Toevertrouwd aan Het Drentse Landschap Van natuurbeheerder naar provinciale trust

Toevertrouwd aan Het Drentse Landschap Van natuurbeheerder naar provinciale trust

Het aantrekkelijke van een stichting als Het Drentse Landschap is de combinatie van een overzichtelijke provincie en een breed werkveld. Vanaf haar oprichting in 1934 houdt onze stichting zich bezig met natuur, landschap en cultureel erfgoed. Sindsdien hebben we dagelijks te maken met onverwachte uitdagingen en ongekende kansen. De zorg voor ons erfgoed speelt een steeds grotere rol in het werk van Het Drentse Landschap. Deze nota geeft onze visie op wat we als erfgoedinstelling willen bereiken. Het werk van Stichting Het Drentse Landschap kent verbazing-

Voorwoord

wekkend veel afwisseling. We houden ons bezig met het behoud van middeleeuwse cultuurlandschappen, terwijl we elders nieuwe wildernisnatuur aan het maken zijn. We zetten ons in voor archeologisch waardevolle objecten en tegelijk realiseren we moderne bezoekerscentra. We werken hier aan het behoud van een oud Drents heidelandschap en we ontwikkelen verderop nieuwe gebruiksnatuur. Op hetzelfde moment restaureren we een oude molen en bouwen we een moderne scheperswoning… De samenhang tussen natuur, landschap en cultureel erfgoed vormt de essentie van het werk van Het Drentse Landschap. U vindt dit verband onder andere ook terug in de Belvedère-gedachte die het rijk een aantal jaren geleden verwoord heeft. Belvedère zegt dat het vooral gaat om de samenhang tussen de monumenten en het landschap waarin ze ontstaan zijn. Ons monumentale erfgoed draagt bij aan de positie van Drenthe als toeristisch-recreatieve trekker. Behoud, ontwikkeling en medegebruik van ons erfgoed maken deel uit van de economische basis van onze provincie. Deze nota schetst voor de komende jaren de koers van Stichting Het Drentse Landschap. Na de ontwikkeling van natuurorganisatie naar erfgoedorganisatie is de tijd rijp om Het Drentse Landschap als provinciale trust te profileren. Naast het belang van natuur en landschap willen we ook nadrukkelijk beheerder en beschermer zijn van belangrijke cultuurhistorische objecten. Het Drentse Landschap wil dé erf-

2

goedinstelling van Drenthe worden. Het geeft ons de kans cultureel erfgoed dichtbij een breed publiek te brengen. Het grote voorbeeld is de National Trust die al meer dan een eeuw in Engeland, Wales en Noord-Ierland opereert. De National Trust blijkt in staat miljoenen Britten aan zich te binden. Van de exploitatie van hun enorme bezit aan natuurterreinen en cultureel erfgoed hebben de Britten met hedendaagse middelen een goedlopende organisatie gemaakt. Het Drentse Landschap als trust-organisatie kan een belangrijke bijdrage leveren aan de toekomst van Drenthe. Het biedt nieuwe perspectieven bij het herbestemmen van gebouwen. Het Drentse Landschap kan met nieuwe activiteiten komen om de leefbaarheid in dorpen te vergroten of om het belang van het landschap te dienen. Al vele jaren levert Het Drentse Landschap een opmerkelijke bijdrage aan de economie van deze provincie in de vorm van interessante producten en werkgelegenheidskansen. Dat deed ze al vanuit haar taak als natuurbeheerder en erfgoedorganisatie, als provinciale trust zal ze deze bijdrage verder kunnen uitbouwen. Op dit moment al leveren we een directe bijdrage aan de Drentse economie via het stimuleren van de lokale werkgelegenheid, dankzij onderhoud en restauratie van gebouwen en de bijzondere huisvestingsmogelijkheden voor het bedrijfsleven. Indirect gebeurt dat via de bijdrage van ons monumentaal erfgoed en landschap voor het toerisme. Het Drentse erfgoed is bij Het Drentse Landschap in goede handen, nu en in de toekomst.

Assen, februari 2013 Eric van der Bilt directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap

4

Het Drentse Landschap op weg naar een nieuwe rol

1

Stichting Het Drentse Landschap heeft naast ruim achtduizend hectare natuur meer dan 250 monumentale gebouwen en archeologische objecten onder haar hoede. Eerst was er vaak sprake van een min of meer toevallige verwerving gekoppeld aan de aankoop van natuurgebieden. Hoewel zulke aankopen binnen de statutaire doelstelling van de stichting vielen, was er lange tijd geen sprake van een echt erfgoedbeleid. Eind jaren negentig is de rol van Het Drentse Landschap als erfgoedorganisatie in een stroomversnelling gekomen. We constateerden toen dat je in Drenthe natuur en cultuur niet los van elkaar mag zien. Ons Drentse landschap is het werk van mensen. Dat is in alles zichtbaar.

5

de stichting door financiële en organisatorische problemen dreigde failliet te gaan, kwam de provincie in 1998 bij Het Drentse Landschap met de vraag of we ons over Orvelte en de 64 gebouwen in het dorp wilde ontfermen. Intern is lang over het verzoek van de provincie nagedacht. Ondanks de financiële risico’s en de kans op imagoschade besloten we die verantwoordelijkheid op ons te nemen. Een gift van ruim drie miljoen gulden van de Nationale Postcode Loterij maakte onze risico’s bij de overname van Orvelte te overzien.

in één koop maar liefst 21 gebouwen rijker. Met de komst van De Havixhorst en de andere gebouwen die Het Drentse Landschap in de loop van de jaren tachtig verwierf, gingen we een nieuwe fase in. In 1990 bezat Het Drentse Landschap zo’n zeventig gebouwen. Zowel de directeur-rentmeester, het hoofd terreinbeheer als de rayonbeheerders zorgden voor het dagelijks beheer. Steeds duidelijker werd hoeveel zorg gebouwen vroegen. En was het duidelijk dat je dit er niet zo maar even bij kon doen…

Eerste aankopen In 1948 kon Het Drentse Landschap haar eerste eigen terrein aankopen. Die eerste aankoop was Kampsheide. Het was een object met grote cultuurhistorische waarde door de aanwezigheid van vele grafheuvels en een fragment van een celtic field. Andere vroege erfgoedaankopen waren grafheuvels bij Eext (1961) en Zeegse (1964). Eind jaren zestig kwam de stroom aankopen pas goed op gang. Halverwege de jaren zeventig konden de aankopen een hoge vlucht maken dankzij de Relatienota die ons in staat stelde oude cultuurlandschappen beter te beschermen. Aanvankelijk werden gebouwen bij het verwerven van terreinen ‘meegekocht’ en kwamen ze dus min of meer toevallig in het bezit van Het Drentse Landschap. Voorbeelden uit de beginjaren zijn een aantal boerderijen in het Reestdal en de landgoederen Rheebruggen en De Vossenberg.

Definitieve keuze De volgende fase begon voor Het Drentse Landschap toen we in 1999 Stichting Orvelte konden overnemen en kort daarna de provinciale hunebedden in beheer kregen. Eind jaren zestig had toenmalig burgemeester Lieve van Westerbork zich met steun van provincie en rijk ingezet om het oude esdorp Orvelte te behouden. Zijn Stichting Orvelte wist met een groot aantal aankopen het museumdorp Orvelte van de grond te krijgen. Toen

Nieuwe fase Toen Het Drentse Landschap in 1981 Landgoed De Havixhorst kon verwerven, werd de stichting

Huidig bezit Na het jaar 2000 is het aantal gebouwen van Het Drentse Landschap sterk blijven groeien. Op 1 februari 2012 stonden zo’n 250 eigendommen op de gebouwenlijst: stookhutten, keuterijen, huizen, molens, boerderijen, kerken, landhuizen, havezaten enzovoort. Onder de gebouwen zijn 56 rijksmonumenten, acht provinciale monumenten en vier gemeentelijke. De meeste objecten dateren uit de negentiende en twintigste

250

200

150

100

50

Figuur 1 Aankopen gebouwen Stichting Het Drentse Landschap 1964-2012

6

2012

2010

2008

2006

2004

2002

2000

1998

1996

1994

1992

1990

1988

1986

1984

1982

1980

1978

1976

1974

1972

1970

1968

1966

1964

0

eeuw, de oudste uit de zestiende eeuw. Verder heeft de stichting 22 hunebedden in beheer, 108 grafheuvels, een aantal celtic fields, drie schansen, twee veenterpen en een zogeheten motteheuvel. In Figuur 1 ziet u een overzicht van de aankopen van Het Drentse Landschap in de loop van de tijd. In Figuur 2 zijn de gebouwen uitgesplitst naar hun bouwhistorie. Een compleet overzicht van alle gebouwen en archeologische objecten in eigendom en beheer van de stichting vindt u in de bijlage. Professionele organisatie De overname van Stichting Orvelte was voor Het Drentse Landschap de aanleiding om het gebouwenbeheer professioneel op te zetten. Er kwam een coördinator Gebouwen die twee eigen timmerlieden ging aansturen. Inmiddels heeft de stichting ook een tweede bouwkundige in dienst genomen. Om meer vat te krijgen op de kosten van duurzaam en planmatig onderhoud heeft de stichting

een eigen vastgoedprogramma ontwikkeld waarin per gebouw de jaarlijkse kosten en baten inzichtelijk worden gemaakt. Dankzij het programma kunnen we een meerjarenplanning voor ons gebouwenbeheer maken. Het Drentse Landschap kreeg in 2007 de status van Aangewezen Organisatie voor Monumentenzorg (AOM) en bevestigde daarmee haar positie als professionele monumentenorganisatie. Culturele identiteit Alles wat vorige generaties gemaakt of gebouwd hebben, hoort tot ons cultureel erfgoed en dat hoeven niet alleen maar de monumentale gebouwen te zijn. Cultureel erfgoed laat ons zien hoe mensen vroeger leefden, hoe ze dachten en wat ze deden. Dankzij het cultureel erfgoed begrijpen we ons verleden. Ons cultureel erfgoed versterkt onze regionale identiteit. Stichting Het Drentse Landschap is de natuurorganisatie in Drenthe die zich de zorg voor de regionale culturele identiteit het

meest heeft eigen gemaakt. Die betrokkenheid bij het behoud van ons culturele erfgoed geeft Het Drentse Landschap een breed draagvlak in de Drentse samenleving. Ons erfgoed bepaalt onze identiteit. We kunnen ervan genieten en we kunnen anderen ervan laten genieten. Erfgoed blijkt namelijk ook economisch van steeds groter belang. Dat geldt voor toerisme en recreatie, kunst en cultuur en allerlei sociaalmaatschappelijke activiteiten. Denk verder bijvoorbeeld aan de mogelijkheden die erfgoed biedt bij het behoud van kennis van het restauratievak door jonge bouwvakkers in restauratieprojecten een stageplek te bieden. Als Drents Landschap richten we ons vooral op het verwerven en behouden van het materiële deel vankwart ons erfgoed: gebouwen, tuieerste eeuw nen, landschappen met hun elementen, zandwegen, tweede kwart percelen, eeuw historisch geografische patronen, archeologische objecten, routederde kwart eeuw structuren, schansen enzovoort. Daarnaast is er ook belangrijk vierde kwart eeuw immaterieel erfgoed dat voor de

80

70

60

50

40

30

eerste kwart eeuw

20

tweede kwart eeuw

10

derde kwart eeuw 0 16e eeuw

17e eeuw

18e eeuw

19e eeuw

Figuur 2 Bouwhistorie gebouwenbestand Stichting Het Drentse Landschap 80

70

60

7

20e eeuw

vierde kwart eeuw

“Hetgeen in natuur en landschap in provincie Drenthe waardevol te achten is…”

cultuureducatie steeds belangrijker wordt. Belangrijke publieksactiviteiten De laatste jaren probeert Het Drentse Landschap steeds vaker een brede benadering van natuur, landschap en cultureel erfgoed vorm te geven. Het gaat dan om activiteiten op het gebied van educatie, voorlichting, het uitgeven van publicaties en het organiseren van activiteiten en evenementen.

• Kwartaalblad Al sinds het allereerste begin in 1934 zeggen de statuten van Stichting Het Drentse Landschap in bloemrijke bewoordingen dat onze kerntaken méér zijn dan het aankopen en beheren van natuurgebieden.

•

 e stichting heeft ten doel het bevorD deren van het behoud, de ontwikkeling en het scheppen van hetgeen in natuur en landschap in de provincie Drenthe waardevol te achten is in natuurwetenschappelijk, geografisch, structureel, cultuurhistorisch of visueel opzicht en voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord.

• De stichting tracht haar doel onder





meer te bereiken door: - het verwerven, inrichten, beheren en exploiteren van in de provincie Drenthe gelegen en voor haar doel geschikte registergoederen of het verkrijgen van een zakelijk recht op zodanige goederen - het bijeenbrengen van gelden, nodig ter bereiking van haar doeleinden - het bevorderen en onderhouden van een goede samenwerking met personen en/of instellingen, die de doelstelling van de stichting ondersteunen - het geven van voorlichting en advies op het gebied van haar doelstelling - het verrichten van alle verdere handelingen, die met het vorenstaande in de ruimste zin verband houden of daartoe bevorderlijk kunnen zijn.

Het Drentse Landschap vindt het belangrijk dat de kennis over het erfgoed onder de aandacht van een groot publiek wordt gebracht. Via ons Kwartaalblad kunnen de 16 duizend beschermers van Het Drentse Landschap kennismaken met het Drentse erfgoed. • Publicaties Het Drentse Landschap werkt mee aan een groot aantal publicaties, soms direct als uitgever soms als steun in de rug voor andere uitgevers. Ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van de stichting verscheen Have en Goed over het eigen cultureel erfgoed. Verder hebben we mede het initiatief genomen voor de publicaties Monumenten van bescheidenheid over keuterijen in Drenthe en Gods huisjes over kleine Drentse kerken. In 2011 verscheen het eerste boek in de reeks Cultuurschatten van Drenthe over Landgoed Rheebruggen. In 2013 het deel Huis ter Hansouwe. Knapzakroutes Sinds 2005 is • Het Drentse Landschap mede verantwoordelijk voor de Knapzakroutes. Samen met de Brede Overleggroep Kleine Dorpen in Drenthe hebben we sindsdien ruim zestig routes opnieuw uitgegeven. De goede verkoopcijfers laten zien dat de Knapzakroutes een middel bij uitstek zijn om wandelaars enthousiast te maken over de cultuurhistorie van het Drentse platteland. Daarnaast heeft Het Drentse Landschap zelf drie langeafstandswandelingen ontwikkeld door de beekdalen van Drentsche Aa, Oude Diep en Reest. 8

• Kinderactiviteiten

Het Drentse Landschap ontwikkelt tal van educatieve activiteiten speciaal gericht op kinderen. Zo zijn er speurtochten op de terreinen en speciale excursies voor kinderen. Hoogtepunt is de Lammetjesdag die elk voorjaar bij de schaapskooien op het Hijkerveld en het Doldersummerveld worden georganiseerd waar elk jaar enkele honderden kinderen met hun ouders op af komen. Daarnaast biedt Het Drentse Landschap lesprogramma’s aan scholen aan, onder andere rond het thema boerderijen. • Informatiecentra Het Drentse Landschap beschikt inmiddels over zes drukbezochte informatiecentra: De Blinkerd (VAM-berg Wijster), Egberts Lent (Nieuw Annerveen), ‘t Ende (De Stapel bij De Wijk), Hijkerveld (bij Hijken), Huenderhoeve (Doldersum) en het informatiecentrum in het dorp Orvelte.  • Festival van het Landschap Elke twee jaar vindt in Orvelte het Festival van het Landschap plaats. Dit evenement is speciaal in het leven geroepen om het publiek te laten zien dat Het Drentse Landschap méér doet dan natuurbeheer alleen. Daarnaast organiseren we regelmatig excursies, arrangementen en open dagen. Al deze activiteiten zijn voor alle geïnteresseerden toegankelijk. • Plaatselijke culturele activiteiten In overleg met plaatselijke commissies wordt in de Synagoge van Zuidlaren en het Kleine Kerkje in Gieterveen een uitgebreid en gevarieerd activiteitenprogramma aangeboden. Verder organiseren we elk jaar een aantal keren een zogeheten Tour de Cimétières aangeboden, dit zijn busreizen langs begraafplaatsen. • Vakantiewoningen Het Drentse Landschap beschikt over zeven bijzondere vakantiewoningen op prachtige plekken in de provincie. Het herbestemmen van kleinere panden als vakantiewoningen blijkt een buitengewoon interessante optie. De vakantiewoningen zijn het grootste deel van het jaar goed bezet.

De stichtingen van Het Drentse Landschap Stichting Het Drentse Landschap nam in 1999 Stichting Orvelte over. In 2003 volgde Stichting Lemferdinge. Beide stichtingen zijn in 2006 gefuseerd met Het Drentse Landschap en bestaan niet meer als zelfstandige rechtsvormen. In 2010 hief de Stichting Oud Drenthe zichzelf op. De stichting was onder andere eigenaar van de Zwartendijksterschans, de Emmerschans en de Katshaarschans. Deze drie Drentse schansen droeg ze in eigendom over aan Het Drentse Landschap. Nauw aan Stichting Het Drentse Landschap gelieerd zijn vier stichtingen die zich elk op hun eigen gebied bezighouden met aspecten van het cultureel erfgoed. Stichting Oude Drentse Kerken en Stichting Drentse Boerderijen vallen onder de directe verantwoordelijkheid van Het Drentse Landschap. Ze hebben dezelfde Raad van Toezicht en vormen een personele unie met Het Drentse Landschap. Stichting Beeldenpark de Havixhorst en Stichting Tuin van de Eeuwigheid heeft Het Drentse Landschap samen met andere organisaties opgericht.

Stichting Oude Drentse Kerken

Het Drentse Landschap heeft in 2003 Stichting Oude Drentse Kerken opgericht om het eigendom, beheer en onderhoud van kerkelijke gebouwen te kunnen overnemen als het kerkelijke gemeenten aan mogelijkheden ontbreekt. Denk verder bijvoorbeeld ook aan begraafplaatsen die hun functie dreigen te verliezen of die niet meer adequaat kunnen worden beheerd. Stichting Oude Drentse Kerken komt in actie als er geen andere opties zijn om de kerk als monument te behouden. Steeds wordt de kerk ‘om niet’ overgenomen. Indien restauratie noodzakelijk is, probeert de stichting de benodigde gelden via fondsen e.d. bijeen te brengen. Eind 2004 is het Kleine Kerkje in Gieterveen eigendom geworden. Eind 2005 volgde de Synagoge in Zuidlaren, in 2010 de Hervormde kerk in Bovensmilde en eind 2012 het kerkje van Eext. Stichting Oude Drentse Kerken wil in samenwerking met de verschillende kerkgemeenschappen, overheden en plaatselijke groeperingen de zekerheid bieden dat dit cultuurbezit in stand blijft. Gebruik en beheer van het gebouw dragen we over aan een plaatselijke vrijwilligerscommissie die zorgt voor de exploitatie van de kerk.

Stichting Drentse Boerderijen

Het Drentse Landschap heeft in 2002 Stichting Drentse Boerderijen opnieuw opgericht om te voorkomen dat Drenthe de enige provincie zou worden zonder een boerderijenstichting. De stichting fungeert als een informatieloket voor onder andere boerderijeigenaren. Ze heeft een nauwe band met de vrijwilligers van de Werkgroep Boerenerven Drenthe.

Stichting Beeldenpark De Havixhorst

Samen met Châteauhotel en -restaurant De Havixhorst heeft Het Drentse Landschap in 2008 Stichting Beeldenpark De Havixhorst opgericht om meer aandacht te vragen voor Nederlandse figuratieve beeldhouwkunst uit de twintigste eeuw. Als eigenaar van het landgoed vond Het Drentse Landschap dat de toegankelijkheid van het landgoedpark voor het publiek verbeterd kon worden. Al snel kwam het idee om er een beeldenpark te maken. Omdat nergens in Nederland een plek is waar twintigste-eeuwse Nederlandse figuratieve beeldhouwkunst centraal staat, is voor deze stroming gekozen. Stichting Beeldenpark werkt nauw samen met het Museum Beelden aan Zee in Den Haag en het Drents Museum in Assen.

Stichting Tuin van de Eeuwigheid

Omdat Het Drentse Landschap steeds vaker het verzoek van nabestaanden kreeg om de as van hun dierbaren op één van haar terreinen te mogen uitstrooien, ontstond het idee om een landschapstuin te maken die alle ruimte biedt aan deze wensen. In 2009 hebben Het Drentse Landschap en uitvaartondernemer Yarden de Stichting Tuin van de Eeuwigheid opgericht om in de Drentse natuur een aansprekende herdenkingsplek in te richten. De inrichtingsideeën zijn inmiddels vertaald in beeldende illustraties. Een aantal Drentse gemeenten heeft al laten weten geïnteresseerd te zijn in de plannen. 9

De gebruiksfunctie van gebouwen Het Drentse Landschap verhuurt op dit moment panden voor uiteenlopende doeleinden. Naast een woonfunctie zijn dat bijvoorbeeld: • horeca-activiteiten: hotel, café, restaurant recreatie-activiteiten: vakantiehuis, camping, groepsaccommodatie, erfgoedlogies •  • culturele ondernemingen: galerie, museum, grafische werkplaats, bezoekerscentrum • winkels en bedrijven In figuur 3 vindt u een overzicht van de bedrijfsactiviteiten in de gebouwen van Het Drentse Landschap.

Bestemming Kantoor Vergaderruimte Vakantiehuisje Camping Beheersboer Groepsaccommodatie Hotel Bezoekerscentrum, kijkhut Bed & breakfast Ooievaarsstation Schaapskooi Werkschuur Praktijk Museum Multifunctionele ruimte Molen Opleidingsinstituut Horeca Theater Kinderboerderij Winkel Oude ambachten Gallerie

Figuur 3 Bedrijfsactiviteiten gebouwen Stichting Het Drentse Landschap

Gebouwen 8 2 7 1 8 3 1 7 4 1 3 2 1 5 3 1 1 4 1 1 10 4 2

Om het denken over de exploitatie van monumenten te stimuleren zijn de volgende drie invalshoeken interessant. Museale invalshoek Het monument staat voorop in deze visie. Alles moet blijven zoals het was, althans dat vonden monumentenbeschermers in het verleden. Tegenwoordig wordt op dit punt iets ruimhartiger gedacht. Je kunt mensen nu niet onder de omstandigheden van vijftig of honderd jaar geleden laten leven… Veelal bemoeilijkt het vasthouden aan de museale benadering een kostendekkende exploitatie, tenzij er een commerciële combinatie met educatie wordt gezocht. Denk aan een openluchtmuseum of Orvelte als museumdorp. Het kán, maar de ervaringen op dit punt zijn niet bepaald hoopgevend. De afgelopen jaren wordt Het Drentse Landschap steeds vaker benaderd om dit soort ‘probleemgevallen’ over te nemen. Vaak gaat het om molens en kerken. De mogelijkheden voor Het Drentse Landschap om dit soort opdrachten succesvol te vervullen, zijn beperkt. Steeds zullen we goed moeten afwegen of we zo’n opdracht kunnen aanvaarden. Misschien moet Het Drentse Landschap voor niet-rendabel te exploiteren monumenten financiële randvoorwaarden inbouwen. Bijvoorbeeld door zo’n object alleen over te nemen als de duurzame onderhoudslasten structureel vergoed worden of gekapitaliseerd als bruidsschat meegegeven worden. In sommige gevallen zouden we zelf voor een reservefonds moeten zorgen, gevoed vanuit het eigen vermogen of met bijdragen uit legaten en of andere bijdragen van derden. Functionele invalshoek Elk gebouw moet een functie hebben. Idealiter zou een boerderij als boerenbedrijf moeten worden gebruikt en een kerk als godshuis. De realiteit leert echter dat er meestal naar nieuwe bestemmingen gezocht moet worden: de boerderij als woonhuis of zorgboerderij, het herenhuis als kantoor of met een horecabestemming, de kerk als cultureel centrum enzovoort. Zonder een functionele herbestemming die recht doet aan de buitenkant van het monument, is duurzaam behoud moeilijk. Het interieur van een gebouw zal veelal aan de eisen en wensen van onze tijd moeten worden aangepast, uiteraard met respect voor de waardevolle elementen. Van geval tot geval zul je steeds moeten afwegen in hoeverre aanpassingen aan een nieuwe functie acceptabel zijn. De ervaring van Het Drentse Landschap leert dat je met deze benadering de meeste, niet té grote gebouwen goed kunt exploiteren. De huuropbrengst is voldoende om duurzaam behoud ook op de lange termijn te garanderen. In de Drentse samenleving is inmiddels een breed draagvlak ontstaan voor de manier waarop Het Drentse Landschap met monumenten omgaat. Ontwikkelingsgerichte invalshoek Wensen van potentiële huurders of een succesvolle uitbating kunnen ervoor zorgen dat een monument zou moeten worden aangepast of vergroot. Vaak gaat het om grotere panden die commercieel geëxploiteerd moeten kunnen worden. Belangrijk is om vast te stellen dat, als je eenmaal voor een dynamische functie gekozen hebt, je vervolgens min of meer tot nieuwe aanpassingen gedwongen wordt. Commerciële motieven mogen nooit boven de instandhoudingsdoelstel10 prevaleren. Steeds zal in zo’n situatie op een integere manier een winst- en ling verliesrekening moeten worden opgemaakt.

11

12

De spelers van het spel

2

Behoud van het Drentse culturele erfgoed beslaat een breed werkterrein. Stichting Het Drentse Landschap werkt hier samen met allerlei andere instellingen en overheden. Alle spelers van het spel hebben een eigen rol en eigen verantwoordelijkheden. Voor ons als organisatie is het belangrijk dat de anderen weten wie Het Drentse Landschap is en waar ze voor staat.

Rijk Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zijn landelijk onze belangrijkste partners. In dit verband kan ook het Nationaal Restauratiefonds nog genoemd worden. Het ministerie heeft Het Drentse Landschap in 2007 aangemerkt als Aangewezen Organisatie voor Monumentenzorg (AOM). Deze status biedt de stichting een aantal financiële en administratieve voordelen. Op 1 januari 2012 had Het Drentse Landschap 56 rijksmonumenten in eigendom. Nieuwe rijksmonumenten zijn de afgelopen jaren nauwelijks aangewezen. Eind 2012 besloot het ministerie de bestaande erkenningsregeling te beëindigen en ervoor in de plaats een nieuwe Professionele Organisatie Monumentenzorg (POM) te introduceren. Zo’n POM zou minstens 40 procent van de omzet aan monumentenzorg moeten besteden. Direct gevolg van deze verandering zal zijn dat organisaties als Het Drentse Landschap buiten de boot vallen. Het is dan ook een bezuinigingsmaatregel… We hopen dat deze maatregel alsnog ongedaan gemaakt wordt, maar het ziet er somber uit. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is verantwoordelijk voor de toekenning en afwikkeling van monumentensubsidies in het kader van de zogeheten BRIM-regeling (Besluit Regeling Instandhouding Monumenten). Ook verdeelt de Rijksdienst incidentele restauratiemiddelen. In de jaren 2010 en 2011 kwam van het rijk voor ruim één miljoen euro aan restauratiesubsidies beschikbaar voor zes restauratieprojecten van Het Drentse Landschap. Tegenwoordig is er een ‘Groene BRIM-regeling’ om tuinen bij monumentale gebouwen beter te kunnen beheren. Ook kun je in het kader van de regeling voor archeologische objecten als de hunebedden een onderhoudssubsidie ontvangen. In 2013 wordt de BRIM-regeling verruimd tot het onderhoud van grafheuvels.

Alle archeologische objecten van Het Drentse Landschap worden geïnspecteerd door de Archeologische Monumentenwacht. In de loop van de tijd zijn ze allemaal gerestaureerd. Sinds 2010 behartigt de landelijke Federatie Instandhouding Monumenten de belangen van de particuliere AOM’s bij het ministerie. Het Drentse Landschap en de Stichting Oude Drentse Kerken zijn beide lid van de federatie. Het beleid van het ministerie van OCW staat sinds enkele jaren in het teken van de modernisering van de monumentenzorg, in het jargon MOMO genoemd. Het MOMO-beleid ondersteunt Het Drentse Landschap bij haar integrale benadering van erfgoed en landschap. Het beleid draait om drie uitgangspunten: • In het beleid staat niet het object centraal, maar het object in zijn omgeving. Dit uitgangspunt heeft het rijk voor het eerst verwoord in de Belvedère-aanpak. 14

• Bij een monument moet

je ook kijken naar sociaalmaatschappelijke en economische aspecten. Het gaat om ‘behoud door ontwikkeling’. Het beleid moet gericht zijn op herontwikkeling en herbestemming van monumenten.  • De overheid stelt de kaders van het monumentenbeleid vast. Rijk, provincie en gemeente werken vanuit één gezamenlijke visie. De partijen die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering en het beheer, krijgen hiervoor de (financiële) ruimte. Provincie Het erfgoedbeleid van de provincie ligt tot nu toe vast in drie beleidsnota’s: de Culturele en Museale Agenda 2009-2012, het Cultuurhistorisch Kompas (materieel) en de Omgevingsvisie en de nieuwe Cultuurnota 2012-2016. Binnen de provinciale organisatie is de afdeling SociaalEconomische Ontwikkeling (SEO) verantwoordelijk voor het beleid. De uitvoering gebeurt

subsidieert een aantal projecten op dit gebied en de vijf grotere musea van Drenthe. • De provincie zet zich in voor het bewaren of - indien dat onmogelijk is - het duurzaam veiligstellen van archeologische waarden. Belangrijk onderdeel is het archeologisch onderzoek bij het voorbereiden van ruimtelijke plannen.

onder andere via rechtstreekse provinciale subsidies en de zogeheten gebiedsprogramma’s. Nu Drents Plateau opgeheven is, komt er een nieuw Steunpunt Monumentenzorg. De afgelopen jaren is de provincie Drenthe de belangrijkste bondgenoot van Het Drentse Landschap geweest. Zo speelt ze onder andere een belangrijke rol bij de verdeling van de zogeheten POP-middelen, die de EU voor plattelandsontwikkeling beschikbaar stelt. Met deze steun heeft de stichting de verwerving en restauratie van de Wilms’ Boo in Nieuw-Schoonebeek, Klein Soestdijk in Veenhuizen, Huis ter Hansouwe bij Peize, Egberts Lent in Nieuw-Annerveen en de synagoge in Zuidlaren kunnen realiseren. De belangrijkste doelen in het erfgoedbeleid van de provincie zijn de volgende:

• In ruimtelijke processen wil de provincie sturen op cultuurhistorie in de gebieden die ze van provinciaal belang vindt.  • De provincie zorgt voor een actieve bescherming van monumentale waarden. Dat doet ze onder andere via het vaststellen van een provinciale monumentenlijst, het project Leegstand en Herbestemming en door steun aan de Restauratie Opleidingsprojecten. • Via het Steunpunt Monumentenzorg stimuleert de provincie de Drentse gemeenten om een eigen monumenten- en archeologiebeleid te ontwikkelen.  • De provincie subsidieert erfgoededucatie in basisonderwijs en voortgezet onderwijs. • De provincie wil door de belangstelling voor ‘het verhaal van Drenthe’ te bevorderen meer aandacht genereren voor het immaterieel erfgoed en de streekgeschiedenis. Ze

15

Gemeenten Veranderingen in het beleid zorgden ervoor dat steeds meer verantwoordelijkheden van de provincie bij de gemeenten neergelegd worden. Veel gemeenten zijn op dit moment echter qua deskundigheid en beschikbare inzet nog niet voldoende geoutilleerd om het erfgoedbeleid in de bestuurlijke afwegingen voldoende te kunnen meenemen. De ervaringen van Het Drentse Landschap met de verschillende gemeenten lopen nogal uiteen. Soms zijn ze erg positief, bijvoorbeeld bij het afgeven van vergunningen en het financieel bijdragen aan onze publicaties. Soms is de ervaring nogal teleurstellend en wordt een eigen gemeentelijk monumentenbeleid gemist. In een enkel geval moeten we constateren dat bij een gemeente weinig zorg voor de beeldkwaliteit aanwezig is. Kennis- en belangenorganisaties In Drenthe zetten verschillende organisaties zich actief in voor het cultureel erfgoed. De belangrijkste partner op dit moment is de Monumentenwacht Drenthe. Het Drentse Landschap heeft een groot aantal van haar monumenten ter inspectie bij de Monumentenwacht ondergebracht. Gelet op de huidige praktijk zou het vastleggen van een duurzame relatie met Het Drentse Landschap voor de hand liggen. Bij de projectontwikkeling wordt af en toe samengewerkt met de Stichting Dorp en Bedrijf Friesland (DBF). Als één van de belangenbehartigers van het Drentse cultureel erfgoed werken we regelmatig met de Bond Heemschut samen. Ook trekt Het Drentse Landschap af en toe op met de Molenstichting Drenthe,

de Stichting Industrieel Erfgoed Noord-Nederland en Stichting Agrarisch Erfgoed Nederland. Regelmatig trekken we samen met de Natuur en Milieufederatie Drenthe op bij het aankaarten van onderwerpen die met ruimtelijke kwaliteit te maken hebben. Dergelijke thema’s hebben in de Drentse situatie vaak raakvlakken met het cultureel erfgoed. Landschapsbeheer Drenthe Stichting Landschapsbeheer Drenthe houdt zich bezig met beheer en onderhoud van particuliere terreinen en slechts in geringe mate bij grote terreinbeheerders als Het Drentse Landschap. Vanuit onze rol als belangenbehartiger van het Drentse landschap willen we ons samen met Landschapsbeheer Drenthe de komende jaren sterk maken als pleitbezorger van een goed landschapsbehoud en daar rekenen we deze landschapselementen ook bij. Nadrukkelijk willen we hier aan toevoegen dat deze terreinen in principe in particuliere hand moeten blijven. Alleen in bijzondere gevallen kan of wil Het Drentse Landschap zich inzetten om deze terreinen te verwerven. Landschapsbeheer Drenthe en Het Drentse Landschap vullen elkaar aan. Waar nodig werken ze samen, maar beide organisaties willen zelfstandig hun taken blijven uitvoeren. Gezien de landelijke ontwikkelingen en de bezuinigingen zullen we steeds meer op elkaar aangewezen zijn. Op dit moment voeren we gesprekken om na te gaan of we rond de backoffice-taken nauwer kunnen samenwerken. Denk bijvoorbeeld aan administratie, receptie, ICT, archief, organisatie vrijwilligerswerk, pr en voorlichting. Mogelijk zou Landschapsbeheer zich in de toekomst in één van de panden van Het Drentse Landschap aan de Kloosterstraat kunnen vestigen.

Collega-natuurorganisaties Het Drentse Landschap bezit op tal van plekken in de provincie juweeltjes van landschappen. Hetzelfde geldt voor de andere twee grote terreinbeheerders Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Sinds jaar en dag is er sprake van een goede samenwerking met de collega-natuurorganisaties. Van de drie natuurorganisaties is Het Drentse Landschap de meest uitgesproken erfgoedorganisatie. Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten voelen zich meer natuurbeheerders en houden zich minder bezig met het verwerven en exploiteren van regionaal cultuurhistorisch erfgoed. Mogelijk kan Het Drentse Landschap in de toekomst dergelijke taken op erfgoedgebied voor de collega’s (en anderen) uitvoeren. Toerisme en marketing Door haar activiteiten op het gebied van het cultureel erfgoed heeft Het Drentse Landschap goede contacten opgebouwd met partners in de wereld van kunst en cultuur, zoals het Drents Museum, het Drents Archief, het Hunebedcentrum, het Herinneringscentrum en het Gevangenismuseum Veenhuizen. Op het gebied van het cultureel erfgoed trekken we samen op, bijvoorbeeld in reacties op beleidsnota’s van de provincie. Daarnaast is er een goede samenwerking met de organisaties die zich in Drenthe bezighouden met recreatie en toerisme: Marketing Drenthe, de Toeristische Informatie Punten en het Recreatieschap Drenthe.

• Met het Drents Archief werkt

Het Drentse Landschap samen bij het ontwikkelen van wandel- en fietsroutes voor DrentheAnno.nu. Met deze applicaties kunnen routes voor smartphones worden gedownload. De apps bieden ongekende mogelijkheden om routes in beeld te bren-

16

gen. In de komende jaren wordt verder verkend hoe deze samenwerking verder kan worden uitgebreid.  In het Schultehuis in Diever, • dat eigendom is van Het Drentse Landschap, is het Regionaal Archeologisch Centrum gevestigd. We werken met het centrum samen bij het ontwikkelen van exposities, excursies en educatieve activiteiten.  • Regelmatig zijn er contacten met plaatselijke historische verenigingen. Steeds weer blijkt hoeveel kennis en enthousiasme er in deze organisaties aanwezig is. • Samen met het Hunebedcentrum is een gezamenlijke winkel in het Hunebedcentrum in Borger gerealiseerd.  • Het Drentse Landschap ondersteunt de initiatieven om te komen tot een officiële status voor Geopark de Hondsrug.  • Het Drentse Landschap en Staatsbosbeheer onderzoeken samenwerking bij de verhuur van recreatiewoningen in het project Buitenleven. Fondsen Een aantal fondsen heeft een moeilijk te overschatten bijdrage geleverd om Het Drentse Landschap te helpen bij het verwerven, restaureren en herbestemmen van cultureel erfgoed. De belangrijkste partner is zonder twijfel de Nationale Postcode Loterij die ons al bijna vijftien jaar substantieel steunt en dat in elk geval tot 2017 zal blijven doen. Op de tweede plaats komt de brede steun vanuit het Prins Bernhard Cultuurfonds. Daarnaast ontvangen we regelmatig bijdragen van fondsen als het VSBfonds, het Rabobankfonds en het JM Fonds.

17

18

Het Drentse Landschap als provinciale trust

3

De afgelopen jaren is Stichting Het Drentse Landschap gegroeid in haar rol als provinciale erfgoedorganisatie en krijgen we steeds meer gebouwen en archeologische objecten onder onze hoede. Onze betrokkenheid bij het behoud van ons culturele erfgoed draagt bij aan de verankering van Het Drentse Landschap in de Drentse samenleving. Denk bijvoorbeeld aan de betrokkenheid van de lokale gemeenschap in de exploitatie van gebouwen. De verbreding van de doelstelling en de nieuwe relatie met de bevolking van Drenthe leiden tot een andere rol voor Het Drentse Landschap: de provinciale trust. Met de trust willen we de relatie met onze achterban breder en ‘kleurrijker’ maken. In het begrip trust speelt vertrouwen of - liever gezegd - toevertrouwen een belangrijke rol. Het verklaart de titel van deze nota: Toevertrouwd aan Het Drentse Landschap

Verantwoordelijkheid voelen Het Drentse Landschap ontwikkelt zich tot een provinciale trust. Overheden, instellingen en burgers vertrouwen ons taken toe die met natuur en landschap en met materieel en immaterieel erfgoed te maken hebben. Het woord trust zegt dat de beheerder optreedt alsof hij de eigenaar is van hetgeen hij beheert. Stichting Het Drentse Landschap voelt zich verantwoordelijk voor het Drentse cultureel erfgoed. Ons grote voorbeeld is de National Trust in Groot Brittannië. Dichter bij huis zie je de trust-organisatie het best bij de Stichtingen Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen. Het Drentse Landschap wil de trust-organisatie echter wel binnen de bestaande rechtsvorm inhoud geven. Er wordt geen aparte ‘Drentse Trust’ opgericht. Kiezen voor een provinciale trust betekent voor Het Drentse Landschap dat zij zich - nóg breder dan nu het geval is - gaat bezighouden met bijna alles wat Drenthe tot Drenthe maakt. We kiezen voor het behoud van de Drentse culturele identiteit in brede zin. Het Drentse Landschap richt zich niet alleen op het behoud van natuur, landschap en erfgoed, maar bijvoorbeeld ook op burgerparticipatie en het stimuleren van de lokale economische activiteiten via het leveren van specifieke producten en diensten. De trust zorgt voor

een nog betere verankering van de stichting in de Drentse samenleving. Het rijk is zich als subsidieverstrekker aan het terugtrekken. Provincie en vooral gemeenten krijgen een steeds grotere rol. Waarom zouden de lokale bevolking, de agrarische ondernemers en het regionale bedrijfsleven geen verantwoordelijkheid nemen voor het behoud van hun landschap? Het Drentse Landschap wil zich graag inzetten om het landschap samen met hen te beheren. Een organisatie als Het Drentse Landschap mag niet weglopen voor haar verantwoordelijkheid in de Drentse samenleving. Niet alleen in economisch opzicht, maar ook op sociaal gebied. Het begint bij de exploitatie van gebouwen en eindigt bij het vormgeven aan de maatschappelijke participatie door Drentse burgers en het bevorderen van de sociale cohesie. Uitgangspunten provinciale trust Naast het belang van natuur en landschap zet Stichting Het Drentse Landschap zich nadrukkelijk in om op te treden als beheerder en beschermer van cultuurhistorische objecten. Het Drentse Landschap wil dé erfgoedinstelling van Drenthe worden en we gaan ons als provinciale trust overal op het grondgebied van de provincie Drenthe inzetten. Onze drijfveer is de zorg voor onze leefomgeving.

20

Het Drentse Landschap gaat nadrukkelijk op zoek naar betrokkenheid van de inwoners van Drenthe. Aandacht voor de Drentse burgers en de lokale economie zijn kernwoorden in de visie van de nieuwe trust. Monumentenzorg • 

Het Drentse Landschap streeft ernaar om een staalkaart van het Drentse monumentenbestand te verwerven. Verspreid over de hele provincie en met alle streekeigen verschillen die de betrokken categorieën vertonen. Er ontstaat meerwaarde als gebouwen in of nabij onze terreinen liggen, een harmonieus onderdeel uitmaken van het landschap waarin ze zijn ontstaan of een ensemble-waarde vertegenwoordigen. De inzet van de nieuwe trustorganisatie wordt om ons gebouwenbezit kostendekkend en ongesubsidieerd te kunnen beheren. We streven ernaar om vanuit de gebouwenexploitatie zo mogelijk financieel bij te dragen aan de natuurtaken van onze stichting. We willen zoveel mogelijk samenwerken met de culturele en toeristischrecreatieve ondernemingen die in onze panden zitten. • Archeologie Vanaf haar oprichting heeft Het Drentse Landschap nadrukkelijk gekozen voor de rol van beheerder van archeologische objecten. Inmiddels hebben we op dat

gebied duidelijk een positie opgebouwd. Mocht het noodzakelijk en wenselijk blijken, kunnen we deze zorg ook uitbreiden naar de archeologisch waardevolle objecten die nu bij anderen in beheer zijn. Op deze manier zou de nieuwe trust het beheer van deze voor Drenthe zo onderscheidende kwaliteit duurzaam vorm kunnen geven. Landschap Uiteraard gaan • we door met het adequaat beheren van onze ‘landschapsjuwelen’. Alleen als

het echt noodzakelijk is, gaat Het Drentse Landschap nieuwe landschapselementen verwerven. Daarnaast blijven we samenwerking zoeken met eigenaren van kleinere landschapselementen die bijvoorbeeld in beheer zijn bij Landschapsbeheer Drenthe. Ook voor hen kan Het Drentse Landschap als belangenbehartiger optreden en opkomen voor het behoud van ons unieke landschap. • Communicatie en educatie Om de samenleving bij het erfgoed te betrekken zijn

communicatie en educatie essentiële instrumenten. Ons beleid moet erop gericht zijn om zoveel mogelijk steun uit de samenleving te krijgen. Alleen dan is het voor Het Drentse Landschap mogelijk om haar doelstellingen te realiseren. We zetten erop in om de relatie met de Drentse samenleving te intensiveren om een breed maatschappelijk draagvlak te ontwikkelen. Naast traditionele communicatiemiddelen en activiteiten zullen ook de sociale media in dit proces een belangrijke

The national trust een sterke organisatie met beide benen op britse bodem Eén van de oprichters in 1895 van de National Trust was onderwijzeres Octavia Hill. Jarenlang zette ze zich in voor een betere huisvesting van de arbeiders in Londen. Later bedacht ze hoe belangrijk de vrije natuur kon zijn voor mensen die dag in dag uit in de bedompte stad moesten wonen. Octavia HiIl liet geen gelegenheid ongemoeid om de deugden aan te prijzen van de ongerepte natuur, schone lucht en een blauwe hemel. Iedereen moet naar buiten kunnen om van de natuur te genieten, vond ze. Het initiatief van Octavia Hill en enkele medestanders leidde in 1895 tot de oprichting van de ‘National Trust for Places of Historic Interest or Natural Beauty’. In de eerste jaren van zijn bestaan was de National Trust een charitatieve organisatie zoals Groot-Brittannië zoveel kende. Een aantal weldoeners stak er geld in en daarmee was de Trust in staat om hier en daar monumenten van de ondergang te redden en natuurterreinen aan te kopen. Al snel echter groeide de National Trust uit tot een échte nationale organisatie die de steun kreeg van duizenden betalende begunstigers. De National Trust heeft op dit moment maar liefst 3,8 miljoen leden in binnen- en buitenland. Er werken meer dan vijftigduizend vrijwilligers. De organisatie beheert 240 duizend hectare land, 1150 kilometer kustlijn en meer dan 350 historische kastelen en landgoederen. Toen de Trust zag dat veel eigenaren van de grote oude Engelse landhuizen het steeds moeilijker kregen met de exploitatie van het oude familiebezit, zijn tientallen van de huizen door de Trust aangekocht en opengesteld voor het publiek. Verder bezit de Trust zo’n zestig complete dorpen en vele honderden woonhuizen. In ruim een eeuw tijd is de National Trust een buitengewoon succesvolle organisatie gebleken. Zijn kracht is vooral gelegen in de massale aanhang. Lidmaatschap geeft gratis toegang tot zijn monumenten en tuinen. Jaarlijks ontvangt de National Trust bijna twintig miljoen bezoekers. De National Trust is nooit blijven hangen bij een oude beproefde aanpak. Steeds is de organisatie blijven zoeken naar nieuwe, eigentijdse mogelijkheden om het nationale erfgoed te ‘vermarkten’. De monumenten die de organisatie onder beheer heeft, worden gerund als bedrijven. Uitgangspunt is steeds dat ze een eigen bron van inkomsten hebben en dat ze zichzelf moeten kunnen bedruipen. Deze aanpak stelt de National Trust in staat om als organisatie zonder overheidssubsidie voor de bedrijfsvoering te werken. Er komt alleen subsidie binnen voor de projecten. De belangrijkste les die je van de National Trust kunt leren, is dat je ervoor moet zorgen dat je als organisatie midden in de samenleving staat. Kijk voor meer informatie over de activiteiten van de National Trust op www.nationaltrust.org.uk.

21

rol moeten gaan spelen. Om dit te realiseren heeft Het Drentse Landschap een nieuw relatiebeheersysteem en een nieuwe website ontwikkeld. In onze communicatie zullen we aandacht blijven vragen voor ons erfgoed om het beter te kunnen beschermen en behouden. Ook het bewaken van de beeldkwaliteit en het landschapsschoon van Drenthe rekent Het Drentse Landschap tot haar taken. • Vrijwilligers Het Drentse Landschap werkt al vele jaren met vrijwilligers. Het gaat gemiddeld om zo’n 240 mensen. Hun inzet maakte het voor Het Drentse Landschap mogelijk om haar betrokkenheid en verantwoordelijkheid voor het behoud van het erfgoed in de samenleving vergroten. Ook in de provinciale trust zijn vrijwilligers onmisbaar. We moeten er alles aan doen om dit deel van onze achterban kwantitatief en kwalitatief op peil te houden om zo onze ambities te kunnen waarmaken. Economische impuls Bij het • zoeken naar nieuwe bestemmingen voor haar panden heeft Het Drentse Landschap allerlei ondernemers leren kennen. De trust is op zoek naar gepassioneerde ondernemers. De ondernemer doet waar hij goed in is en genereert inkomsten. Een deel ervan wordt als huur van het pand betaald. Met die middelen kunnen wij het pand duurzaam onderhouden en wordt een structurele last voor de samenleving vermeden. Naast deze directe langdurige economische relatie zal de trust vanuit de projecten een breed scala aan economische impulsen genereren. Denk aan de architecten en aannemers in de bouw- en restauratiesector. Belangrijk in dit verband zijn ook de mogelijkheden die we zo creëren voor de opleiding van jonge bouwvakkers tot restauratievakmensen.

• Organisatie

De afgelopen jaren heeft Het Drentse Landschap met een beperkt aantal medewerkers aan haar erfgoedtaak vormgegeven. In de nieuwe trust worden het beheer en de exploitatie van onze gebouwen als apart organisatieonderdeel verder geprofessionaliseerd. Op dit moment is de organisatie op het gebied van het erfgoed vooral ingesteld op de technische uitvoering. Kunsthistorische en bouwhistorische kennis wordt veelal ingekocht. Verdere groei van Het Drentse Landschap als erfgoedinstelling zou het mogelijk kunnen maken om een deel van deze kennis zelf in huis te halen.

Keuze werkgebied Traditioneel is het platteland ons werkgebied geweest. In het verleden verwierf Het Drentse Landschap dan ook vooral gebouwen in het buitengebied. Het ging met name om boerderijen in of nabij onze terreinen. Met de aankoop van de gebouwen in Orvelte in 1999 en het Schultehuis in Diever in 2002 verwierven we voor het eerst monumenten ‘in de bebouwde kom’. Feitelijk gold dat vanaf de jaren zeventig ook al bij de verwerving van onze kantoorpanden in de Asser binnenstad. De oprichting van Stichting Oude Drentse Kerken en onze nieuwe belangstelling voor industrieel erfgoed laten zien dat Het Drentse Landschap zich naast het platteland daadwerkelijk in het stedelijke gebied begeeft. De nieuwe trust wil ook belangrijke monumenten in stedelijke gebieden kunnen aankopen. Daarmee vormt de gehele provincie Drenthe voortaan ons werkgebied.

22

Keuze status erfgoed Niet alleen rijksmonumenten zijn interessant om te verwerven, ook provinciale en gemeentelijke monumenten zijn dat. Maar waarom alleen monumenten? Uitgangspunt is dat het om karakteristieke en beeldbepalende objecten gaat. Zo heeft Het Drentse Landschap in het verleden moderne gebouwen gebouwd. Denk onder andere aan informatiecentrum De Blinkerd op de VAM-berg en de nieuwe scheperswoning op het Hijkerveld. Keuze prioriteiten Het is niet eenvoudig om vooraf vast te stellen welke objecten het meest interessant dan wel het meest kwetsbaar zijn en dus als eerste in aanmerking moeten komen voor verwerving en behoud. Op dit moment zijn dat meestal ad-hocbeslissingen. Bovendien moeten de middelen voorhanden zijn om tot aankoop over te kunnen gaan. Soms schenken particulieren hun pand aan Het Drentse Landschap omdat ze vinden dat wij zo’n object op de juiste manier kunnen behouden. Zo’n geschenk onttrekt zich uiteraard aan alle prioriteiten. Bij het stellen van prioriteiten gaat het niet alleen om het gebouw zelf. Het Drentse Landschap streeft ernaar om verspreid over de gehele provincie een staalkaart van voor de Drentse geschiedenis relevante monumenten te verwerven. Vanuit de Belvedère-gedachte is ook de ensemblewaarde van grote betekenis. Juist deze meerwaarde zal bepaalde aankopen een hogere prioriteit geven.

Molens geen molensteen Niet zelden kost het veel tijd en geld om een onrendabel object in stand te houden. Een trust biedt extra mogelijkheden om taken beter aan te pakken. Molens zijn een goed voorbeeld. We hebben in Drenthe 36 molens. Wanneer deze molens door één organisatie die alle bouwkundige, beleidsmatige en financiële deskundigheid in huis heeft, zouden worden beheerd, zou deze taak goedkoper en efficiënter kunnen worden opgepakt. Het Drentse Landschap zou dat beheer prima op zich kunnen nemen. Door vervolgens de dagelijkse exploitatie in handen te geven van een plaatselijke vrijwilligerscommissie kan de samenwerking met de lokale gemeenschap vorm krijgen. Vrijwilligers doen het onderhoud van de molen, houden hem draaiend en organiseren allerlei evenementen. Op deze manier kan het monument een nieuwe bijdrage leveren aan de sociale cohesie in het dorp en dat is niet onbelangrijk in onze kleine, vaak krimpende plattelandsgemeenschappen. Voorwaarde is steeds dat de overheid zorgt voor blijvende steun. Anders zouden de molens ons als een molensteen 23 om de nek hangen…

24

De toekomst van het Drentse erfgoed in goede handen

4

In dit hoofdstuk vindt u de belangrijkste gevolgen voor Stichting Het Drentse Landschap op een rijtje bij de verdere ontwikkeling richting trust. We hebben ons daarbij niet beperkt tot interne ontwikkelingen. Het spreekt voor zich dat de veranderende houding van de overheid de afgelopen jaren haar schaduw op de ontwikkelingen vooruit werpt. In dit hoofdstuk geven we aan hoe we onze organisatie nóg beter kunnen inrichten zodat het erfgoed bij Het Drentse Landschap in goede handen is, nu en in de toekomst.

25

Ontwikkeling rijksmiddelen Het rijk ondersteunt via de BRIMregeling het structurele onderhoud van rijksmonumenten, zij het op een steeds minder substantiële en betrouwbare wijze. Zo zal het in de BRIM-regeling 2013 opnieuw om een lager percentage gaan. De voorspelbaarheid van deze geldstromen blijft afhankelijk van de politieke waan van de dag en lijkt meer en meer op een loterij. Begin 2013 moet Het Drentse Landschap, ondanks het feit dat ze erkend is als Aangewezen Organisatie voor Monumentenzorg (AOM), aan aangescherpte eisen voldoen om voortaan als Professionele Organisatie Monumentenzorg (POM) door het leven te kunnen gaan. U las er eerder in deze notitie over. Op dit moment tekent zich een ontwikkeling af waarbij het rijk zijn middelen mogelijk via de provincies ter beschikking gaat stellen. Dit uiteraard in de verwachting dat de provincie daar ook zelf middelen aan koppelt vanuit een eigen monumentenbeleid. Ontwikkeling provinciale middelen De provincie Drenthe heeft in bescheiden mate middelen beschikbaar voor onderhoud van provinciale en gemeentelijke monumenten. Dat betreft een klein fonds waaruit laagrentende leningen vooral aan particulieren verstrekt worden. Voor Het Drentse Landschap bieden dergelijke leningen geen voordelen. Ze zorgen via rente en aflossing voor een structurele belasting van onze exploitatie, terwijl van fiscaal voordeel geen sprake is. Voor de verwerving en restauratie van de topstukken van ons Drentse erfgoed heeft de provincie slechts incidenteel geld beschikbaar. Het gebiedsgerichte beleid is als bron vrijwel verdwenen. Dergelijke ontwikkelingen maken ons als organisatie kwetsbaar, want de eigen financiële situatie maakt het evenmin mogelijk om het groeiend aantal probleemgevallen op te lossen. Het Drentse Landschap mist structureel de middelen voor aan-

koop, restauratie en bestemming van monumenten. Fondsen als de Nationale Postcode Loterij en het Prins Bernhard Cultuurfonds helpen ons om nog enig eigen beleid te kunnen voeren. Voordelen trust-organisatie De ontwikkeling richting provinciale trust zou ervoor kunnen zorgen dat provincie en gemeenten structurele steun gaan verlenen voor de instandhouding van bepaalde niet-rendabele monumenten. Een aantal gemeenten en de provincie hebben inmiddels aangegeven met ons te willen nadenken hoe je bijvoorbeeld gemeentelijke eigendommen als molens en kerktorens in een dergelijke organisatie zou kunnen onderbrengen. Het Drentse Landschap staat open voor zo’n rol. Zoals eerder aangegeven, zal hier echter steeds als voorwaarde gelden dat overheden de overdracht vergezeld doen gaan van een toereikende ‘bruidsschat’ of een

26

structurele ondersteuning. Ook op de lange termijn horen ze mede verantwoordelijk te blijven voor de monumentenzorg. Duurzaam beheer monumenten Het Drentse Landschap gaat ervan uit dat duurzaam beheer van in goede staat verkerende monumenten zichzelf moet kunnen bekostigen. In principe zonder subsidies anders dan die subsidies die voor elke monumentenbezitter beschikbaar zijn. Mocht er structurele steun vanuit provincie of gemeenten geboden worden, dan zal dat – zoals hierboven aangegeven - slechts voor individuele niet-rendabele monumenten zijn. Een tweede essentiële voorwaarde is dat Het Drentse Landschap geen subsidies voor natuur en landschap voor gebouwenonderhoud gebruikt. Alleen in het geval van direct gebruik zoals bij een beheerboerderij zal de reële onderhoudslast vergoed worden. Vergelijkbaar is het gebruik van

17 miljoen euro aan inkomsten tegenover. Gemiddeld heeft Het Drentse Landschap jaarlijks bijna 260 duizend euro uit eigen middelen geïnvesteerd. Laten we het afkopen van erfpachten en ad-hocverwervingen buiten beschouwing, dan betreft die post 114 duizend euro per jaar. Met deze relatief kleine investering kon in Drenthe een grote restauratieimpuls worden gerealiseerd. Het groeiende bezit aan monumenten en hun betere staat van onderhoud vallen af te lezen aan een stijging van de huuropbrengsten. Over het jaar 2012 zullen deze naar een bedrag van ruim 1,1 miljoen euro groeien.

zulke middelen voor de bezoekerscentra en het eigen kantoor. Met de aanpak van de National Trust in het achterhoofd mag je niet uitsluiten dat in de toekomst de exploitatie van onze gebouwen de financiële situatie van het natuurbeheer van Het Drentse Landschap in positieve zin zou kunnen beïnvloeden. Bij de verhuur van panden is ­het ontvangen van een maximale huur niet per definitie het uitgangspunt. Een optimale huur waarbij de huurder op een vanzelfsprekende manier de belangen en doelstellingen van Het Drentse Landschap meeneemt, vormt een betere benadering. Zo’n benadering biedt ook ruimte om startende ondernemers te helpen en om bepaalde sociaalmaatschappelijke, culturele en recreatieve doelstellingen te helpen realiseren.

Zo langzamerhand is het aantal aangeboden objecten zo groot dat Het Drentse Landschap bij de investeringen een pas op de plaats lijkt te moeten maken. Alleen wanneer de benodigde investeringen te overzien zijn en financierbaar blijken, zal Het Drentse Landschap bepaalde nieuwe objecten kunnen aanpakken.

Investeringen Tussen 2001 en 2010 is bijna 20 miljoen euro geïnvesteerd in de exploitatie en restauratie van de gebouwen van Het Drentse Landschap. Daar stonden ruim

Financiële exploitatie De financiële exploitatie van het gebouwenbezit van Het Drentse Landschap heeft twee onderdelen: • Regulier beheer We beheren onze gebouwen kostendekkend op basis van hun opbrengsten (huur, pacht en erfpacht). Personeel, overhead en de kosten van derden dienen daaruit gefinancierd te worden. Ons vastgoedprogramma moet een betrouwbaar beeld opleveren van de onderhoudskosten en de rentabiliteit van het gebouwenbeheer op de lange termijn. • Aankoop en restauratie Vanwege de hoge kosten kunnen we het verwerven, restaureren en herbestemmen van monumentale gebouwen vrijwel niet vanuit de reguliere exploitatieopbrengst financieren. In vrijwel alle gevallen zijn hiervoor middelen van derden noodzakelijk. Tot nu toe waren de Nationale Postcode Loterij, de provincie Drenthe, de Europese Unie en het Prins Bernhard Cultuurfonds onze belang-

4.000.000

3.500.000

3.000.000

2.500.000

2.000.000

1.500.000

1.000.000 Kosten

500.000

Opbrengsten en bijdragen

Figuur 4 Exploitatie gebouwen Stichting Het Drentse Landschap 2001-2011

27

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

0

beeld via erfpacht) kunnen verkopen om zo extra eigen investeringsmiddelen voor de aankoop van unieke monumenten en terreinen vrij te maken. We zijn hier echter geen voorstander van. Mensen die erfgoedobjecten aan de stichting nalaten, doen dit vanuit de verwachting dat Het Drentse Landschap daar eeuwigdurend en zorgvuldig mee zal omgaan. Wanneer Het Drentse Landschap zelf panden zou gaan verkopen, verandert dat beeld fundamenteel. Dat zou funeste gevolgen kunnen hebben voor onze relatie met de burgers van Drenthe.

rijkste bondgenoten. Hun bijdragen zullen in de nabije toekomst nog noodzakelijker worden. Het verdient aanbeveling om ook meer steun uit de samenleving voor dit doel te zoeken. In Figuur 4 op de vorige pagina vindt u de kosten en opbrengsten in de exploitatie van de gebouwen van Het Drentse Landschap als grafiek weergegeven. Principiële vragen • Financiële risico’s Regelmatig krijgen we de vraag of het beheer van onze gebouwen voor een organisatie als Het Drentse Landschap financieel niet een (te) groot risico vormt. Onder de huidige omstandigheden is een duurzaam en betaalbaar onderhoud geen punt van zorg, zo blijkt uit een analyse van onze onderhoudsinspanningen op basis van de verzekerde herbouwwaarde.  • Eventuele verkoop panden Het Drentse Landschap zou panden onder stringente randvoorwaarden (bijvoor-

Toekomstige samenwerkingspartners Een brede samenwerking is een absolute voorwaarde voor het succes van een provinciale trust. • Rijk Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed blijven van grote betekenis voor de monumentenzorg, specifiek voor de rijksmonu-

28

menten en de beschermde dorps- en stadsgezichten. Hopelijk wordt de BRIMregeling niet verder uitgekleed en zullen er incidenteel belangrijke bijdragen voor achterstallig onderhoud worden vrijgemaakt. Via de landelijke belangenorganisatie FIM en de twaalf Landschappen blijven we proberen invloed op het rijksbeleid uit te oefenen. Het ligt in de lijn der verwachting dat het rijk taken naar de provincie gaat delegeren in de hoop dat deze zelf ook met middelen voor monumentenzorg zal komen. Het Drentse Landschap streeft naar erkenning als Professionele Organisatie Monumentenzorg. • Provincie De provincie Drenthe is de belangrijkste partner voor Het Drentse Landschap. Tot voor kort konden we met de middelen die we via de provincie ontvingen, veel in aankoop en restauratie investeren. Ook de nieuwe provinciale monumentenlijst is van belang voor

het Drentse erfgoed. Met de opheffing van Drents Plateau is een deel van de kennisinfrastructuur verdwenen. Het is niet duidelijk hoe de provincie de vrijkomende taken opnieuw vorm gaat geven en welke rol Het Drentse Landschap daarbij kan spelen. Voor ons is duidelijk dat Het Drentse Landschap zich niet als projectontwikkelaar wil opstellen en ook niet als loket van de overheid kan fungeren. Onze kracht ligt in het oplossen van probleemsituaties rond aankoop, restauratie en herbestemming van beeldbepalende objecten. Op dit moment overleggen we met de provincie over de toekomstige samenwerking. Gespreksonderwerpen zijn onder andere erfgoededucatie (op dit moment ondergebracht bij K&C Drenthe), monumentenzorg, herbestemming van panden en de mogelijkheden van een provinciale trust. • Gemeenten De samenwerking met de gemeenten is voor alle twaalf Drentse gemeenten verschillend. Incidenteel ondersteunen ze restauratieprojecten of erfgoeduitgaven. Meestal gaat het in de contacten om zaken op het gebied van de ruimtelijke ordening. Het Drentse Landschap wil zich inzetten om met de Drentse gemeenten nauwer samen te werken bij de monumentenzorg. De oprichting van een provinciale trust kan hierbij van belang zijn. Denk bijvoorbeeld aan het feit dat een aantal gemeenten molens en kerktorens in eigendom heeft en dat ze het beheer ervan mogelijk aan de nieuwe trust willen overdragen. Gesprekken hierover zijn gaande.

• Collega-instellingen

Het Drentse Landschap heeft nauwe contacten met collegainstellingen in Drenthe en erbuiten. Denk aan organisaties als Bond Heemschut, Landschapsbeheer Drenthe, Maatschappij van Weldadigheid, Marketing Drenthe, Molenstichting Drenthe, Monumentenwacht Drenthe, Natuur en Milieufederatie Drenthe, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Stichting Dorp en Bedrijf Friesland, Stichting Groninger Kerken, Stichting Industrieel Erfgoed Noord-Nederland en de Drentse woningcorporaties. Ook in de toekomst blijft Het Drentse Landschap inzetten op een goede samenwerking naar haar collega-instellingen. Met die samenwerking willen we resultaten behalen, bijvoorbeeld bij de verwerving, restauratie en herbestemming van monumenten of bij het uitgeven van boeken over ons erfgoed.

Groei organisatie Het Drentse Landschap streeft naar groei, kwantitatief en kwalitatief. Jaarlijks verwerft de stichting doorgaans één of twee nieuwe objecten. We zijn van plan om dit rustige groeitempo te continueren. Samen met de steun van de provincie Drenthe en een aantal fondsen blijft de bijdrage van de Nationale Postcode Loterij van eminent belang. We gaan inzetten op bestendiging en mogelijk groei van deze middelenstroom. Het Drentse Landschap vindt een helder besluitvormingsproces belangrijk om de prioriteiten goed te kunnen afwegen. Zo willen we afspraken met de provincie maken over een lijst ‘Parels van ons Drentse erfgoed’ en de beschikbaarheid van middelen voor aankoop, restauratie en herbestemming.

29

Eerder schreven we al dat Het Drentse Landschap de ambitie heeft om het beheer op zich te nemen van de archeologische objecten die deel uitmaken van het Drentse erfgoed. Groei kan ook het resultaat zijn van concrete organisatorische samenwerking. Mogelijke samenwerkingspartners in dit verband zijn de Monumentenwacht Drenthe, de Maatschappij van Weldadigheid, Stichting Dorp en Bedrijf Friesland en het Project Veenhuizen. Ook een eventueel aanbod om voor derden monumentbeheer uit te voeren verdient de komende tijd onze aandacht. In de ontwikkeling van Het Drentse Landschap in de richting van een provinciale trust mag het belang van deze ontwikkeling voor de werkgelegenheid in Drenthe ‑ direct via projecten van Het Drentse Landschap en indirect via onze bijdrage aan recreatie en toerisme ‑ beslist niet vergeten worden. Het Drentse Landschap ontwikkelt zich tot een provinciale trust. Voorwaarde is dat provincie en gemeenten met het beschikbaar stellen van middelen en deskundigheid een deel van de verantwoordelijkheid blijven dragen. Als provinciale trust kunnen we op een relatief goedkope, efficiënte en sociaal-maatschappelijk verantwoorde manier erfgoed behouden en op deze manier bijdragen aan het ‘product Drenthe’, zoals dat elders graag genoemd wordt. Het Drentse Landschap kan als provinciale trust een groot maatschappelijk rendement genereren. We staan open voor een ontwikkeling in deze richting en zullen ons daar de komende jaren sterk voor gaan maken. Het Drentse Landschap wil zich verder ontwikkelen tot dé belangenbehartiger voor ons Drentse landschap.

Organisatorische veranderingen Stichting Het Drentse Landschap Groter worden is voor Het Drentse Landschap geen doel op zich. Groei moet leiden tot de best mogelijke zorg voor ons erfgoed. Zo maakt groei het aantrekken van meer en meer specialistisch personeel mogelijk en zullen we bijvoorbeeld in staat zijn om naast bouwtechnische kunde ook te investeren in bouwhistorische kennis. Als provinciale trust zullen we onze communicatie met de Drentse samenleving moeten verbeteren via bijvoorbeeld meer publicaties, educatieprojecten en arrangementen.

De medewerkers van de afdeling gebouwen zijn in eerste instantie verantwoordelijk voor het onderhoud van het gebouwenbezit. De coördinator gebouwen geeft leiding aan de afdeling. Naast de coördinator is de bouwkundig medewerker verantwoordelijk voor de vastgoedexploitatie. De coördinator gebouwen vervult de rol van projectleider bij grote restauraties en renovaties en treedt op als uitvoerder bij de andere projecten. Voor haar projecten huurt Het Drentse Landschap steeds gespecialiseerde architecten en aannemers in. De coördinator is voor de externe partijen het directe aanspreekpunt. Te overwegen valt deze functie in de toekomst ‘bouwmeester’ te noemen. Verder werken in de afdeling gebouwen twee timmerlieden die voornamelijk onderhoudsprojecten uitvoeren, incidenteel aangevuld met medewerkers uit de sector Terreinbeheer. Ook worden medewerkers van de werkvoorzieningsschappen en de Reclassering ingeschakeld voor eenvoudige werkzaamheden. Dit gebeurt zowel vanuit sociaal-maatschappelijk perspectief als om de kosten te beheersen. Verder maken we gericht gebruik van vrijwilligers. De afdeling gebouwen vormt een steeds beter functionerend team. Groei in het aantal te beheren gebouwen zal leiden tot meer deskundigheid. Als derden hun gebouwenbeheer aan Het Drentse Landschap zouden overdragen, kan een volgende kwaliteitssprong worden gerealiseerd. Belangrijke aandachtspunten in de richting van verdere professionalisering zijn een meer deskundige belangenbehartiging, een adequaat vastgoedprogramma, een goed uitgevoerd planmatig beheer en een kosteneffectieve exploitatie. De komende jaren zal Het Drentse Landschap een keuze moeten maken over de positie het erfgoed binnen haar organisatie. Nu maakt deze nog onderdeel uit van onze sector beheer. Verdere groei rechtvaardigt mogelijk een meer eigenstandige positie. Uitgangspunt blijft dat het beheer van ons erfgoed zichzelf zonder structurele subsidies moet kunnen bedruipen.

Figuur 5 Organisatieschema Stichting Het

Raad van Toezicht

Drentse Landschap (in ontwikkeling)

Raad van Advies Directeur/bestuurder

Sector beheer natuurgebieden en gebouwen

Aankopen/ ruimtelijke ordening

Beheer natuur­ gebieden

Onderzoek en planning

Beheer gebouwen

Sector bedrijfsvoering

Sector communicatie

De moeite waard…

• Met het Restauratie

Opleidingsproject NoordNederland werken we samen om jonge bouwvakkers zich via onze projecten te laten bekwamen in het restauratievak. Wellicht zouden we in de toekomst samen met het bedrijfsleven en de Monumentenwacht Drenthe een eigen aannemersbedrijf kunnen opzetten om te helpen voorkomen dat belangrijke specialisaties in het restauratievak verdwijnen. Een mooi voorbeeld van zo’n bedrijf is Heritage Scotland. • We kunnen partnerinstellingen helpen om een onderkomen te vinden in onze monumenten. Ook op deze manier kunnen panden duurzaam en functioneel behouden worden. • Met de Knapzakroutes en onze langeafstandswandelingen zijn we in contact gekomen met een voor ons nieuwe doelgroep. We moeten nagaan of we zo’n groep in de toekomst niet méér aan ons kunnen binden. Hetzelfde geldt voor de steeds groeiende groep bezoekers van open dagen van onze monumenten. Ook op hen zouden we wellicht extra kunnen inspelen. • In het kader van de herbestemming van onze projecten kunnen we samenwerking zoeken met werkgeversorganisaties en opleidingen om jonge mensen voor te bereiden op het ondernemerschap. • We gaan onderzoeken hoe we gezien het groeiende bouwvolume het beste met de BTW kunnen omgaan. Ook het onderbrengen van (een deel van) onze gebouwen in bijvoorbeeld een besloten vennootschap verdient nadere overweging. 31

Af en toe moet een organisatie zich de vraag stellen ‘waartoe ze op aarde is’. Op die vraag kan Het Drentse Landschap maar één duidelijk antwoord geven: als organisatie die Drentser is dan de andere organisaties, moeten we ons inzetten voor behoud en beheer van het Drents eigene. Het gaat om ónze natuur, óns landschap en ónze culturele identiteit. Natuur en cultuur zijn in Drenthe niet te scheiden. Dat een oude natuurorganisatie als Het Drentse Landschap zich steeds nadrukkelijker met het Drentse culturele erfgoed is gaan bezighouden, mag dan ook niemand verbazen.

Tenslotte

Al eerder realiseerden we ons dat aan het inrichten van de Ecologische Hoofdstructuur en het verwerven van nieuwe natuurgebieden ooit een einde zal komen. Juist nu is het tijd om het behoud van ons cultureel erfgoed als nieuwe uitdaging op te pakken. We denken dat het concreet inhoud geven van een nieuwe verbrede doelstelling onze organisatie een kans geeft om nieuw elan te ontwikkelen. Met de steun en de hulp van onze achterban gaan we proberen onze doelstellingen meer dan ooit in het centrum van de samenleving uit te dragen: behoud, beheer en ontwikkeling van natuur, landschap en cultureel erfgoed. Het Drentse Landschap zal hiervoor al haar beschikbare middelen inzetten. Daarbij rekenen we op de steun van provincie, gemeenten, collega instellingen en fondsen die zich de afgelopen jaren steeds trouwe partners getoond hebben.

32

Interne publicaties van Het Drentse Landschap over erfgoed en organisatie

Het Drentse Landschap en haar gebouwen, • 

nota, 30 mei 2005 Hunebedden, een wereld te winnen, •  startnotitie Hunebedden Beheergroep, 18 juli 2006 Gebouwenbeleid Stichting Het Drentse Landschap, •  nota, 13 maart 2008 • Cultureel erfgoed en het provinciaal Landschap, discussienota, april 2009 Kansen voor monumentaal erfgoed, •  discussienota voor de Drentse woningcorporaties, oktober 2009 Het Drentse Landschap en cultureel erfgoed, •  gespreksnotitie voor bestuurlijk overleg met de provincie Drenthe, 30 oktober 2009 • Onderzoek Drents Cultureel Erfgoed en erfgoedtaken, gespreksnotitie provincie Drenthe en Het Drentse Landschap, maart 2010  • Verwonderen, verwerven en ver vooruit kijken, essay van Tom Bade naar aanleiding van het 75-jarig bestaan van Stichting Het Drentse Landschap, 2011

34

Bijlage

Overzicht gebouwen, bouwwerken en archeologische objecten Stichting Het Drentse Landschap

35

36

Bijlage 1 Overzicht archeologische objecten Hunebedden Nummer Naam Gemeente D1 Steenbergen Gemeente Noordenveld D2 Westervelde Gemeente Noordenveld D3,D4 Midlaren Gemeente Tynaarlo D9 Annen Gemeente Aa en Hunze D10 Gasteren Gemeente Aa en Hunze D12 Eexteres Gemeente Aa en Hunze D13 Eexter Grafkelder Gemeente Aa en Hunze D14 Eexterhalte Gemeente Aa en Hunze D16 Balloo Gemeente Aa en Hunze D17,D18 Rolde-N, Rolde-Z Gemeente Aa en Hunze D19,D20 Drouwen-W, Drouwen Gemeente Borger-Odoorn D21,D22 Borger Gemeente Borger-Odoorn D23,D24 en D25 Borger Gemeente Borger-Odoorn D27 Borger Gemeente Borger-Odoorn D28,D29 Buinen-N, Buinen-Z Gemeente Borger-Odoorn Cultuurhistorische en oudheidkundige monumenten

Opp. in ha 3,10.63 0,07.87 0,06.80 0,03.99 0,59.15 0,85.60 0,47.10 1,25.50 0,69.47 0,82.59 2,33.90 0,20.20 1,59.80 0,83.47 0,23.85

Naam Gemeente Opp. in ha 1 Spieker Dwingeloo Gemeente Westerveld 0,43.01 2 Hunenkerkhof Gemeente Coevorden 0,27.05 3 SteenkistenheuvelGasselte Gemeente Borger-Odoorn 0,07.80 4 Grolloërholt Gemeente Aa en Hunze 4,64.70 5 Balloërkuil Gemeente Aa en Hunze 0,44.70 6 Tumulibos Rolde Gemeente Aa en Hunze 2,70.22 7 Kleibosch-Tichelwerk Gemeente Noordenveld 2 veenterpen 8 Landgoed Rheebruggen Gemeente Westerveld 1 motteheuvel Grafheuvels 9 Kampsheide 45 grafheuvels Celtic Field 10 Gasterse Duinen 1 grafheuvel 11 Hijkerveld urnenveld bestaande uit 34 elementen Celtic Field 2 grafheuvels 12 Landgoed Hooghalen 18 grafheuvels 13 Landgoed Vossenberg 2 grafheuvels 14 Uffelter Binnenveld 1 grafheuvel 15 Boerenveensche Plassen 1 grafheuvel 16 Tumulibos/Kampsheide 30 grafheuvels 17 Landgoed Vledderhof 2 grafheuvels 18 Bouwersveld/Koelingsveld 6 grafheuvels Schansen Naam Gemeente 19 Zwartendijksche Schans Gemeente Noordenveld 20 Katshaarschans Gemeente Coevorden 21 Emmerschans Gemeente Emmen

37

Opp. In ha 3,55.70 9,35.15 2,44.80

Bijlage 2 Gebouwen Stichting Het Drentse Landschap Naam Boerderij De Veldkamp Boerderij De Meiersplaats (R) Bouwhuis Rheebruggen (R) Bouwhuis Rheebruggen Boerderij De Horst Boerderij De Horst Boerderij De Horst Tuinmanswoning (R) Hoofdkantoor HDL (G) Hoofdkantoor HDL (P) Hoofdkantoor HDL (P) Kantoor (G) NH Kerk (R) Woning Bronnegerveen Rode Schuur Zwarte Schuur Camping De Havixhorst Boerderij De Broekhorst Boerderij De Lindenhorst (R) De Lindenhorst (R) Arbeiderswoning Drieling Woning Drieling Woning Boerderij De Braemscamp Boerderij De Braemscamp Boerderij De Lokkenkamp Tuinmanswoning (R) Tweeling Woning Tweeling woning Tweeling woning De Havixhorst (R) De Havixhorst Schathuis (R) De Havixhorst Koetshuis (R) Boerderij De Lokkerij Lutje Havixhorst Boerderij ‘t Ende (R) Boerderij ’t Ende Boerderij ‘t Ende Het Schultehuus (R) Beheersboerderij Sophia Hoeve Beheersboerderij Sophia Hoeve Uitkijktoren Doldersummerveld Boerderij Huender Hoeve Boerderij Huender Hoeve Boerderij Huender Hoeve Kerk Eext (R) Pomphuis Eexterveen Brugwachterswoning (R) Boerderij Tichelwerk Werkschuur Gasteren De Mulderij (P) De Eendracht (R) Kerk Gieterveen (P)



Adres Rheebruggen 3 Rheebruggen 6 Rheebruggen 8 Rheebruggen 8 Rheebruggen 10 Rheebruggen 10 Rheebruggen 10a Kloosterstraat 3 Kloosterstraat 5 Kloosterstraat 7 Kloosterstraat 9 Kloosterstraat 11 Hoofdweg 186 Gasselterstraat 5 Steigerwijk 88 Steigerwijk 23 Schiphorsterweg 9a Schiphorsterweg 11 Schiphorsterweg 13 Schiphorsterweg 15 Schiphorsterweg 17 Schiphorsterweg 19 Schiphorsterweg 23 Schiphorsterweg 20 Schiphorsterweg 20 Schiphorsterweg 24 Schiphorsterweg 32 Schiphorsterweg 32a Schiphorsterweg 32b Schiphorsterweg 32a/b Schiphorsterweg 34-36 Schiphorsterweg 34-36 Schiphorsterweg 34-36 Schiphorsterweg 28 Schiphorsterweg 28 Stapelerweg 20 Stapelerweg 20 Stapelerweg 20a Brink 7 Huenderweg 2 Huenderweg 2 Boylerstraat 2 Huenderweg 1 Huenderweg 1 Huenderweg 1 Kloosterstraat 2 Elzenmaat Semsstraat 2 Moleneind 4 Oosteinde 5 Broek 62 Broek 64 Broek 2

Plaats Ansen Ansen Ansen Ansen Ansen Ansen Ansen Assen Assen Assen Assen Assen Bovensmilde Bronnegerveen Dalen Dalerpeel De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Schiphorst De Wijk De Wijk De Wijk Diever Doldersum Doldersum Doldersum Doldersum Doldersum Doldersum Eext Eexterveen Eexterveenschekanaal Foxwolde Gasteren Gieterveen Gieterveen Gieterveen

Soort Boerderij Boerderij Boerderij Kapschuur Boerderij Kapschuur Schaapskooi Woonhuis Woonhuis Woonhuis Woonhuis Woonhuis Kerk Woonhuis Schuur Schuur Bedrijfsgebouw Boerderij Boerderij Boerderij Woonhuis Woonhuis Woonhuis Boerderij Kapschuur Boerderij Woonhuis Woonhuis Woonhuis Kapschuur Havezathe Schathuis Koetshuis Boerderij Keuterij Boerderij Open kapschuur Boerderij Woonhuis Boerderij Kapschuur Kijktoren Boerderij Schaapskooi Open kapschuur Kerk Pomphuisje Woonhuis Boerderij Schuur Molenaarswoning Molen Kerk

Naam Landgoed Diependal Vakantiewoning Witte Huisje Schaapskooi Hoogersmilde Schaapskooi Ensink Kapschuur Hijkerveld Bezoekerscentrum Hijkerveld Landgoed Hooghalen Het Hertenhuisje De Scheperij De Scheperij Keuterij de Kiefte Boerderij Eesinge (G) Keuterij Midlaren (R) Keuterij Midlaren (R) Egberts Lent (R) Wilms Boo Wilms Boo Vogelkijkhut Oranje Pomphuis Leemdijk Pomphuis Oranjekanaal Kinderactiviteiten centrum (R) Kinderactiviteiten centrum Toiletten Orvelte Woning Brugstraat Werkplaats/kantoor Orvelte De Drenthehof (R) De Drenthehof (R) De Tingieterij (R) Het Ottenshuus (R) Het Ottenshuus (R) De Pottenbakker De Houtzagerij (R) De Houtzagerij De Smederij (R) Het Tolhuisje (R) Brandweerschuur Orvelte Het Hoolhuus (R) Het Hoolhuus Het Hoolhuus (R) De Börckerhof II (R) De Börckerhof III De Börckerhof I (R) De Bruntingerhof (R) De Bruntingerhof (R) De Flintenhof De Houtsnijder Het Jachthoes (R) De Melkfabriek (R) De Melkfabriek (R) Grafisch Proeflokaal

Adres Oranjekanaal NZ 48 Oranjekanaal NZ 50 Vaartweg Hijkerweg Hijkerweg Hijkerweg Hijkerweg 10 Hijkerweg 12 Hijkerweg 14 Hijkerweg 14 Schrapveen 13 Hoogeveenseweg 27 Schutsweg 40 Schutsweg 40 Hunzeweg 30 Europaweg 76 Europaweg 76 Oranje 60 Leemdijk Oranjekanaal Brugstraat 2 Brugstraat 2 Brugstraat 3 Brugstraat 15 Brugstraat 17 Dorpsstraat 1 Dorpsstraat 1 Dorpsstraat 2 Dorpsstraat 3 Dorpsstraat 3a Dorpsstraat 5 Dorpsstraat 7 Dorpsstraat 7 Dorpsstraat 9 Dorpsstraat 10 Flintenweg Flintenweg 2 Flintenweg 2 Flintenweg 2 Flintenweg 4 Flintenweg 4a Flintenweg 6 Flintenweg 8 Flintenweg 8 Flintenweg 10 Melkwegje 1 Melkwegje 2 Melkwegje 3 Melkwegje 3 Melkwegje 5

39

Plaats Hijken Hijken Hoogersmilde Hooghalen Hooghalen Hooghalen Hooghalen Hooghalen Hooghalen Hooghalen Linde Meppel Midlaren Midlaren Nieuw Annerveen Nieuw Schoonebeek Nieuw Schoonebeek Oranje Oranje Oranje Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte

Plaats Woonhuis Woonhuis Schaapskooi Schaapskooi Kapschuur Hooikiep Boerderij Woonhuis Bedrijfswoning Kapschuur Keuterij Boerderij/Schuur Keuterij Kapschuur Boerderij Woonhuis Vakantiewoning Kijkhut Pomphuisje Pomphuisje Boerderij Kapschuur Schuur Woonhuis Bedrijfsgebouw Boerderij Schaapskooi Boerderij Boerderij Bijschuur Boerderij Boerderij Kapschuur Smederij Tolhuis Brandweerschuur Boerderij Varkensstal Schaapskooi Boerderij Schaapskooi Boerderij Boerderij Bakspieker Schuur Boerderij Boerderij/Voorhuis Melkfabriek Bijschuur Schuur

Naam Gereedschapschuur Orvelte Evenementen Podium Schaapskooi I Schaapskooi II (R) De Schapendrift De Garmingehof (R) Cafe Warmolts (R) Grafisch Centrum (R) De Maalderij Lemferdinge (R) Huis ter Hansouwe (R) Boerderij Kamps (R) – (in aanbouw) Keuterij ’t Haantje Keuterij ’t Haantje Keuterij Ghysselte Boerderij Pol’s Stee (R) Keuterij De Kosterij Het Kleinste Huisje De Amshoff Boerderij De Nije Camp (R) Vervenershuis Valthermond (R) Klein Soestdijk (R) Beheersboerderij De Pieperij (P) Schuur Vledderhof Het Schepershuisje Beheercentrum De Pieterberg De Vossenberg Landhuis De Vossenberg Eveline Hoeve Boerderij Witte Venen Bezoekerscentrum De Blinkerd Boerderij Voorm. Synagoge Zuidlaren (R) Boerderij Rabbinge Boerderij De Holtberg Boerderij De Zwarte Kaat Beh. boerderij De Uilenburcht (P) Beheersboerderij De Uilenburcht Boerderij De Wildenberg Boerderij De Wildenberg

Adres Melkwegje Schapendrift Schapendrift 2 Schapendrift 2 Schapendrift 3 Schoolstraat 1 Schoolstraat 2 Schoolstraat 3 Schoolstraat 6 Lemferdingelaan 2 De Horst 21 Kamps 1 Anholt 10 Anholt 10 Gijsselterweg 11 Dr. Larijweg 124 Dijkhuizen 114 Secteweg 36 Wijsterseweg 154 Anserweg 8 Zuiderdiep 22 Hoofdweg 118 Pieperij 7 Vledderhof 2 Pieterbergweg 24 Pieterbergweg 26 Hamveld 1 Hamveld 3 Hamveld 5 Hamveld 8 Vamweg 7 Kerkweg 2 Zuiderstraat 1 Rabbinge 1 Rabbinge 3 Rabbinge 4 Rabbinge 7 Rabbinge 7 Wildenberg 1 Wildenberg 1

(R) = Rijksmonument (P) = Provinciaal monument (G) = Gemeentelijk monument

40

Plaats Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Orvelte Paterswolde Peize Rolde Ruinen Ruinen Ruinen Ruinerwold Ruinerwold Stuifzand Stuifzand Uffelte Valthermond Veenhuizen Veeningen Vledder Westerbork Westerbork Wijster Wijster Wijster Wijster Wijster Yde Zuidlaren Zuidwolde Zuidwolde Zuidwolde Zuidwolde Zuidwolde Zuidwolde Zuidwolde

Plaats Gereedschapschuur Podium Schaapskooi Schaapskooi Boerderij/Restaurant Boerderij Café / Woning Boerderij Boerderij Schathuis Boerderij Boerderij Boerderij Bijgebouw Boerderij Boerderij Boerderij Keuterij Woonhuis Boerderij Boerderij Bedrijfsgebouw Boerderij Schuur Keuterij Kantoor/werkplaats Woonhuis Landhuis Boerderij Woonhuis Bedrijfsgebouw Boerderij Kerk Boerderij Boerderij Boerderij Boerderij Kapschuur Boerderij Vakantiewoning