sport- en beweegactiviteiten

Onderzoek naar vraag & aanbod van

sport

en

voor

beweegactiviteiten senioren in Zeeland

Colofon Uitgave Het doel van deze uitgave is inzicht te geven in de aansluiting van het aanbod van sport- en beweegactiviteiten voor senioren en de vraag van senioren naar sport- en beweegactiviteiten in Zeeland. Deze uitgave is vooral bedoeld voor lesgevenden en aanbieders in de seniorensport, leden van lokale seniorenraden en Taskforce 50+ groepen, evenals beleidsmakers en bestuurders van de Zeeuwse gemeenten. Speciale dank gaat uit naar alle organisaties en naar de senioren, die hebben meegewerkt aan deze uitgave door hun ervaringen te delen en informatie beschikbaar te stellen.

Redactie Tekst: Tekstadviezen: Eindredactie: Adres:

Marja Noordhoek en Anjali Geensen Marja Reijnders Barbara Meijers SportZeeland Seissingel 100 4334 AC Middelburg Telefoon: 0118 64 07 00 Email: [email protected]

Fotografie SportZeeland A. Geensen Vormgeving en drukwerk SportZeeland Advies en ondersteuning Dennis Boogaard

2

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt dankzij subsidie van de Provincie Zeeland© Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van SportZeeland.

Inhoud Inleiding

4

Hoofdstuk 1 Ontwikkelingen en trends 1.1 Groei doelgroep 1.2 Wie is de 50-plusser? 1.3 Waarom bewegen? 1.4 Beweeggedrag van senioren

5 5 5 6 6

Hoofdstuk 2 Het onderzoek 2.1 Onderzoeksopzet 2.2 Inventarisatie van het sport- en beweegaanbod 2.3 Inventarisatie van de vraag, de behoefte

7 7 7

Hoofdstuk 3 De aanbieders 3.1 Begeleidend kader seniorengroepen 3.2 Het sport- en beweegaanbod voor senioren 3.2.1 Kosten en baten 3.2.2 Soort activiteiten 3.3 Knelpunten ervaren door aanbieders Hoofdstuk 4 De afnemers 4.1 Profiel 4.2 Motieven om wel-niet te sporten 4.3 Locatie van de activiteit 4.4 Informatievoorziening

8 9 9 10 10 11 13 15 15 16 17 19

Hoofdstuk 5 Conclusies en aanbevelingen 5.1 Algemeen 5.2 Het lesgevend kader 5.2.1 Creëren van volledige functies 5.2.2 Bijeenbrengen van potentiële aanbieders en lesgevers 5.3 Waarborgen van kwaliteit en continuïteit 5.3.1 Verhoging van tarief 5.3.2 Samenwerking met commerciële aanbieders 5.4 Kennismaken met het aanbod 5.4.1 Beweegwijzer 5.4.2 Beweeg- en gezondheidsbeurs 5.4.3 Loket of steunpunt sport en bewegen 5.5 Informatiebronnen 5.5.1 Mond-tot-mondreclame 5.5.2 Lokale (advertentie) kranten 5.6 Aanbod voor chronisch zieken 5.6.1 Ontwikkeling chronisch zieken 5.6.2 Informatie, bijscholing en ondersteuning van lesgevend kader 5.7 Accommodaties en openbare ruimte 5.7.1 Multifunctionele ruimten 5.7.2 Openbare ruimte 5.7.3 Toegankelijkheid 5.8 Persoonlijke drempels 5.8.1 Beweegmaatje 5.8.2 Onbekendheid sportieve vaardigheden en gezondheid 5.8.3 Instromen van nieuwe deelnemers

21 21 21 22 22

Nawoord

27

22 22 22 23 23 23 23 24 24 24 24 24 24 25 25 25 25 26 26 26 26

3

Inleiding De bevolkingssamenstelling van Zeeland zal de komende jaren veranderen. De belangrijkste demografische ontwikkelingen zijn een lichte bevolkingskrimp op termijn, de groei van het aantal senioren en de afname van de beroepsbevolking. De provincie Zeeland vindt deze ontwikkeling van groot belang en heeft hierover een brede maatschappelijke dialoog gevoerd onder de naam Nieuw!Zeeland. Op basis van de uitkomsten van deze brede maatschappelijk discussie is het document Op Pad! opgesteld, waarin de visie van Gedeputeerde Staten van Zeeland op de demografische ontwikkelingen is vastgelegd en een aantal nieuwe uitgangspunten voor beleid is geformuleerd. Gezien de groeiende vergrijzing is samenwerking tussen alle aanbieders van belang. Hierbij moet niet alleen gekeken worden naar de beschikbaarheid van voorzieningen maar vooral naar preventie of voorkombeleid.

Het nieuwe provinciale uitgangspunt is, dat gezond gedrag wordt gestimuleerd zowel door stimuleringsprogramma’s als door aanpassing van de fysieke leefomgeving. Gezondheid behelst niet alleen fysieke gezondheid maar ook de geestelijke gezondheid. Zeker bij de groep alleenstaande ouderen komen bijvoorbeeld depressie en eenzaamheid vaker voor. Sport en bewegen en een gezonde en actieve leefstijl kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het voorkomen van gezondheidklachten op zowel fysiek als mentaal gebied. Senioren kunnen hierdoor langer zelfstandig blijven functioneren en participeren in sociale netwerken en maken minder gebruik van zorgvoorzieningen. In dit kader heeft SportZeeland, in opdracht van de Provincie een onderzoek uitgevoerd naar de vraag en het aanbod van beweegactiviteiten voor senioren. In hoeverre sluiten vraag en aanbod op elkaar aan? Waar worden knelpunten ervaren en hoe kunnen die worden opgelost? De aanbevelingen in dit rapport kunnen worden gebruikt door beleidsmakers en bestuurders bij de vormgeving van het aanbod aan sport- en beweegactiviteiten voor senioren in Zeeland. In het rapport wordt een korte beschrijving gegeven over de trends en ontwikkelingen op het gebied van seniorensport. Daarna worden de uitkomsten van het onderzoek onder aanbieders en het onderzoek onder de afnemers (de senioren) gepresenteerd. Op grond van de geconstateerde knelpunten wordt een aantal aanbevelingen gedaan om vraag en aanbod op het terrein van seniorensport beter op elkaar te laten aansluiten.

4

Hoofdstuk 1 Ontwikkelingen en trends 1.1

Groei doelgroep

De groep 50-plussers is een snel groeiende groep. De verwachting is dat er in Nederland in 2035 meer dan 6 miljoen senioren zijn van 50 jaar en ouder en 4 miljoen senioren van 65 jaar en ouder. Op basis van het nieuwste IPB bevolkingsprognosemodel is een prognose voor Zeeland is gemaakt. Hieruit blijkt onder meer dat beroepsbevolking tot 2030 daalt met ongeveer 20%, de groep 60-80 jaar stijgt in dezelfde periode met ongeveer 43%. Na 2030 stijgt de groep 80+ sterk doordat de babyboomgeneratie tot die leeftijdsgroep gaat horen.

De nieuwe generatie senioren (‘babyboomers’) heeft meer specifieke ideeën over zijn of haar beweegactiviteiten. Zo ontstaat er een mix van mensen die in het verleden wel en niet aan sport hebben gedaan. De mensen die geen sportverleden hebben, weten vaak niet wat zij kunnen en wat hen aanspreekt. Voor hen is het moeilijker om een passend aanbod te vinden en te starten met bewegen. Mensen die al sporten of bewegen, of in het verleden actief zijn geweest bij bijvoorbeeld een vereniging, pakken sneller de draad op. Hun (instap)niveau is meestal hoger en hun wensen ten aanzien van het aanbod zijn gerichter.

Dit heeft grote gevolgen voor de maatschappij vooral op het gebied van arbeidsparticipatie en de gezondheidszorg. Sport en bewegen kan een belangrijk middel zijn om gezond oud te worden en om sociaal isolement te voorkomen. Reden voor beleidsmakers en bestuurders om dit thema hoog op de politieke agenda te plaatsen.

1.2

Wie is de 50-plusser?

Er is geen mens gelijk en dat geldt ook voor de 50-plusser. Een ontwikkeling is dat er een grotere diversiteit in 50-plussers ontstaat. Men wordt steeds ouder en het leven dat men leidt, verandert door de jaren heen. Een deel van de 50-plussers werkt nog. Een consequentie van deze groeiende groep ouderen is de toename van het aantal mensen met gezondheidsproblemen. Er zullen meer mensen met een chronische aandoening of een beperking komen en een toename van mensen met gewrichtsproblemen als gevolg van overgewicht. Daarnaast zal het aantal alleenstaanden onder de ouderen stijgen, met als consequentie een toename in mentale problemen, zoals eenzaamheid en depressie.

5

Daarnaast is er de groep mensen met een chronische aandoening en/of beperking. Een groep met weer andere behoeften ten aanzien van het sport- en beweegaanbod. Met deze veranderende diversiteit in niveaus en interesse, veranderen ook de kwaliteitseisen die aan het aanbod en de begeleiding gesteld worden. Ook werken veel senioren nog en zij hebben op een ander moment op de dag en in de week behoefte aan sport- en beweegmogelijkheden.

1.4

1.3

Wanneer het aantal mensen boven de vijftig jaar en ouder exponentieel toeneemt, moet er in toenemende mate aandacht zijn voor voldoende aanbod dat voldoet aan de wensen en behoeften. Deze nieuwe generatie heeft specifieke ideeën over zijn of haar beweegactiviteiten en hiermee veranderen ook de kwaliteitseisen die aan de beweegactiviteiten gesteld worden. Om voldoende aanbod voor deze generatie senioren te waarborgen is op lokaal overheidsniveau een adequate beleidsvoering nodig die in de beweegvraag voorziet.

Waarom bewegen?

Waarom stimulering van bewegen en actieve leefstijl bij ouderen? Behalve leeftijd, geslacht, sociaaleconomische status en burgerlijke staat is ook de gezondheid van invloed op de maatschappelijke participatie van ouderen. Ouderen die een ziekte hebben zijn in maatschappelijk opzicht beduidend minder actief dan ouderen zonder ziekten (RIVM, 2005). Ouderen bewegen minder dan de gemiddelde bevolking. Het percentage personen dat aangeeft geen enkele vorm van lichamelijke activiteit te verrichten, neemt sterk toe na het 65ste levensjaar. Een inactieve leefstijl bij mensen met een aandoening verhoogt niet alleen het risico op overgewicht en langdurige aandoeningen, maar ook het risico op functionele beperkingen en daarmee het verlies op zelfstandigheid. Daartegenover staat dat verantwoord bewegen het verloop van een groot aantal langdurige aandoeningen gunstig kan beïnvloeden en daarmee de zelfstandigheid en de kwaliteit van leven van mensen kan vergroten.

6

Beweeggedrag van senioren

Meer dan de helft (55%) van de Nederlandse senioren is inactief of niet voldoende lichamelijk actief volgens de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (Jansen, 2002). Cijfers uit TNO onderzoek laat zien dat senioren minder bewegen dan de gemiddelde bevolking. Het percentage personen dat aangeeft geen enkele vorm van lichamelijke activiteit te verrichten neemt sterk toe na het 65ste levensjaar.

Daarnaast is het een taak voor de uitvoerende partijen om vraag en aanbod van bewegen met elkaar in evenwicht te laten zijn. Om diverse groepen mensen boven de vijftig jaar tot meer sport en bewegen te stimuleren en om het aanbod van sport en bewegen voor deze doelgroepen af te stemmen op de groeiende vraag zijn er verschillende aanpakken en strategieën ontwikkeld en nog in ontwikkeling. Deze kunnen ingezet worden om de gestelde beleidsdoelen te bereiken.

Hoofdstuk 2 Het onderzoek 2.1

Onderzoeksopzet

Om in te kunnen springen op de ontwikkelingen in Zeeland, is het belangrijk te weten wat de wensen en behoeften van de senioren zijn en of het huidige aanbod voldoende is qua kwantiteit, kwaliteit en diversiteit. Het doel van dit onderzoek is dan ook het zo breed mogelijk in kaart brengen van vraag en aanbod op het gebied van sport en bewegen in Zeeland. Het onderzoek heeft plaatsgevonden onder zowel de aanbieders van sport en beweegactiviteiten voor senioren als onder de afnemers, de senioren zelf. Door vergelijking van beide onderzoeken is in beeld gebracht in hoeverre vraag en aanbod op elkaar aansluiten, welke knelpunten worden ervaren en hoe het aanbod kan worden verbeterd.

2.2 Inventarisatie van het sport- en beweegaanbod Het eerste deel van het onderzoek bestaat uit de inventarisatie van het sport- en beweegaanbod voor 50-plussers in Zeeland. Hiervoor zijn verschillende doelgroepen benaderd.

Er is voor gekozen om het aanbod ‘zo breed mogelijk’ in kaart te brengen. Dus verspreid over de 13 Zeeuws gemeenten en over de diverse aanbieders. Voor het in kaart brengen van sport- en beweegaanbod voor 50-plussers is gebruik gemaakt van vragenlijsten, die door ongeveer 300 respondenten zijn geretourneerd. Een respons van ongeveer 32%. Voor het onderzoek zijn de volgende partijen benaderd: • Lesgevend kader. Een zeer belangrijke schakel in de organisatie van sport- en beweegactiviteiten voor senioren is het begeleidend kader. In de loop der jaren heeft SportZeeland, in samenwerking met het opleidingsinstituut CIOS Goes, een adressenbestand, van 140 personen, aangelegd met lesgevers aan seniorengroepen. • Sportverenigingen met een aanbod uit de top 10 van de meeste beoefende sport- en beweegactiviteiten onder senioren. • Particuliere en commerciële organisaties, zoals fitnesscentra, zwembaden en golfbanen. • Paramedici als fysio- en oefentherapeuten. Zij bieden steeds vaker beweegactiviteiten aan senioren.

7

• Welzijnsorganisaties, ook wel aangeduid als Stichting Welzijn (ouderen). • Woonzorgcentra, die in een eerder gehouden onderzoek door SportZeeland, hebben aangegeven, dat zij beweegactiviteiten aanbieden, die toegankelijk zijn voor mensen van buitenaf. • Activiteiten uit beweegwijzers met sport- en beweegaanbod specifiek voor 50-plussers, zoals de gemeente Borsele, Goes, Hulst, Middelburg, Terneuzen en Vlissingen die hebben.

2.3 Inventarisatie van de vraag, de behoefte Het tweede deel bestaat uit een inventarisatie van de vraag, door middel van een vergelijkend onderzoek naar de vraagzijde. In vijf van de dertien Zeeuwse gemeenten; Borsele, Hulst, Noord-Beveland, Terneuzen en Sluis zijn lokale Taskforces 50-plus opgericht.

De lokale Taskforce 50-plus is een lokale stuurgroep met vertegenwoordigers van de gemeente en SportZeeland aangevuld met mensen van lokale organisaties die zich bezighouden met sport en bewegen 50-plus, zoals de welzijnsorganisatie, seniorenraad, ouderenbond en verenigingen met 50-plus aanbod. De stuurgroep fungeert als een denktank en ondersteunt bij de vormgeving en de uitvoering van het sport- en beweegbeleid voor senioren. De Taskforce start met een onderzoek naar de behoefte van 50-plussers en een inventarisatie van het sport- en beweegaanbod. Aan de hand van de resultaten kunnen gemeenten beleid opstellen of aanpassen en concrete acties uitzetten, zoals het maken van een beweegwijzer met een overzicht aan sporten beweegactiviteiten, het organiseren van beweegdagen en opzetten van een loket of steunpunt Sport en Bewegen. Op deze wijze kunnen vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd. De uitkomsten van de 5 gemeentelijke Taskforce onderzoeken zijn met elkaar vergeleken en de resultaten zijn gebundeld. U vindt ze terug in hoofdstuk 4.

8

Hoofdstuk 3 De aanbieders 3.1

Begeleidend kader seniorengroepen

Een groot deel van de specifiek opgeleide trainers is actief als begeleider. Bijna 80% is begeleider van één of meerdere groepen. Het betreft docenten Meer Bewegen Voor Ouderen (MBVO), GALM of SMALL. Een aantal van deze mensen 28% (fig. 2) geeft aan meer groepen te willen gaan begeleiden. Dit is aanzienlijk meer dan de 7% (fig. 3) die aangeeft juist minder groepen te willen gaan begeleiden. Er is dus een uitbreidingspotentieel aanwezig bij de bestaande begeleiders van seniorengroepen.

Uit figuur 4 blijkt dat 30% van het lesgevend kader binnen 1 tot 5 jaar van plan is te gaan stoppen met lesgeven en nog eens 13% wil dat binnen 5 tot 10 jaar gaan doen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat meer dan 50% van de docenten 55 jaar of ouder is. Voor de docenten van activiteiten als Meer Bewegen voor Ouderen en Volksdansen geldt zelfs dat een groot deel van hen de pensioengerechtigde leeftijd ruimschoots is gepasseerd. Zij zijn vele jaren geleden met gestart met hun activiteiten en zijn min of meer met de groepen die ze begeleiden mee gegroeid. (Bron: bestand lesgevers SportZeeland).

Figuur 1

Figuur 3

Figuur 2

Figuur 4

9

Een andere verklaring voor de motieven om te stoppen als lesgever is de rechtspositie van docenten. Zij werken vaak op freelancebasis of hebben een eigen onderneming. Slechts 19% (fig. 5) van de lesgevenden heeft een dienstverband. Dat heeft consequenties voor de mogelijkheden om financiële verplichtingen aan te gaan en voor de financiële zekerheid van de lesgevenden. Doorgaans betreft het een aanstelling van enkele uren per week, dit vormt geen goede basis om een bestaan van op te bouwen.

Figuur 6

Uit figuur 7 blijkt dat de deelnemersbijdragen zeer laag zijn. Verreweg de meeste deelnemers betalen een bijdrage die niet hoger is dan e 2,- per les.

Figuur 5

Deze bijdrage is aanzienlijk lager dan de contributie die bijvoorbeeld moet worden betaald voor activiteiten in een fitnesscentrum. Wanneer we dit afzetten tegen het gemiddeld aantal deelnemers kun je concluderen dat de activiteit doorgaans niet kostendekkend wordt aangeboden.

3.2 Het sport- en beweegaanbod voor senioren 3.2.1 Kosten/baten Het aantal deelnemers per groep varieert sterk. Ongeveer 75% (fig. 6) van de groepen heeft tussen de 6 en 20 deelnemers. Van belang hierbij is om de kostprijs van de aangeboden actviteiten in beeld te brengen. Het salaris van een docent bedraagt ongeveer e 25,- per uur en de kosten van zaalhuur gemiddeld e 15,- per uur. Om de activiteit tegen kostprijs uit te voeren is het van belang dat de deelnemersbijdrage voldoende is om de kosten te dekken.

10

Figuur 7

3.2.2 Soort activiteiten Tot de top 10 (fig. 8) van aangeboden georganiseerde sportactiviteiten behoren Meer Bewegen Voor Ouderen, GALM, volksdansen, fitness en gymnastiek. Het betreft hier de georganiseerde sport.*

Figuur 9 * Hierbij dient te worden opgemerkt, dat het aandeel van het specifieke op senioren gerichte activiteiten, in deze grafiek relatief hoog is omdat de respons van het lesgevend kader hoog is geweest.

Figuur 8

Het instentiteitsniveau (fig. 10) van het aanbod is vaak licht tot matig intensief. Samen betreft het 78% van de het beweegaanbod. Slechts 22% van het aanbod is zeer intensief.

* Hierbij dient te worden opgemerkt, dat het aandeel van het specifieke op senioren gerichte activiteiten, in deze grafiek relatief hoog is omdat de respons van het lesgevend kader hoog is geweest.

De belangrijkste aanbieders (fig. 9) van sportactiviteiten voor senioren zijn de sportverenigingen (28%), de welzijnsorganisaties (26%) en particuliere instellingen zoals dansscholen en fitnesscentra.*

Figuur 10

11

Figuur 11

Slechts 10% (fig. 11) van het aanbod is specifiek voor mensen met een chronische aandoening of een beperking, 13% van het aanbod is niet specifiek voor deze doelgroep maar een groot deel van de deelnemers heeft een chronische aandoening of een beperking.

Figuur 12

Uit figuur 13 blijkt, dat het grootste deel van het aanbod op doordeweekse dagen plaats vindt. De conclusie is dat vooral voor het werkende deel van de senioren (ongeveer 30%) er geen aanbod is in de avonduren en in het weekend.

Voor driekwart van het aanbod geldt dat het helemaal niet voor de doelgroep geschikt is of dat er slechts een enkeling aan deelneemt. Juist voor deze groep senioren is een goed aanbod, met een deskundige begeleiding van groot belang. Het ontbreken ervan kan een reden zijn om niet deel te nemen aan sport- of beweegactiviteiten. Het grootse deel van het aanbod wordt verzorgd tijdens kantooruren (76%) ( fig. 12). Slechts 24% van het beweegaanbod vindt in de avonduren plaats. Sportaccommodaties worden tijdens de avonduren veelal gebruikt door sportverenigingen voor activiteiten voor de jeugd en sporters in de leeftijd van 20-50 jaar. Een groot deel van de senioren is echter nog werkzaam en juist voor deze groep is aanbod in de avonduren en het weekend wenselijk.

12

Figuur 13

3.3

Knelpunten ervaren door aanbieders

Het merendeel van de aanbieders (71%) geeft aan geen specifieke knelpunten te ervaren, 27% van de aanbieders ervaart wel knelpunten (fig. 14).

Figuur 15

Figuur 14

De werving van deelnemers blijkt een groot knelpunt (fig. 15). Het is moeilijk om informatie over het aanbod bij potentiële deelnemers onder de aandacht te brengen. Daarnaast zijn de beschikbaarheid van het lesgevend kader en de beschikbaarheid van accommodaties de meest genoemde knelpunten.

13

Belangrijkste conclusies aanbieders • Een aanzienlijk deel van het lesgevend kader wil binnen enkele jaren stoppen. • De rechtspositie van het begeleidend kader kan worden verbeterd, men werkt doorgaans op deeltijdbasis voor een beperkt aantal uren. • Het aantal deelnemers per groep is gering. Het is voor de aanbieders lastig om voldoende deelnemers te werven. • De deelnemersbijdragen zijn laag met een gemiddeld bedrag van e 2,-. • Als gevolg van de geringe deelname en de lage deelnemersbijdragen zijn veel van de activiteiten niet kostendekkend. • Wanneer gekeken wordt naar het intensiteitniveau, is het aanbod goed gespreid. Ook is het aanbod divers. • Er is voldoende aanbod in de ochtend- en middaguren. In de avond zijn er minder activiteiten. In de weekeinden is er weinig aanbod. • Er is weinig specifiek aanbod voor chronisch zieken en mensen met een beperking. • Het belangrijkste knelpunt bij de organisatie van activiteiten is het werven van deelnemers. Overige knelpunten zijn het vinden van de juiste accommodatie, de financiële middelen en het begeleidend kader. • Uit het onderzoek komt naar voren dat tennis, fitness, koersbal, tai-chi, yoga en zwemmen de activiteiten zijn die voor senioren het meest worden aangeboden.

14

Hoofdstuk 4 De afnemers 4.1

Profiel

Dé oudere bestaat niet, het gaat om een diverse groep met grote verschillen in leeftijd, opleidingsniveau, inkomen, burgerlijke staat, religieze achtergrond en sportgeschiedenis. Ruim 30% (fig. 16) van de senioren is nog werkzaam en 21% is actief als huisman of huisvrouw. Dat betekent dat het aanbod op de werktijden van deze groep moet worden afgestemd.

Veel mensen geven aan een chronische beperking te hebben (43%). Deze groep senioren heeft behoefte aan een specifiek aanbod, waarbij rekening wordt gehouden met hun aandoening of beperking. De komende jaren zal naar verwachting, als gevolg van de vergrijzing het aantal mensen met een chronische aandoening of een beperking verder toenemen. Het is dus van belang dat sportaanbieders en beleidsmakers dat zij zorgdragen voor een passend aanbod voor deze specifieke groep mensen.

Figuur 16 Figuur 18 Van de ruim 2.500 bevraagde senioren is 20% (fig. 17) alleenstaand en 80% woont samen of is gehuwd. Van de ondervraagde senioren geeft 72% aan te voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. Volgens de NNGB is het wenselijk om tenminste 30 minuten per dag matig tot intensief te bewegen en 2 x per week intensief. Uit landelijk onderzoek blijkt dat van de senioren ongeveer 50-55% voldoet aan de norm. Voor Zeeland is hier geen specifiek onderzoek naar gedaan. Aannemelijk is dat het percentage in Zeeland ongeveer op het landelijk gemiddelde ligt. Dit betekent, dat senioren overschatten in hoeverre zij aan de Nederlandse Norm gezond Bewegen voldoen. Figuur 17

15

Figuur 19

Uit het overzicht (fig. 20) van de 10 meeste beoefende sporten onder senioren blijkt dat fietsen, wandelen, zwemmen en fitness en het populairst zijn. Opvallend is dat het veelal sporten betreft die niet georganiseerd zijn en meestal individueel beoefend worden. Fietsen, wandelen en zwemmen zijn bovendien sporten die om specifieke voorzieningen vragen. De inrichting van de publieke ruimte met voldoende mogelijkheden voor sport en recreatie is een belangrijk aandachtspunt voor met name gemeenten en provincie die hier een wettelijke taak in hebben.

Figuur 20

16

4.2

Motieven om wel-niet te sporten

In tegenstelling tot jongeren sporten senioren doorgaans niet om er beter uit te zien of om af te slanken. Gezondheid, plezier en sociaal contact zijn de belangrijkste redenen (fig. 21) voor senioren om te bewegen. Waarbij gezondheid met 69% bovenaan staat.

Figuur 21

Opvallend is echter dat gezondheid ook bovenaan staat in het rijtje (fig. 22) van redenen om niet te gaan sporten (41%). Uit de door de respondenten gegeven toelichtingen blijkt dat met name senioren met een chronische aandoening of beperking grote drempels ervaren om te gaan sporten. Zij willen er zeker van zijn dat het aanbod aansluit bij hun mogelijkheden, dat er goede vakkundige begeleiding is en dat de accommodatie is aangepast en op een veilige wijze bereikbaar is.

Figuur 23

Senioren sporten het liefst in hun directe woonomgeving. Zij zijn bereid een korte tijd te reizen om de voorziening te bereiken. Uit de toelichtingen die respondenten hebben gegeven en uit landelijk onderzoek (TNO/Mullier) blijkt dat een maximale reistijd van 15 minuten acceptabel is (fig. 24).

Figuur 22

4.3

Locatie van de activiteit

De meeste senioren (69%) sporten niet georganiseerd. Dit sluit aan bij de top tien van meest beoefende sporten. Hieruit blijkt dat sporten als fietsen, zwemmen, wandelen het meest worden beoefend onder senioren. Ook het sterke aandeel van de fitnessscholen zien we terug. Nog ongeveer een vijfde van de senioren is actief binnen sportvereniging.

Figuur 24

17

Degenen die buiten hun gemeente sporten doen dit omdat ze samen met anderen activiteiten ondernemen, er elders betere voorzieningen zijn, hun sport niet in de gemeente wordt aangeboden of ze werkzaam zijn in de plaats waar ze sporten (fig. 25).

Senioren is gevraagd aan welke voorzieningen zij behoefte hebben. Het blijkt dat senioren het meest behoefte aan bos en park hebben (samen 40%) (fig. 26) en aan een zwembad en fitnesscentrum. Dit sluit aan op de meest beoefende sporten door senioren. Inrichting van de publieke ruimte is derhalve een belangrijk beleidsthema voor lokale bestuurders en beleidsmakers.

Figuur 25

Figuur 26

18

4.4

Informatievoorziening

Het hebben van een goed en divers aanbod is van belang. Maar als de informatie over het aanbod niet op de juiste wijze wordt verspreid kan deze aan de doelgroep voorbijgaan. Uit figuur 27 blijkt, dat een groot deel van de senioren matig tot slecht op de hoogte is van het sport- en beweegaanbod voor senioren (66%). Ongeveer 18% geeft aan redelijk op de hoogte te zijn en slechts 9% van de senioren is goed op de hoogte.

Figuur 28

Figuur 27

Van de bevraagde senioren heeft 45% behoefte aan meer informatie. Zij willen vooral informatie over locaties, prijzen, tijden, begeleding en toegankelijkheid (fig. 28).

De wijze waarop informatie wordt verstrekt en de infomatiekanalen, die worden gekozen zijn van belang. Gemeenten beschikken doorgaans over een website en de meeste gemeenten brengen jaarlijks een gemeentegids uit. In de gemeentegids staan weliswaar adresgegevens van sport- en beweegaanbieders, maar informatie over tijden en prijzen ontbreekt. Het blijkt dat senioren vooral gebruik maken van traditionele informatiedragers, zoals mond-tot-mondreclame en huis-aan-huisbladen. Het gebruik van internet als informatiebron over dit onderwerp is met 8% gering te noemen (fig. 29).

Figuur 29

19

Belangrijkste conclusies afnemers • De meest beoefende sporten onder senioren zijn fietsen, wandelen, zwemmen en fitness. • De belangrijkste redenen om te gaan sporten zijn gezondheid/fitheid en plezier enontspanning. • Senioren sporten vooral niet georganiseerd. Dit komt overeen met de meest beoefende sporten onder senioren. Fietsen, wandelen, zwemmen en fitness worden vaak niet georganiseerd gedaan. • Er is veel behoefte aan openbare ruimte, geschikt voor wandelen en fietsen. Een bosrijke omgeving heeft duidelijk de voorkeur van de senioren. • Een groot gedeelte, ongeveer 30% van de senioren werkt nog. • Senioren sporten het liefst dichtbij huis. Een reis van 15 minuten om te gaan sporten is geen probleem. • Er is veel vraag naar een sport- en beweegaanbod voor chronisch zieken/mensen met een beperking, maar het aanbod is onvoldoende • Senioren hebben weinig kennis van het aanbod en willen meer informatie over prijzen, tijden, locaties, accommodaties en begeleiding. • De informatie over het aanbod komt voornamelijk via: mond-tot-mondreclame, kranten, folders en boekjes.

20

Hoofdstuk 5 Conclusies en aanbevelingen 5.1

Algemeen

In hoofdstuk 3 zijn de uitkomsten van het onderzoek onder de aanbieders van sport- en beweegactviteiten voor senioren beschreven. In hoofdstuk 4 zijn de resultaten van het onderzoek onder de afnemers, de senioren, beschreven. Beide hoofdstukken zijn afgesloten met een overzicht van de belangrijkste conclusies die op grond van de onderzoeken kunnen worden getrokken. In dit hoofdstuk worden conclusies van beide onderzoeken met elkaar in verband gebracht en wordt een aantal aanbevelingen gedaan ten aanzien van het lesgevend kader, de kwaliteit en continuïteit van het aanbod, de informatieverstrekking, de specifieke motieven van senioren, de inrichting van de ruimte, persoonlijke drempels die senioren ervaren en informatiebronnen. De aanbevelingen zijn er op gericht om vraag en aanbod van senioren activiteiten beter op elkaar aan te sluiten en knelpunten weg te nemen. Ze kunnen door beleidsmakers en bestuurders worden gebruikt als richtlijn bij de vormgeving van het sport- en beweegbeleid voor senioren.

5.2

Het lesgevend kader

Een belangrijk knelpunt met betrekking tot de continuïteit van het sport- en beweegaanbod voor senioren heeft betrekking op het kader. Het begeleidend kader werkt doorgaans op deeltijdbasis voor een beperkt aantal uren. Ruim de helft werkt op freelance basis (54%). Slechts 19% heeft een vast dienstverband. Het docentenkorps is vergrijsd. De huidige beweegdocenten draaien al een tijd mee en een derde geeft dan ook aan binnen 1 en 5 jaar te willen stoppen. 13% ziet zich langer dan 5 jaar voor de groep staan en 21% weet nog niet hoelang ze hiermee doorgaat. Een gedeelte van het begeleidend kader geeft aan meer groepen te willen begeleiden. Dit betekent dat ze meer uren willen werken. Deze uren willen ze uiteraard graag zo dicht mogelijk bij huis en gekoppeld aan de andere lessen. Een aantal beweegdocenten geeft aan zich onzeker te voelen door het ontbreken van een contract en zegt in vast dienstverband te willen werken.

21

5.2.1 Creëren van volledige functies Aantrekkelijk maken van het vak als lesgever voor senioren kan door een bundeling van uren en het bieden van contracten met goede secundaire arbeidsvoorwaarden. Een andere mogelijkheid is docenten die (meer) les willen geven in contact brengen met aanbieders. Om een bundeling van uren te bewerkstelligen en zo volledige functies te creëren, is het noodzakelijk dat vooral de Stichtingen Welzijn Ouderen samen gaan werken. Ook komt uit het onderzoek naar voren dat er potentiële aanbieders zijn of aanbieders die meer activiteiten wil gaan organiseren. Door dit centraal te regelen kunnen hieruit meer uren voor het begeleidend kader ontstaan. 5.2.2 Bijeenbrengen van potentiële aanbieders en lesgevers Een tweede advies is om het gedeelte van het begeleidend kader dat meer uren ambieert, samen te brengen met potentiële aanbieders. Het aanbod van sport- en bewegingsactiviteiten voor senioren kan op deze manier ook vergroot en verbeterd worden.

5.3 Waarborgen van kwaliteit en continuïteit Het blijkt dat het voor aanbieders lastig is om voldoende deelnemers te werven. De deelnemersbijdragen zijn, afgezien van de prijzen bij de commerciële instellingen, laag. Er zijn 145 groepen gemeld met wekelijks een totaal van 2311 deelnemers. Gemiddeld zijn er 16 deelnemers per groep. De deelnemersbijdrage varieert van e 1,- en e 7,- per keer, met een gemiddelde van e 2,- per les. Als gevolg van de geringe deelname en de lage deelnemersbijdragen zijn veel van de activiteiten niet kostendekkend. Dit heeft grote gevolgen voor de kwaliteit en continuïteit van de activiteiten. Als deze activiteit kostendekkend moet worden, dan moet óf de prijs per les óf het aantal deelnemers omhoog, of de activiteit moet anders worden georganiseerd. 5.3.1 Verhoging van tarief Een eerste advies om de kwaliteit en continuïteit van de activiteiten en de begeleiding te waarborgen is om de deelnemersbijdragen te verhogen. Voor degene die dit niet kunnen opbrengen moet duidelijk worden aangegeven hoe en waar men financiële ondersteuning kan krijgen. 5.3.2 Samenwerking met commerciële aanbieders Een tweede advies is om meer gebruik te maken van de mogelijkheden op het gebied van sport- en bewegingsactiviteiten voor senioren bij commerciële aanbieders op het gebied van fitness, dans en ontspanning binnen de gemeente. Fitnesscentra beschikken vaak over een eigen ruimte, kwalitatief goed geschoolde medewerkers en een divers aanbod. Het voordeel van fitnesscentra is dat er een goede combinatie mogelijk is tussen sport, bewegen, ontspanning en gezelligheid. Daarnaast zijn de openingstijden van de fitnesscentra gunstig voor werkenden omdat ze ’s avonds en in het weekend geopend zijn.

22

5.4 Overzicht en kennismaken met het aanbod Uit het onderzoek naar de aanbodzijde komt naar voren dat de werving van deelnemers een knelpunt is bij de organisatie van sport- en beweegactiviteiten voor ouderen, met gevolgen voor de kwaliteit en continuïteit. Het blijkt dat senioren wel willen gaan sporten en bewegen, maar niet goed op de hoogte zijn van het aanbod. Zij willen vooral meer informatie over wat er aan aabod is en meer specifiek over prijzen, tijden, locaties, accommodaties en begeleiding. Gebleken is dat de Zeeuwse gemeenten het aanbod vaak ook niet compleet in beeld hebben en niet alle mogelijke aanbieders worden betrokken bij het sporten beweegbeleid. Het eerste advies is om het aanbod per gemeente zo compleet en overzichtelijk mogelijk in kaart te brengen en dit kenbaar te maken aan de senioren. De gegevens die uit dit onderzoek zijn voortgevloeid, kunnen hiervoor worden gebruikt.

5.4.2 Beweeg- en gezondheidsbeurs Kennis maken met het sport- en beweegaanbod en een moment waarop senioren inzicht krijgen in de stand van zaken ten aanzien van de gezondheid en de sportieve vaardigheden, kan door middel van een ontmoetingsplaats als een beweeg- en gezondheidsbeurs. Persoonlijk contact met aanbieders en deelnemers, fitheids- en gezondheidstesten en demonstraties kunnen een goed beeld geven van de mogelijkheden. Ludieke activiteiten en aanbiedingen kunnen potentiële deelnemers over de streep trekken. 5.4.3 Loket of steunpunt sport en bewegen Het is wenselijk dat iedere gemeente een loket of steunpunt heeft met een contactpersoon, die alles van het aanbod weet en waarbij zowel senioren als aanbieders altijd terecht kunnen met vragen en opmerkingen over sport en bewegen. Belangrijk is om duidelijk onder de aandacht te (blijven) brengen wie deze persoon is en hoe deze te bereiken is. Een actieve houding en affiniteit met de doelgroep zijn noodzakelijk.

5.4.1 Beweegwijzer Een goed overzicht van het aanbod is een groot voordeel voor zowel de gemeente, de aanbieders als de senioren. Alle sport- en beweegactiviteiten voor senioren kunnen gebundeld worden in een ‘Beweegwijzer voor 50-plussers’. Hierin kunnen per activiteit diverse aspecten worden vermeld zoals locatie, prijs, intensiteit en toegankelijkheid. De senioren krijgen meer inzicht in het aanbod en weten hierdoor waar ze terecht kunnen voor sport- en beweegactiviteiten.

23

5.5 Informatiebronnen

5.6

Een belangrijke constatering is dat aanbieders en de gemeenten zich de komende jaren moeten focussen op de juiste informatiebronnen. Het aanbod moet via de juiste middelen worden gecommuniceerd. Uit de vergelijking van de Taskforce-onderzoeken is gebleken, dat mond-tot-mondreclame, kranten en folders de juiste middelen zijn om senioren te bereiken. Belangrijk aandachtspunt hierbij is, om diversiteit aan te brengen in de toon van communiceren en communicatiemiddelen.

Ruim de helft van het aanbod heeft deelnemers met een chronische aandoening of beperking (53%). Slechts 16% van de groepen bestaat uit een groot aantal mensen met een aandoening of beperking. Maar een klein deel van de groepen is specifiek voor deze doelgroep, met aangepast lesaanbod (5%). Ruim een kwart van het aanbod is qua intensiteitniveau en soort aanbod niet geschikt voor mensen met een chronische aandoening of beperking.

5.5.1 Mond-tot-mondreclame Een adviseur die bijvoorbeeld wijk- en woonzorgcentra, ontmoetingscentra en bijeenkomsten voor senioren bezoekt, kan het sport- en beweegaanbod in de omgeving toelichten en adviezen geven. Dit kan de contactpersoon van het lokale steunpunt zijn. Deze adviseurs zullen moeten benadrukken, dat het belangrijk is om deze informatie te delen met andere senioren om zo nog meer mond-tot-mondreclame op gang te brengen. Deelnemers aan sport- en beweegactiviteiten kunnen gestimuleerd worden door hen te belonen, wanneer ze een nieuwe deelnemer of nieuw lid meenemen. De beloning kan bijvoorbeeld een korting op de deelnemerbijdrage of een nieuw sporttenue zijn. 5.5.2 Lokale (advertentie) kranten Een andere aanbeveling is dat belangrijke informatie over sport- en bewegingsactiviteiten voor senioren duidelijk in de lokale kranten vermeld worden. Ook het aanbod in huis-aan-huisfolder kenbaar maken, is een effectieve manier. Een aantal gemeenten heeft in regionale advertentiekrant een vaste pagina met de ‘laatste nieuwtjes’ over sport, bewegen en gezondheid.

24

Aanbod voor chronisch zieken

Er is te weinig specifieke aanbod voor mensen met een chronische aandoening en/of mensen met een beperking. Gezien de snelle ontwikkeling ten aanzien van de vergrijzing, zullen er op korte termijn veel meer mensen met een chronisch ziekte en een beperking zijn. 5.6.1 Attenderen ontwikkeling chronisch zieken Een advies is om (potentiële) aanbieders van sporten beweegactiviteiten voor senioren te wijzen op het huidige gebrek aan een dergelijk aanbod en de verwachtingen op termijn. Een stimulerend middel kan ‘belonen’ zijn. Een verbetering van de accommodatie kan bijvoorbeeld een beloning zijn, wanneer er sporten beweegactiviteiten gericht op chronisch zieken en mensen met een beperking georganiseerd worden. 5.6.2 Informatie, bijscholing en ondersteuning van lesgevend kader Het sportaanbod moet aansluiten bij de mogelijkheden van de deelnemers. Het informeren, scholen en ondersteunen van lesgevend kader, zodat zij adequaat met deze doelgroep om kunnen gaan en meer kunnen worden ingezet, is een goed middel hiertoe.

5.7 Accommodaties en openbare ruimte Met betrekking tot het vinden van de juiste en beschikbare accommodaties wordt herhaaldelijk aangegeven dat dit een probleem is. Overdag en ’s avonds zijn er weinig mogelijkheden om seniorenactiviteiten aan te (gaan) bieden, aangezien overdag de scholen veelal gebruik maken van gymzalen en ’s avonds de verenigingen. Een grote groep senioren wenst een grotere toegankelijkheid van accommodaties. Bij een gebrek aan geschikte accommodaties is het belangrijk dat gemeenten en beheerders van accommodaties elkaar informeren over de wensen, behoeften en knelpunten. Zij kunnen er voor zorgen dat knelpunten zoveel mogelijk worden aangepakt. 5.7.1 Multifunctionele ruimten Dit kan door nieuwe accommodaties te creëren of op een creatieve manier naar bestaande accommodaties te kijken. Ook het bekijken en aanpassen van bestaande accommodaties met betrekking tot toegankelijk is veelvuldig aangegeven.

5.7.2 Openbare ruimte Senioren geven aan dat er meer behoefte is aan goed ingerichte en onderhouden openbare ruimten om te fietsen en te wandelen, de meest voorkomende activiteiten onder de senioren. Veel senioren geven aan veilige en gemarkeerde wandel- en fietspaden te willen met oplaadpunten voor elektrische fietsen en voldoende bankjes en rustmogelijkheden. Aantrekkelijke natuur, zoals een bosachtige omgeving, is gewenst. 5.7.3 Toegankelijkheid Parkeren bij de ingang, goed aangelegde trottoirs en weinig tot geen drempels waar men over kan struikelen, worden door senioren genoemd. Verder worden toegankelijke omkleedruimten en toiletruimten en goede verlichting in en rond de accommodatie genoemd.

Het is aan te bevelen een actueel overzicht op te stellen met alle (mogelijke) ruimten die geschikt zijn voor sport- en bewegingsruimten, of die als startpunt voor sport- en beweegactiviteiten gebruikt kunnen worden. Hierbij kan zeker ook aan dorpshuizen en woonzorgcentra worden gedacht.

25

5.8

Persoonlijke drempels

Het blijkt dat senioren drempels ervaren bij het beginnen met sporten en bewegen. Het is belangrijk om deze drempels weg te nemen. Senioren willen vaak niet alleen gaan sporten. Aangezien het aantal alleenstaanden zal stijgen is dit een groter wordend probleem en aandachtspunt. 5.8.1 Beweegmaatje Een oplossing is om te werken met een ‘beweegmaatje’. Alleenstaande senioren en senioren met een beperking kunnen een beweegmaatje krijgen die bij hen past en waarmee ze samen kunnen gaan sporten. Dit kan bijvoorbeeld georganiseerd worden door de lokale welzijnsorganisatie. Een digitaal centraal punt waar senioren die hier interesse in hebben zich op kunnen geven, bestaat al. De senioren dienen dan een aantal persoonlijke gegevens in te vullen, waardoor het centrale punt ‘matches’ kan maken en de potentiële beweegmaatjes met elkaar in contact kan brengen. Op deze manier worden zowel het sociale leven als de gezondheid van de senioren positief beïnvloed. 5.8.2 Onbekendheid sportieve vaardigheden en gezondheid Veel senioren weten niet wat zij kunnen, wat hun sportieve vaardigheden zijn en of hun gezondheid het toelaat te gaan sporten en bewegen. Daarnaast denken senioren met een chronische aandoening of beperking vaak dat ze niet in staat zijn om te sporten en bewegen en onderschatten ze de mogelijkheden. Fittesten en gezondheidstesten kunnen inzicht geven in de gezondheidssituatie en de sportieve mogelijkheden en kunnen de aandachtspunten voor begeleidend kader opleveren.

26

5.8.3 Instromen van nieuwe deelnemers Het instromen van nieuwe deelnemers die (lang) niet sportief vaardig zijn, vraagt zowel van de groep als van het begeleidend kader aanpassingen. Er wordt vaak gezegd dat nieuwe mensen ‘altijd welkom’ zijn, echter in de praktijk blijkt dat de nieuweling afhaakt omdat hij/ zij niet in de groep wordt opgenomen of het tempo niet bij kan houden. Het is een aanbeveling voor aanbieders hier goed naar te kijken en na te gaan wanneer nieuwe deelnemers in kunnen stromen en hoe zij worden opgevangen en begeleid.

Nawoord Zeeland vergrijst in een hoog tempo. Dit heeft grote consequenties voor de samenstelling van de Zeeuwse bevolking. Met de toename van het aantal senioren zal ook het gebruik van zorgvoorzieningen toenemen. Het aantal mensen met een chronische aandoening of een beperking zal immers groeien. Politici en beleidsmakers in Zeeland worden zich steeds meer bewust van de noodzaak om specifiek voor senioren beleid te formuleren dat er op gericht is om sport- en beweegdeelname te bevorderen. Door te investeren in gezonde en actieve senioren kan het beroep dat op zorg moeten worden gedaan worden verminderd. Gezond oud worden, ‘healthy aging’, betaalt zich terug. Niet alleen wordt er minder gebruik

gemaakt van voorzieningen, senioren die gezond en actief zijn nemen langer deel aan het maatschappelijk leven. Ze zijn actief als vrijwilliger en komen niet in een sociaal isolement terecht. Met dit onderzoek naar het sport- en beweegaanbod voor senioren en de vragen die bij de doelgroep leven wordt een handvat geboden voor het maken van beleidskeuzes. De aanbevelingen die in het rapport zijn opgenomen kunnen bijdragen aan een beter aanbod voor senioren op het terrein van sport- en bewegen. Senioren is een groep die de komende jaren in belangrijke mate het straatbeeld van Zeeland zal gaan bepalen. Zij vragen om een openbare ruimte die uitnodigt om actief bezig te zijn en een goed inzicht in het sport- en beweegaanbod.

27

Voor meer informatie over bewegen voor senioren kunt u contact opnemen met:

Seissingel 100 4334 AC Middelburg Telefoon: 0118 64 07 00 Email: [email protected] Website: www.sportzeeland.nl