Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten
Dr. Sebastiaan Overeem, arts-somnoloog Afd. Neurologie, Donders Instituut, UMC St Radboud, Nijmegen Centrum voor Slaapgeneeskunde ‘Kempenhaeghe’, Heeze
[email protected]
ondersteund door een NWO Vidi grant
Slaap
Slaap is een aktief en complex proces
Slaap is een aktief en complex proces
Daardoor kan er van alles mis gaan..
• We slapen 1/3 van ons leven • Slaap op allerlei gebieden in de hersenen geregeld
• Slaapstoornissen komen erg veel voor • Meer dan 10% van de bevolking • Zeer uitgebreid scala aan aandoeningen van de slaap
De ziekte van Parkinson
Parkinson is méér dan een bewegingsstoornis • Naast de bewegingsproblemen • trillen • stijfheid • houdings- en balansproblemen • Allerlei ‘niet-motore’ symptomen • depressie • plasproblemen, sexuele problemen • geheugen • speekselvloed • slaapstoornissen!
Slaap in relatie tot andere non-motor symptomen • • • • • • • • • • • •
nocturia urinary urgency constipation mood disorders insomnia concentration anxiety memory restlessness dribbling REM Sleep Behavior Disorder Excessive Daytime Sleepiness
59.5% 53.6% 50.2% 48.2% 44.3% 44.0% 43.4% 43.1% 40.3% 40.1% 34.0% 30.0% Clayton et al Park & Rel Dis 2006
Slaapstoornissen bij Parkinson • Hoe vaak komen slaapstoornissen voor? • Hangt af van de definitie
• Hangt af van de methode van diagnose • 60 - >90% heeft een vorm van slaapstoornis (!)
Verminderde kwaliteit van leven, ook bij partners!
Slaapstoornissen bij Parkinson • Allerlei slaapproblemen • • • •
inslapen doorslapen bewegingen in de slaap etc
• Complexe oorzaken • ten gevolge van medicatie • secundair aan bewegingsproblemen • door schade aan het brein
Secundair aan Parkinson symptomen • Tremor • Rigiditeit
• Akinesie / bradykinesie • Kramp
• • • •
Pijn Nachtelijk plassen … …
Door schade aan hersengebieden • REM slaap gedragstoornis • Slapeloosheid
• Rusteloze benen • Hallucinaties • Ademhalingsproblemen in de slaap • Stridor • Slaperigheid overdag
Door medicijnen • Te kort werkend (nachtelijk ‘off’) • Overmatige bewegingen ‘s nachts
• Slapeloosheid • Hallucinaties
• Overmatige slaperigheid overdag (bij dopamine agonisten)
Voorbeelden
Overmatige slaperigheid • Bij 15-50% van de mensen met Parkinson • In allerlei situaties
• ‘Slaap-aanvallen’ bij dopamine-agonisten • Vaak ook door verstoorde nacht • Soms door depressie
Slaapstoornissen ten gevolge van bewegingsproblemen • Trillen, pijn in spieren en gewrichten • Moeite met omdraaien in bed!
• Als het niet meer lukt, wordt pas duidelijk hoe belangrijk het is om een makkelijke slaaphouding te vinden
Slaapstoornissen ten gevolge van bewegingsproblemen 10
Mate van slaapverstoring
9
8
7
6
5 Nooit
Af en toe
Regelmatig
Meestal
Altijd
Moeite met omdraaien in bed
Maartje Louter et al JAGS (2012)
Spieraktiviteit tijdens droomslaap • Tijdens droomslaap (REM slaap) zijn onze spieren volledig verlamd • Aktief proces, door een gebied in de hersenstam
• Dit gebied is al heel vroeg betrokken bij de ziekte van Parkinson!
REM slaap gedragsstoornis • Wat gebeurt er als onze spieren níet verslappen tijdens dromen? • Dan gaan we dromen uitoefenen!
• Deze droomslaap stoornis komt bij meer dan 60% van de Parkinsonpatienten voor
Behandeling
Behandeling van slaapstoornissen • Soms is een probleem eenvoudig op te lossen • Soms is het echter erg complex
• In ieder geval is nodig: • Aandacht voor slaap door de Parkinson behandelaars • Slaap’interview’ bij elke Parkinson patient • Hulp van de slaapspecialist (somnoloog) kan nuttig zijn! • Speciaal Parkinson-slaap spreekuur op Kempenhaeghe
Algemeen: goede slaap’hygiëne’ • Vaste bedtijden • Comfortabele kamer en bed
• Niet te lang in bed doorbrengen • Let op koffie, cola, etc • Niet teveel slapen overdag • Etc..
Behandeling: medicatie evaluatie • Altijd kritisch kijken naar de pillen!
• Meer dopamine medicatie ‘s nachts • Soms juist verminderen van medicijnen • Stoppen bepaalde medicatie (bijv. amantadine, selegiline)
Voorbeelden van specifieke behandeling • Nycturie: gedragsmatig, katheter, medicatie • Slapeloosheid: herzien PD, medicatie, gedragsmatig, sederende AD
• RBD: medicatie • Rusteloze benen: ijzertherapie, specifieke medicatie • Slaperigheid overdag: herzien medicatie, stimulantia
• Vaak is het wel lastig, en is trial&error nodig • Interactie tussen neuroloog en slaapspecialist!
Slaap als bondgenoot
‘Slaapwinst’ bij Parkinson • Sleep benefit: fenomeen dat Parkinsonpatiënten tijdelijk beter kunnen bewegen na een nacht slapen • Niet te verwachten na een nacht zonder medicatie • Soms ook na dutjes overdag
Merel van Gilst et al JAGS (2012)
‘Slaapwinst’ bij Parkinson
Merel van Gilst et al PRD (2013)
‘Slaapwinst’ bij Parkinson
• Betreft grotendeels subjectieve rapportage • • • •
Lopend onderzoek: objectieve metingen Bewegingsfunktie na nachtslaap Bewegingsfunktie na dutje overdag Cognitieve taken na slaap Merel van Gilst et al PRD (2013)
Conclusies
Conclusies • Slaapstoornissen komen erg veel voor bij Parkinson • Complexe oorzaken
• Behandelbaar, als er een goede diagnose is • Interaktie met somnoloog kan heel nuttig zijn!
• ‘Sleep benefit’ interessant fenomeen
