Sociale differentiatie in middeleeuwse en postmiddeleeuwse

Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Sociale differentiatie in middeleeuwse en postmiddeleeuwse graven Met behulp van fysisch-antropologisch onderzoek

Gaëlle Rochtus Promotor: Prof. Wim De Clercq Eindverhandeling ingediend voor het behalen van de graad ‘Master in de Archeologie’, academiejaar 2014-2015

Dankwoord Met dank aan de volgende persoon die dit onderzoek mede mogelijk maakten: Mijn promotor Prof. Wim De Clercq, Fysisch-antropologe Marit Van Cant, voor de vele informatie die zij me verschafte over rurale sites in Vlaanderen, Gerda Vercammen, voor de vele vragen die ik haar stelde tijdens bezoeken aan de Archeologische Dienst van Antwerpen, mijn ouders voor de onvoorwaardelijke steun die zij altijd geven, Stefan Van Bossuyt, voor de hulp bij het aanmaken van gestructureerde Excel-bestanden.

“The provision of a final resting place for someone’s mortal remains is generally a carefully thought through procedure which may have taken days, months or even years to plan and execute. Burial is thus a deeply significant act, imbued with meaning.” M.Parker Pearson.

1

Kernwoorden Physical-anthropological research, graveyard, social differentiation, human remains, funerary archaeology. L’archéologie funéraire, recherche l’ anthropologique physique, cimetière, différenciation sociale, Abstract Based upon the burial rites we deduce from burials, it might be possible to establish a framework of the social context. In burials, the dead will be presented as if their lives had been like. Human bones provide information about gender, the age at death, what kind of diseases people had, how large a human population was, genetic lineage, the diet of a population and all kinds of other malicious ‘embellishments’ that were made to the body. In Flanders only 1% of all archaeological processes that are discussed in published interpretations act over social differentiations. It is a challenge to investigate the funerary rites of different populations more profound, especially the population of the lower social classes. The knowledge we’ll gain will enable us to fill up the gaps and will provide an answer to these archaeological issues. The main objective of this treatise is to veryify wheter social differentiation is visible on the human remains in burials. The treatise will also examine the accuracy of some statements that are made by several authors. It is regularly said that at the north side of a church was a place reserved for criminals and unbaptized children. It will be examined wheter physical anthropological research can provide additional information on archaeological research.

2

Résumé A base des rites de sépultures il est possible d’établir un cadre de contexte social. Dans les sépultures les morts se présentent comme si leur via avaient été. Des ossements fournissent des informations sur le sexe, l’âge moyen d’une population, les maladies que les gens d’une population avait, la lignée génétique, le régime qu’une population a suivi et toutes sortes d’autres ‘décorations’ malveillants qui ont été faites sur le corps. En Flandre seulement 1% de tous les processus archéologiques qui sont abordés dans interprétations publiées agit de différenciations sociales. Il est un défi pour approfondir l'étude des rites funéraires des différentes populations, en particulier avec la population d'une des préoccupations de classe sociale inférieure. Avec la connaissance que’on acquis, on peut remplir les lacunes et formuler des réponses à des questions archéologiques. Le principal objectif de ce traité est de vérifier si la différenciation sociale dans les fosses peut être vu sur les résidus humains. Il examinera aussi si certaines déclarations qui sont faites par les auteurs sont précis. La cimetière au nord de l’église est souvent considerée pour enterré les criminels et les enfants non baptisés. Le traité va aussi vérifiér si la recherche anthropologique physique peut fournir des informations supplémentaires sur la recherche archéologique.

3

1.

Inleiding ........................................................................................................................................... 6 1.1

Inleiding ................................................................................................................................... 6

1.2

Doelstelling van het onderzoek en gehanteerde methodiek .................................................. 7

2.

Historiek van lijkenbezorging vanaf de middeleeuwen .................................................................. 9

3.

Types begraafplaatsen .................................................................................................................. 11 3.1

Kerken en kloosters ............................................................................................................... 11

3.2

Kerkhoven.............................................................................................................................. 14

3.3

Hospitalen.............................................................................................................................. 16

3.4

Epidemiebegraafplaatsen...................................................................................................... 16

3.5

Begraven van maatschappelijk uitgesloten groepen ............................................................ 17

4.

Lijken ............................................................................................................................................. 21 4.1

Lijkbehandeling...................................................................................................................... 21

4.2

Decompositie van een lijk ..................................................................................................... 21

5.

Fysisch-antropologisch onderzoek in Vlaanderen en daarbuiten ................................................. 22

6.

Beschrijving van de onderzochte sites .......................................................................................... 26

7.

Graforiëntatie ................................................................................................................................ 41

8.

Kisten ............................................................................................................................................. 46

9.

Grafgiften ...................................................................................................................................... 50

10.

Kindergraven ............................................................................................................................. 55

11.

Organisch materiaal .................................................................................................................. 58

12.

Fysisch-antropologisch onderzoek in de praktijk ...................................................................... 60

13. De reconstructie van een lokale populatie aan de hand van een fysisch-antropologische gegevens ................................................................................................................................................ 62 a.

Geslachtsbepaling ..................................................................................................................... 63

b.

Leeftijdsbepaling ....................................................................................................................... 65

c.

Lichaamslengte .......................................................................................................................... 67

d.

Deficiëntieziekten ...................................................................................................................... 70

e.

Degeneratieve aandoeningen ................................................................................................... 73

f.

Infectieziekten ........................................................................................................................... 78

g.

Tandaandoeningen .................................................................................................................... 81

14.

Besluit ........................................................................................................................................ 85

15.

Bijlagen ...................................................................................................................................... 89

16.

Bibliografie............................................................................................................................... 100

16.1 Internetbronnen ..................................................................................................................... 105

4

16.2 Afbeeldingen ........................................................................................................................... 107 Grafieken ......................................................................................................................................... 108 Tabellen ........................................................................................................................................... 108

5

1. Inleiding 1.1 Inleiding

Beenderen zijn het testament, de stille getuigen van het leven dat de persoon tot wie ze behoorden leidde. Ze geven informatie over het leven van de doden, en soms vertellen ze ook meer over hun dood. Uit begravingen kunnen we rituelen afleiden, aan de hand van deze rituelen is het mogelijk een kader op te stellen van de sociale context. In de graven wordt de dode gepresenteerd zoals zijn leven er had uitgezien. De paradox is dat beenderen, weefsel, huid en haren niet zozeer informatie geven over de dood van de persoon zelf, maar eerder over het leven van deze persoon (Pearson 2012, 3). Beenderen geven informatie over het geslacht, hoelang personen leefden, welke ziekten mensen hadden, hoe groot een populatie was, genetische afstamming, het dieet dat mensen volgden en nog allerlei andere moedwillige ‘versieringen’ die aan het lichaam aangebracht werden zoals tatoeages In Vlaanderen handelt slechts 1% van alle archeologische processen die aan bod komen in gepubliceerde interpretaties over sociale differentiaties. (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 6). Het is een uitdaging verder onderzoek te verrichten naar de begrafenisriten van verschillende populaties, zeker wat de bevolkingsgroep uit een lagere sociale klasse betreft. Deze kennis die we zo verwerven, zal ons in staat stellen om deze hiaten op te vullen en een antwoord te bieden op archeologische vraagstukken. Archeologen hebben slechts een klein percentage graven gevonden als we kijken naar de bevolkingscijfers van het verleden. Aan de hand van de begravingen kunnen we een groot aantal gegevens afleiden, zo kunnen de vorm en diepte van het graf bepaald zijn door de sociale status of het geslacht van de begraven persoon. (Pearson 2012, 5). Ook de oriëntatie van de begravingen geeft informatie over de status van de persoon, dit gegeven staat vaak in verband met het religieuze aspect van de samenleving. Zo zijn christelijke begravingen vaak west-oost georiënteerd, met het hoofd naar het westen (Luning, van der Sanden 2010, 115). Vele graven wijken af van deze oriëntatie, wat willen deze graven vertellen?

6

1.2 Doelstelling van het onderzoek en gehanteerde methodiek

Volgens de literatuur (Daniell 1997, 95) bepaalde de sociale klasse, waartoe een overledene behoorde tijdens de middeleeuwen, de locatie van het graf op een begraafplaats. De historische bronnen vermelden ook vaak dat enkel de rijkere klasse begraven werd in kerken en op monastieke sites, terwijl de middenklasse en armen op een kerkhof rondom de kerk werden begraven. Aan de noordkant van een kerk, een donkere en koude plek waar demonen huisden, zouden voornamelijk criminelen en ongedoopte kinderen begraven liggen (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 71-72; Spruit 1986, 19). Het was ondenkbaar dat ongedoopte kinderen een plaats zouden krijgen op een gewijde begraafplaats. Vaak werden deze kinderen begraven aan de noordzijde van het kerkgebouw (Daniell 1997, 125). Niet enkel de noordkant werd gebruikt om kinderen te begraven, er is ook sprake van een limbus infantium. Deze limbus infantium was gelegen aan de rand van het kerkhof, de limbus infantium was een plek om kinderen te begraven (Portegies 1999, 177-181). Gedoopte kinderen kregen uiteraard wel een plek op het kerkhof, deze plek was gelegen in de westelijke zone van de begraafplaats (Daniell 1997, 127-128). De meeste begravingen op kerkhoven vonden plaats ten zuiden en ten oosten van de kerk (Kok 1970, 70-73). Een begraving op het noordoostelijke deel was het goedkoopst. Een begrafenis op het zuidelijke deel was het duurst (Portegies 1999, 177-181). Deze masterproef tracht de juistheid van voorgaande stellingen aan te tonen. De hoofdonderzoeksvraag, die beantwoordt wordt door dit eindwerk luidt: “Is er een significant verschil in het begraven van verschillende sociale klassen in de middeleeuwen en postmiddeleeuwen?”. Uit deze vraag komen ook andere vragen voort zoals: 

“Uit een sociale verschil zich in een bepaalde zonering op begraafplaatsen?”



“Kan de sociale status afgelezen worden op de beenderen aan de hand van fysischantropologisch onderzoek?”



“Is het noordelijke deel van de begraafplaats werkelijk gereserveerd voor maatschappelijk niet-aanvaarde personen?”



“Wat gebeurt er met slachtoffers van een epidemie?”.

7



“Zijn er aandoeningen en pathologieën die enkel de armere of rijkere bevolking treffen? En is het op deze manier mogelijk een onderscheid te maken tussen verschillende sociale klassen”,



“Kan fysisch-antropologisch onderzoek extra hulp bieden bij archeologisch onderzoek?”.



Is het zo dat ongedoopte kinderen enkel in gewijde grond of ten noorden van de kerk begraven werden?

Om deze vragen zo goed mogelijk te beantwoorden zal er in het eerste luik van deze masterproef voornamelijk een synthese gemaakt worden van de relevante literaire bronnen. Vervolgens zullen de gegevens van de archeologische sites geanalyseerd worden in een tweede deel. Aan de hand van de resultaten van deze analyse wordt er nagegaan of de literaire bronnen empirisch onderbouwd kunnen worden. Zaken als kistbegravingen, grafgiften en oriëntering worden in dit deel besproken. Er zal gekeken worden naar de gegevens van een 40-tal sites. Deze sites worden

gecategoriseerd

als

kerkhoven,

kerken,

kloosters,

priorijen,

abdijen,

pestbegraafplaatsen, hospitalen en massagraven. Onze verworven resultaten van de verschillende sites worden vervolgens geëxamineerd via een comparatieve studie. In het derde luik zullen de gegevens verkregen uit het fysisch-antropologisch onderzoek via een comparatieve analyse bekeken worden.

8

Deel I: Historische achtergrond van het begraven 2. Historiek van lijkenbezorging vanaf de middeleeuwen Vanaf 785 werd men door het edict van Paderborn verplicht de doden te begraven. Karel de Grote voerde hiervoor de doodstraf op crematie in (De Cock 2006, 322). In de 8ste eeuw verdween crematie dan ook voor lange tijd uit de westerse cultuur. In de Scandinavische culturen bleef crematie in gebruik tot de bekering, vanaf de 13de eeuw verdween ook daar de crematie. Wel werd er een uitzondering gemaakt voor ketters, deze belandden regelmatig op de brandstapel. Vanaf dat het inhumeren van doden verplicht werd, stond de Kerk in voor de zorg van het zielenheil. In tegenstelling tot de prehistorie en oudheid werden doden in de middeleeuwen binnen de gemeenschap begraven (De Cock 2006, 241). Het christendom schreef voor dat mensen een begraving moesten krijgen op begraafplaatsen van parochiale kerken. Kerken zijn steeds zodanig gesitueerd dat wanneer de priester aan het altaar staat, zijn zicht gericht is op het Oosten. Het Oosten is in het christendom de mystieke hemelstreek, daar ligt Palestina met het Heilig Graf en ook de plaats waar God het Paradijs geschapen heeft. Vanaf het moment dat kerken opgericht werden, werden de doden begraven in een west-oost oriëntering1 (Speet 2007, 94). Zo konden deze op de dag van de wederopstanding Christus zien komen vanuit het Oosten. Enkel gedoopte personen en mensen vrij van zonden mochten op een kerkhof begraven worden. (Kok 1970, 70-73). In de tweede helft van de 8ste eeuw kwam er geleidelijk aan het meegeven van grafgiften een einde (Speet 2007, 94). Grafgiften trokken dieven aan. Verder in deze masterproef zullen we zien dat er in vele graven wel giften voorkomen. Het meegeven van grafgiften aan de doden was niet gebruikelijke in christelijke graven. Occasioneel worden in graven munten meegegeven, dit is een Romeins gebruik en werd in de middeleeuwen beschouwd als een heidens ritueel. (Daniell 1997, 150; Kok 1970, 82). Algemeen wordt er gesteld dat men volgens het christendom sober dient begraven te worden. 1

In deze masterproef zal wat betreft de oriëntering van graven de eerst aangeduide windrichting de positie van het hoofd aanduiden, de tweede windrichting duidt op de positie van de voeten. Bijvoorbeeld west-oost = hoofd-voeten.

9

Dit was de zogezegde regel ook gedurende de middeleeuwen. Toch werd de hoogste klasse van de maatschappij vaak begraven met de meest prachtige goederen. Vaak werden klerikalen begraven met een kelk of een pateen. Bisschoppen en aartsbisschoppen werden begraven in hun volledige ceremoniële kledij. Ook heersers werden gekleed in hun mooiste kledij. Toch bleef de regel gelden dat men niet in pracht en praal begraven mocht worden. Schoenen daarentegen speelden een vrij belangrijke rol in het begravingsritueel. Als mensen konden kiezen wat ze wel zouden willen meenemen naar het leven na de dood, dan waren het schoenen. (Daniell 1997, 153). Het dragen van kledij in het graf bleek enkel toegelaten te zijn in de hoogste kringen van de maatschappij. Deze elite moest zijn positie kunnen duidelijk maken in het hiernamaals. De grote meerderheid van middeleeuwse populaties werd echter wel in alle soberheid begraven, hun lichaam werd in een simpel gewaad gewikkeld. Het lichaam was naakt in het gewaad. Om te verzekeren dat het dode lichaam niet uit het gewaad zou vallen, werd dit gewaad dichtgenaaid. Ook kwam het niet weinig voor dat het gewaad was dichtgeknoopt ter hoogte van het hoofd en de voeten of dat het met een pin werd toegehouden. Deze pinnen, meestal in hout, worden frequent teruggevonden tijdens archeologisch onderzoek. (Daniell 1997, 156-157). In Frankrijk zijn er goederen in graven aangetroffen die gekoppeld kunnen worden aan de dode zijn beroep of status. (Daniell 1997, 174). Om grafschennis te voorkomen werden zogenaamde ‘kerkhovers’ aangesteld om de wacht te houden. (Kok 1970, 82). Voor deze personen richtte men op kerkhoven een wachttorentje op. De Oostenrijkse keizer Jozef II verbiedt in 1784 begravingen in kerken en op kerkhoven binnen de stadsgrenzen. Dit gebod kwam er omwille van hygiënische redenen. Door de vele bijzettingen in kerken, sloten de graven niet allemaal evengoed meer, de geur van verrotting werd ondraaglijk. Elke geloofsovertuiging kreeg eveneens een eigen perk op de nieuwe begraafplaatsen buiten de steden. Ook bestonden er dodenakkers, deze term kreeg tijdens de Verlichting een extra betekenis wanneer er werd voorgesteld, eens de begraafplaats vol was, deze als akkergrond te gaan gebruiken. Met deze betekenis wordt aangesloten bij de middeleeuwse kloosterkerkhoven waar monniken en kloosterzusters zich lieten begraven in de boomgaard (Mertens 2014, s.p.). In de periode van 1550 tot 1850 waren begravingspraktijken meer divers van aard dan voordien (Van de Vijver 2013, 124). Toch was inhumatie nog steeds de norm tot het einde van de 19de eeuw.

10

3. Types begraafplaatsen De keuze van een graf werd bepaald aan de hand van twee factoren. De eerste was bij welke kerk de dode hoorde tijdens zijn leven en de tweede factor was waar binnen deze heilige site hij het liefst begraven werd. Deze tweede factor was een vraag die voornamelijk enkel door de meer gegoede klasse gesteld kon worden. De meerderheid van een populatie werd niet begraven in de kerk, maar kreeg een plaats op het kerkhof. (Daniell 1997, 87). 3.1 Kerken en kloosters

In begravingen in het kerkgebouw was er een onderscheid, sommige plekken waren meer gegeerd dan anderen. Middeleeuwse kerken bestaan uit een serie van concentrische ringen. De heiligste zone in de kerk was het altaar in het oosten van de kerk. De heiligheid van het altaar zou afstralen op de doden, zo kon het zielenheil verkregen worden. De eer om hier begraven te mogen worden kwam aanvankelijk hoge geestelijken toe. (De Cock 2006, 245-246). De concilies verzetten zich tegen het begraven van leken in de kerk. Het verbod op het begraven van deze leken in het kerkgebouw hield stand tot de 15de eeuw (De Cock 2006, 243). Ook had de kerk verplichtingen ten opzichte van zijn weldoeners, en deze verdienden dus ook een bijzetting in het kerkgebouw zelf (Linskens 1983. 180). Deze weldoenerij leidde ertoe dat mensen bezittingen en geld gingen doneren aan de kerk om hun plaats te bemachtigen in het kerkgebouw. Wat betreft het heilige karakter van de kerk, nam de heiligheid af richting het westen van het gebouw en de begraafplaats. Toch waren deze concentrische ringen niet uniform en ook op het kerkhof waren bepaalde zones heiliger dan andere. Na het altaar waren het kapittel en het schip de meest begeerde plekken. In grote kerken wensten vele begraven te worden in de nabijheid van het schrijn van een heilige. (Daniell 1997, 95). In kerken en kloosters werd er ook begraven in kapellen en gangen. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 95). Het begraven naast familieleden was van even groot belang als het begraven worden op een heilige plek in de kerk. Ook in kloosters kwamen er naast graven van geestelijken ook graven van leken voor. Deze lekengraven herkent men aan de kinder- en vrouwengraven. Ook komt het voor dat er op de grafstenen symbolen zoals zwaarden of handelsgoederen staan afgebeeld. Op deze manier werd de status van de overledene weergegeven. Deze leken kregen vaak een laatste rustplaats in het schip van de kerk, de gangpaden of de transepten. Deze leken waren zo goed

11

als altijd schenkers. Het hoofd van een klooster werd altijd begraven onder het koor, de kapittelzaal of een kloostergang. Andere geestelijken zoals monniken, zusters, kanunniken en broeders kregen een rustplaats op de begraafplaats ten oosten van de kerk. De gewone leken zoals huurders en bedienden van het klooster of abdij werden begraven aan de andere zijde van het klooster. Wel moet er opgemerkt worden dat geen van deze regels een vaststaand feit is. (Greene 1992, 159). Begravingen in de kerk worden, zoals hierboven reeds vermeld, wordt beschouwd als iets dan enkel voor de clerus en de adel weggelegd was. Deze plekken waren het duurst van alle mogelijkheden voor het begraven van doden. Begraven worden in het koor van de kerk in de 18de eeuw kostte 25 tot 30 gulden. Wanneer het niet uitmaakte welke plaats men kreeg in het kerkgebouw kostte dit 15 gulden. Een plaats in het pand van een klooster kostte 13 gulden. (De Groote et al 2011, 127). Lijken die in het koor begraven werden, noemde men ook wel eens koorlijken. Er zijn slechts weinig historische lijsten met daarop een registratie van wie in de kerk begraven werd en wie daarbuiten. Geestelijken Op sommige christelijke begraafplaatsen worden menselijke resten aangetroffen die niet volgens de conventionele oost-west oriëntatie begraven zijn. Deze oost-west begravingen behoren vaak toe aan priesters (Daniell 1997, 149). De priestergraven herkent men dan aan de overblijfselen van schoenen of aan grafgiften zoals een kelk en mijter. Het begraven van priesters volgens een oost-west oriëntatie lijkt een post-middeleeuws gebruik te zijn. Toch zijn er ook oost-west graven waarvan de overledene geen priester blijkt te zijn. In deze gevallen is het mogelijk dat de dode op een snelle manier begraven werd. Zo is er bijvoorbeeld op een begraafplaats in York een skelet aangetroffen dat met het hoofd in het oosten begraven was. Dit graf behoorde vermoedelijk niet toe aan een priester omdat de overledene onthoofd was. (Daniell 1997, 149). Priesters van de kerk werden vaak begraven in het kapittel naast het altaar waar hij elke dag de mis leidde. Abten werden meestal in de kapittelzaal begraven, deze was ook de ontmoetingsplek van monniken. Ten oosten van de kerk lag er een begraafplaats waar monniken en kanunniken begraven werden (Daniell 1997, 96). Zoals eerder gezegd zijn de graven van geestelijken vrij gemakkelijk te identificeren. Toch zijn er sommige variaties. De Cisterciënzers bijvoorbeeld mochten ook per persoon twee leken de toelating geven tot een begraving op de begraafplaats voor de geestelijken.

12

Kinderen De kindersterfte was zeer hoog gedurende de onderzochte periode en kindergraven zouden dan ook frequent aanwezig moeten zijn. Het is niet ongewoon om tijdens archeologisch onderzoek op een begraafplaats de resten van een foetus tegen te komen samen met de moeder van het kind. De resten bevinden zich dan regelmatig in de baarmoeder of op de resten van de moeder. Ondanks de grote kindersterfte tijdens de middeleeuwen is het toch zo dat er zeer weinig kindergraven opgegraven worden. Verschillende redenen liggen hier aan de oorzaak. De beenderen van kinderen zijn vrij broos. (Daniell 1997, 125). Het weinig voorkomen van kinderresten kan ook te wijten zijn aan het feit dat het kan gaan om ongedoopte kinderen. Kinderen die het doopsel nog niet ontvangen hadden werden vaak uitgesloten van een begraafplaats. De literatuur (Daniell 1997, 125) gaat er vrij vaak van uit dat ongedoopte kinderen een plaats kregen op de begraafplaats aan de noordzijde van de kerk. Ook kwam het voor dat ongedoopte kinderen werden begraven buiten de begraafplaats. Ze waren niet zonder zonde en kregen hierdoor geen plaats in gewijde grond. Een kind dat stierf voor dat het gedoopt was ging voor eeuwig verloren volgens de middeleeuwse opvattingen (Spruit 1986, 25). Het kwam ook voor dat baby’s begraven werden in grote potten met ongewijde grond die men in een gewijde grond plaatsten. Zo leefden ze na de dood in een soort tussenbestaan, tussen hemel en hel. In Heidelberg (Duitsland) vond men een praktijk die iets afweek van het gebruik van kinderpotten. Zo zijn er twee doodgeboren kinderen gevonden die tussen twee dakpannen begraven zijn. Naast het gebruik van potten en dakpannen was er nog een derde gebruik, men begroef kinderen op de plaats waar regenwater van de kerk drupte. Het was de gewoonte dat de priester in de kerk het doopwater zegende, op deze manier werd het overige water dat in contact stond met de kerk ook gewijd. Als het begraven kind dan in contact kwam met dit regenwater, werd het alsnog gedoopt na zijn overlijden. In bepaalde regio’s was deze plaats echter een verachtelijke plaats waar soms zelfmoordenaar en criminelen begraven werden. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 72-73). De kinderen werden begraven in de limbus infantium, dit stuk grond was gelegen aan de rand van het kerkhof. Deze grens tussen het gewijde en ongewijde deel werd aangeduid door middel van paaltjes. (Portegies 1999, 177-181). Volgens het volksgeloof bleven de zieltjes van de kinderen ronddwalen in de nabijheid van hun begraafplaats. Wanneer hun moeder een nieuw kind verwachtte, verenigde hun zieltje zich met het nieuwe kind als de moeder het graf bezocht. Ook geloofde men dat de zielen van de kinderen als dwaallichtjes rondzweefden boven moerassen. (Kok 1970, 74-75). Naast het legitiem

13

begraven van kinderen was er ook het fenomeen van geheime begravingen. Dit gebruik kwam gedurende de middeleeuwen vaak voor. Ouders wilden hun kind niet naar de hel sturen en daarom begroeven ze vaak ’s nachts en in het geheim hun overleden kind. Door deze geheime begravingen gingen vele kerken hun kerkhof omheinen. Wanneer de vroedvrouw merkte dat er een grote kans was dat een kind niet zou overleven, mocht zij zelf een kind dopen. Toch waren ongedoopte kinderen niet heel ongewoon. Zelfs in grote steden waren kinderen tussen 0 en 2 jaar vaak niet gedoopt. De meeste graven van kinderen komen voor in de westelijke zone van de begraafplaats (Daniell 1997, 127-128).

3.2 Kerkhoven

De meerderheid van de bevolking werd begraven op een kerk-hof, dit hof is gelegen in de nabijheid van de kerk. Kerkhoven zijn steeds gewijd, gelovigen en mensen zonder zonden werden allen begraven in deze gewijde grond. Op deze plaats wachten de doden op de Wederopstanding en het Laatste Oordeel. Kerkhoven waren gedurende de middeleeuwen niet heel groot en wanneer dat een probleem werd, werden beenderen terug opgegraven en bijgezet in een knekelput, een carnarium of een ossuarium. In afwachting van het laatste oordeel moesten beenderen zo goed mogelijk bewaard worden. Mensen die op het kerkhof begraven werden waren minder kapitaalkrachtig dan mensen die in de kerk begraven werden. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 64). De meeste begraafplaatsen zijn gelegen aan de zuid- en oostzijde van de kerk. (Kok 1970, 70-73). Het kerkhof zelf was meestal niet al te groot op het platteland en werd niet zelden geflankeerd door een knekelhuis. Kerkhoven waren geen trieste plaatsen tijdens de middeleeuwen, de kerk liet er vaak godsdienstige of geestelijke spelen opvoeren. Ook markten werden gehouden en zelfs huisvrouwen lieten er hun was drogen. (Linskens 1983. 181-182). Uit deze zaken kan er afgeleid worden dat het concept ‘de dood’ een sterke relatie had met het leven. Ten zuiden en oosten van de kerk werd de omliggende grond gebruikt als begraafplaats. De doden werden vrijwel altijd op een uniforme wijze begraven, met de voeten in het oosten en het hoofd in het westen. Via deze positionering kon de dode de opstanding van Christus, die plaatsvond in het oosten, onmiddellijk zien. De noordkant van de kerk werd gemeden als begraafplaats. Volgens de Germaanse gedachte huisden in het noorden demonen. Ook ongedoopte kinderen werden langs de noordingang van de kerk binnen gedragen en wanneer

14

ze gedoopt waren, werden ze de zuidelijke deur buiten gebracht. De noordkant is ook een plaats zonder zon, hier werden ongedoopten, criminelen en zelfmoordenaars begraven. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 71-72). Ook al wordt er uit van gegaan dat kerkhoven voor de middenklasse en de armste klasse bestemd waren, diende er ook betaald te worden voor een graf. Net zoals in het kerkgebouw waren de plekken op een kerkhof niet allemaal hetzelfde. Ook hier waren sommige plekken kostelijker dan andere. Wanneer iemand kwam te overlijden had de familie een keuze te maken. Indien men de overledene liet begraven op het noordoostelijk deel van het kerkhof, dan koos men automatisch voor de eenvoudigste en goedkoopste begrafenis. Deze begrafenis bestond ten hoogste uit het middenkleed, de lage baar en een half uur klokgelui tijdens de uitvaart. Indien men de dode begroef in het noordwestelijk deel van de begraafplaats dan kozen ze voor maximaal het middenkleed, een halfuur klokgelui met de twee kleinste klokken en een hoge baar. De nabestaanden moesten dan ook kerkrecht betalen. Een laatste rustplaats op het zuidelijke deel impliceerde twee klassen. De tweede klasse kon gelijk zijn als een begraving op het noordwestelijk deel van de begraafplaats, wel kregen de nabestaanden een uur klokgelui in plaats van een halfuur. Ook moest hiervoor meer kerkrecht betaald worden. De duurste begraving was klasse één, de dode kreeg het duurste baarkleed, de hoge baar, een uur klokgelui met de vier klokken en kerkrecht diende betaald te worden. Ook was bij een klasse één begraving het gebruik van een lijkkoets verplicht. (Portegies 1999, 177-181). De grens van een kerkhof was afgebakend door middel van een haag, een muur of een gracht. De toegang tot deze plaatsen was de zwakste schakel in het geheel, vele dieren verschaften zichzelf de toegang tot de begraafplaats. Om dit probleem op te lossen werd aan de ingangen een diepe put gegraven en werd er een ijzeren rooster geplaatst, zo bleven dieren vastzitten wanneer ze trachten over het rooster te gaan. Dit rooster was niet enkel om dieren af te schrikken, maar ook om de duivel er zich van te weerhouden op de begraafplaats te komen. De duivel had volgens de middeleeuwers bokkenpoten of paardenvoeten. (Kok 1970, 79-81). Het kerkrooster had naast een praktisch nut ook een geestelijke functie. De ligging tussen profaan en sacraal terrein maakte het tot een stukje niemandsland. Volgens de regels moest er in elke hoek van het kerkhof en in het midden een kruis geplaatst worden. (Daniell 1997, 89). Ook werd het kerkhof gebruikt om mensen die slechte daden hadden verricht onderdak te bieden (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 64-65). Als men zich verschanste op het kerkhof, genoot men tijdelijk onschendbaarheid. Wel werd het kerkhof dan bewaakt en uiteindelijk werd de misdadiger toch gevat. Vele graven op het kerkhof hadden een markering. Toch was deze

15

markering geen universele gewoonte, zo werden er in sommigen leprahuizen geen markeringen aangetroffen op de graven. De grafmarkeringen komen echter meer voor bij graven van meer gegoede mensen. De markering kon deel uitmaken van het graf zelf, of de naam van de overleden werd aangeduid op een muur (Daniell 1997, 146 ). Naast deze vermeldingen kwamen ook houten kruizen voor op de begraafplaatsen buiten de kerk. 3.3 Hospitalen

Ook op domeinen van hospitalen werden doden begraven. De term ‘hospitaal’ in de middeleeuwen kan niet vereenzelvigd worden met de huidige definitie van het woord. Een hospitaal in de middeleeuwen was een plaats waar zorg werd gedragen voor de armen, de ouderen en personen die leden aan allerlei aandoeningen op fysisch, spiritueel en mentaal vlak. De hospitalen werden opgericht in of vlak buiten de steden. Een hospitaal kan onderverdeeld worden in vier institutionele types: een hospitaal voor lepralijders, een huis voor de armen, een huis voor arme reizigers en pelgrims en als laatste een huis voor de zieke armen. De hospitalen voor lepralijders waren geïsoleerde instellingen die een vrij monastiek leven leidden. (Gilchrist 1992, 101-103). Wanneer deze zieken stierven in een hospitaal werden ze er ook vaak begraven. Echter niet al de bestaande gasthuizen hadden het recht op begraven. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 76). In hospitalen werd er, net zoals in kerken en kloosters, ook begraven in kapellen en gangen. 3.4 Epidemiebegraafplaatsen

Door de uitbraak van verschillende epidemieën, zoals de pest, werden sommige kerkhoven te klein. De angst voor deze besmettelijke ziekten was enorm groot. Voor slachtoffers van de pest werd gezocht naar begraafplaatsen buiten de stad, godsakkers genaamd. Ook kwam het voor dat er begraafplaatsen specifiek ingericht werden voor pestslachtoffers. (Schlüter 1994. 47). Vele slachtoffers werden begraven in een massagraf, deze graven bleven vaak open tot ze volledig gevuld waren. Op de godsakkers werden vaak kerkjes of kapellen opgericht, deze waren gewijd aan de pestheiligen Sint-Rochus, Sint-Sebastiaan of aan de Heilige Rosalie. (De Cock 2006, 254). Indien de overledene aan een besmettelijke ziekte gestorven was, werd chloorkalk op de lijken of op de doodskist gestrooid. (Portegies 1999, 141). Vanaf het einde van de 18de eeuw werd chloorkalk gebruikt als desinfecterend middel om ziekten te voorkomen. De kalk werd opgelost in water en dan rond gesprenkeld. Dit soort begraafplaatsen worden niet vaak aangetroffen.

16

3.5 Begraven van maatschappelijk uitgesloten groepen

Naast Christenen waren er in verschillende steden en dorpen nog andere religieuze groepen aanwezig. Joden bijvoorbeeld behoren tot een andere groep en mochten dus niet begraven worden op een christelijke begraafplaats (Schlüter 1994. 47). Voor deze sociale groep werden begraafplaatsen buiten de stad ingericht. In Parijs bijvoorbeeld ligt de Joodse begraafplaats op de linkeroever van de stad. In Tours was er een Joodse begraafplaats buiten de stad tussen de wijngaarden. (Barrow 1992, 94). Het kwam voor dat deze maatschappelijke klasse een plaats kreeg op een hiervoor speciaal aangelegde strook op het kerkhof. Ook wordt de plaats ten noorden van de kerk vaak aangeduid als begraafplaats voor deze sociale klasse. De noordkant was de plaats van de demonen (Spruit 1986, 19). Deze groep niet-aanvaarde personen bestaat uit meer groepen dan enkel niet-christelijken. Hiertoe behoren ook criminelen, zelfmoordenaars, geëxcommuniceerden en zelfs ongedoopte kinderen. Deze kinderen kregen een bijzondere ongewijde plaats. (Schlüter 1994. 47). Ook zwervers werden in ongewijde grond begraven. Het concilie van Orléans bepaalde in 533 dat de offerande aanvaard diende te worden van de overledenen die betrokken waren in een misdrijf, tenzij zou blijken dat de persoon zichzelf om het leven bracht. (Vandekerckhove 1985. 20). Concilies voorafgaand aan het concilie van Orléans hadden bepaald dat moordenaars uitgesloten van kerkhoven dienden te worden zolang ze geen berouw hadden getoond over hun misdaad. De zelfmoordenaar was de enige ‘moordenaar’ die geen berouw kon tonen over zijn ‘misdaad’ en zo was deze dus de enige ‘misdadiger’ die volgens het concilie van Orléans een begrafenis of het kerkhof kon verboden worden. (van der Sanden 2010, 17). Uit een tekst van het Concilie van Braga in 563 kan besloten worden dat vele zelfmoordenaars een onterechte begrafenis op het kerkhof kregen omdat men niet kon zien dat het een zelfmoord was. Een zelfmoordenaar kreeg het heilig misoffer niet opgedragen. Een niet-kerkelijke begrafenis werd een ezelsbegrafenis genoemd. Door het plegen van zelfmoord werd de persoon gedegradeerd tot een niet-persoon. Deze personen kregen een sepultura agrestis, een begrafenis te velde. (Vandekerckhove 1985. 20-23). De lichamen van zelfmoordenaars werden niet enkel de toegang tot het kerkhof ontzegd, ze werden ook nog onteerd door middel van post-mortem2 aangebrachte kneuzingen. Sommige lijken werden van op de bovenste verdieping van een huis naar buiten geworpen. De klassieke werkwijze was echter het lijk langs de trappen van het huis met een touw naar beneden slepen. Werd het lijk 2

Na de dood

17

van een zelfmoordenaar niet binnenshuis aangetroffen, dan werd het meteen naar het galgenveld gesleept. Sommige lijken werden aan de staart van een paard gesleept, op zo een wijze dat het gezicht de straatstenen aanraakte (Vandekerckhove 1985, 50-54). De uitdrukking ‘iemand door het slijk sleuren’ of ‘iemands goede naam besmeuren’ zijn afgeleid van deze gebruiken. Voor vrouwen lag de bestraffing van zelfmoord anders, zij werden eveneens ergens ten velden begraven, maar de praktijk van het slepen werd niet op hen toegepast. (Vandekerckhove 1985, 58). Na het slepen van het lijk naar het galgenveld, werd het daar – vreemd genoeg- geëxecuteerd. De traditionele ophanging was te respectvol voor zelfmoordenaars en daarom werd gekozen voor een meer onterende praktijk, het dode lichaam werd opgehangen in een vork. Wanneer de gemeente niet over een galgenveld beschikte, was het gebruikelijk het lijk ondersteboven op te hangen aan een boom en twee honden hun werk te laten doen. (Vandekerckhove 1985. 59-60). Af en toe werd het lijk nog verbrand na de ophanging. Na deze rituelen werd het lichaam zonder kist in een put geworpen (Vandekerckhove 1985. 63). Het meest gebruikelijke om een lijk van een zelfmoordenaar te begraven was zonder een kist. Het galgenveld was de meest gebruikelijke plaats voor de begrafenis. Doch hoefde deze begraving niet altijd plaats te vinden op het galgenveld, zolang het lijk maar niet in gewijde grond begraven werd. Naast het galgenveld, was een plek langs één of andere veldweg ook een mogelijke plaats om zich te ontdoen van een lijk. In Amsterdam was er sprake van een speciaal ‘ellendigenkerkhoven’. In Zurich was het gebruikelijk de dode te begraven in relatie met de doodsoorzaak, als iemand zich van het leven had ontdaan door zich te verdrinken, werd het lichaam nabij een oever begraven. In Metz en Straatsburg stak men regelmatig het lijk van de zelfmoordenaar in een ton en liet men deze meedrijven met de stroming van de Moezel, met de mededeling dat dit het werk van justitie was. Suïcidanten werden soms ook doelbewust begraven aan een wegkruising, de wegkruising figureert volgens oude geloven als de plaats bij uitstek waar geesten, heksen en duivels zich manifesteerden. Zo zou de geest van de zelfmoordpleger onmiddellijk op zijn plaats van bestemming aankomen en hoefde zijn geest niet rond te dolen. (Vandekerckhove 1985. 65-67). Rond de 16de eeuw namen deze spectaculaire wijzen van lijkbehandeling af en werden de lijken gewoon begraven in niet gewijde grond, in West-Vlaanderen noemde men deze plaats ‘geuzenhoek’(Vandekerckhove 1985, 71). Het verbod op een normale uitvaartplechtigheid bleef evenwel gelden. Als een persoon niet onmiddellijk stierf aan de gevolgen van zijn wanhoopsdaad, had hij de mogelijkheid zijn actie op te biechten en spijt te betuigen. Wanneer dit gebeurde werd hem zijn misdaad vergeven (Vandekerckhove 1985, 71). De mislukte zelfmoordpoging werd gezien als een overwinning van God op de duivel.

18

Ook andere ‘misdadigers’ werden vaak bestraft door middel van executie. Niet enkel zware criminelen werden geëxecuteerd, maar soms ook marginale personen zoals ketters, joden, homoseksuelen en heksen. De berechtstelling van personen gebeurde in de vierschaar. Nadat het vonnis geveld was werd de veroordeelde geëxecuteerd (fig. 2). Deze executie hield verschillende vormen in. Zo werden verbranden en radbraken (fig. 1) gezien als oneervolle doodstraffen in tegenstelling tot onthoofden. In grote delen van Europa was verbranden de straf voor hekserij, brandstichting, sodomie en bestialiteit. (van der Sanden 2010, 28). Verdrinken was voornamelijk van toepassing op vrouwen die schuldig waren aan moord of abortus. Het verdrinken en levend begraven van personen kwam in onze streken nauwelijks voor, in Centraal-Europa was dit gebruikelijker. Levend begraven werd gebruikt als straf voor echtbreuk en kindermoord, af en toe werd er door het lichaam ook een houten paal geslagen. Nog een andere straf die in onze streken niet voorkwam was het villen, bij de nog levende misdadiger werd de huid van het lichaam getrokken (van der Sanden 2010, 28-29). Ophangen, verdrinken en verbranden was niet eervol, daarom genoten edelen het voorrecht van onthoofding. Ketters en homofielen werden levend verbrand (Spruit 1986, 26; Brood, Kleis, Luning 2010. 69). Ondanks het eerloze karakter van ophanging was dit een populaire straf. In principe werden enkel mannen veroordeeld tot ophanging, bij vrouwen kon me Figuur 1: radbraken met behulp van een houten wiel. Tekening uit de 16de eeuw.

tijdens hun ophanging onder de rokken kijken. (Lensen, Heitling, 1991. 171). Toch zijn er wel

enkele voorbeelden van ophanging van vrouwen in de Nederlanden. In deze gevallen werd hun doodstraf verzwaard. Dankzij afbeeldingen kan men afleiden dat gedurende de vroege middeleeuwen de veroordeelde naakt opgehangen werd. In de latere middeleeuwen mochten delinquenten hun kledij aanhouden. (Schlüter 1994. 97-98). Na de uitvoering van de executie werd de dode naar het galgenveld gebracht, hier werd het lijk soms nog maandenlang tentoongesteld. Het weefsel van het lichaam werd meestal opgegeten door ratten, raven en honden. De overgebleven botten werden nadien gedumpt in een kuil. In een stedelijke context was de executie tweeledig, allereerst werd de persoon geëxecuteerd aan een terechtstellingsgalg en nadien werd zijn lichaam opgehangen aan een tentoonstellingsgalg.

19

Deze tweedeling wordt niet teruggevonden op het platteland. Hier deed de terechtstellingsgalg tevens dienst als tentoonstellingsgalg (van der Sanden 2010, 16). De galg was geplaatst buiten de stads- of dorpskern langs een weg, een hogere plaats of langs een rivier. De plek was meestal goed zichtbaar in het landschap. De ligging van deze galgenvelden is niet vreemd, het tentoonstellen van een gehangene of rottend lijk diende als afschrikking. (Luning, van der Sanden 2010, 115). Er zat een ware boodschap achter dit tentoonstellen: als men de maatschappelijke spelregels niet volgde, werd er onverbiddelijk hard opgetreden.

Figuur 2: deze houtsnede uit de 16de eeuw toont een heel scala aan doodstraffen: verbranden, ophangen, opensnijden, radbraken, geselen, handafhakken, onthoofden en doodsteken.

Zwitserse archeologen staan in vergelijking met andere Europese archeologen ver vooruit op het gebied van onderzoek naar executieplaatsen. De jongste onderzoeken naar executieplaatsen zijn hier het interessantst. (van der Sanden 2010, 26). In Duitsland lijkt het erop dat het thema Rechtsarchäologie aan belangstelling toeneemt. Het aantal opgravingen hier ligt hoger dan in

20

Denemarken. Ook in Duitsland stelt men de relatie galgenvelden met wegen en territoriumgrenzen vast. (van der Sanden 2010, 23-24). Sinds tien jaar staan de Angelsaksische executiegrafvelden in de belangstelling. Deze belangstelling is dankzij A. Reynolds, hij stelde dat de doden in deze grafvelden niet de slachtoffers van veldslagen waren, maar geëxecuteerden volgens het Angelsaksisch rechtssysteem. Zo’n 20 grafvelden zijn reeds bekend. De graven worden op deze velden gekenmerkt door overlappende grafkuilen, ondiepe en te kleine grafkuilen, doden met de handen vastgebonden, doden met sporen van traumata en doden die op het buik lagen. Sommige individuen werden in achterovergebogen houding gevonden, hier lijkt het alsof ze knielend in hun graf geëxecuteerd werden. (van der Sanden 2010. 27). Ook deze grafvelden lagen in het zicht van nabijgelegen land- en waterwegen.

4. Lijken 4.1 Lijkbehandeling

De machtigsten der aarde werden na hun dood gewassen, gekapt, gekleed en opgebaard. Hun gezicht werd gepoederd en voorzien van make-up, bederf mocht niet zichtbaar zijn. Ook het lichaam van een overleden ketter van de sekte der Turlupijnen werd 14 dagen lang in een vat met kalk bewaard. Op deze manier moest zijn lichaam ‘vers’ blijven om samen met de andere ketters verbrand te kunnen worden. (Schlüter 1994, 79). De meest gebruikelijke straf voor ketters was het levend verbranden. Wanneer het lichaam van een belangrijk persoon niet onmiddellijk begraven kon worden, werd er kwikzilver in de neus gedruppeld. De lichaamsopeningen werden volgestopt met proppen gedrenkt in aromatische kruiden. Uitzonderlijk werd het lichaam geopend door een dokter en werden de ingewanden vervangen door doeken. (Linskens 1983. 173-174). Alle doden die behoorden tot de Kerk werden begraven in gewijde grond. 4.2 Decompositie van een lijk

Vanaf dat de dood is ingetreden begint de ontbinding vrij snel. De ontbinding is een resultaat van het stoppen van het hart. Doordat het hart geen bloed meer doorheen het lichaam pompt stopt de celvernieuwing en worden lytische enzymen vrijgelaten. Dit proces draagt de naam ‘autolyse’ en opereert in het lichaam zonder de hulp van bacteriën. De ontbinding van een lichaam gebeurt tijdens dit proces dus zonder externe bacteriën. De volgende fase in de afbraak

21

van een lijk is putrefactie. Gedurende deze fase wordt al het weefsel afgebroken. Het lichaam zal opzwellen en de weefsels worden vloeibaar. Indien een persoon begraven wordt in een kist heeft dit een invloed op het ontbindingsproces. Wanneer de putrefactie intreedt op een lichaam in een kist, zal het lichaam in de vloeistoffen blijven liggen. (Daniell 1997, 120). Op deze manier zal er een chemisch equilibrium gevormd worden en de ontbinding zal stoppen. Wanneer de kist niet afgesloten is of wanneer het hout begint te rotten zullen het rottende hout, chemische stoffen, water en allerlei organismen uit de bodem de ontbinding beïnvloeden. Normaalgezien ontbindt een lichaam op natuurlijke wijze. Als een lichaam zonder kist begraven wordt zullen de lichaamssappen in de grond vloeien waarna enkel de beenderen overblijven. Naast de zachte weefsels zijn ook beenderen onderhevig aan verval. De overleving van beenderen hangt af van de relatie tussen de proteïnen en minerale componenten in een bot. (Daniell 1997, 121). Wanneer een persoon stierf aan een infectieziekte, bleef het lichaam nog lang een drager van ziektekiemen. Het lijk was een besmettingsbron voor de omgeving. (De Cock 2006, 17). De ontbinding van een lijk is afhankelijk van het type grond. Grof zand is een ideaal milieu voor de decompositie, het laat goed water door. In klei- en veengronden gaat de ontbinding trager. (De Cock 2006, 20).

5. Fysisch-antropologisch onderzoek in Vlaanderen en daarbuiten Skeletcollecties worden gebruikt om de mortaliteitspatronen van een menselijke populatie vast te stellen. Deze collecties zijn jammer genoeg vaak onvolledig. De term ‘populatie’ verwijst naar een groep levende individuen en binnen een demografische analyse is deze populatie het onderzoeksobject. Factoren voor dergelijke demografische studies zijn de grootte van de populatie, de structuur, de dynamiek, densiteit, vruchtbaarheid, mortaliteit en migratie. Populatiestatistieken zijn eveneens zeer belangrijk voor de studie van paleopathologieën, zo zijn vele ziekten en trauma leeftijds- en geslachtsgebonden. Deze pathologieën worden beïnvloed door de socio-economische en culturele context. Morbiditeit en infectieziekten worden beïnvloed door de grootte van de populatie en de densiteit. Onderzoek naar demografie kan aangevuld worden met bio-moleculaire methoden zoals aDNA. Het aanwenden van dit aDNA kan handig zijn voor het onderzoeken van migratie. Ook kan DNA-onderzoek nuttig zijn voor allerlei medisch onderzoek. Zo kan men op zoek gaan naar de mutatie CCR-delta-32 (Baetsen, Weterings-Korthorst 2013, 216). Deze mutatie is een verandering in het DNA dat

22

bescherming biedt tegen het Hiv-virus. Aangezien aids een moderne ziekte is, kan het mogelijk zijn dat deze mutatie reeds eerder een medisch voordeel heeft geboden, bijvoorbeeld bij de pest. Bij sommige middeleeuwse skeletten die onderzocht zijn werd deze mutatie reeds aangetroffen. In het verleden gebeurde het onderzoeken van menselijke beenderresten niet op systematische wijze. De interesse in het botmateriaal kwam vanuit de hoek van biologen en geologen die vooral biometrische studies uitvoerden op de beenderen. Op crematieresten gebeurden de eerste echte bio-antropologische beschrijvingen. Eind de jaren 1950 startte geneesheer dr. Paul Janssens vrijwillig met het onderzoek van crematieresten, één van zijn laatste studies betreft de opgegraven skeletten van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen. In de jaren 1960 en 1970 was er dankzij dr. Janssens en zijn collega’s een duidelijke opkomt van de studie van menselijke botresten. Een terugval vindt plaats in de jaren 1980, dankzij de studies van het voormalige IAP is er sinds de jaren 1990 een heropbloei. In 2006 was er mede door de vele publicaties bij het VIOE een piek te merken in het fysisch-antropologisch onderzoek. We kunnen hieruit afleiden dat de fysische antropologie in Vlaanderen geen verderzetting van de trend van de jaren 1960 te noemen is, maar wel een nieuwe start. (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 8). In de Verenigde Staten van Amerika werd ondertussen vanuit een andere hoek, de gerechtelijke geneeskunde, accent gelegd op betere methoden en technieken om biologische aspecten te achterhalen. Fysische-antropologie wordt in Amerika gebruikt als een overkoepelende term, paleontologie en archeologie zijn er deeldisciplines van. In Vlaanderen is dit omgekeerd. Het duurde tot de jaren 1970 dat men inzag dat skeletresten ook informatie kunnen opleveren in allerlei politieonderzoeken (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 23). In het buitenland is forensische antropologie vandaag een volwaardige opleiding, maar ook in België wordt sinds kort aan de Erasmushogeschool in Brussel een postgraduaat ‘forensische antropologie’ gedoceerd. In bepaalde opleidingen in Vlaanderen bestaat er een vak ‘forensische antropologie’, dit is zo in de opleiding tot tandarts bij de specialisatie ‘Gerechtelijke tandheelkunde’. Ook aan de Faculteit Geneeskunde van de KULeuven wordt dit vak gedoceerd. Aan de Faculteit Wetenschappen van de UGent wordt er in de richting ‘Biologie en Bodemkunde-Paleontologie’ een vak gegeven door Prof. J. Verniers. Per land zijn er verschillende specialisaties, zo legt men zich in Groot-Brittannië vooral toe op de leer van ziektes en aandoeningen. De postgraduaatopleiding ‘Paleopathology course’ aan Bradford University is zeer belangrijk. Aan de Sheffield University specialiseren ze zich in paleodemografische studies. In Duitsland legt men de focus meer op metingen of antropometrie en biochemische analyses. Aan de Maximillian Universität in München gebeurt vooral

23

mummie-onderzoek door het Institüt für Anthropologie und Humangenetik. In Nederland bestaat sinds een aantal jaren de zomercursus ‘Inleiding in de Fysische-Antropologie. Sinds twee jaar is er binnen de opleiding Archeologie aan de Universiteit van Leiden een masteropleiding ‘Human Bones Studies’. In Leiden is men ook gespecialiseerd in histologisch onderzoek van botweefsel via microscopie. Crematieresten worden voornamelijk onderzocht aan de Universiteit van Amsterdam, deze analyses werden ook reeds toegepast op Vlaams materiaal zoals de urnenveldnecropool te Velzeke. In Frankrijk legt men de nadruk op paleoantropologische en paleopathologische studies aan de Universiteiten van Bordeaux en Toulouse. Prof. Dr. Dominique Castex van de Universiteit Bordeaux is wereldbefaamd voor haar onderzoek van pestepidemieën op basis van moleculaire archeologie. Er werd reeds beroep gedaan op haar expertise bij opgravingen te Aalst. In Wallonië worden prehistorische en historische antropologische studies uitgevoerd. Brussel kent een lange traditie via het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN), de afdeling ‘Antropologie en Prehistorie’ specialiseerde zich hier in het onderzoek van fossiele resten uit België. Vele biometrische studies werden er uitgevoerd, voornamelijk op de skeletcollectie die opgegraven werd in de Duinenabdij te Koksijde. Op deze collectie werd ook een reconstructie van het dieet gedaan via biochemische analyses van sporenelementen en stabiele isotopen (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 2-4). Aan de VUB bestudeert het laboratorium voor antropologie de evolutie van de mens en de populatiegenetica. Sinds 2006 is er bij de Directie Monumenten en Landschappen een fysisch antropoloog aangesteld die de skeletten van het Arme Klaren Klooster heeft onderzocht. Het duurde heel lang in Vlaanderen voor er door de overheid structureel fysisch-antropologisch onderzoek gebeurde. Het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP) nam pas eind 1998 een fysisch antropoloog in dienst. Het onderzoek op menselijk botmateriaal van Vlaams materiaal gebeurt momenteel voornamelijk aan het Agentschap Onroerend Erfgoed. Het agentschap kan zowel op crematieresten als op skeletten onderzoek uitvoeren, maar ook andere menselijke resten zoals relieken van heiligen en soms gerechtelijke botresten kunnen er onderzocht worden. Gestandaardiseerd menselijk botonderzoek kreeg een belangrijke doorstart bij het toenmalige IAP met de studie van soldaten uit het Beleg van Oostende. Buiten het Agentschap Onroerend Erfgoed wordt op sporadische wijze botonderzoek uitgevoerd op skeletcollecties. Fysische-antropologen zijn nog steeds niet structureel actief binnen de werking van universiteiten, musea, stads- of intercommunale diensten. Fysische antropologen voeren wel onderzoeken uit voor archeologische privébedrijven. Het positieve aan dit alles is dat de

24

schaarse fysische-antropologen in Vlaanderen met elkaar verbonden zijn via de Nederlandse Vereniging voor Fysisch Antropologen (NVFA) (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 4-5). Iedereen in Vlaanderen aanvaardt en past dankzij deze vereniging dezelfde standaardobservaties, die opgesteld zijn door het Agentschap, toe. In het onderzoek moeten we opmerken dat grote collecties skeletten en crematies die opgegraven werden door het IAP reeds bestudeerd zijn, de gegevens hiervan zijn beschikbaar in het Agentschap Onroerend Erfgoed, maar de studies zijn nog niet gepubliceerd. Deze collecties zijn van grote omvang en publicaties nemen hier veel meer tijd in beslag dan de kleinere collecties die meteen gepubliceerd kunnen worden in een tijdschrift als ‘Archeologie in Vlaanderen’ of ‘Relicta’. (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 10). De helft van alles studies naar menselijk botmateriaal handelen over de middeleeuwen, dit heeft te maken met de vele noodonderzoeken die uitgevoerd werden door het IAP en het Agentschap. Door de vele vloerverwarmingssystemen in kerken, restauraties van abdijen en kloosters en de ondergrondse parkeergarages wordt het mogelijk vele middeleeuwse begraafplaatsen aan archeologisch onderzoek te onderwerpen. (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 11). In het totaal werden meer dan 2350 skeletresten en meer dan 2100 crematieresten opgegraven door het voormalige IAP en het Agentschap voor Onroerend Erfgoed. De verdelingen van de aantallen verschillen van provincie tot provincie. In Oost-Vlaanderen groef het Agentschap 1100 skeletten op, in Limburg zijn dit er 600, in West-Vlaanderen 478, in Antwerpen 91 en in Vlaams-Brabant 77 skeletresten (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 17). Het Agentschap heeft de taak een belangrijke inhaalbeweging te maken van de vele menselijke resten die liggen te wachten in de depots.

25

Deel II: Archeologie 6. Beschrijving van de onderzochte sites Zoals in het eerste luik gezien te hebben, zijn er verschillende soorten begraafplaatsen. Een verdere verdeling kan plaats vinden op het niveau van stedelijke en rurale contexten. In het derde deel van deze masterproef zal er een comparatieve analyse gemaakt worden tussen rurale en stedelijke sites, begravingen in en buiten een kerk en monastieke sites. Oosterweel, Antwerpen Deze kerk behoorde in de 16de eeuw tot een rurale gemeenschap. De gemeenschap telde slechts 33 gezinnen en was zo de minst bevolkte gemeente van de regio. (Van Cant 2013, 5-6). Tijdens archeologische onderzoek in 1985, dat onder leiding stond van Dirk De Mets, werden talrijke menselijke resten blootgelegd in de kerk. De kerk was omgeven door een kerkhof, hierdoor gaat men ervan uit dat de resten binnen de kerk toebehoorden aan de notabelen van de gemeenschap. Vanaf de 13de eeuw werd het dorp Oosterweel een parochie die stond onder de kanunnikenkerk van Antwerpen. Voorheen was het dorp een dochterparochie van het gehucht Oorderen. De kerk van Oosterweel had als patroonheilige Jan de Doper. Jan de Doper was de patroonheilige van het slagersambacht, ook trad hij op als beschermheilige van het vee en de vetweiderij. Parochies die gelegen waren in de nabijheid van het water kozen Jan de Doper vaak als patroonheilige. In enkele graven werden messen aangetroffen, men suggereert dat deze toebehoorden aan beenhouwers (Van Cant 2013, 9-12). Deze associatie wordt gemaakt door de functie van de patroonheilige. Tijdens het fysisch-antropologisch onderzoek werden de resten van 68 individuen onderzocht. Moorsel, Oost-Vlaanderen De personen die begraven werden rond de kerk te Moorsel kunnen gedateerd worden tussen de 14de en de 18de eeuw (Van Cant 2012, 19 masterproef). Tijdens het fysisch-antropologisch onderzoek werden 103 skeletten onderzocht. Deze individuen kwamen allen uit de begraafplaats rond de Sint-Gudulakapel en de Sint-Martinuskerk.

26

Koksijde, West-Vlaanderen Tijdens archeologische opgravingen in de abdij Ten Duinen werden in 1949 de eerste menselijke beenderresten aangetroffen. Vanaf dan werden er ongeveer 1300 menselijke individuen opgegraven en ingezameld. De meeste skeletten worden bewaard in het KBIN3. Tijdens opgravingscampagnes in de jaren 1950-1960 werden de meeste vondsten gedaan. De skeletten komen hoofdzakelijk uit de abdijkerk, het grafveld ten noorden van de abdij en het kloosterpand. De skeletten onder het pand worden beschouwd als zijnde van leken en monniken uit de abdijperiode, alle individuen onder de abdijkerk zelf en het grafveld werden beschouwd als zijnde vroegmiddeleeuws. Dankzij radiokoolstofdatering kon men de skeletten plaatsen tussen de 12de en 15de eeuw. (Quintelier, Lehouck, Van Acker, s.d. 1-2). Uitspraken doen over de gehele Cisterciënzerpopulatie van Koksijde is moeilijk omdat het aantal skeletten in deze studie echter te klein is. 12 van de onderzochte individuen uit de oostelijke pandgang waren mannelijk, één skelet behoorde toe aan een vrouw. Het voorkomen van deze vrouw in een mannenklooster is niet uitzonderlijk. (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d. 3-8). De abdijen mochten een gering aantal buitenstaanders toelaten om er begraven te worden. Ook in Hofstade werd slechts één vrouw opgemerkt. Kathedraal, Antwerpen Rondom de kathedraal lag een kerkhof, dit strekte zich uit over de Groenplaats, Jan Blomstraat, Handschoenmarkt en de Lijnwaadmarkt. Bij werken op de groenplaats werden geen waarnemingen verricht (Oost 1983, 164). De Handschoenmarkt had tot in de 17de eeuw de bijnaam ‘klein kerkhof’, bij rioleringswerken in 1978 werden hier verschillende graven doorsneden. Gegevens van enig fysisch-antropologisch onderzoek zijn niet voorhanden. Ook voor de ingang van de kathedraal werden enkele beenderresten zonder enig anatomisch verband blootgelegd, vermoedelijk zijn dit herbegravingen van minstens twee skeletten. In de Jan Blomstraat werden enkele skeletten zonder lijkkist aangetroffen. Slechts enkele grafkuilen in de Jan Blomstraat waren noord-zuid georiënteerd. De Blauwwmoezelstraat, ten noorden van de kathedraal, werd niet als begraafplaats gebruikt. (Oost 1983, 164). In het jaar 1973 werd er archeologisch onderzoek verricht in het schip van de Antwerpse kathedraal. Later in de periode

3

Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen

27

1987-1990 werden de kruisbeuk en het koor onderzocht. (Oost 1993, 307). In totaal werden de resten van 854 individuen bestudeerd.

Figuur 3: zicht op de kathedraal met ervoor het Groen Kerkhof

Antwerpen, Allerheiligenklooster Het onderzoek in het Allerheiligen- of Augustijnenklooster voltrok zich in 2002. In de grafkelder van het klooster werd weinig botmateriaal gerecupereerd dat in een goede toestand verkeerde. Onder de grafkelder zelf werden 22 nog in situ aanwezige grafkuilen aangetroffen. In de grafkuilen bevonden zich nog een groot aantal losse beenderen en schedels van minstens twee kinderen, twee jongvolwassenen en een 30-tal volwassenen. Eén van de grafkuilen bevatte 20 schedels en kan beschouwd worden als een knekelput. In totaal werden er 63 skeletten geregistreerd. Enkel de 31 individuen uit de grafkuilen werden onderzocht. (Bellens, Vandenbruaene 2002, 212). De grafkuilen dateren uit de periode 1623-1762. De resultaten die voortkomen uit dit onderzoek stellen slechts een deel voor van de skeletpopulatie van het klooster. Het fysisch-antropologisch onderzoek gaf veel biologische informatie prijs.

28

Abdij van Boudelo, Klein-Sinaai, Oost-Vlaanderen In de oostelijke kruisgang van het groot pand werden zes graven aangetroffen, vier ervan waren verstoord. Bij één individu werd er zware verkalking vastgesteld op de schouderbladen (De Belie 1997, 81). In de westelijke kruisgang van het groot pand werden 12 graven aangetroffen. Slechts twee van alle graven waren niet verstoord. De verstoorde graven bevatten allen secundaire begravingen. Het skelet van de eerste begraving werd hier steeds met weinig eerbied behandeld. Nadat de kist van de tweede begraving op de bodem van de kuil geplaatst was, wierp men de beenderen van de primaire begravingen zonder enige orde bij de secundaire begraving. Beenderen die in de vorm van een Sint-Andreaskruis gelegd waren trof men aan in acht graven, hier is men niet zeker of dit intentioneel gebeurde. (De Belie 1997, 81-82). Ten westen van de abdijkerk lag een grafveld met een oppervlakte van 320 m2. De graven waren allemaal op een rij aangelegd, met ongeveer 70 cm tussen de graven in (De Belie 1997, 138). Het verschil met de graven binnenin is dat op dit grafveld geen secundaire begravingen aangetroffen werden. Gent, Oost-Vlaanderen Tijdens archeologische werken op het Sint-Pietersplein (fig. 4) werden een atrium en abdijkerk blootgelegd. In dit voormalige atrium en abdijkerk werden 291 graven vastgesteld. In het atrium lag een groep van drie bijzondere graven binnen een afgesloten, vierkante constructie (fig. 22) (Bru, Laleman, Vermeiren 2009, 65). De drie graven in het atrium behoorden toe aan drie mannen met een leeftijd rond de 30 jaar. De locatie van hun graf wijst op een belangrijke status, dit grafveld was bestemd voor de gegoede leken die de abdij In Monte Blandino steunden en er bescherming opzochten. De monnikenkerk was voorbestemd als laatste rustplaats van de grafelijke familie, edelen werden zo dicht mogelijk bij de kerk begraven, in het atrium. (Bru, Laleman, Vermeiren 2009. 73). In de abdijkerk zelf werden zeven graven ontdekt die onderworpen werden aan een fysisch antropologisch onderzoek. (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 99-101). De zeven graven, in de abdijkerk, behoorden toe aan mensen die vermoedelijk hoger stonden op de sociale ladder.

29

Figuur 4: het atrium (links) en de monnikenkerk (rechts)

Aalst, Oost-Vlaanderen Tijdens archeologisch onderzoek in Aalst werden de resten van het Karmelietklooster opgegraven. In het algemeen waren kloosters van bedelorden in Vlaanderen sterk betrokken bij het stedelijk leven. De Karmelieten zorgden voor het ‘zielenheil’, voedselbedeling en armenzorg. In het klooster waren een kerk en een ziekenzaal aanwezig. De kerk, het kloosterpand en kloosterhof vormden de tweede belangrijke begraafplaats voor stedelingen na de Sint-Martinuskerk. Het begraven binnen de kloostermuren zorgde voor minder inkomsten voor de Sint-Martinuskerk. In 1534 werd er een overeenkomst gesloten, onder het oog van de schepenen van de stad, tussen het Karmelietenklooster en de parochiekerk (De Groote et al 2011, 88). In totaal werden 238 individuen opgegraven in de kerk, de pandgangen en het pandhof. Mechelen, Antwerpen Ten noorden van de Sint-Romboutskathedraal (fig. 5) startte in 2009 een grootschalige archeologische opgraving (fig. 18). De opgraving vond plaats op het kerkhof van de SintRomboutskathedraal. Tijdens het onderzoek werden 3675 graven aangetroffen, hieruit kwamen 4165 gearticuleerde skeletten en 100 secundaire deposits. Verschillende graftypes kwamen aan bod tijdens het onderzoek. Deze types kunnen opgedeeld worden in 3575 primaire begravingen, 48 verstoorde begravingen, 34 knekelputten en 17 deposits. (Depuydt 2013, 66-67). 59 individuen werden nader onderzocht door een fysische antropologe.

30

Figuur 5: kaart van Berlin met aanduiding van het kerkhof en de Sint-Romboutskathedraal

Minstens één massagraf (fig. 15) werd aangetroffen op de site. In graf GR1651 lagen 47 individuen in een grote rechthoekige kuil. Dit massagraf was helemaal in het zuiden aan de rand van het opgravingsvlak gelegen (fig. 6). Ze lagen zowel op de buik als op de rug. Ook textielresten werden aangetroffen in dit graf. Dit massagraf had andere graven verstoord. 35 individuen waren west-oost georiënteerd en de overige 7 individuen lagen volgens een noordzuid oriëntatie. (Van de Vijver 2013, 142-148). Er blijkt een verband te zijn tussen de positie van het lichaam en het graf. Zo is het dat buiklig meer voorkomt in meervoudige begravingen. Wanneer afwijkende lichaamsposities voorkomen kan het gaan om individuen met een afwijkende sociale of culturele achtergrond. De positie op de buik wordt vaak geassocieerd met straffen, ongedoopte kinderen, zieken en gehandicapten of mensen die een gewelddadige dood stierven. (Depuydt 2013, 75).

31

Figuur 6: aanduiding van het massagraf op het Sint-Romboutskerkhof

’s-Hertogenbosch, Nederland De Sint-Janskathedraal werd oorspronkelijk gebouwd als een parochiekerk. In 1366 werd de kerk verheven tot kapittelkerk en in 1559 werd ze verheven tot kathedraal. Archeologisch onderzoek vond plaats in het noordoosten en zuidoosten van de kerk. (Portegies 1999, 185186). In totaal werden er 316 individuen aangetroffen. Op het terrein was in het noordoostelijk deel van de begraafplaats een deel ongewijd gelaten. Dit ongewijde deel was bestemd voor heidenen, joden, ketters, scheurmakers, geestelijk gestoorden en alle geëxcommuniceerden. Ook is er een verband tussen de sociale status van het kerkhof als geheel en verhouding manvrouw op een bepaald deel van de begraafplaats. Hoe lager de sociale status van het kerkhof, hoe meer vrouwen op de duurdere delen begraven werden en andersom. (Portegies 1999, 185186). Het lijkt er op dat nabestaanden meer geld hadden voor de begrafenis van een vrouw dan voor die van een man. Een mogelijke verklaring is dat er minder geld over was voor een begrafenis indien een vrouw alleen achterbleef, daar de man de belangrijkste kostwinner was. In het zuidoosten werd een kuil gegraven waar alles 17de eeuwse pestslachtoffers begraven werden. (Portegies 1999, 185-186). Na 1664 werd dit deel onbruikbaar gemaakt door er vele bomen op te planten, zo was men zeker dat dit deel lange tijd onaangeroerd zou blijven.

32

Deventer, Nederland Het Grote Kerkhof in Deventer is een voormalig middeleeuws kerkhof, de naam doet dit reeds vermoeden. De begraafplaats is driehoekig van vorm en wordt in het noorden afgesloten door de Lebuinuskerk en de Oude Mariakerk. Aan de westzijde staat een huizenblok, aan de zuidzijde van de plaats staan er sinds de middeleeuwen openbare gebouwen. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 10). In het zuidoosten van de site werd een muur van rode baksteen blootgelegd, deze was de vermoedelijke kerkhofmuur. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 16). Op deze muur waren aanwijzingen terug te vinden van een voormalig kerkrooster. Dit rooster deed dienst om dieren van het kerkhof te weren, ook werd op deze manier de duivel met zijn bokkenpoten geweerd. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 20-22). In een stadsrekening van de 14de eeuw staat vermeld dat het kerkhof ook gebruikt werd als tijdelijke opslagplaats van bouwmaterialen, deze materialen waren voornamelijk grote partijen steen. In totaal werden er minimaal 61 individuen opgegraven. Van al deze skeletten werden er 21 onderworpen aan een fysisch-antropologisch onderzoek. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 42). Het kan mogelijk zijn, daar deze personen begraven waren in het noordoostelijk deel van het kerkhof, dat de aangetroffen resten toebehoren aan maatschappelijk ongewenste personen. Kortrijk, West-Vlaanderen Dankzij het kerkarchief hebben we een goed zicht op de status van de personen die in de periode 1687-1780 begraven werden in en rondom de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Kortrijk. 146 personen kregen in deze periode een laatste rustplaats in de kerk, 89 personen werden op het omringende kerkhof begraven. Per jaar vonden er 1 tot 7 begravingen plaats, met een gemiddelde van 3 per jaar. Vanaf de tweede helft van de 18de eeuw valt het op dat er meer begravingen zijn op het kerkhof dan in de kerk zelf. De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de begraafplaats genoten een privaat statuut, dit is ontstaan uit de castrale grafelijke kapel die enkel aan de graaf, zijn medewerkers en de leden van het door hem gestichtte kapittel voorbehouden was. Volgens het register zijn er in de periode 1687-1780 166 mannen begraven, meestal van geestelijke status. De 76 vrouwen die gedurende deze periode begraven werden zijn ongetwijfeld familieleden van kanunniken, plaatselijke prominenten, kerkpersoneel en bijzondere weldoeners. 42 begraven personen waren volgens het kerkregister kapelanen. Ook mannen met een wereldlijke/militaire administratieve functie werden begraven. De populairste begraafplaats in de kerk was de kapel van de Heilige Drievuldigheid, hier werden 66 personen

33

begraven. (Despriet 2003, 196-198). Andere zeer populaire plaatsen in de kerk waren het altaar, het schip en het midden van het kerkgebouw. Tijdens archeologische werken werden ten zuiden van de kerk, in de zuidoosthoek, 131 graven ingetekend. Dit aantal moet veel groter geweest zijn aangezien er dubbelgraven, beenderdepots en verplaatste menselijke resten gevonden werden. Tussen 2000-2003 werd er opgegraven aan de noordzijde van de kerk. Zo werd er aangetoond dat er ook begraven werd op deze plek, veel minder intens dan aan de zuidzijde weliswaar. Acht graven werden blootgelegd aan deze zijde van de kerk en een aantal uit hun context gerukte botresten. Naast deze 139 onderzochte graven vermoed men dan er tussen 1203-1784 ongeveer 900 personen een laatste rustplaats kregen op het kerkhof. Het dodenregister van 1687-1780 geeft voor enkele personen een laatste rustplaats aan, zoals bij het graf, aan het west-einde van het kerkhof, voor het beeld van Christus aan de zuidelijke ingang van de kerk, … (Despriet 2003, 219). Ook geestelijken werden op het kerkhof rondom de kerk begraven. Zo werden drie namen van geestelijken teruggevonden die op het kerkhof begraven wilden worden, deze stierven alle drie in de 16de eeuw. (Despriet 2003, 221). Deinze, Oost-Vlaanderen Tijdens opgravingen in 2010 op het voormalige kerkhof van de Onze-Lieve-Vrouwekerk (fig. 7) werden de resten van 96 individuen blootgelegd. De opgravingen vonden plaats aan de zuidzijde van de kerk. De skeletassemblage is slechts een deel van de originele populatie. Deinze was gedurende de middeleeuwen een agrarische gemeenschap. De algemene onderzoeksvraag hier was of beroepsbezigheden een invloed hadden op menselijke skeletresten. Minder dan 100 skeletindividuen kunnen echter geen representatief beeld schetsen van de mortaliteit en de paleodemografie van een gemeenschap. (Persoonlijke communicatie Van Cant). Dankzij historische bronnen weet men dat een deel van de populatie in Deinze werkzaam was in de tapijt industrie. In de buurt van dit kerkhof was het Onze-LieveVrouwehospitaal gelegen, in 1455 werd het genoemd naar Sint-Blasius (Persoonlijke communicatie Van Cant). Sint-Blasius was de patroonheilige van de luchtwegen. Het hospitaal had ook de taak zijn overleden patiënten te begraven. Aangezien de oorspronkelijke naam van het hospitaal dezelfde naam droeg als de kerk in Deinze kan er aangenomen worden dat de overleden zieken begraven werden op de begraafplaats.

34

Figuur 7: kerk van Deinze in de atlas van buurtwegen

Eindhoven, Nederland De opgravingen van de voormalige Catharinakerk gingen door op het huidige Catharinaplein in het stadscentrum van Eindhoven. Dit plein is gelegen ten oosten van de huidige Catharinakerk die gebouwd werd in 1680. Het opgravingsvlak bevindt zich boven het koorgedeelte en aan weerszijden van de voormalige Catharinakerk. De oude Catharinakerk komt voor het eerst voor in bronnen die dateren uit het jaar 1340. In totaal werden er 726 individuen geregistreerd op het kleine opgravingsvlak. (Nollen 2013, 23). Meldert (Lummen), Limburg De Sint-Willibrorduskerk werd onderworpen aan een archeologisch onderzoek gedurende de periode 2011-2012. 13 individuen werden geregistreerd en onderzocht. Het onderzoek vond plaats in de kerk. Meldert, Oost-Vlaanderen Dit noodonderzoek vond plaats in de Sint-Ermelindiskerk zelf. De meeste skeletten lagen niet in anatomisch verband, maar waren verspreid over de gehele kerkoppervlakte. Enkel de in situ blootgelegde skeletten werden ingezameld (Vander Ginst, Vandenbruaene 2006, 136). Van de 15 in situ grafkuilen werden 20 skeletten onderworpen aan een fysisch-antropologisch onderzoek.

35

Hofstade, Oost-Vlaanderen In 2004 werd er onderzoek uitgevoerd in de parochiekerk van Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaart. Door de slechte bewaringstoestand van de beenderresten, werden enkel de lange beenderen gerecupereerd. (Moens, Quintelier 2010, 50-59). De gebruiksfase van kerk wordt gedateerd in de periode 900-1800. Slechts 12 individuen werden geregistreerd en onderworpen aan fysischantropologisch onderzoek. (Moens, Quintelier 2010. 59-63). Onder de 12 individuen werd slechts één vrouw opgemerkt. Deze vrouw genoot naar alle waarschijnlijkheid ook een hoge functie. Priorij van Merton (VK) In totaal werden op deze site 738 graven geregistreerd in vier verschillende zones. (Mikulski 2007, 1). De priorij werd gesticht in 1114. In 1117 werd ze bewoond door kanunniken van de Augustijnenorde. Priorij van Saint Saviour (VK) De Benedictijner priorij van Saint Saviour is gelegen op de zuidelijke zijde van de rivier de Thames, tegenover de beruchte ‘Tower of London’. (Bekvalac 2008, 1). Van deze begraafplaats werden er 201 individuen onderworpen aan een analyse. Saint Mary Spital (VK) Tijdens archeologisch onderzoek op de site van het voormalige hospitaal van Saint Mary Spital werden op de begraafplaats ten westen van het kerkgebouw 103 graven blootgelegd. Een groot aantal van deze begravingen behoorde toe aan adolescenten en kinderen. Ten zuidoosten van de hospitaalkerk werden 406 individuen ontdekt, waaronder vele kinderen. (Bekvalac et al s.d., 2). De meest zuidelijk gelegen zone bevatte 125 skeletten. Ook ten noorden van de kerk werd er begraven, hier werden 54 graven aangetroffen die in rijen lagen. Ook werden enkele graven met resten van een kist ontdekt. Er wordt verondersteld dat deze noordelijke zone gebruikt werden voor monastieke begravingen en de zuidelijke zone voor begravingen van gehospitaliseerden. (Thomas et al s.d., 89-91). Saint-mary spital hospitaal: Op de site kwam slechts één massagraf voor, hierin lagen de resten van vijf individuen. (Bekvalac et al s.d., 3). De massagraven kunnen toebehoren aan de slachtoffers van een kortstondige epidemie.

36

Pestbegraafplaatsen Naast begraafplaatsen in en buiten kerken, abdijen, kloosters en hospitalen werden er gedurende de periode van de Zwarte Dood begraafplaatsen ingericht om de slachtoffers te begraven. Het East Smithfield Black Death cemetery te Londen was zo een begraafplaats. Van de 636 individuen die hier ingetekend werden, was het mogelijk 420 ervan te analyseren. 189 individuen waren van het mannelijk geslacht, 104 waren vrouwelijk en voor 117 individuen kon men geen geslacht vaststellen. (Kausmally 2007, 3). Het is echter onmogelijk om uit deze gegevens conclusies te trekken. Men kan er niet van uit gaan dat mannen meer risico hadden de ziekte op te lopen dan vrouwen. In 1349 werd er aan de Royal Mint in Londen een noodbegraafplaats ingericht voor slachtoffers van de pest. Deze begraafplaats werd ‘het kerkhof van de heilige Drievuldigheid’ genoemd. Deze begraafplaats was in gebruik van 1349 tot 1350 en het was ook het eerste kerkhof speciaal voor de slachtoffers van de zwarte dood (Kausmally 2007, 1). Tijdens een archeologisch onderzoek werd er opgegraven op de westelijke en de oostelijke begraafplaats van de Royal Mint-site. Op de westelijke begraafplaats werden 300 individuen uit massagraven blootgelegd en 258 individuele begravingen. De oostelijke begraafplaats had een totaal van 192 graven. 102 individuen waren afkomstig uit de massagraven en 90 individuen uit enkelvoudige graven. (Kausmally 2007, 1). Met enkele uitzondering van gehurkte en met het gezicht neerwaarts lagen de meeste personen op de rug. (Grainger et al s.d., 431). Op de Royal Mint-site was er ook nog een Cisterciënzerabdij aanwezig. Binnenin de kerk en de kapellen werden 133 graven aangetroffen. Op de abdij-site was er een grote begraafplaats. Deze lag deels op de vroegere begraafplaats van de pestslachtoffers. De begraafplaats die in gebruik was gedurende de gebruiksfase van de abdij bestond uit twee duidelijk afgescheiden begravingsfasen. (Grainger et al s.d., 433-434). De tweede fase bestaat uit 57 graven die het patroon van de vorige graven niet respecteerden. In 1665 werd er door verschillende parochies beslist dat er geen pestdoden meer begraven mochten worden op het kerkdomein in London. De notabelen van de parochie die stierven aan de pest mochten wel nog begraven worden op een bepaalde plaats op het kerkhof. (Harding 1993, 2). Wanneer de pest uitbrak werden de eerste slachtoffers aanvankelijk nog begraven in een individueel graf. Maar na verloop van tijd eiste de epidemie enorm veel slachtoffers waardoor het onmogelijk werd, wegens tijdgebrek, om voor ieder slachtoffer een individueel graf te delven. Hierdoor was het eenvoudiger een grote kuil te graven die diende als massagraf.

37

Tijdens hevige opstoten van de pest handelde elke grote stad op zijn eigen manier. Zo was het vanaf 1630 in Firenze verplicht de pestdoden te begraven op het platteland ver van de wegen en huizen. In Firenze was het ondenkbaar dat slachtoffers van de pest begraven zouden worden in de kerken. Dit was ook het geval in Parijs, de slachtoffers kregen geen plaats in de kerk. Wel was het nog steeds een optie om begraven te worden op het kerkhof. (Harding 1993, 5-6). Het kwam regelmatig voor dat kerkhoven bestrooid werden met kalk en dat er een verbod was op het openen van de graven binnen het jaar. Deze geboden werden opgelegd uit vrees voor infecties. Fysisch-antropologisch onderzoek wees uit dat de pest voornamelijk mensen trof die al in een slechte gezondheid verkeerden. (DeWitte 2014, 1). Ten noorden van de stad Londen werd in 1569 een nieuwe begraafplaats ingericht. Deze begraafplaats werd de ‘Bethlem begraafplaats’ genoemd en was gedurende 200 jaar in gebruik. Uit de verkregen data van het onderzoek kan afgeleid worden dat er tussen 1569 en 1714 ongeveer 20.000 individuen begraven werden op de nieuwe begraafplaats. (Carver 2012, 4-5). Deze eerste buiten de parochie gelegen begraafplaats werd opgegraven naar aanleiding van de bouw van een metrostation. Gedurende de post-middeleeuwse periode stond op deze plek het eerste Londens hospitaal voor mentaal gestoorden. (Carver 2012, 1-2). De aanleg van deze nieuwe begraafplaats duidt op een verandering in de begravingsrituelen in de stad. Tegen het midden van de 16de eeuw raakten de begraafplaatsen van Londen, en dan in het bijzonder de begraafplaats van Saint-Paul, zo vol dat het niet meer mogelijk was iemand te begraven zonder een ander graf te verstoren. De periode 1500-1700 wordt gekarakteriseerd door een enorm groeiende populatie. Door de verschillende uitbraken van de pest stierven er ongeveer 17000 personen. Begraven worden op de begraafplaats buiten Londen was beduidend goedkoper dan een begrafenis in de stad zelf. Hierdoor werd deze zeer populair voor de armen, mensen zonder bezittingen en de marginalen van de maatschappij. Het typische profiel van de doden die begraven werden op het nieuwe kerkhof hoort toe aan bedienden, vreemdelingen, zelfmoordenaar, religieuze non-conformisten, voormalige gevangenen en slachtoffers van de zwarte dood. (Carver 2012, 3).

38

Niet-reguliere begraafplaatsen Tussen de Tabaksvest en de Henri Van Heurckstraat in Antwerpen werden in 2007 menselijke beenderresten aangetroffen. Deze beenderresten bevonden zich allen samen in twee rechthoekige kuilen. De kuilen waren aangelegd op een open terrein en bevatten de resten van 37 individuen (Tys, Minsaer, Dauven 2010, 84). De twee kuilen die men hier onder de voormalige school aantrof lijken alles weg te hebben van massagraven. In deze periode werden de lage natte weiden, toen eigendom waren van het Sint-Elizabethgasthuis, die zich hier bevonden verkaveld door Gilbert Van Schoonbeke tot schuttershoven. Er zijn twee mogelijkheden, ofwel dateren de grafkuilen uit de periode van voor de verkaveling (begin 16de eeuw), ofwel dateren ze van na de verkaveling. In het eerste geval kan het dan gaan om massagraven waarin overledenen uit het ziekenhuis werden begraven. Er is echter niets gedocumenteerd over begravingen tijdens de periode van het gasthuis. In het tweede geval lijken de kuilen aangelegd te zijn als noodoplossing. Deze optie is goed mogelijk. (Tys, Minsaer, Dauven 2010, 84-93). Dankzij een gouden munt uit de periode 1452-1516 kon men de skeletten in een tijdskader plaatsen. Men gaat ervan uit dat het hoofdaandeel van de jonge mannen soldaten of militieleden zijn, dit is echter onzeker aangezien er geen trauma’s zijn gevonden die deze theorie ondersteunen. Het is eventueel mogelijk dat dit massagraf een archeologische weergave is van de gevolgen van de Spaanse Furie (Tys, Minsaer, Dauven 2010, 92-93). In 1994 werd een archeologisch onderzoek in Oostende georganiseerd door het toenmalige IAP, de opgraving was ter hoogte van het Mijnplein en de Visserskaai. Op deze sites werd een aantal skeletten gevonden. Verder werden in de Wittenonnenstraat ook menselijke resten aangetroffen. (Vandenbruaene et al 2000, 277). De meerderheid van de inhumaties op het Mijnplein konden slechts gedeeltelijk gedocumenteerd worden. Het fysisch-antropologisch onderzoek spitste zich toe op 50 skeletindividuen. (Vandenbruaene et al 2000, 287). Tijdens opgravingen in 2010 tussen Vosselaredorp en de Hoogstraat in Vosselare werd een graf aangetroffen op ongeveer 50 m van de reguliere begraafplaats. (De Logi, Schynkel 2010, 7172). De eenzame begraving van een vrouw op enige afstand van de reguliere begraafplaats is uitermate vreemd. Het zou hier kunnen gaan om een vrouw die een ander geloof had dan het christelijke, toch is deze optie vrijwel snel uit te sluiten aangezien ze wel volgens de christelijke traditie begraven is. Het kan echter wel zijn dat een andere christelijke persoon haar begroef. Ook is het mogelijk dat het kan gaan om een zondares of zelfmoordenares.

39

Galgenvelden Bij Amersfoort in Nederland werd in 1908 reeds onderzoek gedaan op een voormalig galgenveld. Er werd een skelet gevonden dat in elkaar gehurkt zat, het hoofd was bij de voeten geplaatst en deze houding werd verzekerd door middel van twee ijzeren kettingen. In 1925 werden nog drie skeletten gevonden, één ervan lag met het gezicht naar beneden. Van een derde individu werd enkel de romp gevonden. (van der Sanden 2010, 21). Tijdens opgravingen op het Landgoed ‘Hooghalen’ (NL) trof Van Giffen bovenin een tumulus een kleine, rechthoekige kuil aan. Deze kuil was waarschijnlijk een knekelput. De skeletresten die hier aangetroffen werden behoorden toe aan een man die overleed op 20-25 jarige leeftijd. De beenderen lagen in buikligging. De persoon had waarschijnlijk gedurende enige tijd aan de galg of op een rad gehangen, nadat al het weefsel weg was had iemand de beenderen bijeengeveegd en deze begraven in de kuil. (ter Schegget, 2010. 118-120). In Denemarken is het aantal opgravingen van galgenvelden eerder beperkt. In Naestved op Seeland werden in 1985 drie kuilen aangetroffen. Al de individuen die hier begraven werden, bleken onthoofd te zijn. De dateringen die uitgevoerd zijn wijzen allen op de 14de eeuw. Wat men ook kon vaststellen was dat de lichamen niet op christelijke wijze begraven waren, dus niet in de typische west-oost georiënteerde rugligging. Ook een 11de eeuws dubbelgraf werd ontdekt in Kalmergarden, Jutland. In dit graf lagen twee mannen met het hoofd tussen de benen. Deze positie kwam vaak voor, het was niet ongewoon dat de hoofden van criminelen op een balk of paal gespijkerd werden. (van der Sanden 2010, 22). Op het eiland Grasbrook bij Hamburg (Duitsland) werden twee schedels ontdekt die doorboord waren door grote ijzeren spijkers met daaraan nog houtresten. Volgens radiokoolstofdatering horen ze thuis in de periode 1380-1450. Dankzij historische bronnen kan men vaststellen dat in 1400 op deze plek de zeerover Klaus Störtebeker terechtgesteld werd, met zeerovers had men geen medelijden. (van der Sanden 2010, 23-24). In Matten (Zwitserland) werd het skelet van een man van 40-45 jaar teruggevonden. Zijn boven- en onderlichaam lagen niet meer in anatomisch verband. In ZürichAlbisrieden (Zwitserland) werden de resten van drie jonge mannen blootgelegd. Er kon vastgesteld worden dat de armen van deze drie personen uit de kom lagen. Verder lagen in de kuilen met deze menselijke resten ook dierlijke resten, dit is interessant omdat de aanwezigheid van dierlijke resten er op duidt dat op de executieplaats ook dierkadavers verwerkt werden. De resten zijn voornamelijk van oude paarden en honden. Het belangrijkste onderzoek van Zwitserland vond plaats in Luzern-Emmenbrücke (fig. 19), hier werd een executieplaats onderzocht die langs een belangrijke verkeersader en bijbehorende wasenplatz gelegen was.

40

Deze locatie was in gebruik van de 16de tot de 19de eeuw. Men trof hier de resten van 45 individuen aan. Dit is slechts een fractie van de 125 gevallen die hier geëxecuteerd werden volgens historische bronnen (van der Sanden 2010. 24-27).

7. Graforiëntatie Zoals reeds eerder aangehaald is het gebruikelijk de doden in een christelijke context te begraven volgens een west-oost oriëntatie. Ook komt het op elke begraafplaats voor dat enkele doden een andere oriëntatie hebben. Volgens Daniell (1997, 149) behoren de meeste graven met een oost-west oriëntatie toe aan priesters. Op deze manier is het gelaat van de priesters tijdens de Wederopstanding gericht naar de gelovigen. Het lijkt er op dat begravingen in kerken minder afwijkende oriëntaties hebben dan begraafplaatsen. Zo zien we dat de 12 graven die aangesneden zijn tijdens het archeologisch onderzoek in Hofstade allen west-oost georiënteerd waren (Moens, Quintelier 2010, 50-59). Ook in de Sint-Willibrorduskerk te Meldert (Lummen) lagen de 13 graven volgens een westoost oriëntering (Smeets, Vander Ginst 2012, 48-56). In de Kathedraal te Antwerpen werden enkele oost-west oriëntaties aangetroffen, hier verondersteld men dat het om priestergraven gaat. (Oost 1993, 326). Ook te Oosterweel zijn er slechts twee uitzonderingen op de regel. Deze waren oost-west georiënteerd. Deze atypisch georiënteerde resten werden opgegraven nabij het koor. Aan de hand van textielresten en fragmenten van schoenen kon men vaststellen dat deze graven toebehoorden aan priesters (Van Cant 2013, 9-12). Ook in Deinze lagen 85 individuen volgens een west-oost oriëntatie. Slechts één individu had een oost-west oriëntatie. Hier is het moeilijker om met zekerheid te zeggen dat het om een priester gaat, de persoon lag namelijk op het kerkhof begraven. De graven die een oost-west oriëntatie hadden in de kerk lagen voornamelijk geconcentreerd aan het koor, mede door dit gegeven gaat men ervan uit dat het op priesters gaat. In het Karmelietenklooster te Aalst kon voor 235 van de 238 skeletten de oriëntatie (fig. 8) bepaald worden. (De Groote et al 2011, 136). In totaal waren 183 personen volgens een westoost oriëntatie begraven, ook waren al de graven in de kerk op deze wijze georiënteerd. Het is overzichtelijker om deze oriëntaties weer te geven volgens locatie. In het pandhof waren er 53 west-oost georiënteerde graven, 4 zuid-noord georiënteerde, 1 noord-zuid georiënteerd en 2 oost-west georiënteerde graven. In de noordelijke pandgang was de grootste groep, 29

41

individuen, begraven volgens een west-oost oriëntatie. 12 personen lagen met het hoofd naar het oosten gericht en 1 individu had een afwijkende oriëntatie, namelijk zuidwest-noordoost. In de westelijke pandgang kwam de gebruikelijke west-oost oriëntatie niet voor. Hier lagen 29 van de 42 individuen volgens een zuid-noord oriëntatie en 3 met een noord-zuid oriëntatie (De Groote 2011, 136).

42

Figuur 8: oriëntatie van de graven in het Karmelietenklooster te Aalst

43

In de abdij van Ten Duinen werden 13 individuen geborgen met een oost-west positie. Aangezien de oostelijke pandgang een belangrijk idee kan geven over wiens graven het hier gaat, is deze een zeer belangrijke locatie. Het gaat hier niet om de resten van gewone monniken, maar eerder om personen uit hogere religieuze of seculiere klassen. (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d. 3-8). In de kapittelzaal van de abdij van Boudelo kenden de graven de gebruikelijke west-oost oriëntatie. (De Belie 1997, 63). Andere voorkomende oriënteringen waren zuid-noord in de zuidelijke kruisgang. In deze gang bevond zich het graf van slechts één individu. Het graf zelf was opgebouwd uit baksteen (De Belie 1997, 29). De individuen die begraven werden op het grafveld ten westen van de kerk werden allen begraven in een west-oost oriëntatie. (De Belie 1997, 138). Ook op het grafveld ten noorden van de kerk was deze positie de meest gebruikelijke, met uitzondering van zes graven. (De Belie 1997, 145). In het atrium dat blootgelegd werd op het Sint-Pietersplein werden drie opmerkelijke antropomorfe graven blootgelegd (fig. 9). Deze graven waren de enige uitzonderingen op de gebruikelijke west-oost positie die voorkwam in de andere graven. Deze skeletten lagen met het hoofd in het oosten. Ook lagen ze gegroepeerd in een afgebakende vierkante ruimte. (Bru, Laleman, Vermeiren 2009. 73). De zeven opmerkelijke graven in de abdijkerk hadden wel een west-oost oriëntering.

Figuur 9: zeven opmerkelijke graven in de abdijkerk op het Sint-Pietersplein (Gent)

We gaan ervan uit dat bovenstaande sites een beeld geven van de betere klasse. Aan de hand van volgende begraafplaatsen schetsen we een beeld van de oriëntatie op begraafplaatsen. Op

44

het Groot Kerkhof te Deventer werden ook buiten de muur van het kerkhof menselijke resten aangetroffen. Zoals de literatuur eerder vermeldde vermoeden we dat de personen die hier begraven werden niet aanvaard werden in de middeleeuwse maatschappij. Deze skeletten hadden allen een zuidwest-noordoost oriëntatie. Deze positionering volgde het verloop van de kerk en die van de overige gebouwen rondom het kerkhof. Deze skeletten lagen wel op de rug, zoals gebruikelijk is in christelijke begravingen. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 1618). Op de site van de voormalige Sint-Catharinakerk te Eindhoven werden 477 west-oost oriënteringen vastgesteld. Zeven personen lagen volgens een oost-west oriëntering. Eén van deze graven was gesitueerd in een bakstenen grafkelder onder het koor van de voormalige kerk en behoorde toe aan een man die een leeftijd had tussen de 64 en 78 jaar. (Nollen 2013, 123). Het is aannemelijk dat dit het graf van een priester is. Ook 2 à 3 personen in het noordelijk deel van het kerkhof hadden deze oriëntatie. Eén van deze individuen was een baby, waarschijnlijk gaat het hier om een vergissing. Ook op het zuidelijke deel werden twee oost-west oriënteringen aangetroffen. Eén individu in deze positie was een gruwelijke dood gestorven, in zijn schedel werd een hakspoor van een bijl aangetroffen. De andere persoon was een kind van ongeveer 9 jaar. (Nollen 2013, 123). 179 personen hadden een zuidwest-noordoost oriëntering. Als we de begraafplaats van Moorsel bekijken merken we op dat van de 103 onderzochte skeletten er 56 zich bevonden in een noordwest-zuidoost oriëntatie. Twee van de individuen in deze oriëntatie bevonden zich in dezelfde grafkuil. Ze lijken doelbewust tegen elkaar begraven te zijn. Ook leek het dat deze twee individuen elkaars hand vasthielden. (Van Cant 2012, masterproef). Op de begraafplaats van Kortrijk zien we ook een dubbelgraf waar beide individuen een oost-west oriëntatie hadden. Dit duo was als enige van het hele grafveld begraven met het hoofd in het oosten. Men vermoedt dat dit koppel omwille van hun katholiek-protestantse overtuiging bespot werd door de Kortrijkse samenleving en uiteindelijk zelfmoord pleegde. (Despriet 2003, 222). In de 12de eeuw was de begraafplaats van de Sint-Romboutskathedraal begrensd door een gracht. De graven die ten zuiden en ten westen gesitueerd zijn van deze gedempte gracht liggen volgens een west-oost positionering. In de 13de eeuw werd deze gracht gedempt en lijkt het erop dat de begraafplaats uitgebreid werd richting het noordoosten. De graven die ten noordoosten van deze greppel lagen bevonden zich in een westnoordwest-oostzuidoost oriëntatie. (Depuydt 2013, 82-83). De meeste begravingen waren volgens de standaard oriëntatie, namelijk westoost. De afwijkend georiënteerde graven kunnen mogelijk verklaard worden dat sommige graven georiënteerd zijn volgens de bovengrondse inrichting van de kerk. Een andere mogelijke verklaring is dat het om een vergissing ging. Volgens sommige auteurs (Depuydt 2013, 67) kan het ook zijn dat een oost-west oriëntatie als straf diende.

45

In het massagraf dat aangetroffen werd tussen de Tabaksvest en de Henri van Heurckstraat te Antwerpen had ongeveer de helft van de individuen een oriëntatie volgens de christelijke gebruiken. (Tys, Minsaer, Dauven 2010, 84-93). De situatie voor de andere individuen was onduidelijker, enkelen lagen dwars op andere lichamen of met het hoofd op het lichaam van een onderliggende dode. Ongeveer een kwart van de overledenen lag op de buik. Bij de graven in Oostende werden in de oostelijke hoek van het Mijnplein vier zuid-west georiënteerde graven aangetroffen. Eén graf was noord-west georiënteerd, helemaal anders dan de andere begravingen. Bij dit individu waren de armen op de buik gelegd en werd een gietijzeren kanonbal in de grafkuil aangetroffen. Mogelijk hield deze verband met de doodsoorzaak van het individu. (Vandenbruaene et al 2000, 277-280). Ten zuidoosten van deze concentratie werden nog acht graven aangetroffen, deze graven waren ook zuid-west georiënteerd. Aan de Visserskaai werden zeven graven aangetroffen, vijf ervan lagen oost-west georiënteerd. De twee overige waren west-oost georiënteerd. Bij enkele skeletten was te zien dat de onderarmen op de buik geplaatst waren. De onderkaken sloten nog zeer nauw aan op de schedel, wat wijst op een begraving in volle grond. (Vandenbruaene et al 2000, 280). De hypothese dat deze personen begraven werden tijdens het beleg van Oostende (1601-1604) werd getest aan de hand van radiokoolstofdatering op het botmateriaal van twee individuen die begraven waren op het Mijnplein. Uit de beenderen werd collageen geëxtraheerd, waarna met behulp van AMS het gehalte aan radioactieve koolstof werd gemeten. De resultaten voor deze individuen geven een datering aan rond 1600, wat verondersteld werd. Eén individu van de Visserskaai werd recenter gedateerd, rond 1700 AD. (Vandenbruaene et al 2000, 280). Het individu dat aangetroffen werd in Vosselare was ook volgens de christelijke traditie op de rug begraven in een west-oost oriëntatie (De Logi, Schynkel 2010, 71-72). De handen waren gevouwen op het bekken. In het graf lagen enkele aardewerkscherven, stukjes natuursteen en enkele stukjes metaal.

8. Kisten Het lichaam van de dode werd meestal gewikkeld in een lijkwade. Dit weten we door de vele spelden (fig. 10) die steeds aangetroffen worden in grafcontexten. Nadat het lichaam ingewikkeld was werd het in een kist geplaatst. Het materiaal van een kist kon bestaan uit hout, lood of steen, dit was afhankelijk van de sociale status. (Van de Vijver 2013, 124). Volledige kisten worden zeer weinig aangetroffen bij onderzoek, het hout is meestal helemaal vergaan. Toch kan men echter aan de hand van een hoeveelheid spijkers vaststellen dat de dode begraven

46

was in een kist. Ook kan men aan de hand van de schedel vaststellen of de dode al dan niet begraven was in een kist. Bij doden die rechtstreeks in de aarde begraven werden, blijft de kin aan de schedel. Wanneer men begraven wordt in een kist die vol lucht zit, komt de kin los van de schedel na decompositie. Bij degenen die in de kerk begraven werden valt nog een onderscheid te maken. De meeste mensen hadden slechts een gewone houten kist. Een minderheid werd bijgezet in een individuele grafkelder of een grote, gemeenschappelijke grafkelder. (Oost et al 1993, 325). Het merendeel van de middeleeuwse Mechelse populatie werd begraven zonder kist, enkel gewikkeld in lijkwade. Toch zijn ongeveer 208 voorbeelden van kistbegravingen. Kisten werden vervaardigd uit allerlei materialen gaande van hout tot lood en stenen sarcofagen. Wat betreft het hout waaruit sommige kisten vervaardigd werden, bleek dat voor negen op de tien kisten naaldhout gebruikt werd. Het gaat hier dan voornamelijk om grove den, fijne spar en zilverspar. Er wordt aangenomen dat dit hout geïmporteerd werd uit de Alpen of het zuidwesten van Duitsland. Een klein deel van de kisten werd vervaardigd uit loofhout, het is mogelijk dat deze kisten hergebruikt werden omwille van de hoge kostprijs. Duurzamere en kostelijkere soorten zoals eik kwamen niet voor. Dit kan mogelijk verklaard worden aan de hand van de sociale status van de doden. (Depuydt 2013, 79-80). Op het Sint-Janskerkhof te Deventer kan er een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen de graven in het noordelijk en oostelijk deel en het zuidelijk deel van het kerkhof. Zo werden mensen in het noordelijke en oostelijke deel meestal begraven in de goedkoopste, dennenhouten kisten. In het zuidelijke deel van de begraafplaats werden enkel volwassenen begraven. Deze volwassenen werden hier uitsluitend begraven in duurdere, grenen kisten. Er was dus duidelijk een verschil in het gebruik van houtsoorten voor kisten tussen het noordelijke en zuidelijke deel van de begraafplaats. Kinderen kregen ook steeds een goedkopere kist, dit is ook het geval in de parochie Sint-Kwinten te Leuven. Kinderen werden ook hier soberder en goedkoper begraven dan volwassenen. Het is duidelijk dat de minst vermogenden in het noordoostelijk deel van het kerkhof begraven werden. De graven die hier bestudeerd zijn kunnen allemaal gesitueerd worden in de periode 1793 en 1804. (Portegies 1999, 94-96). Wel werd er één sarcofaag in tufsteen aangetroffen (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 16; 18; 20-22). Ook de afmetingen van de kisten zijn in het noordoostelijk deel kleiner, dit impliceert dat de personen ook kleiner waren. Lichaamslengte is een indicator van slechte leefomstandigheden en voeding.

47

Figuur 10: koperen speldjes van de lijkwade

Ook op de begraafplaats van de Sint-Catharinakerk in Eindhoven werden vele resten aangetroffen. In totaal werden er 504 restanten van kisten aangetroffen. In het koor van de voormalige kerk werd één kist aangetroffen die ter hoogte van het gezicht een vierkante glazen ruit had. In deze kist lag een vrouw van ongeveer 50 jaar. Deze kist wordt gedateerd in de 15de16de eeuw (Nollen 2013, 134). De glazen ruit diende als een soort afscheidsritueel, bij de laatste groet kon men het gelaat van de vrouw zien. Ook in het koor en in de buurt van het koor werden 13 grafkuilen aangetroffen met ijzeren handgrepen. IJzeren handgrepen werden niet gevonden op het kerkhof buiten de kerk. (Nollen 2013, 135). Op het kerkhof zelf werden 24 restanten van kisten aangetroffen die ingesmeerd waren met kalk. Het besmeren van kisten met kalk werk desinfecterend. Men leefde in angst dat het lijk nog besmettelijk was. Dit soort kisten werd niet aangetroffen in de kerk. In deze 24 kisten te Eindhoven werden 12 vrouwen, 8 mannen, 3 subadulten en één individu waarvan het geslacht onbekend is aangetroffen. 20 van de met ingesmeerde kalk kisten werden blootgelegd op het zuidelijke kerkhof. De overige 4 kisten lagen op het noordoostelijke deel van het noordelijke kerkhof. Uit historische bronnen weten we dat er in Eindhoven geen speciaal ingerichte pestbegraafplaats was. Wel was er een pesthuisje, maar de slachtoffers werden gewoon begraven op het Catharinakerkhof. (Nollen 2013, 136-137). Ook in Mechelen werden dit soort kisten aangetroffen. Ook in de kerk van Oosterweel en het Allerheiligenklooster werden enkele kisten aangetroffen. De meeste individuen te Oosterweel werden echter begraven zonder kist. (Van Cant 2013, 12). Bij de Karmelieten in Aalst werden er vier bakstenen grafkelders aangetroffen. Deze bakstenen constructies waren gelegen onder het koor. (De Groote et al 2011, 135). Verder werden er in het klooster 60 houten kisten opgegraven. (De Groote et al 2011, 142). Bakstenen grafkelders kwamen niet enkel voor bij de Karmelieten, maar in de oostelijke pandgang in de Ten

48

Duinenabdij werden er ook zes aangetroffen. Naast deze zes bakstenen exemplaren, werden ook zeven houten kisten blootgelegd. Op de Bethlem begraafplaats ten noorden van Londen werden de meeste doden begraven in eenvoudige houten kisten. Enkele uitzonderingen kregen een tombe die gemaakt was van bakstenen. Tijdens het archeologisch onderzoek werden er drie fasen vastgesteld. Gedurende de oudste fase werden mensen op een eenvoudige wijze begraven zonder kist. Tijdens de middelste fase werden vele gezamenlijk in één kuil begraven en dan gedurende de jongste fase kwam het gebruik van houten kisten op (Carver 2012, 4-5). Deze houten kisten werden begraven in systematisch aangelegde west-oost rijen. Op de Lijnwaadmarkt, een deel van het voormalige kerkhof van de Kathedraal van Antwerpen, werden de enige grafkuilen met houten lijkkist buiten de kathedraal gevonden. Het grote merendeel van de graven had een oost-west oriëntering (Oost 1983, 164). In de kathedraal zelf bevonden er zich drie soorten begravingen: begravingen zonder kist, begravingen in een houten kist en begravingen in een gemetselde grafkelder met houten lijkkist. Van de begravingen zonder lijkkist komt er slechts één voor. In de kuil lagen meerdere skeletten boven elkaar begraven en waren de individuen met kalk bestrooid. Deze personen waren in alle haast begraven en het gebruik van kalk wijst er op dat deze mensen gestorven waren aan een besmettelijke ziekte (Oost 1983, 163). In de hele kerk werden 47 individuele grafkelders aangetroffen, de grootste groep ervan is geconcentreerd in de zuidelijke kruisbeuk. Deze individuele grafkelders kan men onderverdelen in twee types. Het eerste type, de bakstenen kelder, komt het frequentst voor. Dit trapeziumvormig type kan wel tot 1 m hoog zijn en is overdekt door middel van een tongewelf. Het oudste en tweede type grafkelder heeft een rechthoekig grondplan en is steviger gebouwd uit iets grotere bakstenen. Deze kelders werden afgedekt met een pseudogewelf of een spitsvormig tongewelf. Op de wanden van de grafkelders werden schilderingen in frescotechniek aangebracht. (Oost et al 1993, 326). Naast individuele grafkelders komen er ook grotere, gemeenschappelijke kelders voor. In de kapittelzaal van de abdij van Boudelo werden twee gemetselde graven aangetroffen. Op de hele opgraving werden er slechts drie gemetselde graven aangetroffen. De graven hier aangetroffen behoorden waarschijnlijk toe aan een grote weldoener of een abt. (De Belie 1997, 63). In de westelijke pandgang van het Klein Pand werden aanwijzingen gevonden van een houten grafkist die omringd was door een ijzeren band omringd.

49

Op de begraafplaats van de O.L.V.-kerk te Kortrijk werden geen gemetselde, bakstenen grafkelders aangetroffen, dit in tegenstelling met de parochiale Sint-Maartenskerk van Kortrijk. Slechts in één graf werden de resten van een houten doodskist opgegraven. In alle andere gevallen werd de dode in een laken gewikkeld, vele lakenloodjes werden aangetroffen op de site. (Despriet 2003, 223-224). Op de site van het voormalige atrium op het Sint-Pietersplein te Gent kwamen drie soorten begravingen voor. 84 van deze begravingen bestonden uit kistgraven, 106 kisten waren van het antropomorfe type en nog 101 begravingen vonden plaats in volle grond. (Bru, Laleman, Vermeiren 2009. 65). In het massagraf onder de voormalige school in Antwerpen, tussen de Henri Van Heurckstraat en de Tabaksvest, werden geen sporen van kisten aangetroffen. (Tys, Minsaer, Dauven 2010, 84-93). Uit deze zaken kan men afleiden dat deze personen vrij snel en zonder enige ceremonie begraven zijn. De individuen uit het massagraf te Mechelen waren tussen hun dood en hun begrafenis niet in een lijkwade gewikkeld, dit valt af te leiden uit de armen en benen die verschillende posities aannamen (Van de Vijver 2013, 142-148). Ook werden verschillende knopen teruggevonden, deze geven een aanwijzing dat de doden in kledij begraven zijn. In Oostende werd bij slechts één individu vastgesteld dat de kin losgekomen was van de schedel. (Vandenbruaene et al 2000, 280). Dit wijst er op dat het individu begraven werd in een kist.

9. Grafgiften Zoals in het eerste deel van deze masterproef besproken, schreef het christendom een sobere begraving voor zonder grafgiften. Ondanks deze voorschriften van de Kerk werden verschillende voorwerpen gerecupereerd uit de grafcontexten. In de kathedraal van Antwerpen werden zeer veel giften aangetroffen in de graven. Zo zijn er in de eerste plaats religieuze voorwerpen. Deze voorwerpen zijn dan voornamelijk kruisjes die rond de hals van de dode hingen. Een ander voorbeeld dat aangetroffen in de kathedraal was een houten kruisbeeld met een bronzen Christus. Verder werden er ook enkele reliekhangers uit glas of brons boven. Een andere bijzondere grafgift is een medaillon dar de honderdste verjaardag van de stichting van de Jezuïetenorde herdenkt. Ook vijf schapuliertjes werden aangetroffen, dit zijn kleine lapjes stof met een religieuze afbeelding. Bij de grafgiften werd geen enkele Paternoster aangetroffen. Vermoedelijk is dit omdat een Paternoster een kostbaar stuk was dat liever door de familie zelf werd bijgehouden. Sommige priestergraven hadden duidelijk bewijs van de aanwezigheid van een luikje in het deksel van de kist. Via dit luikje was het mogelijk tijdens de lijkmis replica’s

50

van een kelk en een pateen in de kist te plaatsen. De reden dat deze replica’s niet teruggevonden werden tijdens het onderzoek ik dat de replica’s vaak gemaakt werden van vergankelijk materiaal. Een tweede categorie grafgiften bestond uit kammen (fig. 12, fig. 13) en munten. In totaal werden er 102 munten aangetroffen in graven van volwassenen. Gedurende de Oudheid was het gebruikelijk munten mee te geven zodat de dode Charon kon betalen voor de overtocht naar het hiernamaals. Op de site werden 16 haarkammen gevonden, deze waren geen siervoorwerpen. Het model van de kammen lijkt op de hedendaagse luizenkam. 15 kammen werden vervaardigd uit ivoor, één ervan was gemaakt van hoorn. Als laatste categorie grafgiften zijn er de persoonlijke voorwerpen. Binnen deze categorie horen een speldenkussen, een manicureset (fig. 14), een kantklosje, een vingerhoed, een fluitje in aardewerk, pijpaarden beeldjes van Jezus als baby. De Jezusbeeldjes werden enkel aangetroffen in kindergraven. (Oost 1993, 333-335). Bij bijna alle kinderskeletten, die aangetroffen werden Figuur 11: hoofdtooi

binnen de kathedraal, kwamen hoofdtooien (fig. 11) voor.

In bronnen wordt vermeld dat alle ‘witte’ lijken het recht hadden om met een krans getooid te worden. Wit kunnen we vervangen door het woord onschuld. Wanneer het in de middeleeuwen gaat over ‘onschuldigen’, gaat het om alle kinderen en vrouwen die ongehuwd en dus rein zijn. Zij zijn overleden in een staat van maagdelijkheid (Oost et al 1993, 331). Op andere hoofden werden sporen van haarlinten en pruiken aangetroffen.

Figuur 12: kam

In de kerk van Oosterweel werden verschillende messen aangetroffen die geassocieerd kunnen worden me het slagersambacht. Ook op de begraafplaats van Moorsel werden vele grafgiften aangetroffen, deze bevonden zich voornamelijk in de NW-ZO georiënteerde graven. In Kortrijk werden in 14 graven giften aangetroffen. In vier graven lagen bronzen kopspelden, knopen,

51

gespen of een hangertje. In één graf werd een Sint-Jacobsschelp in lood teruggevonden, vermoedelijk had deze persoon ooit een pelgrimstocht ondernomen naar Compostella. In vier andere graven werden bronzen scapulieren met voorstellingen van heiligen aangetroffen. In zes graven werd telkens één muntstukje teruggevonden. (Despriet 2003, 227-228). Op het kerkhof van de Sint-Romboutskathedraal werden in 15% van alle graven giften aangetroffen. Deze giften zijn voornamelijk persoonlijke voorwerpen zoals kledingaccessoires, spelden, sieraden, rozenkransen, munten, etc. In tien graven die dateren uit de post-middeleeuwse periode werden religieuze voorwerpen zoals hangers en kruisjes aangetroffen. Na een statistische analyse bleek dat de meeste vondsten kwamen uit de jongste zone van de begraafplaats, deze zone was in gebruik tijdens de17de en 18de eeuw. (Depuydt 2013, 81). Naast de grafgiften werden in zeer veel graven speldjes aangetroffen die dienden om de lijkwade te sluiten.

Figuur 13: luizenkam, aangetroffen in de kathedraal van Antwerpen

Tijdens opgravingen in de Ten Duinenabdij werd een skelet aangetroffen waarvan de schedel opzettelijk misvormd was. Uit het fysisch-antropologisch onderzoek bleek dat het ging om een persoon van ongeveer 25 jaar met een lichaamslengte van 160 cm. Naar de opvatting van de toenmalige onderzoekers ging het om de resten van een vrouw of een zeer tengere man. Het lichaam werd begraven met de armen uitgestrekt en de knieën ingetrokken. Wat ook ongewoon was, waren de giften die het skelet vergezelden. Deze bijgaven bestonden uit een cardiumschelp en een kinkhoren, deze beide schelpen waren op de borst gelegd. Verschillende stenen waren gerangschikt rondom de schedel. (Schittekat 1961, 27-29). Bij één van de graven van een persoon uit een hogere religieuze of seculiere klasse in de oostelijke pandgang werden twee bijgiften aangetroffen; een tinnen kelkje en een tinnen schaal (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d. 3-8). Dit graf behoort waarschijnlijk toe aan een hoogstaand religieus persoon. Ook werd

52

er een secundaire begraving aangetroffen in een kleine kist, vermoedelijk werd het oorspronkelijk graf verstoord en werden de beenderen verzameld en herbegraven. In het atrium op het Sint-Pietersplein werden vreemd genoeg geen grafgiften aangetroffen. (Bru, Laleman, Vermeiren 2009. 73).

Figuur 14: manicureset

In de massagraven werden geen grafgiften vastgesteld. Wel lag er zoals een kanonbal op de resten van één individu in Oostende (Vandenbruaene et al 2000, 277-280). In Antwerpen werd er één gouden munt gevonden. Ook in het massagraf van Mechelen werden geen grafgiften geregistreerd. Wel vond men verschillende kledingattributen. Aan de hand van de verschillende textieltypes en benen en metalen knopen leidt men af dat deze individuen in volledige kledij begraven waren. Hun positie in het graf toont aan dat deze mensen niet met veel zorg begraven werden. Ook trof men vier zilveren manchetknopen en loden kogels aan. De manchetknopen waren gedecoreerd met bloemrijke motieven. Op de achterzijde van de manchetknopen stond het embleem van een stad, de leeuw van Nijvel. De kledij van deze individuen was voornamelijk vervaardigd uit wol, ook werden zijdevezels en vilt aangetroffen. (Van de Vijver 2013, 142148). Aan de hand van de datering van de manchetknoppen wordt dit massagraf in verband gebracht met een late 18de eeuwse executie van 41 boeren. (Van de Vijver 2013, 152-153). In 1798 rebelleerde het volk tegen de Franse bezetting in verschillende delen van Vlaanderen. Deze volksopstand is beter gekend als de ‘Boerenkrijg’.

53

Figuur 15: massagraf van de Boerenkrijg-soldaten te Mechelen

In sommige graven worden ook grafgiften aangetroffen die een medische functie hebben. Deze zijn echter zeer zeldzaam en de reden voor het meegeven van deze goederen blijft onduidelijk. Een dergelijke medische grafgift werd aangetroffen in een graf in de priorij van Merton (UK). Hier werd een lederen band gevonden die vermoedelijk gedragen werd voor het genezen van een hernia (Mikulski 2007, 1). Deze grafgiften met een medisch doel werden voornamelijk aangetroffen in graven binnen kerken, abdijen en kloosters. Vaak waren deze giften koperen plaatjes en bevonden ze zich ter hoogte van de humerus. Zo werd er bij een opgraving in Reading (GB) een koperen plaatje gevonden rondom de rechter humerus van een volwassen vrouw. Het koperen plaatje was ongeveer 20 cm2. Op de resten werden de draden van een linnen verband aangetroffen en rondom het koperen plaatje sporen van klimopbladeren. Klimopbladeren worden sinds de oudheid zeer gewaardeerd door hun sterk ontsmettende werking. In dit geval dienden de bladeren echter als versiering, om het koperen plaatje te verbergen. (Janssens, Van Hove, Wouters 1994, 178-180). Ook in Varnhem (Zweden) werd een koperen plaatje aangetroffen rondom de humerus van een man. Deze man lag begraven in de Cisterciënzerabdij van Varnhem. De humerus van dit individu vertoonde een genezen letsel. Het fenomeen van de koperen plaatjes komt ook voor in België, bij de opgravingen in de Heilige Kruiskerk te Vrasene kwam ook een plaatje boven. Ook hier was het plaatje bevestigd aan de rechter humerus. Bij het onderzoeken van beide opperarmbeenderen vond men geen verschil tussen de twee. Bij radiografisch onderzoek kwam er evenmin een beenderletsel aan het licht.

54

(Janssens, Van Hove, Wouters 1994, 180-182). Ook in de Antwerpse kathedraal kwamen niet verwijderde medische attributen voor. Zo had één individu een wollen windel rondom de bovenarm, een andere persoon had een zijden lapje boven het gat van een schedelwonde. (Oost et al 1993, 333).

Figuur 16: tandprothese

10.

Kindergraven

We merken dat niet enkel volwassenen in kerken begraven worden. Ook sommige kinderen en jongeren werden in kerken begraven. Zo werden in de abdijkerk op het Sint-Pietersplein te Gent vier graven blootgelegd die aan kinderen toebehoren (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 89-91). De kinderen waren tussen de 1,5 en 5 à 6 jaar toen ze overleden. (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 92-95). In de Kathedraal van Antwerpen werden de resten van 63 kinderen blootgelegd en 6 jongeren met een leeftijd tussen 14 en 19 jaar (Janssens 1993, 339-340). Ook in de SintErmelindiskerk te Meldert behoorden drie graven toe aan kinderen. Twee van deze kinderen waren neonaten4. Het derde kind had een sterfteleeftijd van ongeveer drie jaar. (Vander Ginst, Vandenbruaene 2006. 138; 141). In de kerk van Oosterweel werden beenderresten van drie pasgeborenen aangetroffen. Deze resten lagen in de nabijheid van het koor, wat een zeer belangrijke plaats was in het kerkgebouw. Ook de resten van een vrouw die in het kraambed gestorven was werden blootgelegd. Bij deze vrouw werden foetale botresten aangetroffen. (Van Cant 2013, 9-12). Het is mogelijk dat deze kleine kinderen alsnog het sacrament van het doopsel

4

Pas geboren kinderen

55

hadden ontvangen. Van de 12 skeletten in de kerk te Hofstade, behoorde er één toe aan een kind. Het kind had een sterfteleeftijd tussen 5 en 7 jaar. (Moens, Quintelier 2010, 50-59). Zoals verwacht werden ook graven met kinderen ontdekt op de verschillende kerkhoven. Op het kerkhof van Kortrijk werden 15 kindergraven gevonden. Vier van deze graven behoorden toe aan pasgeborenen. (Despriet 2003, 226). Deze kindergraven werden allen gevonden in een afzonderlijke ruimte aan de zuidzijde. Alle kinderen waren begraven op dit deel van de begraafplaats, maar er lagen ook rondom hen volwassenen. Op andere plekken van het kerkhof waar volwassenen begraven waren, werden geen kindergraven meer gevonden. (Despriet 2003, 228). In historische bronnen wordt wel niets vermeld van deze zogenaamde afgescheiden begraafplaats voor kinderen. Op het kerkhof van de Sint-Romboutskathedraal kwamen kinderen vaker voor in meervoudige deposities. In deze meervoudige graven, lagen deze kinderen vaak samen met een volwassene. De kinderen waren in deze gevallen op de benen of borst van de volwassene geplaatst. Ook kwam het voor dat kinderen samen met andere kinderen begraven waren. De redenen waarom sommige individuen begraven waren in dezelfde grafcontext als andere individuen zijn verschillend. Zo kunnen de individuen gerelateerd aan elkaar zijn, het kan gaan om culturele funeraire tradities, mensen die samen gestorven zijn tijdens een ongeval, epidemieën, geweld, etc. (Van de Vijver 2013, 132). De meeste kindergraven werden aangetroffen in zone 1 (fig. 18) (Van de Vijver 2013, 170). Zone 1 is in het westen van het opgravingsvlak gesitueerd. In de kindergraven werden er een groter aantal spelden in koperlegering gevonden dan in andere graven. De spelden werden aangetroffen op verschillende delen van het lichaam. Dit kan eventueel verklaard worden doordat de lijkwade waarin kinderen gewikkeld werden gesloten was met de spelden. (Van de Vijver 2013, 137). Van de 21 onderzochte individuen van het kerkhof van Deventer, waren tien ervan kinderen. Vijf van de kinderen waren jonger dan 9 maanden. De vijf andere kinderen hadden een leeftijd tussen vier en zeven jaar oud. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 40-41). Deze kinderbegravingen bevonden zich allen één hoek van de begraafplaats. Aan de rand van het kerkhof werden ook nog tientallen potten met de resten van foetussen gevonden, een aantal van deze potten bevatten geen resten meer, het kan zijn dat deze reeds vergaan zijn. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 96-98). Op het kerkhof in Deinze liggen kindergraven verspreidt over de gehele oppervlakte. In totaal werden er 23 kindergraven geattesteerd. Opmerkelijk is de grote concentratie van kinderen in het oosten van het kerkhof (fig. 17). De meeste kinderen hier bevinden zich in de leeftijdscategorie 12 tot 18 jaar. Slechts één neonatus werd aangetroffen in de oostelijke zone. (Persoonlijke communicatie Van Cant).

56

Figuur 17: opgravingsvlak van het kerkhof te Deinze, in het oosten van de site is de concentratie kindergraven aangeduid

Figuur 18: kaart van de verschillende opgegraven zones te Mechelen

Op de begraafplaatsen van Taunton, Gloucester en Canterbury werden zeer veel graven van kinderen gevonden. De meerderheid van de kinderen die begraven werden vlak na de geboorte zijn gesitueerd ten noorden van de kerk. Slechts enkelen die twee jaar of ouder zijn liggen aan de noordzijde. De andere leeftijdsgroepen liggen allen ten westen van de kerk begraven. De graven die het dichts tegen het kerkgebouw aanliggen, behoren toe aan neonaten die vlak na de

57

geboorte stierven. Heel dicht bij het kerkgebouw begraven worden wordt geassocieerd met een hogere status. (Dawson 2014, 81). Toch wordt dit gebruik toegepast voornamelijk aan de noordzijde van het gebouw. Ook op monastieke sites worden regelmatig resten van kinderen aangetroffen. Zo werden in de kuilen met losse beenderen in het Allerheiligenklooster te Antwerpen resten van ten minste twee kinderen gevonden. (Bellens, Vandenbruaene 2002, 212). Ook in de Ten Duinenabdij te Koksijde kwamen beenderen van kinderen voor. In de knekelkuil die gevonden werd, zaten verschillende kinderschedels. Deze zijn vermoedelijk afkomstig uit de graven die geruimd werden. (De Belie 1997, 130). Er zijn theorieën die stellen dat het hier gaat om kindermonniken. Maar bij de Cisterciënzers was het niet gebruikelijk kinderen in de abdij op te nemen zoals bij de Benedictijnen. Het gaat hier vermoedelijk om familieleden van monniken en weldoeners. Op de hospitaalsite Saint Mary Spital waren 1/3 van alle graven kindergraven. Uit dit grote aandeel kindergraven wordt afgeleid dat het hospitaal de zorg van toekomstige moeders en wezen op zich nam. (Thomas et al s.d., 89-91). De meeste kinderen stierven tijdens de adolescentiejaren, maar toch stierf 24% van al deze kinderen tussen de 6 en 11 jaar. (Bekvalac et al s.d., 2).

11.

Organisch materiaal

Op sommige sites worden graven gevonden waar de menselijke resten rusten op een laag van kalk of organische resten. Verschillende redenen kunnen aangehaald worden voor dit gebruik. Kalk werd voornamelijk gebruikt om het lichaam te bewaren, om te desinfecteren en om geurhinder te voorkomen. (Van de Vijver 2013, 154). Het kan zijn dat er gedacht werd dat het menselijker was een lichaam op een zachte ondergrond te laten rusten. (Daniell 1997,158). Kalk kan om verschillende redenen gebruikt worden. Wel staat het vast dat de stof zeer vaak voorkomt in graven van mensen die gestorven waren aan een epidemische ziekte zoals lepra of de pest. Ook op het Sint-Romboutskerkhof werden materialen zoals kalk, gips of een mengeling ervan aangetroffen. Deze graven noemt men ‘plaastergraven’. Op dit kerkhof werden vijf van dergelijke graven aangetroffen. (Van de Vijver 2013, 154). Naast kalk en gips werden in 15 graven assen aangetroffen. Dit as was een mengeling van houtskool, verbrand bot en verbrande aarde. De aslagen lagen onder de menselijke resten. Deze as-graven kwamen frequent voor tijdens de late-middeleeuwen en worden meestal in verband gebracht met kistgraven. Ook voor

58

dit ritueel zijn verschillende mogelijkheden. Eén verklaring voor het gebruik van assen wordt teruggevonden in middeleeuwse bronnen die vermelden dat stervende mensen, voornamelijk monniken, op een bed van assen gelegd worden. De echte reden blijft echter onduidelijk. (Van de Vijver 2013, 156). Misschien is dit gebruik gestaafd op de uitspraak ‘tot stof en as zult gij wederkeren’. Ook op de Royal Mint site waren in vele graven organisch resten aanwezig, namelijk houtskoolfragmenten (Grainger et al s.d., 429). De aanwezigheid van houtskool was in deze graven zeer opvallend, het kan dan ook wijzen op een bijzonder grafritueel.

59

Deel III: Fysisch-antropologisch onderzoek 12.

Fysisch-antropologisch onderzoek in de praktijk

Het doel van fysisch-antropologisch onderzoek is zoveel mogelijk informatie te vergaren over een bepaalde bevolkingsgroep. De resultaten kunnen gebruikt worden om verbanden te leggen tussen sociale, economische, ecologische, historische en culturele facetten van het menselijke leven (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 2). Na het opgraven van menselijke beenderresten worden deze gereinigd voor verder onderzoek. Na de reiniging gebeurt een eerste anatomisch beschrijving in een osteologische inventaris, dit gebeurt ook met de tanden. De eerste vraag die een fysisch antropoloog zich moet stellen is of het wel degelijk om menselijke resten gaat. Na de beschrijving worden van elk skeletindividu de basisgegevens (geslacht, sterfteleeftijd, lichaamslengte en andere uiterlijke kenmerken) en de bijzondere gegevens genoteerd in een skeletfiche en database. Het onderzoek maakt gebruik van gestandaardiseerde morfometrische methoden. Een tweede vraag die aan bod komt gaat over het minimum aantal individuen aanwezig. Deze skeletgegevens kunnen nadien gebruikt worden voor verdere studies en onderzoek naar paleodemografie, paleopathologie, dieet, sociale patronen, afkomst, migraties en dergelijke. Na deze eerste eenvoudige waarnemingen kunnen meer ingewikkeldere technieken en methoden aangewend worden. Deze kunnen microscopie, radiografie en biochemische analyses zijn (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 1). Het komt regelmatig voor dat de beenderresten slecht bewaard zijn door de inwerking van allerlei fysische en chemische factoren die inwerken op het botmateriaal. Menselijke botweefsel is vergankelijker dan dierlijker bot en nog meer afhankelijk van bodemomstandigheden. Deze factoren kunnen klimaat- en bodemomstandigheden, insecten en knaagdieren, de aard en structuur van kledij en de biologische eigenschappen van de persoon zijn. De zuurtegraad en de waterhuishouding van bodems zijn de grootste vijanden van een goede bewaring van een skelet, ze tasten het bot en tandemail aan. In de eerste plaats worden de anorganische componenten (calciumapatiet) uit het bot opgelost door de zuren en daarna de organische delen (collageen). Uiteindelijk blijft niets over en worden lijksilhouetten gecreëerd, dit fenomeen komt vaak voor in de Kempen en de provincie Antwerpen (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 18). De bewaringstoestand van een skelet wordt kwantitatief uitgedrukt, een volledig skelet heeft zo’n 206 beenderen. Het skelet wordt onderverdeeld in tien zones. De eerste zone begint bij de schedel en de laatste zone zijn de voeten. Voor elke zone wordt nagezien of ze

60

aan- of afwezig is. Na deze indeling wordt er gekeken naar de basis-skeletgegevens, het geslacht wordt bij volwassen bepaald door typische geslachtskenmerken zoals de schedel en het bekken. Deze kenmerken krijgen ook een score of sexualisatiegraad, deze geeft minimaal -2 (vrouwelijk) en maximaal +2 (mannelijk) aan. Het is ook mogelijk dat het geslacht niet meer te achterhalen is, dan krijgt het skelet een NP (non possible). Voor de geslachtsbepaling wordt er gebruik gemaakt van de morfometrische methode van Schutowski (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 89). Een andere manier om het geslacht te bepalen, is metingen te doen op de tweede halswervel (axis), de kop van de femur5 of van de humerus6. Hoe groter en robuuster deze metingen zijn, hoe mannelijker. Wanneer de totale waarde van het geslacht rond het nulpunt ligt, en men niet zeker is of het een man of vrouw betreft, dan kunnen andere geslachtsdiagnose aangewend worden. De belangrijkste is de ‘Phenice Methode’ van de ischium-pubis7 regio, ook metingen zoals de maximale verticale diameter van de dijbeenkop kunnen genomen worden (Vander Ginst, Vandenbruaene 2006, 137). De sterfteleeftijd wordt geschat aan de hand van de leeftijdsindicatoren, er wordt voornamelijk gekeken naar de groei en de ouderdom van het skelet. Leeftijdsindicatoren zijn tanderuptie en tandslijtage, sluiting van de groeischijven en de schedelnaden, algemene ossificatie, slijtage en degeneratie. De sterfteleeftijd kan op verschillende manieren worden uitgedrukt, in werkelijke levensjaren, in antropologische klassen of in 10-jaarsintervallen. Aan de hand van de 10jaarsintervallen kunnen grafieken opgesteld worden. (Vander Ginst, Vandenbruaene 2006, 137). Leeftijdsbepaling bij volwassenen is moeilijker aangezien we hier regelmatig te maken hebben met degeneratie, niet iedereen wordt even snel of goed oud. Arbeid, aanleg en omgevingsfactoren beïnvloeden de aftakeling van mensen. (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 89-91). Tanden en slijtage aan de gewrichten worden meestal gebruikt voor de leeftijdsbepaling, maar ook hier is het natuurlijk een feit dat hoe meer indicatoren aangewend kunnen worden, hoe betrouwbaarder het eindresultaat zal zijn. Om de lichaamslengte vast te stellen kunnen verschillende formules aangewend worden. Voor kinderen gebruikt men de formules van Telkkä, Palkama en Virtama. Voor volwassenen gebruikt men de formules van Trotter. Deze formule maakt gebruik van de lengte van de femur. De standaardafwijking bedraagt telkens ongeveer 4cm. Om meer te weten te komen over bepaalde fysieke eigenschappen van een persoon, kunnen metingen genomen worden van de

5

dijbeen opperarmbeen 7 Het bekken 6

61

schedel, de tanden en van het post-craniale skelet. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 212-213). De gezichtskenmerken van individuen kunnen weergegeven worden op basis van schedelmetingen. Ook kan er aangetoond worden of iemand tenger of zwaar gebouwd was, deze vaststellingen zijn gebaseerd op de schachtomvang en de lengte van de lange beenderen. Pathologieën worden beschreven volgens hun etiologie volgens het basiswerk Aufderheide en Rodriguez-Martin. (Quintelier Vandenbruaene 2009, 91-92). Per individu worden ziekten en aandoeningen beschreven conform hun etiologie of ziekteoorzaak. De meest voorkomende aandoeningen zijn gewrichtsaandoeningen, traumata, infecties, deficiëntieziekten, tumoren en corticale afwijkingen. Ook deze letsels worden gescoord op hun aanwezigheid. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 213). Wat betreft het gebit wordt elke tand nagezien en gemeten. Tanden geven informatie over tandverlies, tandverzorging, tandslijtage, tandbederf en tandmisvormingen. De basis van elke studie op menselijk botmateriaal is het demografisch onderzoek. 62% van archeologische processen die aan bod kwamen in gepubliceerde interpretaties behoort toe aan demografisch

onderzoek.

29%

wordt

toegekend

aan

paleopathologische

studies.

Verwantschappen tussen populaties worden minder aangehaald, dit betreft slecht 8%. Slechts 1% gaat over sociale differentiaties in het onderzoek. Verwantschappen en sociale differentiatie zullen de nieuwe pistes zijn van het fysisch-antropologisch onderzoek en zullen in de toekomst zeker aan belang winnen. (Ervynck, Vandenbruaene, Quintelier 2012, 15). 83% van alle artikels zijn beschrijvend van aard en leveren voornamelijk demografische data op.

13. De reconstructie van een lokale populatie aan de hand van een fysisch-antropologische gegevens Bij het archeologisch onderzoeken van een begraafplaats is het onmogelijk om een beeld te verkrijgen van een gehele lokale populatie. Dit komt omdat er bijna nooit een volledige begraafplaats kan worden opgegraven en omdat niet al de skeletten geschikt zijn voor fysischantropologisch onderzoek. Wel kan er een regionaal beeld geschetst worden op basis van archeologisch onderzoek indien er verschillende begraafplaatsen onderzocht zijn in een klein gebied. (Daniell 1997, 124). Hoe kleiner de onderzochte begraafplaats, hoe moeilijker het wordt conclusies te trekken over de toenmalige demografie en levensverwachting van een populatie. In dit onderzoek wordt er getracht sociale status af te leiden uit fysisch-antropologische

62

gegevens. Het is zaak na te gaan welke aandoeningen juist in verband te brengen zijn met sociale status. In dit hoofdstuk zullen leeftijd, lichaamslengte, infectieziekten, degeneratieve ziekten en deficiëntieziekten besproken worden. Als laatste zullen dentale aandoeningen besproken. Ook tanden kunnen informatie verschaffen over sociale status. Het is niet altijd mogelijk om een juiste diagnose te stellen van een geobserveerd skelet. Zo kan bijvoorbeeld de groei van een mens gehinderd worden door een aantal factoren zoals infectieziekten, hongersnood of trauma. Deze stop in de groei leidt tot de vorming van Harrislijnen en zijn zichtbaar door middel van radiografie. Radiografie heeft een belangrijk aandeel in het beschrijven en diagnosticeren van ziektes op de beenderresten. De resultaten van radiografie op verschillende skeletten kunnen gecombineerd worden en zo kan er vastgesteld worden wat het probleem binnen een populatie was. Doch kunnen Harris-lijnen slechts algemeenheden van de variëteit in een populatie blootleggen. Een groot deel van genetische ziektes kunnen onthuld worden dankzij DNA-analyses. (White, Folkens 2005, 310-311). Slechts enkele ziekten laten hun sporen na op het skelet, de sporen echter kunnen op elk skelet anders zijn. Beschrijving behelst een groot deel van de analyse van skeletten. Een vergelijkende studie van lichaamslengten kan interessant zijn voor het vaststellen van sociale status in verschillende contexten. Lichaamsgroei in een indicatie van welvaart en een goed voedingspatroon. Naast de lichaamslengten kan het interessant zijn om het geslacht vast te stellen. In deze studie zal er zo vaak mogelijk getracht worden gegevens weer te geven voor beide geslachten, aangezien er in sommige collecties slechts enkele personen van een ander geslacht voorkomen. Bijvoorbeeld de aanwezigheid van één vrouw in een mannelijke populatie kan zeer interessante gegevens bevatten. Wat betreft de sterfteleeftijd van individuen zal er niet veel aandacht aan besteed worden. Naast het geslacht en de lichaamslengte wordt ook gekeken naar de sterfteleeftijd. De sterfteleeftijd is een goede indicatie van welvaart binnen een populatie. a. Geslachtsbepaling

Zoals hierboven reeds eerder vermeld, wordt het geslacht van een volwassene bepaald aan de hand van typische geslachtskenmerken zoals de schedel en het bekken. Voor de bepaling ervan kan er gebruik gemaakt worden van allerlei morfometrische methoden. Volgens de analyses van Vander Ginst en Vandenbruaene is de mannelijk-vrouwelijk ratio in parochiale gemeenschappen gewoonlijk 2:1. Tijdens dit onderzoek werden verschillende sites vergeleken

63

en gekeken naar het aantal mannen en aantal vrouwen. (Van Cant 2013, 16). In parochiale gemeenschappen zoals Oosterweel en Deinze merken we dat de mannelijk-vrouwelijk ratio effectief 2:1 is. In de Ermelindiskerk te Meldert is de ratio echter 3:1. (Vander Ginst, Vandenbruaene 2006, 136). Wel moeten we er rekening mee houden dat het onmogelijk is een algemeen beeld te schetsen van een populatie indien er minder dan 100 individuen aanwezig zijn. Ook is het onzinnig de populatie die begraven werd in de Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaartkerk te Hofstade hier als bepalend te beschouwen voor de geslachtsratio. Wanneer we stedelijke sites bestuderen (tab. 6), verkrijgen we een ander beeld. De mannelijkvrouwelijk ratio in de kathedraal van Antwerpen is hier bijna 1:1. (Janssens 1993, 339-340). Ook zien we deze ratio terug op begraafplaatsen buiten de kerk zoals het kerkhof van de SintRomboutskathedraal (Van de Vijver 2013, 176), en het kerkhof in Eindhoven. Het aantal vrouwen is op elk van deze sites bijna gelijk aan het aantal mannen. Het bestudeerde aantal skeletten in Deventer ligt vrij laag, toch valt het op dat het aandeel mannen groter is dan het aandeel vrouwen. We moeten er rekening mee houden dat er op deze begraafplaats eventueel mensen begraven zijn die een criminele daad pleegden. Op monastieke sites verkrijgen we opnieuw andere resultaten (tab. 6). Zo werden er in het Allerheiligenklooster te Antwerpen geen resten van vrouwelijke individuen geregistreerd. Ook in de kuilen onder de grafkelders werden geen beenderen van vrouwen teruggevonden. (Bellens, Vandenbruaene 2002, 212). Hier moeten we eveneens rekening houden met het feit dat het gaat om een populatie van slechts 63 individuen. Ook op de site van Saint Saviour (VK) kwamen geen vrouwelijke resten voor (Bekvalac 2008, 1-4). Deze site had wel een grotere populatie dan het Allerheiligenklooster. Als laatste voorbeeld werden op het grafveld van de priorij van Merton (VK) wel vrouwelijke resten geregistreerd, 53 individuen werden in totaal als vrouwelijk gedetermineerd (Mikulski 2007, 3). 53 vrouwen op 485 mannen of een mannelijk-vrouwelijk ratio van 9:1 is zeer opvallend. Het kleine aantal vrouwen kan verklaard worden dat deze aanwezig vrouwen weldoeners of familieleden waren. De mannelijk-vrouwelijk ratio op de begraafplaats van het voormalige hospitaal van Spital Square te Londen bedraagt bijna 2:1 (Bekvalac et al s.d., 3). In het massagraf (fig. 15) dat werd aangetroffen op het kerkhof van de Sint-Romboutskathedraal waren al de individuen mannelijk (Van de Vijver 2013, 149). In het massagraf aangetroffen buiten een reguliere begraafplaats in Antwerpen werden 34 individuen als mannelijk gedetermineerd drie als vrouwelijk. (Tys, Minsaer, Dauven 2010, 85).

64

b. Leeftijdsbepaling

Zoals eerder vermeld is de leeftijd vaststellen moeilijk. Door verschillende factoren van degeneratie wordt niet iedereen even snel of even goed oud. Om een leeftijd te bepalen worden vaak analyses uitgevoerd op het gebit en de gewrichten. Aan de hand van de slijtage aan gewrichten leidt men de sterfteleeftijd van een individu af. Wanneer we rurale populatie bestuderen (tab. 7), merken we dat de sterfteleeftijd voor mannen schommelt tussen de 34 en 47 jaar. Voor vrouwen is de sterfteleeftijd tussen 26 en 39,8 jaar. Als we enkel de relevante populatie bekijken, met meer dan 100 individuen, zien we dat de sterfteleeftijd voor mannen zich bevindt tussen 37,5 en 43,6 jaar. Voor vrouwen is deze tussen 31,3en 39,8. De populatie uit Deinze is de oudste. (Persoonlijke communicatie Van Cant). Dit geldt zowel voor het mannelijk als vrouwelijke deel van de populatie. Op monastieke sites valt het op dat de sterfteleeftijd hoger ligt (tab. 7). De mannelijke individuen van de Ten Duinen abdij konden geplaatst worden in de leeftijdscategorie van 20 tot 40 jaar en ouder dan 40 jaar, maar jonger dan 60 jaar. Oudere individuen ontbreken hier wat opvallend is aangezien de sterfteleeftijd in kloostergemeenschappen vaak beduidend hoger ligt. (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d., 8-12). Bij de Norbertijnen in Ninove is de gemiddelde leeftijd 40,5 jaar. Bij de Augustijnenorde in Antwerpen ligt deze iets lager met 38,8 jaar. De oudste persoon stierf toen hij de leeftijd had van 54 jaar en de jongste was ongeveer 20 jaar oud. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 214). In de kloosterorde te Diest was deze 39 jaar. Bij de Stiftsheren uit de Sint-Servaasbasiliek van Maastricht lag de gemiddelde sterfteleeftijd beduidend hoger, hier was deze vastgesteld op 56 jaar bij ongeveer 27 mannen. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 218-221). Op de professielijst van het Allerheiligenklooster te Antwerpen wordt aangegeven dat er 84 augustijnen stierven in Antwerpen, deze hadden volgens de lijst een gemiddelde sterfteleeftijd van 54,4 jaar. Dit is een verschil van meer dan 15 jaar tussen de fysisch-antropologische en historische sterfteleeftijd. Hoe kan dit probleem verklaart worden? Dit probleem manifesteerde zich ook tijdens het onderzoek van twee priestergraven uit de leprozerie van Terzieken in Antwerpen. In het Augustijnenklooster werden meerdere wanordelijke en oversnijdende graven, beenderpakketten en niet-gerelateerde grafvondsten ontdekt, terwijl het reguliere karakter van de begravingen moeilijk kan worden

65

betwijfeld. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 230). Is het dan mogelijk dat de eerder jonge biologische sterfteleeftijd in de onderzochte Vlaamse kloosterorden louter toevallig is? Bij de mannelijke individuen die begraven werden in de Kathedraal van Antwerpen schommelt de gemiddelde sterfteleeftijd tussen de 45 en 50 jaar oud. Voor de vrouwelijke overledenen lag deze gemiddelde sterfteleeftijd een stuk lager, tussen de 25 en 30 jaar oud. (Janssens 1993, 339340). Op de begraafplaats van Deventer (NL) is er een gemiddelde sterfteleeftijd van 37 jaar voor de negen mannelijke individuen. De twee oudsten waren ouder dan 50 jaar. Voor de twee vrouwelijke individuen is de gemiddelde sterfteleeftijd 41 jaar. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 40-41). Deze leeftijden zijn echter niet representatief voor een hele populatie. Op de begraafplaats van de Sint-Romboutskathedraal heeft de helft van de onderzochte individuen een leeftijd tussen de 25 en 50 jaar (Van de Vijver 2013, 206). De leeftijdscategorie waarin de grootste groep individuen in de priorij van Saint Saviour zich bevond, was tussen 36 en 45 jaar oud. (Gilchrist 1992, 108). Ook in de priorij van Merton was dit het geval, de overgrote meerderheid met 247 individuen was tussen 36 en 45 jaar oud. (Mikulski 2007, 1). Op hospitaalsites zoals Spital Square en te Delft komen de sterfteleeftijden ongeveer overeen. Zo ligt de sterfteleeftijd voor Spital Square tussen 36 en 45 jaar. In Delft is deze 43 jaar voor mannen en 48 jaar voor vrouwen. Wel ligt de sterfteleeftijd voor vrouwen te Delft beduidend hoger dan voor vrouwen in Spital Square. Wanneer we de sterfteleeftijden bekijken op begraafplaatsen die speciaal opgericht werden op slachtoffers van de pest de begraven, zoals East Smithfield, valt op dat de gemiddelde sterfteleeftijd hier beduidend lager ligt dan op andere begraafplaatsen. De grootste groep die hier begraven werd, had een leeftijd tussen de 26 en 35 jaar. De meeste slachtoffers van de pest stierven tussen de 5 jaar en 35 jaar oud. Dit sterftepatroon verloopt niet zoals elk ander gemiddeld sterftepatroon tijdens de middeleeuwen, maar geeft een typisch patroon van een begraafplaats weer waar de dood op een catastrofale manier toesloeg. (Kausmally 2007, 3). Ook op de begraafplaats op de Royal Mint-site stierven de meesten voor ze de 35 jaar bereikt hadden. (Kausmally 2007, 2-4). (Grainger et al s.d., 431). Op de niet reguliere begraafplaatsen zoals dat tussen de Henri van Heurckstraat en de Tabaksvest te Antwerpen hebben twee van de drie vrouwelijke individuen een leeftijd tussen 14 en 16 jaar. Het derde vrouwelijke individu had een leeftijd tussen 15 en 18 jaar. Bij de

66

mannelijke individuen overheerste de categorie van 18 tot 25 jaar. (Tys, Minsaer, Dauven 2010, 84-93). In Oostende behoorden zeven skeletten uit de kuil aan de Visserskaai toe aan zes volwassen mannen tussen 18 en 34 jaar, Het zevende individu behoort toe aan een kind tussen 6 en 7 jaar. Drie skeletten van de Wittenonnenstraat behoorden toe aan drie vrouwen tussen 18 en 24 jaar. (Vandenbruaene et al 2000, 290). Op de site in Luzern-Emmenbrücke (Zwitserland) bleek uit fysisch-antropologisch onderzoek dat er meer mannen dan vrouwen begraven werden. 9 vrouwen, 24 mannen en 10 skeletten waarvan het geslacht niet gedetermineerd kon worden werden er begraven. 12 skeletten werden zonder hoofd aangetroffen, deze zijn terechtgestelden. (van der Sanden 2010. 24-27). De andere individuen worden beschouwd als zelfmoordenaars. De resten werden gewoon gedumpt op verschillenden manieren, in buikligging, zonder enige gestructureerde oriëntering en soms samen met dierkadavers. Volgens historische bronnen gaat het op dit veld nauwelijks om eigen burgers, maar vooral om vreemden.

Figuur 19: grafkuil te Emmenbrücke

c. Lichaamslengte

Lichaamslengte is zowel afhankelijk van genetische factoren als van de gezondheidstoestand van een individu. Zo is de lichaamslengte een waardevolle indicator van de gezondheidsstatus en de socio-economische context waarin een individu is opgegroeid. (De Groote et al 2011,172). We gaan ervan uit dat sociale status ook gerelateerd is aan de gezondheid van individuen. (tab. 8).

67

De gemiddelde lichaamslengte van de Augustijnenorde in Antwerpen lag vrij laag als men deze vergelijkt met andere kloosterorden. In het Allerheiligenklooster had de grootste man een lengte van 173 cm en de kleinste was ongeveer 164 cm. De gemiddelde lichaamslengte in het klooster bedroeg 168,7cm, hier werd ook de standaardafwijking van 4 cm gebruikt. In vergelijking met de hierboven vermelde kloosterorden was deze gemiddelde lichaamslengte klein. In Diest was de gemiddelde lengte 171 cm en in Ninove 175 cm. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 221). Bij de Ierse kloosterlingen te Leuven bedroeg de gemiddelde lengte 171 cm. De gemiddelde lichaamslengte van de bewoners van monastieke sites bedroeg 171,4 cm. In de Ten Duinen abdij werd de lichaamslengte bij 11 mannen berekend. Deze varieerde tussen 169 en 192 cm, met een gemiddelde lengte van 175 cm. Deze gemiddelde waarde is vrij hoog als men ze vergelijkt met populaties uit binnen- en buitenland. De lichaamslengte van het vrouwelijk individu kon niet berekend worden doordat de femori niet volledig aanwezig waren. (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d., 8-12). Deze populatie is echter, omwille van de kleinschaligheid, niet gebruikt om tot een gemiddelde lichaamslengte van verschillende sites te komen. Voor een vergelijking van de rurale sites (tab. 8), zullen we enkel de lichaamslengtes bekijken van Deinze, Moorsel, Oosterweel, Elst en de begravingen in het Karmelietenklooster in Aalst. De gemiddelde lengtes variëren op deze sites voor de mannelijke individuen tussen 169,4 cm en 173 cm. De gemiddelde berekende lichaamslengte voor mannelijke individuen op rurale begraafplaatsen bedraagt 170 cm. Voor de vrouwen merken we een variatie tussen 157,8 cm en 162 cm, met een gemiddelde lichaamslengte voor alle sites van 160,7 cm. We zien ook dat de populatie te Deinze kleiner was dan in andere rurale gemeenschappen. De gemiddelde lengte voor mannen bedroeg 169,4 cm en voor vrouwen 157,8 cm. (Persoonlijke communicatie Van Cant). In Elst was de populatie groter dan elders. Hier bedroeg de gemiddelde lichaamslengte 173 cm voor mannen en 162 cm voor vrouwen. Op de stedelijke begraafplaatsen (tab. 8) merken we dezelfde tendens op als op rurale begraafplaatsen. De gemiddelde lengte van de verschillende sites voor mannelijke individuen bedraagt 170,3 cm. Voor vrouwen werd een gemiddelde lengte vastgesteld van 160,7 cm. De lengtes van rurale en stedelijke contexten zijn hetzelfde. De kleinste mannelijke individuen vinden we terug op het kerkhof van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Kortrijk, de lengte bedroeg hier 165 cm. (Despriet 2003, 226). De grootste personen vinden we in Leiden, met een gemiddelde lengte van 172 cm. Interessant is het om te kijken naar de bestudeerde individuen

68

van het Grote Kerkhof in Deventer. De opgravingen vonden hier plaats ten noordoosten van het kerkgebouw. Mogelijk werden hier personen met een criminele achtergrond begraven. Wat betreft de lichaamslengte werd er niets opvallend gemerkt aan deze populatie. Voor de mannen werd een gemiddelde lichaamslengte vastgesteld van 171 cm, voor de vrouwen bedroeg deze 160 cm. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 42). In vergelijking met andere sites is deze gemiddelde leeftijd eerder aan de hoge kant. Op de begraafplaatsen ingericht voor pestslachtoffers (tab. 8) zien we een gemiddelde lichaamslengte voor mannen van 168,5 cm en voor vrouwen 160,8 cm. De lichaamslengte voor mannen ligt op dit soort begraafplaatsen ongeveer 2 cm lager dan op normale begraafplaatsen. Voor vrouwen is deze lengte hetzelfde. Ook is het mogelijk enkele bijzondere graven afzonderlijk te bestuderen en niet te plaatsen in een groter demografisch kader. Zo is het interessant te kijken naar de lengtes van de individuen die begraven waren in de abdijkerk op het Sint-Pietersplein. De drie volwassenen hier waren een man, een vrouw en een persoon waarvan het geslacht niet gedetermineerd kon worden. De jonge man had een lichaamslengte van 166 cm, de vrouw was iets groter met een lengte van 169 cm. (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 92-95). Met haar lengte van 169 cm was deze vrouw groot voor haar tijd. Het beeld van een welgestelde dame kan hier geschetst worden In het massagraf op het Sint-Romboutskerkhof werd een gemiddelde lichaamslengte vastgesteld tussen 165 cm en 181 cm. (Van de Vijver 2013, 149). De volwassen mannen uit het massagraf te Oostende hadden een gemiddelde lichaamslengte van 167 cm. Het kind dat gevonden werd had een lengte van 105 cm. Twee van de drie vrouwen hadden een lichaamslengte van 170 cm. (Vandenbruaene et al 2000, 290). De vrouw die gevonden werd in het geïsoleerde graf te Vosselare had een lichaamslengte tussen de 169 en 176 cm. (De Logi, Schynkel 2010, 71-72). De jonge mannen van de graven in Oostende vertoonden verschillende deficiëntieziekten. (Vandenbruaene et al 2000, 303).

69

Gemiddelde lichaamslengte 174 172

171,4

170,3

170

170

168,5

centimeter

168 166 164 162

160,4

160,8

160,7

160 158 156 154 rurale sites

stedelijke sites

monastieke sites

pestbegraafplaatsen

site Mannen

Vrouwen

d. Deficiëntieziekten

Deficiëntieziekten kunnen veel vertellen over de sociale status binnen een populatie. Deze aandoeningen worden veroorzaakt door een tekort aan bepaalde mineralen en vitaminen. Dit tekort wordt meestal veroorzaakt door een gebrek aan een vitaminerijke, gebalanceerde voeding. Scheurbuik, rachitis, osteoporose en dysplasieën zijn voorbeelden van aandoeningen die optreden als gevolg van een slecht voedingspatroon. Rachitis wordt ook wel de Engelse ziekte genoemd. Deze aandoening wordt veroorzaakt door een tekort aan vitamine-D in het dieet. Vitamine-D wordt het best verkregen uit zonlicht, vette vissoorten, paddenstoelen en eidooiers. Het tekort aan de vitamine zorgt ervoor dat botweefsel zacht en flexibel wordt. De ziekte manifesteert zich voornamelijk in de ledematen die als gevolg gebogen zijn. Bij volwassenen wordt de ziekte osteomalacie genoemd (White, Folkens 2005, 323). Osteoporose kan een gevolg zijn van osteomalacie. Scheurbuik komt voornamelijk voor bij kinderen die een tekort hebben aan vitamine-C. Vitamine-C haalt men het best uit citrusvruchten. Deze vruchten zijn exotisch van aard en moeilijk te verkrijgen gedurende de middeleeuwen. Ook kunnen er sporen van bloedarmoede worden vastgesteld. Bloedarme wordt meestal veroorzaakt door een ijzertekort en manifesteert zich in porositeit bovenaan de oogkassen. Deze aandoening wordt cribra orbitalia (fig. 20, fig. 21) genoemd.

70

Figuur 20: cribra orbitalia op een kinderschedel

Figuur 21: cribra orbitalia op de achterzijde van een kinderschedel

Bij het onderzoeken van deficiëntieziekten in populaties (tab. 9), gaan we er van uit dat deze meer zullen voorkomen op kerkhoven dan in graven in kerken en kloostergemeenschappen. Wanneer we de populatie van Moorsel en Deinze vergelijken, zien we toch een verschil van 6% procent (tab. 9). Wat betreft begravingen in de kerk valt het op dat er geen deficiëntieziekten voorkomen in de populatie van Oosterweel (Van Cant 2013, 16). Als we dit resultaat vergelijken met de populaties van Hofstade (25%) (Moens, Quintelier 2010, 57) en Meldert (Aalst) (8%) merken we een groot verschil. In Meldert werd rachitis vastgesteld bij twee kinderen. Bij één van de kinderen is het mogelijk dat rachitis de doodsoorzaak was (Vander Ginst, Vandenbruaene 2006, 146). Ook in het karmelietenklooster waar vele stedelingen begraven werden, zijn deficiëntieziekten in groten getale aanwezig. In dit klooster werd cribra

71

orbitalia 12 keer vastgesteld bij volwassenen. Ook rachitis kwam hier zeven keer voor. In Taunton werd bij 52% van alle kinderen cribra orbitalia vastgesteld. Het valt op dat op kerkhoven die een groot aantal begravingen hadden er weinig deficiëntieziekten voorkwamen. Zo werd er in Mechelen slechts 0,2% geattesteerd (Van de Vijver 2013, 189) en in Eindhoven 2,6%. Op het kerkhof van Deventer werden slechts bij één persoon aanwijzingen van cribra orbitalia vastgesteld. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 46-48). Op monastieke sites komen deficiëntieziekten helemaal niet voor. Bij de Augustijnenorde in Antwerpen valt het totaal ontbreken van deficiëntieziekten zoals chronische bloedarmoede of de Engelse ziekte (rachitis) op (Bellens, Vandenbruaene 2006, 226-229). In de abdij Ten Duinen werden evenmin sporen gevonden die duiden op een arm of onevenwichtig dieet. (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d., 13). Ook bij de zeven individuen die begraven werden in de monnikenkerk op het Sint-Pietersplein te Gent werden geen deficiëntieziekten vastgesteld. (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 94). Ook op de begraafplaats op de Royal Mint site kwam cribra orbitalia zeer vaak voor.

Deficiëntieziekten 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

45%

25%

8%

21,40%

8%

2%

0,20%

2,60%

4%

Deficiëntieziekten

Tijdens onderzoek in Saint Saviour te Bury Saint Edmunds kwam aan het licht dat er zowel mensen binnen als buiten de kapel begraven waren. Degenen die begraven werden in de kapel waren vermoedelijk afkomstig van een meer gegoede sociale klasse dan degenen die buiten de kapel begraven waren. Vele individuen die op het grafveld begraven waren vertoonden tekenen

72

van genezen poreuze hyperostosis, deze aandoening wordt gekoppeld aan anaemia8. Het is mogelijk dat deze aandoening het resultaat was van een dieet dat slechter was dan het dieet van de mensen in de kapel.

e. Degeneratieve aandoeningen

Degeneratieve ziekten zijn ziekten die optreden naarmate personen ouder worden, ze gaan gepaard met een aftakeling van het lichaam. Degeneratieve ziekten worden voornamelijk vastgesteld op de gewrichten. Al vaak werd er geprobeerd een verband te leggen tussen degeneratieve aandoeningen en bepaalde activiteiten die uitgeoefend werden, meestal was dit zonder resultaat. In de Cisterciënzerinnenabdij van Maubuisson (FR) werd de hoge slijtagefrequenties aan het knie- en enkelgewricht in verband gebracht met het bidden op de knieën (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d., 13). Aan de hand van het beroep dat een persoon uitvoerde, kan men nakijken of deze een hoge of lage status genoot. De meest voorkomende degeneratieve aandoening is artritis. (White, Folkens 2005, 325). Ook kunnen er sporen van overbelasting van gewrichten te merken zijn op skeletten. Meestal is hierbij een fossa van Allen aanwezig, dit is een uitsparing onder de gewrichtskop van een dijbeen. Veelal is de overbelasting het gevolg van regelmatig hurken en weer opstaan (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 47). We kunnen deze fossae verwachten bij kloosterpopulaties, die regelmatig bidden. Degeneratieve aandoeningen worden vaak bepaald door ouderdom, uitgeoefende activiteiten en genetische aanleg. Dit type aandoening treft men het meeste aan op archeologische sites. Oorzaken zijn ouderdom, familiale aanleg en chronische overbelasting. In geestelijke contexten valt het op dat de gewrichtsslijtage zich voornamelijk afspeelt op de knieën en de schouders. Hier zullen enkel de bijzondere contexten beschreven worden. Ook zal er in dit hoofdstuk bijzondere aandacht geschonken worden aan de aandoening DISH. De personen die begraven werden op het Sint-Pietersplein zijn interessant omwille van de bijzondere grafcontexten. De drie volwassen mannen, in de vierkante constructie in het atrium, verkeerden over het algemeen in goede gezondheid maar hadden ter hoogte van de knieën, schouders

8

en

bovenarmen

duidelijke

bloedarmoede

73

aandoeningen. Deze pathologieën zouden het gevolg zijn van paardrijden en boogschieten of zwaardvechten. (Bru, Laleman, Vermeiren 2009, 73). Bij de vrouw in de abdijkerk werd DISH vastgesteld, deze aandoening manifesteerde zich op de patella9. Bij de 25 jarige man in de abdijkerk werd er vastgesteld dat zijn rechter humerus10 valgus11 deformatie12 vertoonde. Ook waren er sporen van botverdikking door het chronisch overbelasten van de arm- en borstspieren (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 97-98).

Figuur 22: drie antropomorfe graven in een vierkante constructie in het atrium op het Sint-Pietersplein (Gent)

Ook het grote aantal mannen die gevonden werden in Oostende vertoonden verschillende gewrichtsaandoeningen en corticale defecten. Er kan afgeleid worden dat deze jonge mannen een slechte jeugd kenden, in het adolescentiejaren zware arbeid verrichtten die overbelasting aan de schouder en wervelkolom tot gevolg had. (Vandenbruaene et al 2000, 303). DISH DISH een aandoening waarbij er een teveel aan voeding komt kijken. DISH staat voor Diffuse Idiopathic Skeletal Hyperostosis. Bij deze ziekte verbenen de pezen en spieraanhechtingen van voornamelijk de rechterkant van de wervelkolom (fig. 23). Een totale vergroeiing van de wervelkolom kan het gevolg zijn van de verbening. Deze verbening kan ook plaats vinden aan andere gewrichten zoals de knie en de elleboog. De ziekte wordt in verband gebracht met suikerziekte en overgewicht, hierdoor associeert men skeletten met aanwijzingen van de ziekte

9

knieschijf dijbeen 11 standsafwijking van een ledemaat, waarbij het distale deel van de mediaanlijn af wijst 12 scheefstand 10

74

vaak met welvaart en een hoge status. De ziekte manifesteert zich het vaakst bij oudere mannen. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 47). De stelling dat DISH voornamelijk voorkomt bij populatie die een hoge status genoten

is

echter

nog

niet

voldoende

onderzocht. Het is dus aangeraden hier voorzichtig

mee

om

te

gaan.

Andere

benamingen voor DISH zijn ‘de ziekte van Forestier’ en ‘kloosterziekte’. Deze ziekte kwam voor bij een teveel aan proteïnen in de voeding.

De resultaten van personen met DISH zijn uiteenlopend, zo zien we dan in rurale populatie deze aandoening niet frequent voorkomt. We zullen hier enkel de resultaten bespreken van de begraafplaatsen met een relevant aantal begravingen. Op de kerkhoven Figuur 23: DISH aan de wervelkolom

in Moorsel en Deinze schommelt het aantal

personen met de aandoening tussen de 1 en 2%. (Van Cant 2012, masterproef; Persoonlijke communicatie Van Cant). In Deinze kwam DISH voor bij twee mannelijke individuen met een leeftijd van boven 60 jaar. Op het kerkhof te Elst (NL) werd geen enkele keer DISH vastgesteld. (Derks, Van Kerckhove, Hoff 2008, 133). Wanneer de vergelijking gemaakt wordt met begravingen in het kerkgebouw zelf in rurale context, valt op dat de percentages hier hoger liggen. In Oosterweel komt DISH voor bij 4,5% van de populatie, ofwel bij 3 van de 68 individuen. De aandoening werd vastgesteld bij twee mannen en één vrouw, allen met een leeftijd boven 35 jaar (Van Cant 2012, 19). In Hofstade komt de aandoening voor bij 5 van de 12 individuen (Moens, Quintelier 2010, 51), ofwel bij 41,6% van de populatie. Ook in de kerk van Meldert (Aalst) zien we op 5% (Vander Ginst, Vandenbruaene 2006, 146) van de inhumaties sporen van deze welvaartsziekte.

75

Op stedelijke kerkhoven lag het percentage van personen met DISH beduidend hoger. Zo zien we in ’s-Hertogenbosch en Delft dat respectievelijk 11% en bijna 13% van de populatie aan de aandoening leed. In Deventer (9,5%) en Eindhoven (8,5%) lag het percentage lager. De populatie in Deventer is niet relevant omdat het slechts om 21 onderzochte individuen gaat. Wel moeten we er nogmaals op wijzen dat de onderzochte skeletten van Deventer opgegraven werden ten noorden van de kerk. Indien dit effectief maatschappelijk niet-aanvaarde individuen zijn, waren er toch twee individuen die welvaart kenden. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 46-48). Als men andere Nederlandse sites bekijkt dan is dit percentage lager dan bijvoorbeeld in Delft (19%), in Dordrecht (20%) en in Breda (20%). (tab. 10). In Kloosterpopulaties wordt er steeds een hoog voorkomen van DISH verwacht, een synoniem voor DISH is ‘kloosterziekte’. We moeten in gedachten houden dat de onderzochte populaties hier zeer klein zijn. Bij de Augustijnenorde te Antwerpen werd de aandoening vastgesteld bij meer dan de helft van de kloosterlingen. 16 van de 31 individuen hadden zichtbare sporen van de kloosterziekte. Het is hier duidelijk dat de kloosterlingen een overdadigheid van voedsel en alcohol ter beschikking hadden. Er kan algemeen gesteld worden dat deze post-middeleeuwse augustijnen een weerspiegeling zijn van een hogere maatschappelijke klasse. De gemeenschap had te kampen met typische ouderdomskwalen en welvaartsziekten die eigen zijn aan de hoge sociale status. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 226-229). In Engeland komt deze ziekte zeer frequent voor onder de mannelijke kloostergemeenschappen met een hoge maatschappelijke status. Ook bij de Stiftsheren uit Maastricht werden verbeende structuren aangetroffen op de beenderresten. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 226-229). In de abdij van Ten Duinen werd DISH slechts éénmalig vastgesteld in de oostelijke pandgang. Bij dit ene skelet met sporen van DISH werden religieuze objecten aangetroffen. Grafgiften in christelijke context zijn opvallend. (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d., 12-13). Op basis van de bijgaven en het voorkomen van DISH wordt besloten dat deze man een hoge sociale of religieuze status genoot. In de voormalige abdijkerk op het Sint-Pietersplein vertoonde één van de drie volwassen individuen sporen van DISH. (tab. 10). In het massagraf te Oostende is een stijging van sociale status bij enkele jonge mannen zichtbaar. Deze mannen vertoonden sporen van DISH. (Vandenbruaene et al 2000, 303). Waarschijnlijk leefden zij in betere omstandigheden en hadden mogelijk een hogere rang dan hun collega’s.

76

Naast DISH is jicht ook een zogenaamde aanduiding van een overdaad aan alcohol en voedsel. De aandoening is reumatisch van aard en uit zich meestal aan de grote teen (fig. 24). Jicht wordt echter niet veroorzaakt door een overdaad aan voedsel of alcohol, maar kan hier wel door uitgelokt worden. Wel manifesteert jicht zich enkel indien een persoon een hoge urinezuurconcentratie heeft. Vaak wordt jicht verkeerdelijk geassocieerd met een welvarende levensstijl (De Groote et al 2011, 177). In de Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaartkerk te Hofstade werden er sporen van deze aandoening aangetroffen op één individu. (Moens, Quintelier 2010, 50-59). In het Karmelietenklooster te Aalst kwam jicht viermaal voor. Drie mannen met jicht werden begraven in de pandgang, de vrouw lag begraven in de kerk (De Groote et al 2011, 204). Op het kerkhof van de Catharinakerk in Eindhoven werd één keer jicht vastgesteld.

DISH 60,00%

52%

50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00%

11% 4,50%

1%

0%

8,50%

12,90%

2%

0,00%

DISH

77

Figuur 24: jicht vastgesteld aan de grote teen

f.

Infectieziekten

Infectieziekten zijn lange tijd de hoofddoodsoorzaak geweest van menselijke populaties. Weinig infectieziekten laten hun sporen na op het skelet en vaak worden er dus geen ziekten ontdekt en kan men de doodsoorzaak niet vaststellen. Een voorbeeld is osteomyelitis 13, dit is een ontsteking van het bot die veroorzaakt wordt door bacteriën die via een open wond binnenkomen. De pathologie wordt voornamelijk vastgesteld op de lange beenderen. Een karakteristieke eigenschap van deze aandoening is dat hard weefsel zich gaat ophopen rondom het originele bot. (White, Folkens 2005, 318). Een andere ontsteking is periostitis14, dit is geen ziekte maar een aandoening. Door trauma of infectie kan het periosteum ontsteken. Enkel de buitenste laag van het bot wordt aangetast, het beenmerg blijft onbeschadigd. De infectie kan acuut of chronisch zijn en ook hier wordt er een extra laat botmateriaal gevormd op het corticale 13 14

beenmergontsteking beenvliesontsteking

78

bot. Ook tuberculose is een chronische infectieziekte die veroorzaakt wordt door een bacterie Mycobacterium tuberculosis. Meestal tast deze ziekte het ademhalingsstelsel aan, maar soms kunnen er ook sporen van afgelezen worden op de beenderen. De botten en gewrichten kunnen zo aangetast zijn dat ze stilaan verdwijnen. De meest voorkomende plaats van deze infectie is de wervelkolom. (White, Folkens 2005, 317-318). Aan de hand van de gegevens, waarover we beschikken, zien we dat infecties geen onderscheid maken tussen rijk en arm. Wel stellen we vast dat Deinze het grootste aandeel heeft wat betreft infectieziekten (tab. 11). Dit percentage is waarschijnlijk zo hoog omwille van het grote aantal tuberculosepatiënten. Tuberculose werd in Deinze vastgesteld op resten van vijf vrouwen, zeven mannen en twee jongvolwassenen (Persoonlijke communicatie Van Cant). Er wordt gesuggereerd dat tuberculose vaker voorkomt bij mensen die werken in mijnen, wevers, glasbewerkers, zijdebewerkers en steenkappers. Ook periostitis (fig. 26) en osteomyelitis kwamen bij 13 personen voor. Naast deze veel voorkomende infectieziekten vertoonden sommige beenderen sporen van middel-oor ontstekingen, meningitis en congenitale syfilis. De percentages infectieziekten op de kerkhoven van Mechelen (tab. 11)(Van de Vijver 2013,187) en Eindhoven (Baetsen, Weterings-Korthorst 2013, 196) zijn ongeveer gelijk. Wel is het aandeel infectieziekten in Deventer hoger, de kleine populatie is waarschijnlijk de oorzaak van dit vertekende beeld. Net zoals in Deventer merken we een hoog percentage in het karmelietenklooster, bijna 1/5 (De Groote et al 2011, 245) van de populatie had een infectie. Bij de Augustijnen werden slechts zes infecties vastgesteld,

deze

waren

beenvliesontstekingen

allen (Bellens,

Vandenbruaene 2006, 228). Het percentage bij deze kloosterorde lag beduidend hoger dan het percentage in de Ten Duinen abdij. In Ten Duinen werden geen specifieke infectieziekten aangetroffen.

Wel

werden

er

op

deze

skeletcollectie geheelde fracturen aangetroffen op twee individuen. Eén individu, een jonge Figuur 25: Osteochondritis dissecans of ontsteking en gewrichtsmuis van de patella

man, had zes rechterribben gebroken. Een oudere

79

Figuur 26: periostitis

man vertoonde sporen van een geheelde fractuur aan de bovenkant van zijn linker fibula15. (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d., 17). Sporen van geweld werden niet aangetroffen op de skeletten, meestal leidden monniken dan ook een ‘ongevaarlijk’ leven. De vrouw die begraven lag in de abdijkerk op het Sint-Pietersplein had een compressiefractuur aan de lage borstwervelkolom en sporen van een infectie op het beenvlies op haar rechter tibia16, fibula en femur17. (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 97-98). Op de Royal Mint site was periostitis de meest voorkomende aandoening naast cribra orbitalia (Kausmally 2007, 2-4). In het algemeen waren er weinig pathologieën af te lezen op de beenderen. Dit lage voorkomen kan een reflectie zijn van de relatief jonge overledenen en het acute karakter van hun dood. Het massagraf van Saint Mary Spital daarentegen kende een typisch middeleeuws pathologisch patroon. De meest voorkomende pathologieën hier zijn trauma en infecties. Twee patiënten leden aan de zeldzame ziekten van Osgood-Schlatter en Keinbock. (Bekvalac et al s.d., 3).

15

kuitbeen scheenbeen 17 dijbeen 16

80

infectieziekten 30,00%

27,80%

25,00% 19%

20,00% 15,00%

13% 10%

10,00% 5,00% 0,00% Deinze

Deventer

Eindhoven

Mechelen

infectieziekten

g. Tandaandoeningen

Wat het gebit betreft zijn cariës, dentale hypoplasieën (fig. 27) en periodontitis aandoeningen die vaak voorkomen bij middeleeuwse individuen. Cariës wordt gekarakteriseerd door een decalcificatie aan het dentine van een tand. Cariës wordt veroorzaakt door tandplak en een slecht dieet. (White, Folkens 2005, 329). In middeleeuwse populatie komt cariës zeer vaak voor. Naast cariës komen ook hypoplasieën met grote regelmaat voor op middeleeuwse tanden. Deze conditie wordt gekenmerkt door horizontale lijnen (fig. 27) en groeven op de tanden. De verstoringen zijn defecten in de ontwikkeling van het dentine. Hypoplasieën worden veroorzaakt door stressindicatoren, bijvoorbeeld ziekte door voedseltekort. Het voorkomen van hypoplasieën en sociale status zijn nauw met elkaar verwant. Hoe hoger de status is, hoe zeldzamer hypoplasieën. Hypoplasieën zouden voorkomen bij 35% van de middeleeuwse populatie. (White, Folkens 2005, 329; Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 53-54). Nog een stap verder in ziektepatronen aan het gebit is periodontitis. Periodontitis is een ontsteking van het weefsel rondom de tanden, de ontsteking kan plaatsvinden op zowel het zachte weefsel als op het bot. (White, Folkens 2005, 330). Cariës (fig. 28) is het gevolg van het eten van teveel zoetigheden, vandaag is het de meest voorkomende gebitsaandoening. Het verliezen van tanden voor de dood is meestal een gevolg van langdurige carieuze aantasting.

81

Wanneer er gekeken wordt naar het ante-mortem18 tandverlies op begraafplaatsen waar voornamelijk stedelingen begraven zijn, merken we dat dit verlies schommelt tussen 11% en 40%. Op de begraafplaatsen in ’sHertogenbosch, Dordrecht, Delft en Leiden ligt het percentage vrij laag, namelijk 12,8%, 16%, % en 16%. De percentages in Eindhoven

en

Mechelen

liggen

opmerkelijk hoger, deze zijn 31,9% en 37,4%. Aan de hoeveelheid tanden die mensen verloren kan men een zich een idee Figuur 27: dentale hypoplasieën

vormen van de staat van de tanden. Het is

zeer duidelijk en opvallend dat de inwoners van Mechelen (Van de Vijver 2013, 193) en Eindhoven een zeer slecht gebit hadden. In Deventer had iets minder dan de helft van al de onderzochte gebitten verstandskiezen. Dit lage percentage kan duiden op een gesloten gemeenschap, het ontbreken van deze tanden is van genetische aard. Toch is het hier weer moeilijk om conclusies te trekken aangezien het hier om een kleine groep gaat. (Vermeulen, Van Der Wal, Pijpelink 2010, 43-45).

Figuur 28: cariës

18

Tijdens het leven

82

ante-mortem tandverlies 37,40%

40,00% 35,00%

31,90%

30,00% 25,00% 19%

20,00% 15,00%

16% 12,80%

16% 11%

10,00% 5,00% 0,00%

ante-mortem tandverlies

Ook is het interessant om na te gaan hoe de situatie was op begraafplaatsen binnen kloosters en kerken. Voor de onderzochte sites is er een spreiding tussen 10% en 45% waar te nemen wat betreft ante-mortem tandverlies (tab. 12). In Hofstade en Lummen werd er respectievelijk 45% en 38% ante-mortem tandverlies waargenomen. Wel moet hier een kanttekening bij gemaakt worden, deze skeletcollecties bestonden slechts uit 12 en 13 skeletten. De verkregen resultaten hebben in dit geval geen significante waarde. Betere sites zijn het Allerheiligenklooster in Antwerpen, het Karmelietenklooster in Aalst en de kerk van Oosterweel. Hier merken we dat er zeer weinig ante-mortem tandverlies was bij de populatie van Oosterweel. Voor het Karmelietenklooster is 19% vrij veel. Wel dient er rekening gehouden te worden met het feit dat het Karmelietenklooster fungeerde als begraafplaats voor de stedelingen. Wat betreft de specifieke sites, zien we dat de vrouw in de abdijkerk een gebit had dat cariës vertoonde. Ook werd er tandslijtage waargenomen, deze is het gevolg van bruwisme19. De man van ongeveer 25 jaar bezat vele rotte tanden en ontstekingen van het kaakbot rond de tandkassen (periodontitis en alveolaire resorptie) (Quintelier, Vandenbruaene 2009, 97-98).

19

tandenknarsen

83

Cariës (fig. 28) is tegenwoordig de meest voorkomende infectieziekte ter wereld. Naar schatting zou 95% van de wereldbevolking aan cariës lijden. De percentages van kerkhoven en begravingen in kerken of kloosters vertonen geen opvallende verschillen. Dentale enamel hypoplasieën ontwikkelen zich reeds op jonge leeftijd onder invloed van allerlei stressfactoren. Deze aandoeningen kwamen opvallend meer voor op kerkhoven dan op begraafplaatsen in kerken of klooster. (Bellens, Vandenbruaene 2006, 228). Zo liggen de percentages vrij hoog in Eindhoven en Mechelen, 35,8% en 30,5% (Van de Vijver 2013,187). Voor de lage landen (tab. 13) is het vrij duidelijk dat personen die een begrafenis hadden in een kerk of klooster minder onderhevig waren aan stressfactoren gedurende hun jeugd. Ook is het zeer opvallend dat geen enkele overledene in de Ten Duinenabdij hypoplasieën op de tanden had. Mogelijk is dit dankzij een dieet waar voornamelijk vis in werd gegeten. (Quintelier, Lehouck, Van Acker s.d., 17). Zou het misschien kunnen dat deze kloosterlingen als kind geschonken werden door hun ouders? Wanneer we kijken naar priorijen in Groot-Brittannië, valt het op dat het percentage hypoplasieën veel hoger ligt dan in onze contreien. Dit is te verklaren door het feit dat bijvoorbeeld de begraafplaats van Gloucester gratis toegankelijk was. Vaak mocht men gratis, of heel goedkoop, mensen begraven op de begraafplaatsen aan priorijen. Vele armen werden hier begraven. Het hoogste percentage hypoplasieën zien we op de pestbegraafplaats East Smithfield, hier werd 77% hypoplasieën opgemerkt.

dentale hypoplasia 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

77%

46% 30,50%

46%

42%

35,80%

23%

24%

14% 6,50%

0%

dentale hypoplasia

84

14.

Besluit

Het besluit zal geschreven worden aan de hand van de gestelde onderzoeksvragen. Is het zo dat ongedoopte kinderen enkel in gewijde grond of ten noorden van de kerk begraven werden? In Kortrijk liggen alle kinderen geconcentreerd in een afzonderlijke ruimte in het westen aan de zuidkant van de kerk. Ten noorden van het kerkgebouw werden geen kindergraven aangetroffen. In Deinze en op het Sint-Romboutskerkhof kwamen kindergraven voor over de hele oppervlakte. Wel was er in Deinze een grotere concentratie van kindergraven in het oostelijk deel van de zuidelijke begraafplaats. De meerderheid van de kinderen hier had een leeftijd tussen 12 en 18 jaar. Er werden slechts twee neonaten aangetroffen. Eén ervan lag ook in het oosten, de tweede neonaat lag meer in het midden van de begraafplaats. Op het SintRomboutskerkhof lag het grootste aandeel kinderen begraven in het westelijke uiteinde van het opgravingsvlak. Op het kerkhof van Deventer werden 10 van de 21 individuen geregistreerd als kinderen. Deze kinderen lagen allemaal in de noordoosthoek van de site. Vijf kinderen waren jonger dan 9 maanden, de overige vijf hadden een leeftijd tussen 4 en 7 jaar. Ook werden er een tiental potten gevonden aan de rand van de begraafplaats. In de potten zaten resten van foetussen. De kinderen jonger dan 9 maanden hadden waarschijnlijk in allerijl het doopsel nog mogen ontvangen. Wanneer we kijken naar de gegevens van de Engelse sites Taunton, Gloucester en Canterbury zien we dat alle neonaten begraven werden ten noorden van de kerk. De overige leeftijdsgroepen kregen een plek ten westen van de kerk. Hieruit kunnen we besluiten dat de meeste kinderen effectief begraven werden in het westen van een begraafplaats. Het kerkhof van Deventer werd niet opgegraven aan de westzijde, voor deze begraafplaats kunnen geen conclusies getrokken worden. Vermoedelijk is het zo dat men kinderen vrij snel na de geboorte liet dopen. Is er een sociaal verschil te merken aan de hand van verschillende zones op een begraafplaats? Sociale verschillen kunnen we voornamelijk vaststellen op basis van verschillende sites. Zo zijn zoals eerder gesteld begravingen in kerken of op monastieke sites voorbehouden voor mensen van een hogere klasse. Kerkhoven waren voornamelijk voor de middenklasse en de armste klasse. Toch merken we op kerkhoven ook verschillen op. Zo zagen we dat er verschillen zijn in de kostprijs op een kerkhof. Ook komen op begraafplaatsen individuen voor die een rijkere begrafenis kregen. Deze klasse onderscheidde zich op basis van grafgiften en het materiaal

85

waaruit hun kist gemaakt was. Op het kerkhof van Deventer is een duidelijk onderscheid te merken tussen het noorden, oosten en zuiden van de begraafplaats. Zo werd er na archeologisch onderzoek duidelijk dat de grafkisten in het noorden en oosten gemaakt waren uit goedkoop materiaal. Ook waren deze kisten kleiner, lichaamslengte is een indicatie van welvaart. Ten zuiden van de kerk waren de kisten gemaakt uit duurder hout. Ook werden hier enkel volwassenen begraven. We kunnen besluiten dat er een zonering aanwezig was op begraafplaatsen. Het grootste onderscheid dat gemaakt kan worden is nog steeds tussen begravingen in de kerk en begravingen buiten op het kerkhof. Meer gegevens van onderzoeken op kerkhoven rondom de kerk zijn absoluut nodig om tot een sluitende conclusie te komen wat betreft de zonering. Kan de sociale status afgelezen worden op de beenderen aan de hand van fysischantropologisch onderzoek? Dit is mogelijk, maar de gegevens uit het fysisch-antropologisch onderzoek dienen op een correcte manier geïnterpreteerd worden. Zo gaat men er meestal van uit dat DISH in verband kan worden gebracht met de hogere sociale klasse. Ook jicht wordt herhaaldelijk verkeerd geïnterpreteerd. Zo zagen we dat DISH meer voorkomt in stedelijke dan in rurale contexten. In monastieke contexten kwam DISH zoals verwacht vaak voor. De gegevens van monastieke contexten waarover we beschikken zijn echter niet genoeg. Er kunnen geen besluiten gevormd worden wat betreft de aanwezigheid van DISH op monastieke sites. Zoals gezegd wordt DISH vaak verkeerd geïnterpreteerd. Zo zagen we dat DISH ook enkele keren voorkwam in de graven in Oostende. Wel kenden deze jonge mannen ook veel ante-mortem tandverlies en hypoplasieën die ons iets anders vertellen. Lichaamslengte is een indicatie van welvaart, zo kan er bijvoorbeeld vastgesteld worden of mensen op een bepaald deel van de begraafplaats kleiner worden dan mensen op een ander deel. Het zou interessant kunnen zijn om onderzoek uit te voeren op mensen die begraven werden aan de noordkant van de kerk. Op hospitaalsites en pestbegraafplaatsen is het moeilijk om een analyse te maken van de fysisch-antropologische resultaten. Ziekten maakten vaak geen onderscheid tussen arm en oud. Is het noordelijke deel van de begraafplaats werkelijk gereserveerd voor maatschappelijk nietaanvaarde personen? Zoals reeds enkele keren vermeld, was de begraafplaats ten noorden van de kerk gereserveerd voor misdadigers, ongelovigen en ongedoopten. In Mechelen werd er een archeologisch onderzoek georganiseerd ten noorden van de Sint-Romboutskathedraal. Door het aantal graven

86

is het moeilijk er van uit te gaan dat hier enkel sociaal uitgesloten groepen begraven werden. Ook zijn er een aantal zaken die tegenbewijs leveren voor de stelling dat de noordkant enkel gereserveerd was voor criminelen. Men groef 4165 skeletten op het kerkhof. Als er gesteld wordt dat deze allen behoren aan criminelen, lag het criminaliteitscijfer zeer hoog in Mechelen. Een ander argument is dat er zeer veel skeletten opgegraven die toebehoren aan kinderen. Het is onmogelijk dat al deze kinderen ongedoopt waren of criminele feiten gepleegd hadden. Ook werden een 8-tal kisten van duurder hout gevonden. In 15% van de graven werden giften gevonden. Grafgiften waren in strijd met de christelijke voorschriften en het was helemaal ongebruikelijk om giften mee te geven aan criminelen. Op het kerkhof van Deventer werden 316 skeletten opgegraven, dit is ook een zeer hoog cijfer als het zou gaan om verstotenen. Op de begraafplaats in Kortrijk daarentegen werden slechts acht individuen aangetroffen ten noorden van de kerk. Hier is het eventueel mogelijk dat het noordelijk deel gebruikt werd voor minder gewenste individuen. Jammer genoeg beschikten we niet over de gegevens van een eventueel fysisch-antropologisch onderzoek. Er kan besloten worden dat op deze vraag geen eenduidig antwoord is. We zagen dat het onmogelijk is dat op kerkhoven zoals dat van de SintRomboutskathedraal en ’s-Hertogenbosch enkel sociaal niet-aanvaarde personen begraven werden. In Kortrijk daarentegen is het wel mogelijk. Wat gebeurt er met slachtoffers van een epidemie? Aanvankelijk kregen de slachtoffers een individueel graf. Wanneer epidemieën zoals de pest en lepra een hoogtepunt bereikten, werden de slachtoffers vaak in een massagraf gelegd. De omgang met slachtoffers van epidemieën was afhankelijk van gebied tot gebied. Zo was het in Parijs verboden om een slachtoffer van de pest te begraven in de kerk, op het kerkhof was dit wel nog mogelijk. De graven van deze slachtoffers werden met kalk bestrooid. Op de begraafplaats van Deinze vond men resten van pek op de beenderen, dit werd gebruikt om het wegvloeien van lijksappen te voorkomen. Het gebruik van kalk ziet men op vele begraafplaatsen in de Lage Landen. Op de begraafplaats van Eindhoven werden er 24 kisten gevonden met kalksporen. 20 hiervan lagen op het zuidelijke kerkhof. De overige vier kisten lag ten oosten of ten noorden van de kerk. Wel trof men geen enkele kist met sporen van kalk aan in het kerkgebouw zelf. In de kathedraal van Antwerpen daarentegen, trof men wel skeletten met kalksporen aan. De context hier was een kuil waarin zich meerdere skeletten bevonden zonder kist. Ook in Mechelen werden enkele graven aangetroffen met kalk. In het zuidelijk deel van de begraafplaats van Deventer werd een kuil aangelegd voor slachtoffers van de Pest. Nadat

87

de kuil gedicht was, werden er bomen op geplant zodat de kuil lange tijd niet zo geopend kunnen worden. Zijn er aandoeningen en pathologieën die enkel de armere of rijkere bevolking treft? En is het op deze manier mogelijk een onderscheid te maken tussen verschillende sociale klassen? Ja, dit is zeker zo. Zo kunnen er op de tanden hypoplasieën afgelezen worden en zijn het gevolg van stress en slechte voeding tijdens de kinderjaren. Zo zagen we dat het percentage veel hoger lag op kerkhoven dan op monastieke sites of kerkbegravingen. Ook deficiëntieziekten komen vaker voor bij mensen uit een lagere klasse. Aan de hand van bepaalde degeneratieve aandoening kan soms het beroep van mensen worden afgeleid. Wel is dit het gevaarlijk te veronderstellen dat mensen met bepaalde degeneratieve aandoeningen tot de lagere klasse van de maatschappij behoorden. We zagen bij de personen in het atrium en de abdijkerk op het SintPietersplein dat deze bepaalde degeneratieve aandoeningen hadden. Deze aandoeningen kunnen in verband gebracht worden met bepaalde activiteiten die zij beoefenden. Het is belangrijk steeds het soort aandoening te koppelen aan de plaats van begraving. Kan fysisch-antropologisch onderzoek extra hulp bieden bij archeologisch onderzoek? Fysisch-antropologisch onderzoek kan zeker helpen bij archeologisch onderzoek. Dit bijkomend onderzoek kan bepaalde visies verbreden en antwoord bieden in geval van twijfel.

88

15.

Bijlagen

Tabel 1: weergave van de onderzochte sites

site

periode

type

Aantal onderzochte individuen

Moorsel

1400

Kerkhof

103

Oosterweel

1500

Kerk

68

Hofstade

900-1800

Kerk

12

Meldert (Lummen)

1600

Kerk

13

Kerk

20

1352-1700

Kerk

854

1623-1762

Klooster

31

Klooster

39

Meldert (Aalst) Kathedraal (Antwerpen) Allerheiligenklooster (Antwerpen) Minderbroederklooster (Diest) Ierse kloosterlingen

Klooster

(Leuven) Norbertijnen (Ninove)

1585-1638

Klooster

Karmelietenklooster

1497-1797

Klooster

238

Taunton (VK)

1250-1539

Priorij

97

Gloucester (VK)

1153-1537

Priorij

134

Canterbury (VK)

1000-1785

Priorij

1342

Merton (VK)

Late

Priorij

738

Priorij

201

Kerkhof

184

1793-1804

Kerkhof

316

Late-, post-

Kerkhof

21

Kerkhof

131

(Aalst)

middeleeuwen Saint Saviour (VK)

Late middeleeuwen

Elst (NL) ’s-Hertogenbosch (NL) Deventer (NL)

middeleeuwen Kortrijk

1203-1780

89

Deinze

Kerkhof

97

Mechelen

1100-1800

Kerkhof

4165

Einhoven (NL)

1250-1850

Kerkhof + kerk

726

Delft (NL)

1250-1500

Hospitaal

101

Royal Mint (VK)

1349-1538

Hospitaal

762

Hospitaal

126

Spital Square (Saint Mary) (VK) East Smithfield (VK)

1348-1350

Pestbegraafplaats

750

Ten Duinen

1100-1500

Abdij

13

Abdij

12

Boudelo Sint-Pietersplein

1000

Atrium

151

Sint-Pietersplein

1200

Abdijkerk

7

Bethlem (VK)

1569-1714

Begraafplaats

20.000(!)

buiten stad

Tabel 2: ligging van het kerkhof ten opzichte van de kerk

Ligging van het kerkhof ten opzichte van het kerkgebouw site

noord

Deinze

zuid

oost

west

X

Kortrijk

X

Mechelen

X

’s-

X

X

X

Hertogenbosch Deventer

X

Eindhoven

X

X

X

X

Elst

X

X

X

X

90

Tabel 3: oriëntatie van de graven

WO

Moorsel

21

Oosterweel

66

Hofstade

12

Meldert

13

OW

NZ

ZN

NW-

NO-

ZW-

ZO-

ZO

ZW

NO

NW

56

5

21

2

(Lummen) Antwerpen

4

5

183

14

4

33

4

1

1

(Augustijnen) Aalst (Karmelieten) Koksijde (Ten 13 Duinen) Boudelo

3

Gent (atrium) Gent

3 7

(abdijkerk) Kortrijk

130

1 (dubbelgraf)

Deinze

85

Deventer (NL) Eindhoven

1

7

3 477

7

852

2

6 2

7

179

1

(NL) Kathedraal (Antwerpen)

91

Tabel 4: wijze van begraving

Wijze van begraving site

Zonder kist

Met kist

Bakstenen

Opmerkingen

kelder Mechelen

Meest voorkomend

Deventer (NL)

Eindhoven (NL)

Meest

1 tufsteen

voorkomend

sarcofaag

504

13 ijzeren handgrepen aan kist (enkel in kerk)

Oosterweel

Meest

Enkelen

voorkomend Allerheiligenklooster

3

Karmelietenklooster

60

4

Ten Duinen

7

6

Meest

47

Kathedraal

1

Antwerpen

voorkomend

Boudelo

1

aanwezig

Houten kist met ijzeren band

Kortrijk

130

Atrium (Sint-

1 84

Pietersplein) Bethlem (VK)

Meest

Enkelen

voorkomend Mechelen

Meest voorkomend

Massagraf

37

Antwerpen Royal Mint

230

92

Tabel 5: grafgiften

Grafgiften site

ja

Kathedraal

nee

Veel/weinig

Medisch doel

X

veel

2

Oosterweel

X

Weinig

Moorsel

X

Kortrijk

11%

11%

Mechelen

15%

15%

Ten Duinen

2

Weinig

(Antwerpen)

Atrium (Sint-

X

Pietersplein) Massagraf

X

(A’pen) Oostende

X

Massagraf

X

(mechelen) Merton (VK)

X

93

Tabel 6: geslachtsbepaling

Geslachtsbepaling M

V

N.D.

Meldert (Aalst)

9

3

8

Oosterweel

30

14

24

Hofstade

6

1

5

Deinze

34

32

7

Kathedraal

405

333

116

Allerheiligenklooster

27

0

4

Saint Saviour (VK)

147

0

53

Merton (VK)

485

53

200

Sint-

1027

792

1297

‘s-Hertogenbosch

164

152

Deventer

9

2

Eindhoven

416

309

Spital Square

43

23

Antwerpen

Romboutskerkhof

16

94

Tabel 7: leeftijdsbepaling

Leeftijd (jaar) site

M

V

Moorsel

39,4

31,3

Oosterweel

37,5

34,5

Meldert (Lummen)

34,2

26

Meldert (Aalst)

34

Deinze

43,6

Augustijnen (A’pen)

38,8

Norbertijnen (Ninove)

40,5

Minderbroeders (Diest)

39

Karmelieten (Aalst)

40

36

Kathedraal (A’pen)

45-50

25-30

’s-Hertogenbosch

43

41

Deventer

37

41

Mechelen

25-50

Eindhoven

51,4

Spital Square (VK)

36-45

Delft

43

Royal Mint

-35

Massagraf Antwerpen

18-25

39,8

49,1

48

14-18

Vosselare Elst (NL)

20-40 47

Merton (VK)

38 36-45

Saint Saviour

36-45

Ten Duinen

40,4

45-55

Abdijkerk (Sint-Pieters)

25

47

Atrium (Sint-Pieters)

30

East Smithfield (VK)

26-35

95

Tabel 8: lichaamslengte

Lichaamslengte (cm) Site

M

V

Deinze

169,4

157,8

Moorsel

169

161,8

Elst (NL)

173

162

Oosterweel

169

161,1

Meldert (Lummen)

178

157

Meldert (Aalst)

184

161

Karmelietenklooster (Aalst)

169,8

Augustijnen (Antwerpen)

168,7

Diest

171

Leuven

171

Ninove

175

Kathedraal (Antwerpen)

173

Delft

170

Dordrecht

170,6

Gorinchem

169,7

Breda

171,3

Leiden

166,7

‘s-Hertogenbosch

169,9

160

Deventer

171

160

Kortrijk

165

165

Mechelen

170

159,2

Eindhoven

172

160,5

Merton (VK)

171,3

164,4

Saint Saviour (VK)

171,6

East Smithfield (VK)

167,6

160,6

Spital Square (VK)

169,5

161,1

161

96

Tabel 9: deficiëntieziekten

Rachitis

of Cribra

orbitalia Cribra orbitalia %

osteomalacia

(volwassenen)

Moorsel

1

1

Deinze

5

1

2

8%

Oosterweel

0

0

0

0%

Hofstade

2

1

Meldert (Aalst)

2 (kinderen)

Karmelietenklooster

7

Taunton 10

Eindhoven

7

2%

25% 8%

12 38%

Mechelen

(kinderen)

21,4% 52%

45% 0,2%

12

2,6%

Deventer

1

4%

Allerheiligenklooster 0

0

0

0%

Tabel 10: DISH

site

Aantal personen met

%

DISH/totaal aantal personen in populatie Moorsel

2/103

1,03

Oosterweel

3/68

4,5

Hofstade

5/12

41,6

Meldert (Aalst)

1/20

5

Elst

0/184

0

Deinze

2/97

2,06

Allerheiligenklooster

16/31

51,6

Ten Duinen

1/13

7,7

Abdijkerk Sint-Pieters

1/3

33,3

‘s-Hertogenbosch

35/316

11

Deventer

2/21

9,5

Eindhoven

62/726

8,5

Delft

13/101

12,9

97

Tabel 11: infectieziekten

periostitis

osteomyelitis

TBC

Infectieziekten

%

(algemeen) Deinze

10

3

14

27,8%

Deventer Eindhoven

70

3

0

Allerheiligenklooster

6

Karmelieten

19

0

19%

18

13%

+40

+10%

0

0%

3

Mechelen

Ten Duinen

4

0

19% 3

1

9,6%

Tabel 12: ante-mortem tandverlies

Ante-mortem tandverlies ‘s-Hertogenbosch

12,8%

Mechelen

37,4%

Eindhoven

31,9%

Delft

16%

Dordrecht

11%

Gorinchem

19%

Leiden

16%

Allerheiligenklooster

10%

Karmelietenklooster

19%

Hofstade

45%

Lummen

38%

Oosterweel

2,9

98

Tabel 13: dentale hypoplasieën

Dentale hypoplasieën Oosterweel

23%

Allerheiligenklooster

6,45%

Karmelietenklooster

13,86%

Ten Duinen

0%

Mechelen

30,5%

Eindhoven

35,8%

Taunton

46%

Gloucester

46%

Canterbury

24%

Saint Saviour

42%

East Smithfield

77%

99

16.

Bibliografie

Baetsen S., Weterings-Korthorst L., 2013. De menselijke overblijfselen, in: Arts N., (red.), Een knekelveld maakt geschiedenis. Het archeologisch onderzoek van het koor en het grafveld van de middeleeuwse Catharinakerk te Eindhoven, circa 1200-1850, Utrecht: Matrijs, 151-212. Barrow J., 1992. Urban cemetery location in the high Middle Ages, in: Bassett S., (ed.), Death in towns. Urban Responses of the Dying and the Dead, 100-1600, Leicester: University Press, 78-100. Bellens T., Vandenbruaene M., 2006. Het Allerheiligenklooster van de Antwerpse augustijnen (prov. Antwerpen): archeologische en fysisch-antropologische gegevens, in: relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen, Brussel: VIOE, 197-234. Brood P., Kleis G., Luning H., 2010. Galgen en schavotten, in: van der Sanden W., Luning H., Over galg en rad: executieplaatsen in Drenthe, Zwolle: Uitgeverij Waanders, 159-186. Bru M.-A., Vermeiren G., (eds.), 2009. Onder het Sint-Pietersplein Gent. Van hoogadellijke begraafplaats tot parking, Gent: Uitgeverij Snoeck. Daniell C., 1997. Death and Burial in Medieval England 1066-1550, London and New York: Routledge. Dawson H., 2014. Unearthing Late Medieval Children, in: BAR British Series 593, Oxford: Information Press. De Cock L., 2006. Geschiedenis van de dood. Rituelen en gewoonten in Europa, Leuven: Uitgeverij Davidsfonds. De Groote K., De Maeyer W., Moens J., Quintelier K., Van Cleven F., Vanden Berghe I., Vernaeve W., 2011. Het karmelietenklooster van Aalst (prov. Oost-Vl.) (1497-1797): het gebouwenbestand, de begravingen en het fysisch-antropologisch onderzoek, Relicta. Archeologie, Monumenten- en landschapsonderzoek in Vlaanderen 8, Brussel: VIOE, 83-250. De Logi A., Schynkels E., 2010. Archeologisch onderzoek Nevele-Hoogstraat. 18 januari tot 30 april 2010, Aalter: Kale-Leie Archeologische Dienst.

100

Denissen S., Lombaerde P., de Mets P., Van Neer W., Oost T., 1982. Van nederzetting tot metropool: archeologisch-historisch onderzoek in de Antwerpse binnenstad, Antwerpen: Oudheidkundige Musea. Depuydt S., 2013. Archeologisch Rapport, in: Robberechts B.,(ed.), In de schaduw van de toren: resultaten van het archeologisch onderzoek van het Sint-Romboutskerkhof te Mechelen (basisrapportage), Mechelen: Dienst Archeologie, 9-118. Despriet P., 2003. Achthonderd Jaar Kortrijkse O.-L.Vrouwekerk.1203-2003, Kortrijk: vzw Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen. Gilchrist R., 1992. Christian bodies and souls: the archaeology of life and death in later medieval hospitals, in: Bassett S., (ed.), Death in towns. Urban Responses of the Dying and the Dead, 100-1600, Leicester: University Press, 101-118. Janssens P., Marcsik A., de Meyere C., Hänsch C., 1993. Het antropologisch en paleopathologisch onderzoek, in: Aerts W., (red.), De Kathedraal van Antwerpen, Antwerpen: Mercatorfonds, 339-346. Kinnaer F., 2013. Historisch Rapport, in: Robberechts B.,(ed.), In de schaduw van de toren: resultaten van het archeologisch onderzoek van het Sint-Romboutskerkhof te Mechelen (basisrapportage), Mechelen: Dienst Archeologie, 263-320. Kok H.L. 1970. De geschiedenis van de laatste eer in Nederland, Lochem: De Tijdstroom. Laisnez K., Vandecatsye S., 2012. Archeologische opvolging Deinze Markt, Deinze Kerkplein, 2010-2011. KLAD-rapport 24, Kale-Leie Archeologische Dienst: s.l. Linskens R., 1983. Wat ’n leven! Reizen en trekken, geboorte en dood in de middeleeuwen, Kapellen: De Nederlandsche Boekhandel. Luning H., van der Sanden W., 2010. Galgenbergen, galggaten en radakkers. Een tocht langs beladen plaatsen, in: van der Sanden W., Luning H., Over galg en rad: executieplaatsen in Drenthe, Zwolle: Uitgeverij Waanders, 83-116. Moens J., Quintelier K., 2010. De voorlopers van de Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaartkerk te Hofstade (Aalst, prov. Oost-Vlaanderen). Archeologisch noodonderzoek en fysischantropologische studie, Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 6, Brussel: VIOE.

101

Nollen J., 2013. Het grafritueel, in: Arts N., (red.), Een knekelveld maakt geschiedenis. Het archeologisch onderzoek van het koor en het grafveld van de middeleeuwse Catharinakerk te Eindhoven, circa 1200-1850, Utrecht: Matrijs, 117-150. Oost T., 1983. Deel III. Het dagelijks leven in de stad, in: Van nederzetting tot metropool. Archeologisch-historisch onderzoek in de Antwerpse binnenstad. Volkskundemuseum: Antwerpen, 154-164. Oost T., Bungeneers J., Veeckman J., Ervynck A., Sorber F., 1993. Archeologisch bodemonderzoek tijdens de restauratiewerken, in: Aerts W., (red.), De Kathedraal van Antwerpen, Antwerpen: Mercatorfonds, 307-338. Parker Pearson M., 2012. The archaeology of death and burial, Great Britain: Sutton Publishing Limited. Portegies M., 1999. Dood en begraven in ’s-Hertogenbosch. Het Sint-Janskerkhof 1629-1858, Utrecht: Matrijs. Quintelier K., Lehouck A., Van Acker J., 2013. Knoken in Koksijde. Onderzoek van de menselijke skeletresten aangetroffen in de oostelijke pandgang van de abdij Ten Duinen, in: Van Acker J., (ed.), Novi Monasterii, Gent: Academia Press, 1-30. Schittekat P., 1961. Een opzettelijke schedelmisvorming. De Duinen. Bulletin van het wetenschappelijk en kultureel centrum van de Duinenabdij en de Westhoek 3, 25-32. Schlüter D., 1994. Met den koorde of door het zwaard. Criminele rechtspraak, dood- en lijfstraffen in Twente vanaf de middeleeuwen, Twente/Gelderen: de Bruyn. Smeets., Vander Ginst V., 2012. Archeo-rapport 95. Het archeologisch onderzoek van de SintWillibrorduskerk te Meldert (Lummen), Kessel-Lo: Studiebureau Archeologie bvba. Speet B., 2007. Kleine geschiendenis van Nederland. De tijd van monniken en ridders. 500100, Zwolle: Waanders Uitgeverij. Spruit R., Weerheijm T. De dood onder ogen: een cultuurgeschiedenis van sterven, begraven, cremeren en rouw.

102

ter Schegget M., 2010. Crimineel gebeente. Middeleeuwse begravingen in prehistorische heuvels, in: van der Sanden W., Luning H., Over galg en rad: executieplaatsen in Drenthe, Zwolle: Uitgeverij Waanders, 117-133. Tys D., Minsaer K., Dauven E., 2010. Identiteit en emotionaliteit in een massagraf? Studie van twee grafcontexten in Antwerpen, tweede helft zestiende eeuw, in: Balace S., De Poorter A., Tussen hemel en hel. Sterven in de middeleeuwen, 600-1600, Brussel: Mercatorfonds, brussel en Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, 84-93. Van Cant M., 2012. Fysisch antropologisch onderzoek van rurale populaties in middeleeuws Vlaanderen in Noordwest-Europees perspectief aan de hand van Moorsel, Masterproef. Van Cant M., 2013. Fysisch antropologisch onderzoek en archeologische interpretatie van de skeletten uit de kerk van Oosterweel, in: Caigie, (red.), Rapporten van het

Stedelijk

informatiecentrum archeologie & monumentenzorg 9, stad Antwerpen: Afdeling Archeologie. Vandenbruaene M., Pieters M., Ervynck A., Van Strydonck M., Schietecatte L., Maes A., 2003. Fysisch-antropologisch onderzoek van postmiddeleeuwse menselijke skeletten aangetroffen te Oostende (prov. West-Vlaanderen) buiten reguliere begraafplaatsen, in: De Boe G., (ed.), Archeologie in Vlaanderen VII, Brussel: Instituut voor het Archeologisch Patrimonium, 277318. Vandekerckhove L., 1985. Van straffen gesproken. De bestraffing van zelfdoding in het oude Europa, Tielt/Weesp: Lannoo. Vander Ginst V., Vandenbruaene M., 2006. De Sint-Ermelindiskerk in Meldert (Hoegaarden, prov. Vlaams-Brabant). Archeologisch noodonderzoek en fysisch-antropologisch onderzoek, in: Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen, Brussel: VIOE. van der Sanden W., 2010. Galgenvelden en galgenbergen. Een introductie, in: van der Sanden W., Luning H., Over galg en rad: executieplaatsen in Drenthe, Zwolle: Uitgeverij Waanders, 11-32. van der Sanden W., 2010. Kuilen, palen en kisten. Archeologisch onderzoek op de Gerechtsplaats in Assen, in: van der Sanden W., Luning H., Over galg en rad: executieplaatsen in Drenthe, Zwolle: Uitgeverij Waanders, 186-203).

103

Van de Vijver K., 2013. Bioarchaeological Report, in: Robberechts B.,(ed.), In de schaduw van de toren: resultaten van het archeologisch onderzoek van het Sint-Romboutskerkhof te Mechelen (basisrapportage), Mechelen: Dienst Archeologie, 119-262. Vermeulen B., Van Der Wal M., Pijpelink A., 2010. Graven op het Grote Kerkhof. Archeologisch onderzoek in de stadsverwarmingssleuf voor het stadhuis, Deventer. Rapportages Archeologie Deventer nummer 30, Deventer: gemeente Deventer. White T.D., Folkens P.A., 2005. The Human Bone Manual, USA: Elsevier Academic Press Publications.

104

16.1 Internetbronnen

Bekvalac J., 2008. Saint Saviour Monastic Cemetery, Bermondsey Abbey, Verkrijgbaar op: http://archive.museumoflondon.org.uk/Centre-for-HumanBioarchaeology/Database/Medieval+cemeteries/bermondseyabbey.htm [Geraadpleegd op 21 maart 2015]. Bekvalac J., Cowal L., Kausmaly R., Mikulski R., 2007. Spital-Square, Verkrijgbaar op: http://archive.museumoflondon.org.uk/Centre-for-HumanBioarchaeology/Database/Medieval+cemeteries/spitalsquare.htm [Geraadpleegd op 21 maart 2015]. Carver J., 2012. London Crossrail: The New Churchyard AD1569 to AD1714. Archaeology investigation

and

dealing

with

mass

exhumation,

Verkrijgbaar

op:

http://scholar.google.be/scholar?q=london+crossrail+the+new+churchyard&btnG=&hl=nl&as _sdt=0%2C5 [Geraadpleegd op 21 maart 2015]. DeWitte S.N., 2014. Mortality Risk and Survival in the Aftermath of the Medieval Black Death. PLOSone,

Verkrijgbaar

op:

https://www.academia.edu/6989131/Mortality_Risk_and_Survival_in_the_Aftermath_of_the _Medieval_Black_Death [Geraadpleegd op 21 maart 2015]. Ervynck A., Vandenbruaene M., Quintelier K., 2012. Fysisch-antropologisch onderzoek, Verkrijgbaar

op:

https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie/natuurwetenscha ppen/fysische_antropologie [Geraadpleegd op 17 januari 2015]. Grainger I., Hawkins D., Falcini P., Mills P., s.d. Excavations at the Royal Mint site 1986-1988, Verkrijgbaar

op:

http://archaeologydataservice.ac.uk/myads/copyrights?from=2f6172636869766544532f61726 368697665446f776e6c6f61643f743d617263682d3435372d312f64697373656d696e6174696f 6e2f7064662f766f6c30352f766f6c30355f31362f30355f31365f3432395f3433362e706466 [Geraadpleegd op 21 maart 2015]. Harding V., 1993. Burial of the plague dead in early modern London, Verkrijgbaar op http://www.history.ac.uk/cmh/epiharding.html [Geraadpleegd op 21 maart 2015].

105

Kausmally

T.,

2007.

East

Smithfield

Black

Death

cemetery,

Verkrijgbaar

op:

http://archive.museumoflondon.org.uk/Centre-for-HumanBioarchaeology/Database/Medieval+cemeteries/ESmithfieldBlackDeath.htm

[Geraadpleegd

op 21 maart 2015]. Mertens J. 2014. Elk kerkhof is een begraafplaats. Ja toch?, Verkrijgbaar op: https://www.onroerenderfgoed.be/nl/actueel/blog/elk-kerkhof-is-een-begraafplaats-ja-toch/ [Geraadpleegd op 21 januari 2015]. Mikulski

R.,

2007.

Merton

Priory,

Verkrijgbaar

op:

http://archive.museumoflondon.org.uk/Centre-for-HumanBioarchaeology/Database/Medieval+cemeteries/MertonPriory.htm [Geraadpleegd op 21 maart 2015]. Thomas C., Phillpotts C., Sloane B., Evans G., s.d. Excavations of the Priory and Hospital of St

Mary

Spital,

Verkrijgbaar

op:

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:35vKYmAK6YkJ:archaeologydatase rvice.ac.uk/archiveDS/archiveDownload%3Ft%3Darch-4571/dissemination/pdf/vol06/vol06_04/06_04_087_093.pdf+&cd=1&hl=nl&ct=clnk&gl=be [Geraadpleegd op 21 maart 2015].

106

16.2 Afbeeldingen

Fig.1: Luning, van der Sanden 2010, 16. Fig. 2: Brood, Kleis, Luning 2010, 178. Fig. 3: Oost et al 1993, 324. Fig. 4: Bru, Laleman, Vermeiren 2009, 76. Fig. 5: Kinnaer 2013, 275. Fig. 6: Van de Vijver 2013, 143. Fig. 7: Laisnez, Vandecatsye, 2012, 140. Fig. 8: De Groote et al 2011, 138. Fig. 9: Bru, Laleman, Vermeiren 2009, 56. Fig. 10: De Groote et al 2011, 146. Fig. 11: Oost et al 1993, 330. Fig.12: Oost et al 1993, 330. Fig. 13: Oost et al 1993, 335. Fig. 14: Oost et al 1993, 335. Fig. 15: Van de Vijver 2013, 140. Fig. 16: Janssens et al 1993, 341. Fig. 17: Laisnez, Vandecatsye 2012, 102 Fig. 18: Depuydt, 2013, 10. Fig. 19: van der Sanden 2010, 26. Fig. 20: White, Folkens 2005, 322. Fig. 21: White, Folkens 2005, 322. Fig. 22: Bru, Laleman, Vermeiren 2009, 35. Fig. 23: De Groote et al 2011, 182. Fig. 24: De Groote et al 2011, 178. Fig. 25: De Groote et al 2011, 180.

107

Fig. 26: White, Folkens 2005, 321. Fig. 27: De Groote 2011, 187. Fig. 28: White, Folkens 2005, 330

Grafieken

De grafieken die gebruikt werden in deze masterproef werden allen opgemaakt door Gaëlle Rochtus. Tabellen

De tabellen die gebruikt werden in deze masterproef werden allen opgesteld door Gaëlle Rochtus.

108