonde onderwijsomgeving tegen lagere energie- en onderhoudslasten.

1. Beheersing van exploitatielasten

De Krakeling - Arnhem Beheersing van exploitatielasten Het energieverbruik op scholen is de laatste jaren flink gestegen. Met name de toename van automatisering in combinatie met veelal verouderde gebouwen, verwarmingsketels, verlichting en isolatie doen het energieverbruik flink stijgen. Dat, gevoegd bij de energieprijsstijging zorgt voor een stevige toename van de energiekosten per school. Binnen de lumpsum bekostiging van scholen blijft er dus steeds minder budget over voor onderwijszaken. Op basis van diverse rapportages over de sector onderwijs blijkt een gemiddelde energiebesparing van 30 procent mogelijk, met uitschieters daarboven. Het landelijk besparingspotentieel voor scholen is hierdoor € 58.000.000,-. Per 1 januari 2015 worden scholen zelf verantwoordelijk voor buitenonderhoud en beheer van de gebouwen. Hierdoor kan een betere inschatting gemaakt worden voor maatregelen die betrekking hebben op het besparen op exploitatiekosten. Het belang van een goede Meerjaren Onderhouds Planning (MJOP) wordt hierdoor nog groter. Een ander aspect dat van invloed is op de exploitatie is krimp. In verschillende regio’s in Nederland daalt het aantal inwoners, en daarmee het aantal leerlingen. In 2020 zitten er 140.000 leerlingen minder op de basisschool dan in 2012. Dat betekent voor het primair onderwijs een verlies van 7.000 arbeidsplaatsen en van € 500 miljoen aan middelen. Daardoor wordt het moeilijker scholen in stand te houden en komt de kwaliteit onder druk te staan. Dit vraagt om een flexibeler inzet van ruimte voor scholen om zo ook andere wijkgebonden functies te kunnen huisvesting. De ontwikkeling van de Brede scholen is hier een voorbeeld van en vraagt om oplossingen op maat per opgave.

Verduurzamen van een bestaand onderwijsgebouw uit 1973 van 6.300 m2 met 3 basisscholen, BSO en KDV Opdrachtgever: Gemeente Arnhem

Een ‘lean & mean’ renovatie van De Krakeling met als doel verduurzamen van het gebouw en de levensduur met 40 jaar te verlengen, inclusief een duurzame businesscase met maatregelen die zich terugverdienen op de exploitatielasten van het gebouw.

Voorgestelde duurzame maatregelen • Energetische verbetering gevel en dak. • Decentrale ventilatie en verwarming per groepsruimte. • Flexibiliteit in groepsruimten door middel van flexibele wanden. • Gezonde en energiezuinige verlichting. • Overkappen inpandige buitenruimten. • Aanbrengen ‘kas’ ter verbetering uitstraling en ter ondersteuning van ventilatie en klimatisering. Een eerste inschatting laat zien dat hierdoor het energiegebruik met circa 30% afneemt door een forse besparing op het gas- en elektraverbruik.

2. Nieuwe onderwijsvormen

Brede School Centrum - Brunssum Brede school van 3.700 m2 met 2 basisscholen, PSZ, KDV, BSO en 2 gymzalen volgens Learning Environment. Energieprestatiecoëfficiënt: 0,9 (2013) Binnenklimaat: ‘Frisse scholen’ Klasse B Opdrachtgever: Stichting Weller Wonen

De Brede school in Brunssum is in samenwerking met D/DOCK ontworpen vanuit de visie op de ‘Learning Environment’. In deze visie is de school méér is dan een verzameling van traditionele klaslokalen; het biedt de kinderen ruimte om zich maximaal te ontplooien, te spelen en te leren. Deze ruimte bevindt zich niet alleen binnen, maar kan tevens doorgetrokken worden naar buiten.

Duurzame maatregelen • Compact gebouw met hoge bezettingsgraad met multifunctioneel gebruik van ruimtes. • Flexibel gebouwd met kolommenstructuur, niet dragende binnenwanden en vouwwanden. • Lage Temperatuur verwarming. • CO2 gestuurde ventilatie met passieve koeling en Warmte Terug Winning. • Optimaal gebruik natuurlijk licht. • Duurzame en onderhoudsvriendelijke materialen. • Hoogfrequente verlichting met daglichtschakeling.

Nieuwe onderwijsvormen De ontwikkelingen in het onderwijs volgen elkaar in een snel tempo op. Veel bestaande schoolgebouwen zijn door hun opzet niet geschikt voor nieuwe onderwijsvormen waarbij het uitgangspunt is dat er met minder leraren hetzelfde aantal leerlingen wordt bediend en de rol van ICT steeds groter wordt. Dit vraagt om een meer flexibele opzet van onderwijsruimten waarbij lokalen kunnen worden geschakeld en er op het zelfde moment klassikaal onderwijs gegeven kan worden terwijl een andere klas in groepen zelfstandig werkt aan een opdracht.

view atrium midden/bovenbo

In opkomst zijn de zogenaamde ‘Steve Jobs scholen’ waarbij les gegeven wordt via de iPad, met de leraar als ‘coach’ en scholen met een ‘Learning Environment’. Bij deze laatste is de leeromgeving in en rond de school afgestemd op specifieke individuele, groepsmatige, klassikale en zelfstandige activiteiten. Bij de ‘brede buurtschool’ werken organisaties zoals kinderopvang, welzijn, peuterspeelzaal, sport, cultuur, bibliotheken of andere instellingen in één programma samen de school met aan de ontwikkeling van het kind. Deze nieuwe onderwijsvormen vragen om een flexibel en multifunctioneel gebouw waarbij ruimtes op verschillend wijze gebruikt kunnen worden. Door het inzetten van flexibeleen mobiele wanden kan het gebouw snel worden aangepast aan de actuele vraag. Ook de ICT infrastructuur speelt hierbij een belangrijke rol. De traditionele opzet van een gang met klaslokalen is daarmee verleden tijd.

3. Aandacht voor het binnenklimaat

MFA Caleidoscoop - Vlijmen Aandacht voor het binnenklimaat Uit onderzoek blijkt dat de kwaliteit van het binnenmilieu op scholen vaak onder de maat is. Gebleken is dat de CO2-concentratie in scholen vaak te hoog is (meer dan 1200 ppm in 88% van de onderzochte klaslokalen) en er dus onvoldoende wordt geventileerd. De kwaliteit van het binnenmilieu is afhankelijk van verschillende invloedsfactoren: • de luchtkwaliteit (concentratie van stoffen in de lucht), • vocht en biologische agentia (allergenen, schimmels), • temperatuur (comfort), • straling (radon), • geluid (zowel van installaties in huis als geluid van buiten), • inrichting (gebruikte materialen). Naast eigenschappen van het gebouw speelt ook het gebruik een rol (bezetting van lokalen, voldoende ventileren). Een slecht binnenmilieu in klaslokalen heeft verschillende gevolgen: • klachten als geurhinder, oogirritatie, hoofdpijn, vermoeidheid, • slijmvliesirritaties, ‘droge lucht’-klachten, snellere overdracht van infectieziekten, verergering van allergieën, last van luchtwegen en astma, • Ook zijn er aanwijzingen dat een slecht binnenmilieu leidt tot achterblijvende leerprestaties, concentratieproblemen en een hoog ziekteverzuim. Het landelijke programma Frisse Scholen (AgentschapNL) is in het leven geroepen om kwaliteitsrichtlijnen te geven voor een beter binnenklimaat. Op basis van verschillende ambitieniveaus worden handvaten gegeven om tot een beter binnenklimaat te komen. Aan de hand van de ervaringen en klachten van de gebruikers van een onderwijsgebouw brengen wij de aandachtspunten voor het binnenklimaat in kaart en stemmen met u af waar de prioriteiten liggen. Op deze manier kunnen we u een praktische en doelmatige aanpak bieden waarbij het binnenklimaat in het gebouw met beperkte middelen verbeterd wordt.

Multifunctionele accommodatie van 8.500 m2 met basisschool, PSZ, KDV, BSO, buurthuis, bibliotheek, kantoor, gymzaal en 42 appartementen. Energieprestatiecoëfficiënt: 0,83 (2010) Gemiddelde Gemeentelijke Prestatie Richtlijn: 8,0 Binnenklimaat: ‘Frisse scholen’ Klasse B Opdrachtgever: Gemeente Gemert-Bakel

“De temperatuur en het klimaat zijn hier perfect” (leerkracht Lies van Eggelen in het Brabants Dagblad, juni 2010).

Duurzame maatregelen • Compact gebouw met hoge bezettingsgraad met dubbel gebruik van ruimtes. • Flexibel gebouwd met kolommenstructuur, niet dragende binnenwanden en vouwwanden. • Lage Temperatuur vloerverwarming en vloerkoeling, gekoppeld aan een bodem Warmte- Koude Opslag. • CO2 gestuurde ventilatie. • Groene sedum daken, extra aangeplante bomen. • Duurzame en onderhoudsvriendelijke materialen. • Hoogfrequente verlichting met daglichtschakeling.

4. Leegstand & samenwerkingsvormen

MFA De Mortel - Gemert-Bakel Multifunctionele accommodatie van 3.000 m2 met basisschool, KDV, PSZ, sportzaal, buurthuis, jongeren- en gezondheidscentrum. Energieprestatiecoëfficiënt: 0,59 (2012) Gemiddelde Gemeentelijke Prestatie Richtlijn: 8,6 Binnenklimaat: ‘Frisse scholen’ Klasse B Opdrachtgever: Gemeente Gemert-Bakel Design-Build-Maintain opdracht Bouwbedrijf Ponjé

Het gebouw is in 3 gebruiksdelen opgedeeld; met de brede school en de buurtfunctie aan de koppen van het gebouw en daartussen de gemeenschappelijk te gebruiken ruimten. Hierdoor kunnen de verschillende gebruikers hun eigen activiteiten ontwikkelen en wordt gezamenlijk en flexibel gebruik van ruimten maximaal bevorderd.

Duurzame maatregelen • Compact gebouw met hoge bezettingsgraad met dubbel gebruik en gedeelde functies. • Flexibel gebouwd met kolommenstructuur, niet dragende binnenwanden en vouwwanden. • Warmtepomp met Lage Temperatuur vloerverwarming en vloerkoeling. • Gebalanceerde luchtverwarming/ventilatie met Warmte TerugWinning en warmtewiel. • Gevelisolatie Rc 4.0 m2K/W en HR++ glas. • Hoogfrequente verlichting met aanwezigheidsdetectie.

Steeds meer leegstaande schoolgebouwen Er ligt een omvangrijke leegstand van maatschappelijk vastgoed in het verschiet. Naar verwachting komt er de komende jaren ongeveer 20 miljoen m2 vastgoed vrij dat geen maatschappelijke functie meer heeft, onder meer door leegstaande schoolgebouwen*. Als gevolg van de vergrijzing en veranderingen in het onderwijs, door de toenemende rol van ICT en nieuwe vormen van onderwijs zoals anders leren, zal een groot deel van het bestaande onderwijsvastgoed leeg komen te staan. Voor u als onderwijsinstelling kan dit betekenen dat een deel van uw gebouw(en) vrijkomt zonder dat daar vanuit onderwijsdoeleinden een nieuwe invulling aan gegeven kan worden. Dit terwijl u minder inkomsten ontvangt en de exploitatielasten met betrekking tot energie en onderhoud gelijk blijven.

Nieuwe samenwerkingsvormen De laatste jaren is er een trend naar de ontwikkeling van Brede scholen, waarbij door het slim delen van functies met meerdere scholen en buurtgerelateerde functies een slimmer exploitatiemodel ontstaat. Maar hoe verhoud dit zich tot een bestaand schoolgebouw? Vanuit onze projectontwikkelachtergrond heeft KOW veel ervaring met het zoeken naar een haalbare businesscase voor dit soort projecten. Door de bestaande ruimtes slimmer en flexibeler in te zetten, ontstaan meer mogelijkheden binnen een onderwijsgebouw. Met behulp van een analyse naar de mogelijke behoefte binnen de buurt brengen wij kansen en mogelijkheden in kaart van functies die het onderwijs kunnen ondersteunen of versterken zoals een kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang of verenigingsruimte. Daarnaast kunnen functies de lokale wijkeconomie versterken door het creëren van nieuwe werkgelegenheid zoals werkruimte voor ZZP-ers, bedrijfsruimte, lokale winkelinitiatieven, praktijkruimte of een gezondheidszorgfunctie. Op deze manier ontstaat een nieuw verdienmodel voor de vrijgekomen ruimte binnen de school en wordt de school nog sterker verankerd binnen de wijk. *Bron: Reisgids maatschappelijke voorzieningen, uitgebracht door Bouwstenen voor Sociaal in samenwerking met het Interbestuurlijk Programma Bevolkingsdaling van het Ministerie van Binnenlandse zaken d.d. 5 december 2013.

De KOW aanpak

Het Magazijn - Den Haag De KOW aanpak Om u als onderwijsinstelling te ondersteunen bij het verbeteren van uw huisvesting of exploitatie heeft KOW de aanpak bestaande scholen ontwikkeld: Stap 1: quick scan verbeterpunten. Stap 2: prioritering van maatregelen op basis van het ambitieniveau en de financiële mogelijkheden. Stap 3: uitwerken concrete maatregelen in een duurzame businesscase. Bij stap 1 brengen we door middel van een gratis en vrijblijvend gesprek met u en mogelijk gebruikers van de school in kaart wat de grootste knelpunten in uw specifieke situatie zijn. Door middel van een rondgang door het gebouw en een analyse van de exploitatielasten (energierekening, onderhoudsplan, ervaringen gebruikers) brengen we de verbeterpunten op het gebied van gebruik, energie (zowel gebouwisolatie als installatietechniek) en binnenmilieu in kaart. In stap 2 bespreken we met u de kansen ten aanzien van het verlagen van de exploitatielasten op basis van de uitkomsten van de quick scan. Welke knelpunten dienen met voorrang te worden aangepast en welke verbeterpunten kunnen wellicht in een latere fase aan de orde komen? Dit heeft ook te maken met de beschikbare financiële mogelijkheden, zowel uit de begroting als via subsidie (bijvoorbeeld frisse scholen) In stap 3 wordt het pakket maatregelen uitgewerkt in een plan van uitvoering, onderbouwd met investeringskosten en terugverdienmogelijkheden op de exploitatie. Desgewenst kunnen wij u ook ondersteunen bij het zoeken naar uitvoerende partijen om de maatregelen uit te voeren en naar financieringsmogelijkheden, bijvoorbeeld een Esco (Energie service company), ‘revolving fund’ of door middel van ‘crowdfunding’.

Wij garanderen dat u onze advieskosten terugverdient!

Herontwikkeling van 5.000 m2 bedrijfsverzamelgebouw met kantoorruimte, de Horeca Academie en multifunctioneel atrium. Energieprestatiecoëfficiënt: 1,7 (2000) Gemiddeld Gemeentelijke Prestatie Richtlijn: 7,9 Winnaar Nieuwe Stadsprijs Den Haag 2001 Opdrachtgever: BV De Verademing

In 1998 is dit industriële erfgoed door KOW van de sloop gered en getransformeerd tot multifunctioneel verzamelgebouw met verschillende gebruikers, waaronder KOW en de Horeca Academie en een door Atelier Van Lieshout ingericht atrium dat ruimte biedt aan voorstellingen en evenementen.

Duurzame maatregelen • • • • •

Getransformeerd industrieel erfgoed. Dubbele klimaatgevel. Groen sedum dak en geveldeel. Stadsverwarming. PV zonnepanelen.

Meer weten? KOW Den Haag Contact: ir. Dennis Hauer Bezoekadres: Esperantoplein 19 2518 LE Den Haag Postades: Postbus 13231 2501 EE Den Haag T +31 (0)70 302 92 16 E [email protected]

KOW Eindhoven Contact: ir. Roel Jansen Bezoek- en postadres: Torenallee 20 5617 BC Eindhoven T +31 (0)40 250 32 34 E [email protected]

L2013 © december 2013 KOW Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere vormen, zonder voorafgaande toestemming van KOW. Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.