SECTORSTUDIE KANTOORHOUDENDE DIENSTVERLENING

SECTORSTUDIE KANTOORHOUDENDE DIENSTVERLENING

ir. E.R. van den Ham Climatic Design Consult Nijmegen/Amsterdam

NEEDIS Postbus 1 1755 ZG Petten telefoon: 0224 - 564750 telefax : 0224 - 563338

NDS--96-012

november 1996

Verantwoording

In opdracht van de Stichting NEEDIS wordt door ECN-Beleidsstudies het Nationaal Energie en Efficiency Data Informatie Systeem ontwikkeld. In de Stichting NEEDIS zijn het Ministerie van Economische Zaken, Sep en Gasunie vertegenwoordigd. Het doel van NEEDIS is om een algemeen erkend en in beginsel openbaar databestand samen te stellen en actueel te houden. In dit databestand wordt informatie opgenomen over het energieverbruik en de energie-efficiency in Nederland. Om een nadere analyse te maken van verschillende verbruikerscategorieën wordt uitgegaan van een sectorindeling en worden per sector onderzoeken uitbesteed. Dit rapport betreft een studie naar de sector kantoorhoudende dienstverlening (SBI’74: 8, SBI’93: 65,66,67,70,71,72,73,74) en is samengesteld door Climatic Design Consult. Studies van diverse andere sectoren en gegevens uit het databestand zijn verkrijgbaar bij de beheerder van NEEDIS.

2

INHOUD

SAMENVATTING

5

1. INLEIDING

7

2. SECTORSCHETS

9 9 9 10 11 14 14 15 16 19 20 20 20 21 22 22 24 24 24 24 25 25 25

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Algemene beschrijving van de sector Beschouwde SBI-sectoren Verklarende factoren Economische gegevens Huisvesting 2.5.1 Gebouwenvoorraad 2.5.2 Bezitsvorm 2.5.3 Kwantitatief ruimtegebruik 2.6 Energiefuncties 2.6.1 Klimatisering 2.6.2 Verlichting 2.6.3 Communicatie 2.6.4 Overige energiefuncties 2.7 Energiebesparing 2.7.1 Besparingsopties 2.7.2 Energieprestatienormering 2.7.3 Meerjarenafspraken energiebesparing 2.8 Trends en ontwikkelingen 2.8.1 Groei van de sector 2.8.2 Toenemend ruimtegebruik per persoon 2.8.3 Telewerken 2.8.4 Kantoorautomatisering

3. ENERGIEGEBRUIKSGEGEVENS

27 27 27 27 29 30 32 32 32 35 35 36

3.1 CBS-gegevens 3.1.1 Algemeen 3.1.2 CBS-enquête 1990 3.1.3 CBS-enquête 1994 3.1.4 Jaarreeksen 3.2 Analyse van het energiegebruik 3.2.1 Vergelijking cijfers 1990 en 1994 3.2.2 Energiegebruik per werkzaam persoon 3.2.3 Energiegebruik per m2 3.2.4 Verhouding gas/elektriciteit 3.2.5 Verhouding grootverbruik/kleinverbruik aardgas

3

November 1996 Sectorstudie kantoorhoudende dienstverlening

4. INVENTARISATIE BRONNEN 4.1 Algemeen 4.2 CBS 4.3 Brancheverenigingen 4.3.1 Nederlandse Vereniging van makelaars in Assurantiën en assurantieadviseurs (NVA) 4.3.2 Nederlandse Vereniging van Makelaars in onroerende goederen (NVM) 4.3.3 Bond van Nederlandse Architecten (BNA) 4.4 Overige bronnen 4.4.1 TU-Delft, Faculteit Bouwkunde, Vakgroep Bouwmanagement en Vastgoedbeheer 4.4.2 Novem 4.4.3 Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB)

37 37 37 37 37 38 38 38 38 38 38

5. INDELING IN SEGMENTEN EN GEBOUWTYPOLOGIEËN 41 5.1 Clustering van SBI-(sub)sectoren 5.2 Indeling in gebouwtypologieën 5.2.1 Algemeen 5.2.2 Grootteklasse en installatietype 5.2.3 Voorstel voor te beschouwen gebouwtypologieën 5.3 Gebruik van gebouwmodellen

6. ADVIES VOOR MONITORING 6.1 Te beschouwen SBI-sectoren 6.2 Gewenste aanvullende gegevens 6.2.1 Ruimtegebruik 6.2.2 Aantal kantoorwerkplekken 6.2.3 Technische kenmerken

41 42 42 42 44 44 45 45 45 45 45 46

REFERENTIES

47

BIJLAGE A. Sector 8 volgens SBI’74

49

BIJLAGE B. Sectoren 65-74 volgens SBI’93

53

BIJLAGE C. Schakelschema SBI’74-SBI’93

59

BIJLAGE D. Economische gegevens

61

BIJLAGE E. Gegevens CBS-enquete 1990

63

BIJLAGE F. Gegevens CBS-enquete 1994

67

BIJLAGE G. Brancheverenigingen

71

SBI’93 sectoren

79

4

SAMENVATTING

De sector kantoorhoudende dienstverlening, welke bestaat uit het banken verzekeringswezen en de zakelijke dienstverlening, wordt gekenmerkt door een grote diversiteit aan dienstverlenende activiteiten die hoofdzakelijk worden verricht in een kantooromgeving. In deze sector genereren circa 750.000 werkzame personen een toegevoegde waarde van circa 150 miljard gulden (peiljaar 1994). Het jaarlijkse energiegebruik bedraagt 411 miljoen m3 aardgas en 2629 miljoen kWh elektriciteit. De totale energiekosten bedragen 588 miljoen gulden. Als faciliteit voor de produktie wordt circa 27 miljoen m2 bruto vloeroppervlakte ingezet. De energie-efficiency wordt in belangrijke mate bepaald door het ruimtegebruik per werkzame persoon. In deze sectorstudie is gezocht naar aanvullende data uit bestaande bronnen, welke samen met de CBS-gegevens een zo compleet mogelijk beeld geven van de betreffende sector. In sommige subsectoren wijkt in de CBS-gegevens het energiegebruik per werkplek of het energiegebruik per werkzame persoon aanzienlijk af van het gemiddelde. Dat geldt om verklaarbare redenen bijvoorbeeld voor de schoonmaakbedrijven. Monitoring De indeling conform de SBI is goed bruikbaar voor monitoring mits enkele sectoren met afwijkende functies apart worden beschouwd, waarvan de sector 73 speuren ontwikkelingswerk de belangrijkste is. Voorts wordt geadviseerd clusters van (sub) sectoren te maken die qua energiekenmerken relatief homogeen zijn en voor de betreffende clusters de volgende gegevens te verzamelen: . toegevoegde waarde; . aantal werkzame personen; . aantal kantoorwerkplekken; . grootte van de kantooroppervlakte per locatie; . aanwezigheid van (een vorm van) koeling. Voor gedetailleerde analyses in een cluster van (sub) sectoren kan het wenselijk zijn over gegevens van technische gebouwkenmerken te beschikken: . installatietype (natuurlijke ventilatie/mechanische ventilatie/topkoeling etc.); . glaspercentage; . isolatievoorzieningen; . bijzondere technieken (warmtepompen, warmte/kracht-koppeling, e.d.).

5


6

1. INLEIDING

Om meer inzicht te krijgen in het energiegebruik in Nederland in al zijn facetten hebben het Ministerie van Economische Zaken, de Gasunie en de Sep de stichting NEEDIS opgericht, met als belangrijkste taak het opzetten van de NEEDIS-databank (Nationaal Energie en Efficiency Data Informatie Systeem). De referentie voor de gegevens in NEEDIS wordt gevormd door CBS-gegevens. De huidige opdeling van de sectoren bij het CBS sluit echter niet altijd aan op de doelstelling van NEEDIS. Daarom wordt met sectorstudies gezocht naar aanvullende data uit bestaande bronnen, welke samen met de CBS-gegevens een zo compleet mogelijk beeld geven van de betreffende sector. In het voorliggende rapport is dit gedaan voor de sector kantoorhoudende dienstverlening. In het kader van deze sectorstudie is geen nieuw onderzoek verricht, er is alleen geïnventariseerd welke bronnen relevante gegevens bevatten en op welke wijze deze in NEEDIS kunnen worden ingebracht. Hoofdstuk 2 geeft een schets van de sector, waarna in hoofdstuk 3 de belangrijkste energieverbruiksgegevens worden vermeld. In hoofdstuk 4 wordt aangegeven op welke verschillende wijzen de sector in segmenten en functies kan worden ingedeeld. Hoofdstuk 5 beschrijft de belangrijkste bronnen en in hoofdstuk 6 wordt een advies voor monitoring gegeven, gericht op het invullen van de belangrijkste hiaten in de beschikbare gegevens. In de tekst en de figuren wordt steeds gesproken over SBI-sectoren. Door het uitklapvel achter in dit rapport open te slaan, heeft u bij het lezen steeds een overzicht van de beschouwde SBI-sectoren met het bijbehorende energiegebruik bij de hand.

7


8

2. SECTORSCHETS

2.1 Algemene beschrijving van de sector De sector kantoorhoudende dienstverlening bestaat uit een zeer diverse groep van dienstverlenende bedrijven (excl. overheid) die als belangrijkste gemeenschappelijk kenmerk hebben dat de werkzaamheden hoofdzakelijk in een kantooromgeving worden verricht. In tegenstelling tot andere sectoren is niet het geleverde produkt, maar de huisvesting de belangrijkste factor die het energiegebruik bepaalt. De diversiteit van de sector komt onder meer tot uitdrukking in het aantal werknemers per bedrijf, dat uiteen loopt van een tot tienduizenden en in de kwaliteit van de huisvesting, die uiteen loopt van oude herenhuizen tot moderne kantoorpanden. Gemiddeld genomen staat energiebesparing bij de bedrijven in deze sector niet hoog op de agenda, deels omdat de energiekosten een klein deel van de bedrijfskosten vormen en deels omdat veel bedrijven in gehuurde panden zitten, zodat de gebruiker niet over investeringen in energiebesparende maatregelen kan beslissen.

2.2 Beschouwde SBI-sectoren In het kader van deze studie wordt de sector kantoorhoudende dienstverlening beperkt tot sector 8 volgens SBI’74 [16] of de subsectoren 65, 66, 67, 70, 71, 72, 73 en 74 volgens SBI’93 [17]. Tabel 2.1 geeft een overzicht van de beschouwde SBI-sectoren. In bijlage A en B zijn de beschouwde SBI-sectoren volgens SBI’74 respectievelijk SBI’93 in detail beschreven. Buiten deze sectoren vallen onder andere: - kantoorgebouwen bij industriegebouwen en groothandel; - overheidsgebouwen. Bijlage C geeft in detail het schakelschema tussen SBI’74 en SBI’93. De belangrijkste verschillen betreffen: - In SBI’93 zijn de activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen (b.v. assurantietussenpersonen) als aparte sector beschouwd (67). - In SBI’93 is de sector speuren ontwikkelingswerk toegevoegd. - In SBI’93 is de sector computerservice- en informatietechnologiebureaus apart van de overige zakelijke dienstverlening beschouwd.

9


Tabel 2.1: SBI-sectoren kantoorhoudende dienstverlening SBI’74

SBI’93

81 Bankwezen

65 Financiële instellingen (excl. Verzekeringswezen en pensioenfondsen)

82 Verzekeringswezen

66 Verzekeringswezen en pensioenfondsen (excl. verplichte sociale verzekeringen) 67 Activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen

83 Exploitatie van en handel in onroerende goederen e.d.

70 Verhuur van en handel in onroerend goed

85 Verhuur van machines e.a. roerende goederen

71 Verhuur van transportmiddelen, machines en werktuigen zonder bedienend personeel en van overige roerende goederen 72 Computerservice- en informatietechnologiebureaus e.d. 73 Speur- en ontwikkelingswerk

84 Zakelijke dienstverlening

74 Overige zakelijke dienstverlening

Verder zijn er veel kleine verschillen tussen de oude en nieuwe definitie van kantoorhoudende dienstverlening (zie bijlage C). Vergelijkingen tussen gegevens gebaseerd op de SBI’74 indeling en gebaseerd op de SBI’93-indeling zijn daarom moeilijk te maken. In dit rapport wordt daarom van beide indelingen gebruik gemaakt. Voor de gegevens van 1994 wordt de SBI’93 aangehouden, voor de jaarreeksen en de gegevens van 1990 wordt de SBI’74 gehanteerd.

2.3 Verklarende factoren Het uiteindelijke doel van NEEDIS is om de gebruiker de mogelijkheid te bieden ontwikkelingen in het energiegebruik te verklaren. Binnen de NEEDIS-structuur wordt uitgegaan van de volgende drie belangrijkste verklarende factoren [12]: - de economische prestatie, bepaald door de omzet of de toegevoegde waarde; - het specifiek energiegebruik, uitgedrukt in het energiegebruik per eenheid van fysieke prestatie of produktie. De reciproque van het specifiek energiegebruik is een maat voor de energie-efficiency; - de verhouding tussen de toegevoegde waarde en de fysieke prestatie is een maat voor structuureffecten. Deze verhouding wordt de kwaliteitsfactor genoemd. Voor de sector kantoorhoudende dienstverlening is geen sprake van een duidelijk gedefinieerde fysieke prestatie. De bovengenoemde verklarende variabelen zijn daarom voor deze sector niet goed bruikbaar. Ten behoeve van sectoren zonder duidelijke fysieke prestatie zijn twee nieuwe indicatoren gedefinieerd, te weten de produktieve capaciteit en de faciliterende capaciteit. De produktieve capaciteit bestaat in het geval van de kantoren bijvoorbeeld uit het aantal werkzame personen. De faciliterende capaciteit bestaat uit het aantal beschikbare m2 vloeroppervlakte. De verhouding tussen de produktieve en de faciliterende capaciteit wordt de benuttingsgraad genoemd, in dit geval uitgedrukt

10

Sectorschets

in het aantal werknemers per m2. De technische energie-efficiency wordt uitgedrukt in het energiegebruik per m2. In figuur 2.1 zijn de bovengenoemde verklarende variabelen en hun onderlinge verhoudingen in beeld gebracht. Economische prestatie

Fysieke prestatie

Productieve capaciteit

Faciliterende capaciteit

b.v. toegevoegde waarde

b.v. verrichtingen/ produkteenheden

b.v. werknemers computers

b.v. kantooroppervlak (m2 bvo)

Kwaliteitsfactor

Energieverbruik

Specifiek energieverbruik (Technische efficiency) Bezettingsgraad

Benuttingsgraad

Gebouweigenschappen (Technische efficiency)

Figuur 2.1: Verklarende variabelen Als maat voor de produktieve capaciteit bij de sector kantoorhoudende dienstverlening kan in plaats van het aantal werkzame personen beter het aantal kantoorwerkplekken worden aangehouden. Dit sluit namelijk goed aan op de wijze waarop het CBS de energiegebruiksgegevens uit de steekproeven ophoogt.

2.4 Economische gegevens In de figuren 2.2 t/m 2.4 is een aantal economische gegevens weergegeven. In bijlage D zijn de bijbehorende getallen opgenomen. Figuur 2.2 geeft het totaal aantal arbeidsjaren over de periode 1987-1994. Van het aantal arbeidsjaren komt circa 75% voor rekening van de sector zakelijke dienstverlening (SBI’74 84). In deze periode bedroeg de gemiddelde jaarlijkse groei circa 2,5%; deze groei deed zich voornamelijk voor bij de sector zakelijke dienstverlening. In figuur 2.3 is de werkzame beroepsbevolking per (sub) sector volgens SBI’93 voor het jaar 1994 gegeven. Het opvallend hoge aantal werknemers bij de sector 747 (reiniging van gebouwen e.d.) is het gevolg van een groot aantal deeltijdmedewerkers, die bovendien niet op het eigen kantoor werkzaam zijn. Binnen sector 74 overige zakelijke dienstverlening blijken de accountants, boekhouders en economische adviesbureaus (SBI’93 741) het grootste aantal (kantoor)medewerkers te hebben.

11


Arbeidsjaren [x 1000] 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

SBI 81 Bankwezen

SBI 82 Verzekeringswezen

SBI 83 Exploitatie en handel onroerende goederen

SBI 84 Zakelijke dienstverlening

Figuur 2.2: Totale arbeidsvolume (incl. meewerkende gezinsleden) Werkzame beroepsbevolking 1994 [x 1000] 200

150

100

50

0

65

67 66

71 70

73 72

741

SBI’93 code

744 742

Figuur 2.3: Werkzame beroepsbevolking in 1994 (Voor omschrijving SBI-sectoren zie uitklapvel achter in dit rapport)

12

745

747 743-746+748

Sectorschets

Tabel 2.2: Grootteklasse bedrijven en werkzame beroepsbevolking 1994 Grootteklasse bedrijven

0

1-4

5-19

20-99

100-499

500 en meer

totaal

Werkzame beroepsbevolking [× 1000]

1357

188

106

32

17

18154

124

Aantal bedrijven 65

Financiële instellingen

16454

66

Verzekeringswezen en pensioenfondsen

1288

349

140

89

53

20

1939

55

67

Activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen

17994

5969

910

219

29

5

25126

32

70

Verhuur van en handel in onroerend goed

23704

4965

1029

457

40

2

30197

61

71

Verhuur van roerende goederen

4310

1623

372

86

17

1

6409

18

72

Computerservice- en informatietechnologiebureaus e.d.

9532

2414

715

253

43

8

12965

52

73

Speur en ontwikkelingswerk

74

Overige zakelijke dienstverlening

483

263

117

55

19

3

940

25

59918

20802

5763

1882

392

92

88849

493

In tabel 2.2 is het aantal bedrijven naar grootteklasse weergegeven. Opvallend daarbij is het grote aantal bedrijven zonder personeel (eenmansbedrijven of papieren BV’s etc.). oegevoegde waarde [miljard ƒ] 200

150

100

50

0

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

SBI 81 Bankwezen


SBI 83 Exploitatie en handel onroerende goederen


Figuur 2.4: Toegevoegde waarde In figuur 2.4 is de toegevoegde waarde per sector over de periode 1987-1994 weergegeven. Uit de relatief grote toegevoegde waarde in de sector 83 exploitatie van en handel in onroerende goederen blijkt het kapitaalintensieve karakter van deze sector.

13


2.5 Huisvesting

2.5.1 Gebouwenvoorraad Over de voorraad, de vraag en het aanbod van kantoorruimte in Nederland lopen de schattingen sterk uiteen. Door definitieverschillen zijn beschikbare databestanden nauwelijks vergelijkbaar. In het kader van het onderzoeksproject ‘Toekomst van de kantorenmarkt 1994-2015’ zijn alle beschikbare bronnen opnieuw geanalyseerd en zijn enquêtes en dossieronderzoeken verricht [2,3]. Dit onderzoek geeft het volgende beeld van de voorraad kantoorgebouwen. Totale voorraad anno 1994: 34,6 mln m2 bvo, waarvan: 27,9 mln m2 in gebouwen boven 500 m2 vvo1; 6,7 mln m2 in gebouwen kleiner dan 500 m2 vvo; 3,3 mln m2 bvo niet in gebruik. In het onderzoek zijn alleen de zogenoemde solitaire kantoorruimtes meegenomen. Kantoorruimtes die deel uitmaken van bedrijfsverzamelgebouwen, winkelpanden e.d. vallen hierbuiten. Ook kantoorruimtes bij (industriële) bedrijven zijn buiten beschouwing gelaten. Naast de sector kantoorhoudende dienstverlening maakt ook de overheid en een deel van de overige sectoren gebruik van deze kantoorgebouwen. In het bovengenoemde in gebruik zijnde kantorenbestand van 34,6 - 3,3 = 31,3 mln m2 bvo zijn in totaal 1,06 mln mensen werkzaam [2]. In de sector kantoorhoudende dienstverlening zijn in 1994 circa 750.000 personen werkzaam geweest. Indien deze sector een evenredig deel van het totale aantal solitaire kantoorruimtes in gebruik heeft, komt dit neer op circa 22 mln m2 bvo. Het CBS heeft in het kader van de NEH-enquête over 1994 de vloeroppervlakte geënquêteerd, zie bijlage F. Uit deze enquête komt een totale vloeroppervlakte van 23 mln m2 alleen voor de bedrijven in de sector kantoorhoudende dienstverlening met 5 of meer werknemers. Deze groep beslaat circa 85% van het totaal aantal werkzame personen, dus voor de gehele sector komt dit neer op circa 27 mln m2. Hierbij zijn ook niet-solitaire kantoorruimtes meegerekend.

1

bvo = bruto vloeroppervlakte vvo = verhuurbare vloeroppervlakte

14

Sectorschets

2.5.2 Bezitsvorm De bezitsvorm is van belang in verband met het initiatief tot investeringen in energiebesparingsmaatregelen. Daarbij is ook van belang wie de energierekening betaalt. In het algemeen betalen zowel eigenaars als huurders zelf de gas- en elektriciteitsrekening. Bij panden die aan meerdere gebruikers worden verhuurd wordt de gasrekening door de eigenaar betaald en geheel aan de huurders doorberekend. Bij gehuurde panden is er dus een gescheiden verantwoordelijkheid voor het betalen van de energierekening (de huurder) en het investeren in energiebesparende maatregelen (de eigenaar). Dit werkt uiteraard belemmerend voor het uitvoeren van energiebesparende maatregelen die aanpassingen aan het gebouw en de klimaatinstallatie vergen. Een huurder kan wel maatregelen uitvoeren die betrekking hebben op het gebruikersgedrag, zoals verlagen van de binnentemperatuur en het beperken van het gebruik van de verlichting en overige apparatuur. Volgens een enquête van het EIB in 1992 [30] is tussen de 55 en 60% van de kantoren in eigendom van de gebruiker, de rest wordt gehuurd. Het leasen van kantoorgebouwen komt nog weinig voor. De tabellen 2.3 en 2.4 geven de relatie tussen de bezitsvorm en enkele andere gebouwkenmerken. In 1993 is door de TU Delft een enquête uitgevoerd onder vestigingen in het banken verzekeringswezen en de overige zakelijke dienstverlening waaruit blijkt dat bijna 40% van de gebouwen in eigendom is, 55% wordt gehuurd en de rest (5%) wordt geleast. Een grote meerderheid van de respondenten is het eens met de stelling dat in de toekomst steeds meer kantoren zullen worden gehuurd en geleast in plaats van in eigendom worden genomen [23,32]. Tabel 2.3: Bezitsvorm in relatie tot enkele gebouwkenmerken Gemiddeld leeftijd [jaren] Eigendom Huur

35,3 33,5

Gemiddelde vestigingsduur [jaren] Eigendom Huur

17,9 8,7

Gemiddelde oppervlakte per pand [m2 bvo] Eigendom Huur

964 830

Bron: EIB [30]

15


Tabel 2.4: Bezitsvorm in relatie tot grootteklasse Grootteklasse pand [m2 bvo]

Eigendom [% van vloeroppervlakte]

Huur [% van vloeroppervlakte]

≤ 500

53,4

46,6

500 - 1.000

54,5

45,5

1.000 - 5.000

61,3

38,7

> 5.000

59,8

40,2

Totaal

56,8

43,2

Bron: EIB [30]

2.5.3 Kwantitatief ruimtegebruik Het kwantitatieve ruimtegebruik in kantoorgebouwen wordt veelal uitgedrukt in het aantal m2 bruto vloeroppervlakte (bvo) per persoon. Voor de sector kantoorhoudende dienstverlening kan op grond van de gegevens in 2.5.1 worden uitgegaan van circa 30 m2 bvo per werknemer. Dit m2-gebruik blijkt samen te hangen met [2]: - functieniveau van de medewerkers; - aantal jaren dat bedrijf in huidige pand gevestigd is; - aandeel kamerkantoren versus kantoortuinen; - grootte van de organisatie; - aandeel ambulante functies; - bouwjaar; - aandeel vergader- en archiefruimte e.d. Tabel 2.5: Ruimtegebruik per sector Sector

Ruimtegebruik [m bvo per persoon] 2

Bedrijven

30,5

Openbaar bestuur

28,0

Bank

36,8

Verzekeringen

39,9

Zakelijke dienstverlening

28,5

Gemiddeld

30,2

Bron: Dewulf [2]

16

Sectorschets

In tabel 2.5 is het gemiddelde ruimtegebruik per sector gegeven [2]. Het hoge m2-gebruik bij het banken verzekeringswezen wordt volgens deze studie gedeeltelijk verklaard uit een relatief groot aandeel archief- en vergaderruimte. Ter vergelijking zijn in tabel 2.6 de resultaten van het EIB-onderzoek ‘Kantoren in gebruik’ uit 1992 [30] weergegeven. Tabel 2.6: Ruimtegebruik in m2 bvo per persoon Totaal

28,0

Klasse werkzame personen 5-9 10 - 19 20 - 49 50 - 99 > 100

37,9 29,7 26,8 29,0 25,2

Leeftijdsklasse gebouw ≤ 10 jaar 10 - 30 jaar > 30 jaar

27,7 27,9 28,6

Grootteklasse gebouw [m2 bvo] ≤ 500 500 - 1000 1000 - 5000 > 5000

31,7 28,4 27,4 26,4

Vestigingsduurklasse bedrijf ≤ 10 jaar 10 - 30 jaar > 30 jaar

27,6 28,3 28,7

Regio Noord Oost West Zuid

27,3 28,3 27,7 29,4

Bedrijfstak handel transport bank/verzekering zakelijke dienstverlening overige dienstverlening

26,7 21,7 31,1 27,2 26,9

Bron: EIB [30]

Een andere opvallende invloedsfactor is de grootte van de organisatie, zie tabel 2.7. Het blijkt dat hoe groter de organisatie, des te minder de ruimte per werknemer bedraagt. Verder blijkt uit dezelfde studie dat naarmate een organisatie langer in hetzelfde pand is gehuisvest het m2-gebruik per persoon daalt. Bedrijven die langer dan 10 jaar in hetzelfde pand zitten gebruiken gemiddeld 28 m2 bvo per fte (full-time equivalent), terwijl bedrijven minder dan 10 jaar in hetzelfde pand zitten gemiddeld 38 m2 bvo/fte gebruiken [2].

17


Tabel 2.7: Ruimtegebruik afhankelijk van grootte organisatie Bedrijfsgrootte

Ruimtegebruik [m2 bvo per persoon]

1 t/m 19 personen

40

20 t/m 49 personen

35

50 t/m 99 personen

31

meer dan 100 personen

26

Bron: Dewulf [2]

De volgende factoren veroorzaken een verschil tussen het aantal personen op de loonlijst en het aantal kantoorwerkplekken: - deeltijdmedewerkers die één werkplek delen; - medewerkers in buitendienst die één of meerdere werkplekken delen; - medewerkers die niet op kantoor werkzaam zijn; - medewerkers die zijn uitgeleend aan andere bedrijven; - ingehuurde medewerkers van andere bedrijven of uitzendorganisaties. Sectoren met opvallende verschillen tussen het aantal kantoorwerkplekken en het aantal personen op de loonlijst zijn: - 745 Uitzendbureaus, uitleenbedrijven etc. In deze sector is het grootste deel van de werkzame personen uitgeleend aan andere bedrijven. Bijvoorbeeld bij de uitzendbureaus zijn circa 9000 personen op kantoor werkzaam, terwijl er circa 85000 manjaar aan uitzendwerk wordt verricht [27]. - 747 Schoonmaakbedrijven Hier is slechts een klein deel van de medewerkers (<10%) op kantoor werkzaam. Bovendien is er een groot percentage deeltijdwerkers [28]. Uit eerdere studies met betrekking tot monitoring van het energiegebruik was de wens naar voren gekomen om de vloeroppervlakte van gebouwen tegelijk met de energiegegevens te enquêteren [5]. Het CBS heeft gehoor gegeven aan deze wens door in het kader van de enquête voor de Nederlandse Energiehuishouding 1994 ook de bruto-vloeroppervlakte van de in gebruik zijnde gebouwen te enquêteren. Circa 50% van de respondenten hebben bruikbare gegevens ingevuld over de vloeroppervlakte. Van de overige 50% was er geen respons of waren de gegevens niet beschikbaar of onbetrouwbaar omdat de kantoorruimte in onderhuur was. Desalniettemin levert de enquête van de vloeroppervlakte belangrijke nieuwe gegevens op. Het CBS heeft over 1994 voor bedrijven met 5 of meer werknemers gegevens over het energiegebruik per m2 en per werkzaam persoon gepubliceerd (zie 3.2). Hieruit is het ruimtegebruik volgens tabel 2.8 afgeleid.

18

Sectorschets

Tabel 2.8: Ruimtegebruik in m2 bvo per persoon afgeleid uit CBS-gegevens SBI 65


31

66

Verzekeringswezen

34

67

Activiteiten t.b.v. financiële instellingen

32

70

Verhuur en handel onroerende goed

38

71

Verhuur machines e.d.

75

72

Computerservice- en informatietechnologiebureaus

30

73

Speur- en ontwikkelingswerk

63

74


50 43

Gemiddeld

Gezien de opmerkelijke verschillen tussen de verschillende onderzoeksresultaten kan worden vastgesteld dat het ruimtegebruik per persoon een factor is waarvoor systematisch regelmatig terugkerend onderzoek gewenst is.

2.6 Energiefuncties In het kader van NEEDIS wordt voor de gebouwde omgeving uitgegaan van de drie standaard energiefuncties klimatisering, verlichting en computers/communicatie [12]. Het verbruik van aardgas, olie en stadsverwarming wordt vrijwel geheel aangewend ten behoeve van de energiefunctie klimatisering (verwarming). In tabel 2.9 is aangegeven hoe groot het gemiddelde aandeel van de verschillende energiefuncties in het elektriciteitsgebruik is voor drie grootteklassen van gebouwen. Tabel 2.9: Aandeel energiefuncties in totaal elektriciteitsverbruik bvo in m2

Klimatisering [%]

Verlichting [%]

Automatisering [%]

Overige [%]

Totaal [%]

< 1.000

21

50

17

12

100

1.000 - 10.000

27

40

23

10

100

> 10.000

33

30

18

19

100

Bron: Novem [20]

19


2.6.1 Klimatisering Onder klimatisering worden alle activiteiten opgenomen die zijn gericht op het beheersen van het binnenklimaat: temperatuur, vochtigheid, luchtkwaliteit. Het bijbehorende energieverbruik bestaat uit: - gasverbruik voor verwarming; - elektriciteitsverbruik voor koeling en ontvochtiging; - elektriciteitsverbruik voor mechanische ventilatie; - gas- of elektriciteitsverbruik voor luchtbevochtiging; - elektriciteitsverbruik voor transport van warmte en koude door water (pompen). Van deze energieverbruiken is het gasverbruik voor verwarming verreweg het belangrijkste. Volgens [2] is circa 2/3 van de kantoorruimtes is voorzien van koeling en 3/4 van mechanische ventilatie. Daardoor veroorzaken deze klimatiseringsfuncties een belangrijk aandeel van het elektriciteitsverbruik voor klimatisering. De overige deelenergieverbruiken voor klimatisering zijn minder belangrijk.

2.6.2 Verlichting Verlichting is verantwoordelijk voor gemiddeld 40% van het totale elektriciteitsverbruik. Voor standaard kantoorfuncties is het gewenste verlichtingsniveau (in Lux) redelijk uniform. Uitschieters naar boven zijn bijvoorbeeld tekenkamers en laboratoriumfuncties. Het elektriciteitsverbruik voor verlichting hangt voornamelijk af van het geïnstalleerde verlichtingsvermogen en de gemiddelde brandduur en daarom kan het elektriciteitsverbruik ook bij gelijke verlichtingsniveaus sterk verschillen. Bij bestaande kantoorgebouwen ligt het geïnstalleerde verlichtingsvermogen tussen 15 en 25 W/m2; bij de nieuwbouw ligt het verlichtingsvermogen veelal tussen 10 en 15 W/m2.

2.6.3 Communicatie Hieronder vallen alle vormen van communicatie en kantoorautomatisering: - personal computers; - mini- en mainframe computers; - printers; - kopiëerapparaten; - telefoons; - faxen. Deze functies zijn samen verantwoordelijk voor gemiddeld 20% van het totale elektriciteitsverbruik, waarbij het energiegebruik van computers het grootste aandeel vormt, met printers en kopiëerapparaten als tweede.

20

Sectorschets

Uit de automatiseringsstatistieken kan worden afgeleid dat het aantal computers en/of werkstations gemiddeld over de hele sector circa 50% van het aantal werkzame personen bedraagt [33]. In tabel 2.10 is weergegeven hoeveel computerbeeldschermen per sector zijn geïnstalleerd. In de sector banken verzekeringswezen en computerservice en IT-bureaus ligt het aantal beeldschermen gerelateerd aan het aantal werkzame personen het hoogst. Rekening houdend met deeltijdwerkers en niet-kantoorfuncties (kantine, onderhoud, postkamer etc.) mag worden verondersteld dat in deze sectoren op vrijwel iedere kantoorwerkplek een beeldscherm aanwezig is. In toenemende mate worden mainframecomputers met terminals vervangen door PC’s in een netwerk. In de sector overige zakelijke dienstverlening is het aantal beeldschermen relatief laag. Dit komt voor een belangrijk deel door het grote aantal werkzame personen dat geen kantoorfunctie heeft, met name het schoonmaakpersoneel in de sector 747. Tabel 2.10: Aantal computer beeldschermen Stand-alone PC’s

Gekoppelde PC’s

Terminals

Totaal

[aantal]

[aantal]

[aantal]

[aantal]

[als % van aantal werkzame personen]

Bankwezen

7187

72406

12287

91880

66

Verzekeringswezen

9771

33529

14424

57724

81

Computerservice- en IT-bureaus

3595

24269

5724

33588

65


47488

113023

24991

185502

41

Totaal

68041

243227

57426

368694

52

Bron: CBS [33]

Het elektriciteitsgebruik van (personal) computers hangt af van het opgenomen vermogen en de gebruikstijd. Het opgenomen vermogen van een PC (inclusief beeldscherm) bedraagt in actieve toestand circa 100 W. Over de gebruikstijd van PC’s zijn diverse onderzoeksresultaten beschikbaar De waarnemingen met betrekking tot de gebruikstijd van de computers lopen uiteen van 40% tot 90% van de werktijd [15].

2.6.4 Overige energiefuncties De overige energiefuncties die bij alle kantoren voorkomen zijn: - warmtapwater; - voedselbereiding (koffiezetapparaten, keukenapparatuur); - schoonmaken (stofzuigers, dweilmachines). Het aandeel hiervan in het totale energiegebruik is in het algemeen klein.

21


Voor sommige specifieke bedrijven binnen de kantoorhoudende dienstverlening zijn er bijzondere energiefuncties die een belangrijk deel van het energieverbruik kunnen vormen, bijvoorbeeld: - laboratoriumfuncties bij natuurwetenschappelijke researchinstellingen (SBI 731). In laboratoria is vaak een grote hoeveelheid ventilatie nodig (bijvoorbeeld bij zuurkasten). Verder kunnen laboratoriumopstellingen veel gas en/of elektriciteit verbruiken; - foto-ontwikkelingsapparatuur bij ontwikkelwinkels en -centrales (SBI 7481).

2.7 Energiebesparing

2.7.1 Besparingsopties Bij kantoorgebouwen ligt bij de energiebesparingsmogelijkheden de nadruk meer op installatietechnische maatregelen dan op bouwkundige maatregelen. Vooral het beperken van het elektriciteitsgebruik voor verlichting is gezien de omvang van deze post een belangrijke maatregel. Tabel 2.11: Belangrijkste maatregelen voor beperking van het gasverbruik Energiefunctie

Besparingspercentage

Opmerkingen

Vermindering warmtevraag: energiebeheer en onderhoud

tot 15%

GBS-systeem (als onderdeel van energiebeheer)

5 - 10%

thermostaatkranen

m.n. bij grotere kantoren

tot 3%

Beperking ventilatieverliezen: draaideur. gesloten vestibule elektronische regeling luchtbehandeling

tot 1% 5%

bij mechanische ventilatie

tot 25%

bij mechanische ventilatie

verbeteren isolatiekwaliteit buitengevels (muur, dak en vloer)

15-25%

verlaging U-waarde tot 0,40-0,50 W/m2K

dubbele beglazing

10-20%

t.o.v. enkele beglazing

warmteterugwinning ventilatielucht Beperking transmissieverliezen:

Warmteopwekking en distributie: HR-ketel (t.o.v. normale cv-ketel)

20-25%

VR-ketel (t.o.v. normale cv-ketel)

10-15%

optimaliseringsregeling ketel

5-15%

leidingisolatie

tot 3%

WK gasmotor/stadsverwarming

15-25%

primaire energie

warmtepomp

tot 30%

primaire energie

Bron: Novem [20]

22

Sectorschets

Tabel 2.12: Belangrijkste maatregelen voor beperking van het elektriciteitsverbruik Energiefunctie

Besparingspercentage

Opmerkingen

Vermindering E-vraag: energiebeheer en onderhoud

5-15%

besparing t.o.v. totaal

GBS-systeem

5-10%

E-verbruik, met name grotere kantoren

hoog reflecterende armaturen

25%

t.o.v. van conventionele armaturen

TL-HF buizen

10%

Verlichting:

regelbare verlichtingsapparatuur spaarlampen

tot 40% 75%

daglichtbenutting, schakelprogramma per gloeilamp

Energiezuinige computerapparatuur: eco-pc’s/powersaving features

tot 60%

Ventilatie en verwarming: cv-pompschakelaar

tot 50%

toerenregeling ventilatoren luchtbehandeling

tot 20%

Computerruimte: efficiënte koelers / energiezuinige apparatuur

10-40%

computerruimten, mainframes

Gebouwkoeling: topkoeling (i.p.v. volledige koeling)

tot 40%

grote kantoorpanden

elektronische regeling koelmachine

tot 30%

compressiekoeling

(buiten)zonweringen

tot 10%

free cooling

5-10%

koudeopslag

tot 5%

Warm tapwater: zonneboiler

10-40%

besparing t.o.v. elektrische boilers

gastoestellen

20-25%

besparing t.o.v. elektrische boilers

De besparingspercentages zijn betrokken op het betreffende deelverbruik tenzij anders vermeld. Bron: Novem [20]

In het Novem-handboek voor de energieconsulent [20] wordt uitgebreid ingegaan op de diverse energiebesparingsopties. De tabellen 2.11 en 2.12 geven de belangrijkste maatregelen voor beperking van het gasverbruik en elektriciteitsverbruik. Met de invoering van energieprestatienormering voor utiliteitsgebouwen wordt het merendeel van de in tabel 2.11 en 2.12 genoemde maatregelen bij een berekening conform NEN 2916 [11] gehonoreerd. De belangrijkste maatregelen die niet in het kader van de energieprestatienorm worden gehonoreerd zijn energiebeheer, gebouwbeheersystemen, energiezuinige computers en overige apparaten.

23


2.7.2 Energieprestatienormering Met het van kracht worden in december 1995 van de energieprestatienormering voor nieuwe utiliteitsgebouwen wordt het toepassen van energiebesparingstechnieken min of meer dwingend opgelegd. In de praktijk kan bij nieuw te bouwen kantoorgebouwen alleen aan de energieprestatie-eisen worden voldaan indien een aantal van de volgende energiebesparingstechnieken wordt toegepast: - HR-beglazing (glas met een lage warmtedoorgangscoëfficiënt); - warmteopwekking met HR-ketel, warmtekrachtkoppeling of stadsverwarming; - warmteterugwinning uit ventilatielucht; - energiezuinige verlichting. Verder zal de energienormering een stimulans vormen voor de toepassing van technieken die tot voor kort alleen op experimentele schaal werden toegepast, bijvoorbeeld koudeopslag in de bodem. De energieprestatienormering zorgt er voor dat nieuwe gebouwen op dit moment gemiddeld 10 à 20% zuiniger zijn vergeleken met de nieuwbouw van enkele jaren geleden. Voor bestaande gebouwen is de energieprestatienormering (nog) niet van toepassing.

2.7.3 Meerjarenafspraken energiebesparing In opdracht van het ministerie van Economische Zaken werkt Novem aan de totstandkoming en uitvoering van meerjarensafspraken met de zakelijke dienstverlening. Op dit moment wordt gewerkt aan een meerjarenafspraak met de Vereniging van Nederlandse Banken. Ook een meerjarenafspraak met het verzekeringswezen is in voorbereiding.

2.8 Trends en ontwikkelingen

2.8.1 Groei van de sector Voor de periode 1994-2000 wordt verwacht dat in een gunstig scenario het aantal werkzame personen in kantoren jaarlijks met 0,9% toeneemt [2]. De groei zal zich naar verwachting vooral voordoen in de sector zakelijke dienstverlening (circa 1,5% per jaar). Voor het banken verzekeringswezen wordt nauwelijks groei verwacht.

24

Sectorschets

2.8.2 Toenemend ruimtegebruik per persoon Uit een historische analyse van het ruimtegebruik per persoon blijkt dat het gemiddelde ruimtegebruik is gestegen van gemiddeld 25 m2 bvo per persoon in 1980 tot 27 à 28 m2 bvo per persoon 10 jaar later [2]. Deze stijging wordt toegeschreven aan: - trek van oude naar nieuwe panden; - stijgend functieniveau (relatief minder lage administratieve functies); - toename van het aantal huurpanden (bij huurpanden is de verhuisgeneigdheid bij ruimtegebrek groter); - verandering van normen (m.b.t. werkplekruimte). Er wordt verwacht dat deze ontwikkeling zich ook in de toekomst zal voortzetten [2].

2.8.3 Telewerken Een ontwikkeling die sterk in de belangstelling staat is telewerken, ofte wel thuiswerken terwijl men met behulp van een modem in verbinding staat met het kantoor. Indien deze ontwikkeling een grote vlucht zou nemen, dan is een logisch gevolg dat op het kantoor werkplekken gedeeld gaan worden en zo het ruimtegebruik per werknemer daalt. Op dit moment zijn er in Nederland circa 80.000 telewerkers. Ruim 20% van de bedrijven beschikt over de technische middelen om personeel met behulp van modem en fax thuis te laten werken [33]. Volgens sommige inschattingen zou de helft van de Nederlandse beroepsbevolking kunnen telewerken. In theorie kan telewerken dus een grote omvang aannemen, maar op dit moment is men op managementniveau nog zeer terughoudend. Opvallend is dat een groot aantal bedrijven telewerken in de toekomst ziet toenemen, maar niet voor hun eigen bedrijf [2].

2.8.4 Kantoorautomatisering Het gebruik van PC’s heeft de laatste jaren een sterke ontwikkeling doorgemaakt. Op dit moment is vrijwel iedere kantoorwerkplek voorzien van een PC, zie 2.6.3. Enerzijds is er een tendens naar steeds meer energiebesparende voorzieningen in computers, anderzijds neemt het vermogen van de computers en met name de monitoren toe. Per saldo lijkt het energiegebruik van computers redelijk constant te blijven [15].

25


26

3. ENERGIEGEBRUIKSGEGEVENS

3.1 CBS-gegevens

3.1.1 Algemeen Het CBS geeft in het jaarlijkse overzicht van de Nederlandse Energie Huishouding (NEH) de energieverbruikscijfers voor het banken verzekeringswezen en zakelijke dienstverlening op 2-digitniveau. Bij de statistieken van voor 1993 ging het om de gegevens voor de SBI’74 sectoren 81 t/m 85, voor de gegevens na 1993 gaat het om de SBI’93 sectoren 65 t/m 74. Voorts voert het CBS regelmatig uitgebreidere onderzoeken uit, waarbij wordt gekeken naar het energiegebruik op subsectorniveau en enkele analyses worden uitgevoerd. Dergelijke uitgebreide onderzoeken zijn uitgevoerd over de jaren 1990 en 1994.

3.1.2 CBS-enquête 1990 Over 1990 is door het CBS voor het eerst een uitgebreid onderzoek naar het energiegebruik van het banken verzekeringswezen en zakelijke dienstverlening uitgevoerd [19]. Daarbij is gevraagd naar het energiegebruik, de energiekosten en het aantal werkzame personen. De gegevens zijn gebaseerd op de SBI’74-indeling. Figuur 3.1 geeft aan hoe het totale energiegebruik voor de sectoren 81 t/m 85 is verdeeld over de verschillende energiedragers. Figuur 3.2 geeft het gas- en elektriciteitsverbruik per sector. Het blijkt dat sector 84 verreweg het grootste aandeel in het energiegebruik heeft. In bijlage E zijn de resultaten op subsectorniveau vermeld.

27


Aardgas (63,9%)

Overige energie (3,8%) Stadsverwarming (0,9%) Huisbrandolie (1,8%)

Elektriciteit (29,6%) Totaal verbruik 1990: 29,2 PJ

Figuur 3.1: Verdeling energieverbruik naar energiedrager 1990 [mln m3] 500

[mln kWh] 2000

400 1500

300 1000 200

500 100

0

81

82 Aardgas

83 SBI’74 code

84

85

0

Elektriciteit

Figuur 3.2: Aardgas- en elektriciteitsverbruik per subsector 1990 (2-digitniveau) Het CBS heeft onderzocht hoe het energiegebruik per werkzame persoon gerelateerd is aan de grootteklasse van de bedrijven. De resultaten daarvan zijn in bijlage E weergegeven. Sommige grootteklassen geven een sterk afwijkend verbruik per persoon te zien. Deze grote afwijkingen zijn waarschijnlijk het gevolg van de geringe omvang van de steekproef in de betreffende grootteklasse. Daarom moet aan deze cijfers weinig waarde gehecht worden.

28

Energiegebruiksgegevens

3.1.3 CBS-enquête 1994 Over 1994 is voor de tweede maal de sector banken verzekeringswezen en zakelijke dienstverlening uitgebreid geënquêteerd, ditmaal op basis van de SBI’93 indeling2. Naast de nieuwe SBI-indeling bevat het onderzoek een ander belangrijk nieuw element, namelijk de enquête van het vloeroppervlak, zoals reeds besproken in 2.4.3. Figuur 3.3 geeft aan hoe het totale energiegebruik voor de sectoren 65 t/m 74 is verdeeld over de verschillende energiedragers. Figuur 3.4 geeft het gas- en elektriciteitsverbruik per (sub) sector. Omdat sector 74 het grootste aandeel in het energiegebruik heeft, is deze sector in figuur 3.4 uitgesplitst op 3-digitniveau. In bijlage F zijn de gegevens over energieverbruik en energiekosten op subsectorniveau vermeld.

Aardgas (54,4%)

Overige energie (0,6%) Stadsverwarming (3,4%) Huisbrandolie (2,3%)

Elektriciteit (39,4%) Totaal verbruik 1994: 23,8 PJ

Figuur 3.3: Verdeling energieverbruik naar energiedrager 1994

2

Ten tijde van het schrijven van dit rapport was deel 2 van de NEH 1994 nog niet gepubliceerd. Er is gebruik gemaakt van voorlopige gegevens die door het CBS ter beschikking zijn gesteld.

29


[mln m3]

[mln kWh]

20

700 600

00

500 80 400 60 300 40 200 20

0

100

65

66

67

70

71

72

73 741 742 743 744 745 746 747 748

0

SBI’93 Aardgas

Elektriciteit

Figuur 3.4: Gas- en elektriciteitsverbruik per sector 1994 In bijlage F zijn tevens gegevens over het energiegebruik en de energiekosten per werkzaam persoon en per m2 vloeroppervlakte opgenomen. In 3.2.2 en 3.2.3 wordt hierop nader ingegaan.

3.1.4 Jaarreeksen Figuur 3.5 en 3.6 toont de jaarreeks voor het gasverbruik resp. het elektriciteitsverbruik voor de sectoren SBI’74 81 t/m 85.

30


Aardgasverbruik [mln m3] 800 700 600 500 400 300 200 100 0

1980 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 SBI 83 Exploitatie en handel onroerende goederen

SBI 81 Bankwezen



SBI 85 Verhuur van roerende goederen

Figuur 3.5: Aardgasverbruik 1980-1994 Elektriciteitsverbruik [mln kWh] 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0

1980 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 SBI 83 Exploitatie en handel onroerende goederen

SBI 81 Bankwezen



SBI 85 Verhuur van roerende goederen

Figuur 3.6: Elektriciteitsverbruik 1987-1994 De cijfers voor de jaarreeksen zijn gebaseerd op steekproefgegevens, waarbij in de jaren waarin geen enquete is gehouden, is geëxtrapoleerd op basis van het aantal werkzame personen. De jaarreeks voor het aardgasverbruik vertoont een duidelijke sprong bij 1989. Dit heeft te maken met het feit dat het CBS in dat jaar voor het eerst een uitgebreide enquête in deze subsector heeft uitgevoerd. Hieruit mag worden afgeleid dat de gegevens van voor 1989 minder betrouwbaar zijn. De sprong bij 1993 hangt samen met de overgang van de SBI’74 naar de SBI’93.

31


3.2 Analyse van het energiegebruik

3.2.1 Vergelijking cijfers 1990 en 1994 De energieverbruikscijfers voor 1990 en 1994 zijn moeilijk te vergelijken vanwege de overgang van SBI’74 naar de SBI’93. Sector 8 volgens de oude SBI’74-indeling omvat meer bedrijven dan de sectoren 65 t/m 74 volgens de nieuwe SBI’93-indeling. Dit kan ook blijken uit het totale energiegebruik: 29,2 PJ in 1990 volgens de oude indeling en 24,1 PJ in 1994 volgens de nieuwe indeling. De verdeling van het finaal verbruik naar energiedrager, weergegeven in figuur 3.1 en 3.3, is wel te vergelijken. Het blijkt dat het aandeel van het aardgasverbruik is afgenomen van 64% in 1990 tot 54% in 19943. Verder blijkt het aandeel stadsverwarming te zijn toegenomen van 0,9% in 1990 tot 3,4% in 1994. Op dit moment zijn gas en elektriciteit verreweg de belangrijkste energiedragers, maar voor de toekomst moet ook de bijdrage van stadsverwarming en andere vormen van warmtevoorziening meegenomen worden. Zowel in 1990 als in 1994 wordt het grootste deel van het gas- en elektriciteitsverbruik veroorzaakt door de sector (overige) zakelijke dienstverlening (SBI’74 84, SBI’93 74).

3.2.2 Energiegebruik per werkzaam persoon In de figuren 3.7 en 3.8 is het aardgas- en elektriciteitsverbruik per arbeidsjaar over de jaren 1980 t/m 1994 weergegeven. Het aardgasverbruik per arbeidsjaar vertoont een grillig verloop, dat echter geheel is terug te voeren op de fluctuaties in de jaarreeks van het aardgasverbruik, zie figuur 3.5. Het relatief hoge verbruik per arbeidsjaar in de sector 83 exploitatie van en handel in onroerend goed komt waarschijnlijk doordat het gasverbruik van een deel van de verhuurde gebouwen wordt meegeteld.

3

Gecorrigeerd voor graaddagen bedraagt het aandeel van het gasverbruik in 1990 66% en in 1994 56%.

32


Aardgasverbruik/arbeidsjaar [m3/a] 4000

3000

2000

1000

0

1980

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

SBI 81 Bankwezen SBI 83 Exploitatie en handel onroerende goederen

1990

1991

1992

1993

1994

SBI 82 Verzekeringswezen SBI 84 Zakelijke dienstverlening

Figuur 3.7: Gasverbruik per arbeidsjaar 1980-1994 Elektriciteitsverbruik/arbeidsjaar [x 1000 kWh/a] 6

5

4

3

2

1

0

1980

1983

1984

1985

1986

1987

1988

SBI 81 Bankwezen SBI 83 Exploitatie en handel onroerende goederen

1989

1990

1991

1992

1993

1994

SBI 82 Verzekeringswezen SBI 84 Zakelijke dienstverlening

Figuur 3.8: Elektriciteitsverbruik per arbeidsjaar 1980-1994 In figuur 3.9 is voor het jaar 1994 het gas- en elektriciteitsgebruik per werkzaam persoon weergegeven. Het CBS publiceert de gegevens over het energieverbruik per werkzaam persoon alleen op 2-digit niveau, omdat de gegevens over het aantal werknemers op 3-digitniveau vertrouwelijk zijn. Vooral voor de sector 74 geeft dit een te grof beeld omdat binnen deze sectoren sterk verschillende subsectoren voorkomen. Daarom is voor de subsectoren binnen 74 een verdere uitsplitsing gemaakt, voorzover gegevens over het aantal werkzame personen beschikbaar waren.

33


Gas- en elektriciteitsverbruik per werkzaam persoon 1994 [GJ] 60 verdere uitsplitsing sector 74 50

40

30

20

10

0

65

66

67

70

71

72

Aardgas

73 74 SBI’93 code

741 742

744

745

747 743+ 746+748

Elektriciteit

Figuur 3.9: Gas- en elektriciteitsverbruik per werkzaam persoon De sector 73 speuren ontwikkelingswerk geeft een gas- en elektriciteitsgebruik per werkzaam persoon te zien dat meer dan een factor twee hoger ligt dan bij de overige sectoren. Dit komt doordat bij natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk de laboratoriumfunctie een groot deel van het energiegebruik veroorzaakt, zie 2.6.6. Verder valt op dat bij de sectoren 65, 66 en 72 het elektriciteitsverbruik per werkzaam persoon relatief hoog is en het gasverbruik per werkzaam persoon relatief laag. Bij een nadere analyse van sector 74 op 3-digitniveau valt op dat de sector 747 reiniging van gebouwen en transportmiddelen een zeer laag verbruik per werkzaam persoon heeft. Dit is eenvoudig te verklaren omdat in deze sector slechts een klein deel van het aantal werkzame personen op kantoor werkzaam is. De sectoren 742 (architecten- en technische adviesbureaus) en 744 (reclamebureaus) geven een relatief laag verbruik per werkzaam persoon te zien. Het cluster 743+746+748 heeft een relatief hoog verbruik per werkzaam persoon. Voor een deel kan dit verklaard worden door sector 7481 fotografie en ontwikkelen van foto’s en films welke een groot deel elektriciteitsgebruik voor apparatuur bevat. Hierbij moet worden opgemerkt dat de CBS-getallen voor het energiegebruik en het aantal werkzame personen op 3-digitniveau met name voor de sectoren 743 en 745 t/m 748 vrij zacht zijn. Dit hangt er mee samen dat in deze sectoren relatief veel personen op de loonlijst staan die in deeltijd werken en/of niet binnen het bedrijf zelf werkzaam zijn, zoals schoonmaakmedewerkers en uitleenkrachten. Bij het ophogingsmechanisme wordt uitgegaan van het aantal werkzame personen, op basis van schattingen gecorrigeerd voor niet op kantoor werkzame personen.

34


3.2.3 Energiegebruik per m2 Het gas- en elektriciteitsverbruik per m2 is in figuur 3.10 weergegeven. Ook hierbij geeft sector 73 speuren ontwikkelingswerk een duidelijk hoger verbruik te zien. Verder valt het lage verbruik per m2 op in sector 71 verhuur van roerende goederen, dat waarschijnlijk er mee samenhangt dat hier een groot deel van het vloeroppervlak bestaat uit matig verwarmde magazijnen, loodsen en garages. Sector 72 computerservice en informatietechnologie valt op doordat zowel het elektriciteitsverbruik als het gasverbruik per m2 relatief hoog is. Sector 70 verhuur van en handel in onroerende goed heeft een relatief hoog gasverbruik, waarschijnlijk veroorzaakt door het meetellen van het gasverbruik van een deel van de verhuurde gebouwen. Gas- en elektriciteitsverbruik per m2 [GJ/m2] 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0

65

66

67

70 SBI’93

gas

71

72

73

74

elektriciteit

Figuur 3.10: Gas- en elektriciteitsverbruik per m2 in 1994

3.2.4 Verhouding gas/elektriciteit Uit de verhouding tussen het gas- en elektriciteitsgebruik, weergegeven in figuur 3.11, blijkt dat bij de volgende SBI-sectoren met voornamelijk kantoorfuncties een relatief hoog elektriciteitsgebruik optreedt: - 65 Bankwezen; - 66 Verzekeringswezen; - 72 Computerservice en informatietechnologiebureaus.

35


Verhouding elektriciteitsverbruik/gasverbruik [GJ/GJ] 2

1,5

1 gemiddelde

0,5

0

651 652 660 671 672 701 702 703 711 712 713 714 721 722 723 724 725 726 731 732 741 742 743 744 745 746 747 748

SBI ’93

Figuur 3.11: Verhouding tussen het elektriciteitsverbruik en het gasverbruik 1994

3.2.5 Verhouding grootverbruik/kleinverbruik aardgas Bij een gasverbruik boven 170.000 m3 geldt het grootverbruikstarief. In figuur 3.12 is aangegeven hoe groot het aandeel grootverbruik is per SBI’74-sector. Dit aandeel is een indicatie voor het aantal grote bedrijven. De grens tussen kleinverbruik en grootverbruik komt grofweg overeen met een gebouwgrootte van circa 10.000 m2 en circa 350 medewerkers. Opvallend is het grote aandeel van grootverbruik bij het verzekeringswezen (SBI’74 82) en het kleine aantal bij de overige zakelijke dienstverlening (SBI’74 84). Verdeling grootverbruik/kleinverbruik 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

81

82 grootverbruik

83

84 SBI’74 code

85

kleinverbruik

Figuur 3.12: Aandeel grootverbruik en kleinverbruik (1992) 36

8

4. INVENTARISATIE BRONNEN

4.1 Algemeen Over het onderwerp kantoren/kantoorgebouwen in relatie met energiegebruik wordt veel gepubliceerd. Het betreft daarbij voornamelijk eenmalige onderzoeken die betrekking hebben op een specifiek gebouw of op de toepassing van een specifieke techniek. Slechts een klein deel van deze onderzoeken is bruikbaar als bron voor NEEDIS.

4.2 CBS De volgende door het CBS geënquêteerde gegevens zijn relevant voor NEEDIS: - energieverbruiken en energiekosten op 3-digitniveau (3 à 4-jaarlijkse enquête); - aantal werkzame personen op 2- of 3-digitniveau; - aantal m2 (vanaf grootteklasse 3) - energiegebruik per werkzaam persoon (vanaf grootteklasse 3) - energiegebruik per m2 (vanaf grootteklasse 3) - toegevoegde waarde op 2- of 3-digitniveau; - automatiseringsstatistieken.

4.3 Brancheverenigingen Brancheverenigingen houden in meer of mindere mate gegevens bij over hun leden. Meestal beschikt men over gegevens m.b.t. het aantal werknemers (voltijd/deeltijd) en het aantal kantoorvestigingen. Sommige brancheverenigingen houden zich ook bezig met technische advisering voor hun leden. Daarbij kunnen ook voor NEEDIS relevante gegevens beschikbaar komen. In bijlage G is een overzicht gegeven van de brancheverenigingen per SBI’93 sector. Hieruit is een selectie gemaakt van de belangrijkste brancheverenigingen op grond van het energiegebruik van de subsector (in bijlage G aangegeven met ***, ** of *). Deze brancheverenigingen zijn benaderd met de vraag welke gegevens zij over hun leden bijhouden en of deze gegevens in het kader van NEEDIS gebruikt kunnen worden. De volgende brancheverenigingen voeren regelmatig terugkerende onderzoeken uit welke voor NEEDIS bruikbare gegevens bevatten.

4.3.1 Nederlandse Vereniging van makelaars in Assurantiën en assurantieadviseurs (NVA) Jaarlijks wordt door de vereniging zelf een bedrijfsvergelijkend onderzoek uitgevoerd onder alle 1050 leden. Daarbij wordt onder meer gekeken naar huisvestingskosten (w.o. energiekosten), kosten voor automatisering en aantal m2 kantoorruimte. De gegevens hebben betrekking op SBI-sector 6720.2 welke een belangrijk deel vormt van sector 67.

37


4.3.2 Nederlandse Vereniging van Makelaars in onroerende goederen (NVM) Jaarlijks wordt door het Economisch en Sociaal Instituut van de Vrije Universiteit te Amsterdam (ESI-VU) een bedrijfsvergelijkend onderzoek uitgevoerd [22]. Hierin worden bedrijfseconomische gegevens gepubliceerd als aantal bedrijven, werknemers, omzet en kosten, waaronder huisvestingskosten. De gegevens hebben betrekking op SBI-sector 703.

4.3.3 Bond van Nederlandse Architecten (BNA) Jaarlijks wordt door het Economisch en Sociaal Instituut van de Vrije Universiteit te Amsterdam (ESI-VU) een bedrijfsvergelijkend onderzoek uitgevoerd. Hierin worden bedrijfseconomische gegevens gepubliceerd als aantal bedrijven, werknemers, omzet en kosten, waaronder huisvestingskosten. De gegevens hebben betrekking op een gedeelte van de SBI-sectoren 7420.1 en 7420.2.

4.4 Overige bronnen

4.4.1 TU-Delft, Faculteit Bouwkunde, Vakgroep Bouwmanagement en Vastgoedbeheer In 1994 is het omvangrijke onderzoek ‘Toekomst van de kantorenmarkt 1994-2015’ gereed gekomen [2]. Dit is op dit moment het standaardwerk voor gegevens over de kantorenvoorraad en het kwantitatieve en kwalitatieve ruimtegebruik en de daarin te verwachten ontwikkelingen. Het onderzoek is uitgevoerd door de vakgroep Bouwmanagement en Vastgoedbeheer van de TU-Delft.

4.4.2 Novem Novem heeft de intentie gehad om een tweetal databanken met energiegegevens op te zetten, te weten het Nationaal Energie en Milieu Onderzoek (NEMO) en het Gebouw Informatie Systeem (GIS) [1]. Deze initiatieven zijn echter stopgezet.

4.4.3 Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) Het EIB heeft in 1992 uitgebreid onderzoek verricht naar de kantorenmarkt [30,31]. Daarbij zijn onder meer de volgende aspecten bekeken: - kenmerken van de gebouwenvoorraad; - beoordeling van kantoor en locatie; - bouwprognoses; - marktinformatie.

38

Inventarisatie bronnen

Het onderzoek wordt beschouwd als eenmalig; er zijn op dit moment geen plannen om dit onderzoek met regelmaat te herhalen.

39


40

5. INDELING IN SEGMENTEN EN GEBOUWTYPOLOGIEËN 5.1 Clustering van SBI-(sub)sectoren Op grond van de analyse van het energiegebruik in 3.2 kan worden aangegeven welke SBI’93 sectoren kunnen worden geclusterd en welke (delen) van subsectoren apart beschouwd moeten worden. De volgende sectoren bevatten afwijkende functies en moeten daarom apart beschouwd worden: - 70 Verhuur van en handel in onroerend goed 1,3 PJ Een deel van het gasverbruik heeft betrekking op verhuurde gebouwen. - 71 Verhuur van roerende goederen 0,7 PJ Een groot deel van het vloeroppervlak bestaat uit magazijnen, loodsen en garages. - 73 Speur- en ontwikkelingswerk 2,0 PJ In deze sector hangt een groot deel van het energiegebruik en het vloeroppervlak samen met laboratoriumfuncties. - 7481 Fotografie en ontwikkelen van films - 7482 Pakken, sorteren en schillen e.d. in loon De overige sectoren kunnen als volgt worden geclusterd: • Sectoren met een relatief hoog elektriciteitsgebruik per werkzaam persoon en/of per m2: - 65 Bankwezen 3,2 PJ - 66 Verzekeringswezen 1,5 PJ - 72 Computerservice en informatietechnologiebureaus 1,4 PJ Bij deze sectoren is het energiegebruik voor communicatie relatief belangrijk. Verder is er in het algemeen een hoge interne warmtelast waardoor veel gebouwen gekoeld zijn. • Overige sectoren - 67 Activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen 0,9 PJ - 741 Advocaten, accountants, boekhoudbureaus etc. 5,8 PJ - 742 Architecten, technische ontwerp- en adviesbureaus 1,6 PJ - 743 Keuring- en controle 0,5 PJ - 744 Reclamebureaus 0,7 PJ - 745 Uitzendbureaus, arbeidsbemiddeling 0,7 PJ - 746 Beveiliging en opsporing 0,3 PJ - 747 Reiniging van gebouwen en transportmiddelen 0,1 PJ - 7483 Secretariaats- en vertaalwerk ... PJ - 7484 Overige zakelijke dienstverlening n.e.g. ... PJ Kenmerk voor dit cluster is dat het uit relatief veel kleinere bedrijven bestaat, die ofwel in een verzamelkantoor zitten of in een klein kantoorpand met een gemiddeld hogere leeftijd. Bij de sectoren 743, 745, 746 en 747 dient het energiegebruik niet te worden gerelateerd aan het totaal aantal werkzame personen, maar aan het aantal op het eigen kantoor werkzame personen, zie ook 2.5.1.

41


Binnen dit cluster is een relatief hoog energiegebruik per werknemer voornamelijk toe te schrijven aan een relatief groot ruimtegebruik per werknemer. Dit geldt bijvoorbeeld voor de sector 741 advocaten, accountants etc..

5.2 Indeling in gebouwtypologieën

5.2.1 Algemeen Omdat bij kantoorfuncties de aard van de gebouwen en installaties in hoofdzaak bepalend is voor het gasverbruik, is het zinvol om de groep kantoorgebouwen in te delen naar bouwkundige en installatietechnische kenmerken. Gebouwen kunnen met het oog op beoordeling van het energiegebruik in klassen worden ingedeeld op grond van: - bouwjaar - isolatieniveau - installatietype - gebouwgrootte. Hiervan wordt het bouwjaar het meest gebruikt, omdat bouwjaar en installatieniveau en installatietype met elkaar correleren en omdat gegevens over het bouwjaar in het algemeen goed te achterhalen zijn.

5.2.2 Grootteklasse en installatietype In het kader van een onderzoek voor de Gasunie [14] heeft DHV het kantoren bestand ingedeeld in zeven prototypen, gebaseerd op een combinatie van gebouwgrootte en installatietype, zie tabel 5.1. Het gemiddelde gas- en elektriciteitsgebruik per m2 is gebaseerd op een enquête met een bruikbare respons van 300 bedrijven. De genoemde percentages voor het aandeel in de totale vloeroppervlakte zijn gebaseerd op de enquête, gecorrigeerd voor ondervertegenwoordiging van de groep kleine kantoren aan de hand van inschattingen van deskundigen. Opmerkelijk is het grote verschil in energiegebruik per m2 tussen de verschillende prototypen.

42

Indeling in segmenten en gebouwtypologieën

Tabel 5.1: Prototypen van kantoorgebouwen Omschrijving

Gasverbruik [m3/m2]

Elektriciteitsverbruik [kWh/m2]

Aandeel in m2 [%]

1

Zeer kleine kantoren met radiatorenverwarming en natuurlijke ventilatie

41

158

40,0%

2

Kleine kantoren met radiatorenverwarming en natuurlijke ventilatie

49

155

4,2%

3

Kantoren met radiatorenverwarming en mechanische ventilatie

16

125

19,0%

4

Grote kantoren met radiatorenverwarming en topkoeling

41

105

4,5%

5

Zeer grote kantoren met radiatorenverwarming en topkoeling

35

126

10,5%

6

Volledig geklimatiseerde grote kantoren

68

93

5,2%

7

Volledig geklimatiseerde zeer grote kantoren

28

150

16,5%

waarbij: ‘zeer klein’ is kleiner dan 1.000 m2 ‘klein’ is tussen 1.000 m2 en 2000 m2 ‘groot’ is tussen 2.000 m2 en 10.000 m2 ‘zeer groot’ is groter dan 10.000 m2 Bron [14]

De aanwezigheid van koeling is een belangrijke indicator voor zowel het gasverbruik als het elektriciteitsverbruik om de volgende redenen: - Bij mechanische koeling treedt altijd in meer of mindere mate energievernietiging op wanneer tegelijkertijd in een gebouw wordt gekoeld en verwarmd. Bijvoorbeeld bij het veel toegepaste systeem van ‘topkoeling’, waarbij de toegevoerde ventilatielucht centraal wordt gekoeld, kan het gasverbruik voor ruimteverwarming met 10 tot 40% toenemen [11]. - De aanwezigheid van koeling hangt vaak samen met een hoge interne warmtelast door verlichting en apparaten en dit gaat dus eveneens gepaard met een hoog elektriciteitsgebruik. Daar staat tegenover dat het energieverbruik voor verwarming vanwege de hogere interne warmtelast afneemt. In gekoelde gebouwen ligt de interne warmtelast gemiddeld tenminste 10 W/m2 hoger dan in niet gekoelde gebouwen. Indien deze warmtelast wordt veroorzaakt door elektrische apparaten en verlichting gaat dit gepaard met een elektriciteitsgebruik dat circa 20 kWh/m2a hoger is dan bij niet gekoelde gebouwen. Het verschil in elektriciteitsgebruik tussen gekoelde en niet gekoelde gebouwen bedraagt alleen al hierdoor meer dan 25%. - Voor de mechanische koeling is elektrische energie4 nodig. Het elektriciteitsverbruik neemt hierdoor met 10 à 20% toe. Het onderscheid tussen grote en kleine kantoren is van belang vanwege de volgende factoren: - Uit tabel 2.6 en 2.7 blijkt dat het ruimtegebruik per werknemer bij kleine organisaties significant hoger is dan bij grote organisaties. Een hoger ruimtegebruik per werknemer gaat gepaard met hoger gasverbruik per werknemer.

4

Absorptiekoelsystemen werken niet op elektriciteit maar op warmte. Deze systemen worden op dit moment echter zelden toegepast.

43


- Grote gebouwen hebben gemiddeld genomen een gunstiger verhouding tussen vloeroppervlakte en oppervlakte van de uitwendige scheidingsconstructie. Hierdoor is het energieverlies per m2 bij grote gebouwen kleiner. - In grote gebouwen wordt meer gebruik gemaakt van geavanceerde installatiesystemen (b.v. gebouwbeheersystemen, warmteterugwinsystemen, koude- en warmteopslag).

5.2.3 Voorstel voor te beschouwen gebouwtypologieën Op grond van het voorgaande wordt voor het analyseren van het energieverbruik de volgende categorisering aangeraden: 1. kleine kantoorgebouwen zonder koeling 2. grote kantoorgebouwen zonder koeling 3. kleine kantoorgebouwen met koeling 4. grote kantoorgebouwen met koeling. Eventueel kan nog een verdere indeling worden gemaakt voor de mate van thermische isolatie of bouwjaarklasse.

5.3 Gebruik van gebouwmodellen Gebouwmodellen kunnen worden gebruikt om de invloed van onderliggende verklarende variabelen te onderzoeken. In het kader van NEEDIS is door Harmsen [10] onderzocht in hoeverre gebouwmodellen een rol kunnen spelen bij de analyse van het klein zakelijk energiegebruik. Daartoe is een gebouwmodel ontwikkeld gebaseerd op de berekeningsmethode van het energiegebruik conform NEN 2916 [11]. Om gebruik te kunnen maken van een dergelijk gebouwmodel moeten tientallen tot honderden variabelen bekend zijn; uiteenlopend van de gebouwafmetingen tot de geïnstalleerde verlichtingsvermogens. In theorie is het mogelijk om een gebouwmodel te gebruiken voor de analyse van een subsector. Een praktische belemmering daarbij is dat de benodigde modelparameters voor een groot deel niet bekend zijn. Het is echter wel mogelijk om het model met de onbekende parameters te fitten op de werkelijke energiegebruiksgegevens, zodat het model ondanks de ontbrekende gegevens toch voor analyses gebruikt kan worden. De betrouwbaarheid van de analyses zijn echter afhankelijk van de hoeveelheid onbekende parameters. In [9] is een gebouwmodel gebruikt voor het bepalen van de warmtebalans van alle woningen in Nederland, gefit op de NEH-gegevens voor het gasverbruik voor ruimteverwarming. In [5] is een methode beschreven om gebouwmodellen te gebruiken voor een verbeterde vorm van weerscorrectie, waarbij naast de buitentemperatuur ook wordt gecorrigeerd voor zon en wind. 44

6. ADVIES VOOR MONITORING

6.1 Te beschouwen SBI-sectoren De bruikbaarheid van de gegevens in NEEDIS komt vooral tot uiting indien verschillende gegevens uit verschillende bronnen worden gecombineerd. In de praktijk blijkt de bruikbaarheid vaak beperkt te zijn doordat van verschillende (deel)populaties is uitgegaan. Een uniforme indeling in (deel)populaties is daarom gewenst. De indeling in SBI-sectoren is daarvoor goed bruikbaar mits de sectoren worden geclusterd in segmenten en functies als beschreven in 5.1. De volgende sectoren met afwijkende functies kunnen ook geclusterd worden met de overige sectoren indien het energie- en ruimtegebruik van de afwijkende functies apart wordt beschouwd: - het energiegebruik van verhuurde gebouwen bij sector 70, - het energie- en ruimtegebruik voor opslag/stalling bij sector 71, - de laboratoriumfuncties bij sector 73.

6.2 Gewenste aanvullende gegevens

6.2.1 Ruimtegebruik Het ruimtegebruik per persoon is een belangrijke factor bij de analyse van de energie-efficiency. De beschikbare gegevens hierover lopen sterk uiteen en roepen veel vragen op. Aanvullend onderzoek naar het ruimtegebruik per persoon, de ontwikkeling daarvan in de tijd en de belangrijkste bepalende factoren is gewenst. De nieuwe gegevens uit de NEH-enquête kunnen voor een belangrijk deel in deze behoefte voorzien.

6.2.2 Aantal kantoorwerkplekken Geadviseerd wordt bij NEH-enquêtes naast het aantal werkzame personen ook het aantal kantoorwerkplekken te vragen. Het aantal kantoorwerkplekken is namelijk een betere verklarende factor voor de (technische) energie-efficiency. Dit is vooral van belang bij sectoren met een afwijkende verhouding tussen het aantal werkzame personen en het aantal kantoorwerkplekken. Met het toenemende aantal deeltijdwerkers en telewerkers is het gewenst om te onderzoeken in hoeverre deze ontwikkeling leidt tot een verlaging van het aantal kantoorwerkplekken of het aantal m2 per werkzaam persoon.

45


6.2.3 Technische kenmerken in het ideale geval zou bij de enquête in het kader van de neh, of parallel daaraan, ook gevraagd moeten worden naar de belangrijkste technische kenmerken die het energiegebruik bepalen (naast de vloeroppervlakte): - installatietype (natuurlijke ventilatie/mechanische ventilatie/topkoeling etc.); - glaspercentage; - isolatievoorzieningen; - bijzondere technieken (warmteterugwinning, verlichtingsregelingen). Om de gebouwen te kunnen indelen volgens de gebouwtypologie als beschreven in 5.2.3, dient tenminste bekend te zijn of er (ruimte)koeling in het gebouw aanwezig is.

46

REFERENTIES

[1]

Vreuls, H.H.J. Inventarisatie bronnen voor NEEVIS, het Nationaal Energie-Efficiency en Verbruik Informatie Systeem, deelrapport 1. Novem 1991.

[2]

Dewulf, G. en H. de Jonge. Toekomst van de kantorenmarkt 1994-2015. Starke Diekstra 1994.

[3]

Dewulf, G. en P. Guyt. Ontwikkeling van het kantorenaanbod in Nederland. Terugblik en verkenning. TU Delft 1995.

[4]

Sasburg, H.A. en E.P. Brouwer. Aanzet tot selectiemethode voor NEEVIS, Eindrapportage fase I. E3T Consult 1992.

[5]

Haartsen, T.J. e.a. Monitoringsysteem Energiegebruik Utiliteitsgebouwen, eindrapport haalbaarheidsonderzoek. Climatic Design Consult 1993.

[6]

Blok, K. e.a. Begrippenhandboek NEEVIS. Ecofys/ECN 1992.

[7]

Gemert, P.H. van en H.W. Stips. Een voorlopige standaard indeling naar sectoren en energiefuncties voor elektriciteitsverbruik en - efficiëntie. CVE 1990.

[8]

Gisteren, R.G.B. van. Energie Bewaking Systeem. Novem publicatie in het kader van EER. 1992.

[9]

Ham, E.R. van den. Bijdrage van passieve zonne-energie in de warmtebalans van de Nederlandse woningvoorraad. Climatic Design Consult/Novem 1995.

[10] Harmsen, R. Klein zakelijk energiegebruik. ECN 1996. [11] NNI. NEN 2916 Energieprestatie van utiliteitsgebouwen, bepalingsmethode. NNI 1994. [12] Blok, K. e.a. De NEEDIS structuur. Ecofys/ECN 1994. [13] Haartsen, T.J. e.a. Energiebesparingspotentiëlen; sector utiliteitsbouw overige dienstverlening en overheid. DHV 1990. [14] Dullaart, W.L.C. en T.J. Haartsen. Prototypen commercials. Gezondheidszorg en kantoren. DHV/Gasunie 1992. [15] Erdtsieck, P en E.R. van den Ham. Interne warmtelast kantoorgebouwen. Inventariserend onderzoek. RGD 1995. [16] CBS. Standaard bedrijfsindeling (SBI 1974). [17] CBS. Standaard bedrijfsindeling, overzicht en schakelschema’s (SBI 1993).

47


[18] CBS. De Nederlandse Energiehuishouding, jaarcijfers 1980-1994. [19] CBS. Energieverbruik van banken verzekeringswezen en zakelijke dienstverlening 1990. [20] Novem. Doelgroepenkennis. Deel 2: Zakelijke dienstverlening. Novem mei 1994. [21] Fortuin, J.B. en G. de Groot. Energiebesparingspotentiëlen in de bedrijfsklasse zakelijke dienstverlening (SBI 84). Tebodin/Novem 1993. [22] Masurel, E. en P.A. Risseeuw. Brancheverkenning makelaardij onroerend goed 1994. ESI-VU. [23] Vijverberg, G. Huisvestingsmanagement en technisch beheer: Verkenning banken verzekeringswezen. TU Delft /OTB 1994. [24] CBS. Onder de loep genomen. Computerservice- en informatietechnologiebureaus 1993. CBS L27-1/1993. [25] CBS. Onder de loep genomen. Reklamebureaus 1993. CBS L27-3/1993. [26] CBS. Onder de loep genomen. Accountants, boekhoudbureaus, belastingconsulenten en administratiekantoren 1993. CBS L27-4/1993. [27] CBS. Onder de loep genomen. Uitzendbureaus van arbeidskrachten 1993 en 1994. CBS L27-5/1993. [28] CBS. Onder de loep genomen. Reiniging van gebouwen en transportmiddelen 1993. CBS L27-10/1993. [29] CBS. Onder de loep genomen. Zakelijke Dienstverlening 1991. CBS L27-12/1991. [30] Israel, F.J. Kantoren in gebruik. Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid 1992. [31] Broek, P.J. van den. Kantoren aan bod. Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid 1992. [32] Dewulf, G., D.C. Kooijman en G. Vijverberg. Beleid en instrumenten bij kantoorhuisvesting; beknopt verslag van de enquete Toekomst van de kantorenmarkt. TU Delft 1994. [33] CBS Automatiseringsstatistieken, Particuliere sector 1993-1995, Computers en communicatie 1993-1995.

48

BIJLAGE A. SECTOR 8 VOLGENS SBI’74

8

BANK- EN VERZEKERINGSWEZEN, ZAKELIJKE DIENSTVERLENING

81

BANKWEZEN

81.1

Centrale bank en algemene banken 81.11 Centrale bank 81.12 Algemene banken

81.2

Coöperatief georganiseerde banken; spaarbanken, girodiensten e.d. 81.21 Coöperatief georganiseerde banken 81.22 Algemene spaarbanken 81.23 Rijkspostspaarbank 81.24 Girodiensten 81.25 Effectenkredietinstellingen 81.29 Inleggersinstellingen n.e.g.

81.3

Overige 81.31 81.32 81.33 81.34 81.35 81.36 81.39

81.4

Financiële hulpbedrijven 81.41 Commissionairs in effecten (geen eff. kredietinstellingen) 81.42 Beheers- en administratiekantoren 81.49 Financiële hulpbedrijven n.e.g.

82

krediet- en financieringsinstellingen Hypotheekbanken en bouwkassen Consumptief kredietinstellingen Afbetalings- en huurkoopfinancieringsinstellingen Wisselmakelaars Beleggingsinstellingen Banken voor de lagere overheid Krediet- en financieringsinstellingen n.e.g.

VERZEKERINGSWEZEN

82.1

Levensverzekeringsmaatschappijen, pensioenfondsen 82.11 Levensverzekeringsmaatschappijen 82.12 Pensioenfondsen

82.2

Schade-, ziekte- en ongevallenverzekeringsbedrijven (excl. sociale verzekeringsorganen) 82.21 Schade-, ziekte- en ongevallenverzekeringsbedrijven (excl. sociale verzekeringsorganen)

82.3

Assurantietussenpersonen 82.31 Assurantietussenpersonen

49


83

EXPLOITATIE VAN EN HANDEL IN ONROERENDE GOEDEREN E.D.

83.1

Exploitatie van en handel in onroerende goederen 83.11 Exploitatie van en handel in onroerende goederen

83.2

Makelaars in onroerende goederen e.d. 83.21 Makelaars in onroerende goederen 83.22 Woningbureaus

84

ZAKELIJKE DIENSTVERLENING

84.1

Rechtskundige diensten 84.11 Advokatenkantoren 84.12 Rechtskundige adviesbureaus (excl. advokatenkantoren) 84.13 Notariskantoren 84.14 Deurwaarderskantoren 84.15 Octrooibureaus

84.2

Accountants-, boekhoudbureaus, belastingconsulenten 84.21 Accountantsbureaus 84.22 Boekhoudbureaus e.d. 84.23 Belastingconsulenten

84.3

Computer servicediensten 84.31 Computer servicediensten

84.4

Ingenieurs-, architecten- e.a. technische ontwerp- en adviesbureaus 84.41 Ingenieursbureaus 84.42 Architectenbureaus 84.43 Bouwtechnische ontwerp- en adviesbureaus 84.44 Expertise- en taxatiebureaus 84.49 Technische ontwerp- en adviesbureaus n.e.g.

84.5

Reklame- en advertentiebureaus 84.51 Reklame- en advertentiebureaus

84.6

Economische adviesbureaus 84.61 Economische adviesbureaus

84.7

Persbureaus, nieuwsbureaus 84.71 Persbureaus, nieuwsbureaus 84.72 Zelfstandige journalisten

84.8

Uitzendbedrijven van arbeidskrachten 84.81 Uitzendbedrijven van arbeidskrachten

50

Sector 8 volgens SBI’74

84.9

85

Overige 84.91 84.92 84.93 84.94 84.95 84.96 84.97 84.99

zakelijke dienstverlening Informatie- en incassobureaus Vertaalbureaus Kopiëerinrichtingen Lichtdrukinrichtingen Beurs- en tentoonstellingswezen Bewakingsdiensten Veilingbedrijven Zakelijke dienstverlening n.e.g.

VERHUUR VAN MACHINES E.A. ROERENDE GOEDEREN

85.1

Autoverhuurbedrijven (zonder chauffeur) 85.11 Autoverhuurbedrijven (zonder chauffeur)

85.2

Machineverhuurbedrijven (zonder bedienend personeel) 85.21 Landbouwmachineverhuurbedrijven (zonder bedienend personeel) 85.22 Bouwmachineverhuurbedrijven (zonder bedienend personeel) 85.23 Kantoormachineverhuurbedrijven (zonder bedienend personeel) 85.29 Machineverhuurbedrijven n.e.g. (zonder bedienend personeel)

85.3

Verhuurbedrijven van gebruiksgoederen 85.31 Verhuurbedrijven van kleding 85.39 Verhuurbedrijven van huisraad e.a. gebruiksgoederen

85.9

Verhuurbedrijven van overige roerende goederen 85.91 Containerverhuurbedrijven e.d. 85.99 Verhuurbedrijven van roerende goederen n.e.g.

51


52

BIJLAGE B. SECTOREN 65-74 VOLGENS SBI’93

65

FINANCIËLE INSTELLINGEN (EXCL. VERZEKERINGSWEZEN EN PENSIOENFONDSEN)

651

Geldscheppende financiële instellingen 6511 Centrale banken 6512 Overige geldscheppende financiële instellingen 6512.1 Coöperatief georganiseerde banken 6512.2 Effektenkredietinstellingen 6512.3 Spaarbanken 6512.4 Algemene banken

652

Overige financiële instellingen (excl. verzekeringswezen en pensioenfondsen) 6522 Overige kredietverlening 6522.1 Hypotheekbanken en bouwfondsen 6522.2 Volkskredietbanken en commerciële financieringsmaatschappijen 6522.3 Participatiemaatschappijen 6522.4 Overige kredietverlening n.e.g. 6523 Overige financiële instellingen 6523.1 Beleggingsinstellingen in financiële activa 6523.2 Beleggingsinstellingen in vaste activa 6523.3 Beleggingsinstellingen met beperkte toetreding 6523.4 Financiële holdings

66

660

VERZEKERINGSWEZEN EN PENSIOENFONDSEN (EXCL. VERPLICHTE SOCIALE VERZEKERINGEN)

Verzekeringswezen en pensioenfondsen (excl. verplichte sociale verzekeringen) 6601 Levensverzekeringen, naturaverzekeringen en spaarkassen 6601.1 Levensverzekeringen 6601.2 Naturaverzekeringen 6601.3 Spaarkassen 6602 Pensioenfondsen 6602.1 Bedrijfspensioenfondsen 6602.2 Ondernemingspensioenfondsen en -spaarfondsen 6602.3 Beroepspensioenfondsen 6602.4 Overige pensioenfondsen 6603 Schadeverzekeringen

53


67

ACTIVITEITEN T.B.V. OF VERWANT AAN FINANCIËLE INSTELLINGEN

671

Activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen (niet t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen) 6711 Optie-en effektenbeurzen 6712 Commissionairs en makelaars in effekten, beleggingsadviseurs en beheer van vermogens (excl. pensioenvermogens) 6713 Overige activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen (niet t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen) 6713.1 Beheer en administratie van aandelen en obligatie 6713.2 Hoeklieden en marketmakers 6713.3 Overige activiteiten n.e.g. t.b.v. of verwant aan financiële instellingen (niet t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen)

672

Activiteiten t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen 6720 Activiteiten t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen 6720.1 Verzekeringsbeurzen 6720.2 Assurantietussenpersonen 6720.3 Actuariële en pensioenadviesbureaus; beheer en administratie van pensioenvermogens 6720.4 Waarborgfondsen 6720.5 Overige activiteiten t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen

70

VERHUUR VAN EN HANDEL IN ONROEREND GOED

701

Projectontwikkeling en handel in onroerend goed 7011 Projectontwikkeling 7012 Handel in onroerend goed

702

Verhuur 7020 7020.1 7020.2 7020.3 7020.4

703

Bemiddeling in en beheer van onroerend goed 7031 Bemiddeling bij handel, huur en verhuur van onroerend goed 7032 Beheer van onroerend goed van derden

54

van onroerend goed Verhuur van onroerend goed Woningbouwverenigingen en -stichtingen Gemeentelijke woningbedrijven Verhuur van overige woonruimte Verhuur van onroerend goed (niet van woonruimte)

Sectoren 65-74 volgens SBI’93

71

VERHUUR VAN TRANSPORTMIDDELEN, MACHINES EN WERKTUIGEN ZONDER BEDIENEND PERSONEEL EN VAN OVERIGE ROERENDE GOEDEREN

711

Verhuur 7110 7110.1 7110.2

712

Verhuur van transportmiddelen (excl. personenauto’s) 7121 Verhuur van transportmiddelen voor vervoer over land (excl. personenauto’s) 7122 Verhuur van schepen 7123 Verhuur van vliegtuigen

713

Verhuur van machines en werktuigen 7131 Verhuur van landbouw- en bosbouwmachines en -werktuigen 7132 Verhuur van bouwmachines en -werktuigen 7133 Verhuur van computers en kantoormachines 7134 Verhuur van overige machines en werktuigen n.e.g. 7134.1 Verhuur van automaten 7134.2 Verhuur van overige machines en werktuigen n.e.g.

714

Verhuur 7140 7140.1 7140.2 7140.3 7140.4

72

van personenauto’s Verhuur van personenauto’s Verhuur van personenauto’s (excl. operational lease) Operational lease van personenauto’s

van overige roerende goederen Verhuur van overige roerende goederen Videotheken Verhuur van sport- en recreatie-artikelen Verhuur van leesportefeuilles Verhuur van kleding, huisraad e.d.

COMPUTERSERVICE- EN INFORMATIETECHNOLOGIEBUREAUS E.D.

721

Adviesbureaus op het gebied van automatisering en systeemhuizen 7210 Adviesbureaus op het gebied van automatisering en systeemhuizen 7210.1 Systeemhuizen 7210.2 Adviesbureaus op het gebied van automatisering

722

Systeemontwikkelings-, systeemanalyseen programmeerdiensten 7220 Systeemsontwikkelings-, systeemanalyseen programmeerdiensten

723

Computercentra, data-entry-, ponsbureaus e.d. 7230 Computercentra, data-entry-, ponsbureaus e.d.

55


724

Databanken 7240 Databanken

725

Onderhoud en reparatie van computers en kantoormachines 7250 Onderhoud en reparaties van computers en kantoormachines

726

Overige dienstverlening op het gebied van automatisering 7260 Overige dienstverlening op het gebied van automatisering

73

SPEUR- EN ONTWIKKELINGSWERK

731

Natuurwetenschappelijke speuren ontwikkelingswerk 7310 Natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk 7310.1 Speur- en ontwikkelingswerk op het gebied van landbouw en visserij 7310.2 Technisch speuren ontwikkelingswerk 7310.3 Medisch en farmacologisch speuren ontwikkelingswerk 7310.4 Overig natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

732

Maatschappij- en geesteswetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk 7320 Maatschappij- en geesteswetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

74

741

56

OVERIGE ZAKELIJKE DIENSTVERLENING

Rechtskundige dienstverlening, accountants, boekhoudbureaus, belastingconsulenten, markt- en opinieonderzoekbureaus, economische adviesbureaus en holdings 7411 Rechtskundige dienstverlening 7411.1 Advocatenkantoren 7411.2 Rechtskundige adviesbureaus 7411.3 Notariskantoren 7411.4 Deurwaarderskantoor 7411.5 Octrooibureaus 7412 Accountants, boekhoudbureaus, belastingconsulenten en administratiekantoren 7412.1 Registeraccountants 7412.2 Accountants-administratieconsulenten 7412.3 Boekhoudbureaus 7412.4 Belastingconsulenten 7412.5 Administratiekantoren 7413 Markt- en opinieonderzoeksbureaus

Sectoren 65-74 volgens SBI’93

7414 7414.1 7414.2 7414.3 7415 7415.1 7415.2

Economische onderzoek-, advies- en public relationsbureaus Organisatie-adviesbureaus Public Relationbureaus Overige economische onderzoeken adviesbureaus Holdings (excl. financiële holdings) Managementholdings Holdings (excl. management- en financiële holdings)

742

Architecten-, ingenieurs- en overige technische ontwerp-, teken- en adviesbureaus 7420 Architecten-, ingenieurs- en overige technische ontwerp-, teken- en adviesbureaus 7420.1 Architecten- en technische ontwerp- en adviesbureaus voor burgerlijke en utiliteitsbouw 7420.2 Technisch ontwerp en advies voor stedebouw-, verkeers-, tuin- en landschapskunde, ruimtelijke ordening en planologie 7420.3 Technisch ontwerp en advies voor grond-, weg- en waterbouw 7420.4 Technisch ontwerp en advies voor elektro-, installatietechnieken telematica 7420.5 Technisch ontwerp en advies werktuig-, machine- en apparatenbouw 7420.6 Technisch ontwerp en advies voor de procestechniek 7420.7 Technisch ontwerp en advies niet gespecialiseerd 7420.8 Overige technische ontwerp-, teken- en adviesbureaus

743

Keuring en controle 7430 Keuring en controle 7430.1 Keuring en controle van agrarische produkten en voedingsmiddelen 7430.2 Keuring en controle van machines, apparaten en materialen 7430.3 Overige keuring en controle

744

Reklamebureaus e.d. 7440 Reklamebureaus e.d. 7440.1 Reklame-, reklame-ontwerp- en -adviesbureaus 7440.2 Overige reklamediensten

745

Uitzendbureaus, uitleenbedrijven, arbeidsbemiddeling, testen, werven en selecteren van personeel 7450 Uitzendbureaus, uitleenbedrijven, arbeidsbemiddeling, testen, werven en selecteren van personeel 7450.1 Uitzendbureaus 7450.2 Uitleenbedrijven 7450.3 Arbeidsbemiddeling, testen, werven en selecteren van personeel

57


746

Beveiliging en opsporing 7460 Beveiliging en opsporing

747

Reiniging van gebouwen en transportmiddelen e.d. 7470 Reinigen van gebouwen en transportmiddelen e.d. 7470.1 Reinigen van gebouwen 7470.2 Reinigen van transportmiddelen en overige reiniging n.e.g.

748

Overige 7481 7481.1 7481.2 7481.3 7482 7483 7484 7484.1 7484.2 7484.3 7484.4 7484.5 7484.6

58

zakelijke dienstverlening n.e.g. Fotografie en ontwikkelen van foto’s en films Fotografie Ontwikkelwinkels Ontwikkelcentrales Pakken, sorteren, schillen e.d, in loon Secretariaats- en vertaalwerk Overige zakelijke dienstverlening n.e.g. Kredietinformatie- en incassobureaus Organiseren van beurzen, tentoonstellingen, braderieën e.d. Veilingen van land-, tuinbouw- en visserijprodukten Veilingen van huisraad, kunst, antiek, machines e.d. roerende goederen Interieur-, mode-ontwerpers e.d. Overige zakelijke dienstverlening n.e.g.

BIJLAGE C. SCHAKELSCHEMA SBI’74-SBI’93

SBI ’74 253 358 369 374 393

SBI ’93

675

014

733 742 752

222 651 652

821 822 823

660 671 672 701 702 703

831 832

kantoorhoudende dienstverlening volgens SBI ’93

kantoorhoudende dienstverlening volgens SBI ’74

811 812 813 814

711 712

841 842 843 844 845 846 847 848 849

713 714

851 852 853 859 941 945 954 956 957 961 962 975 981 982

726

985

721 722 723 724 725

731 732 741 742 743 744 745 746 747 748 853 911 913 924

59


60

BIJLAGE D. ECONOMISCHE GEGEVENS

Arbeidsjaren (× 1000) SBI

1980

1983

1984

1985

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

81

111

111

109

109

113

114

116

118

119

118

118

114

82

63

62

62

62

63

64

65

66

68

68

70

71

83

12

13

13

13

26

27

27

27

28

29

28

28

84

177

177

180

189

506

534

569

605

629

644

651

691

363

363

364

373

708

739

777

816

844

859

867

904

totaal 8

Toegevoegde waarde (bruto, factorkosten) (miljoen ƒ) SBI 81

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

15580

16380

17420

16930

18570

19350

21690

21500

82

5050

4960

6300

6050

5310

6510

6060

8730

83

38130

39286

42458

45423

49083

53719

57293

61006

84

30535

33644

37585

42405

46005

49633

51351

55019

89295

94270

103763

110808

118968

129212

136394

146255

totaal 8

Grootteklasse bedrijven en werkzame beroepsbevolking 1994 Grootteklasse bedrijven

SBI

0

1-4

5-9

10-19

20-49

50-99

100200

200- 500 en 500 meer

110

78

73

33

18

14

17

Totaal

Werkzame beroepsbevolking [x 1000]

18154

124

Aantal bedrijven

65

financiële instellingen

16454

1357

66

verzekeringswezen en pensioenfondsen

1288

349

93

47

51

38

22

31

20

1939

55

67

activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen

17994

5969

622

288

164

55

17

12

5

25126

32

70

verhuur van en handel in onroerend goed

23704

4965

621

408

350

107

36

4

2

30197

61

71

verhuur van roerende goederen

4310

1623

238

134

69

17

13

4

1

6409

72

computerservice- en informatietechnologiebureaus e.d.

9532

2414

409

306

188

65

22

21

8

12965

52

73

speur en ontwikkelingswerk

483

263

72

45

41

14

14

5

3

940

25

74

overige zakelijke dienstverlening

59918

20802

3603

2160

1398

484

240

152

92

88849

17,5

492,6

61


62

BIJLAGE E. GEGEVENS CBS-ENQUETE 1990

Energiegebruik 1990 SBI

Aardgas

Elektriciteit

Huisbrandolie

Stadsverwarming

Overige energie

Totaal

mln m3

mln Kw

mln l

PJ

PJ

PJ

811

Centrale bank en algemene banken

37

320

2,4

0,03

0,00

2,44

812

Coöperatief georganiseerde banken; spaarbanken girodiensten e.d.

25

110

0,0

0,00

0,00

1,19

813

Overige krediet- en fin. instellingen

3

29

0,0

0,00

0,00

0,20

814

Financiële hulpbedrijven

3

39

0,1

0,00

0,01

0,25

69

500

2,4

0,04

0,01

4,12

6

39

0,2

0,00

0,00

0,34

15

150

0,3

0,03

0,00

1,06

81

Totaal bankwezen

821

Levensverzekeringsm. pensioenfondsen

822

Schade-, ziekte- en ongevallenverzekeringsbedrijven

823

Assurantietussenpersonen

4

28

0,1

0,00

82

Totaal verzekeringswezen

24

220

0,7

0,04

0,00

1,62

831

Exploitatie van en handel in o.g.

23

74

1,5

0,08

0,00

1,13

832

Makelaars in onroerende goederen e.d.

55

37

0,1

0,00

0,00

1,88

Totaal exploitatie van en handel in onroerende goederen e.d.

78

110

1,5

0,08

0,00

3,00

83

841

Rechtskundige diensten

842

Accountants-, boekhoudbureau’s, belastingconsulenten

21

60

0,1

0,02

0,00

0,90

230

320

1,7

0,00

0,01

843

8,50

Computer- en servicediensten

10

190

0,2

0,02

0,00

1,03

844

Ingenieurs-, architecten- e.a. technische ontwerp- en adviesbureaus

33

200

0,4

0,02

0,04

1,84

845

Reklame- en advertentiebureaus

7

39

0,6

0,00

0,00

0,38

846

Economische adviesbureaus

4

26

1,0

0,00

0,76

1,02

847

Persbureaus, nieuwsbureaus

0

2

0,0

0,00

0,00

0,01

848

Uitzendbedrijven van arbeidskrachten

49

160

4,4

0,00

0,00

2,28

849


57

540

1,3

0,02

0,00

3,81

420

1500

9,8

0,09

0,81

19,94

84

Totaal zakelijke dienstverlening

851

Autoverhuurbedrijven (zonder chauffeur)

1

9

0,0

0,00

0,00

0,06

852

Machineverhuurbedrijven (zonder bedienend personeel)

1

7

0,0

0,00

0,30

0,36

853

Verhuurbedrijven van gebruiksgoederen

1

2

0,0

0,00

0,00

0,04

859

Verhuurbedrijven van overige roerende goederen

0

6

0,0

0,00

0,00

0,02

85

Totaal verhuur van machines en andere roerende goederen

3

23

0,0

0,00

0,30

0,48

590

2400

15,0

0,25

1,10

29,20

8 TOTAAL SBI 8

63


Energiekosten 1990 SBI

Aardgas

elektriciteit

Huisbrandolie

Stadsverwarming

Overige energie

Totaal

mln gld 811

Centrale bank en algemene banken

13,0

48,0

1,3

1,0

0,0

63,0

812

Coöperatief georganiseerde banken; spaarbanken girodiensten e.d.

9,0

17,0

0,0

0,0

0,0

26,0

813

Overige krediet- en fin. instellingen

1,3

4,5

0,0

0,1

0,0

5,9

814

Financiële hulpbedrijven

1,3

5,3

0,1

0,0

0,0

6,7

24,0

75,0

1,4

1,1

0,0

100,0

81

Totaal bankwezen

821

Levensverzekeringsm. pensioenfondsen

1,8

5,5

0,1

0,1

0,0

7,6

822

Schade-, ziekte- en ongevallenverzekeringsbedrijven

4,8

23,0

0,2

0,7

0,0

28,0

823

Assurantietussenpersonen

1,7

4,9

0,1

0,1

0,0

6,7

82

Totaal verzekeringswezen

8,3

33,0

0,4

0,9

0,0

43,0

831

Exploitatie van en handel in o.g.

9,3

12,0

0,8

1,3

0,0

24,0

832

Makelaars in onroerende goederen e.d.

16,0

5,6

0,0

0,0

0,0

22,0

Totaal exploitatie van en handel in onroerende goederen e.d.

25,0

18,0

0,8

1,3

0,0

45,0

83

841

Rechtskundige diensten

842

Accountants-, boekhoudbureau’s, belastingconsulenten

843

Computer- en servicediensten

844

Ingenieurs-, architecten- e.a. technische ontwerp- en adviesbureaus

845 846

9,4

0,1

0,5

0,0

16,0

46,0

0,8

0,2

0,0

110,0

4,4

24,0

0,1

0,4

0,0

29,0

12,0

31,0

0,3

0,4

0,0

44,0

Reklame- en advertentiebureaus

3,2

7,2

0,4

0,0

0,0

11,0

Economische adviesbureaus

1,6

4,3

0,5

0,0

1,0

7,2

847

Persbureaus, nieuwsbureaus

0,1

0,3

0,0

0,0

0,0

0,4

848

Uitzendbedrijven van arbeidskrachten

21,0

29,0

2,6

0,0

0,0

53,0

849


84


18,0

70,0

0,7

0,3

0,0

89,0

130,0

220,0

5,6

1,8

2,0

360,0

851

Autoverhuurbedrijven (zonder chauffeur)

0,5

1,2

0,0

0,0

0,4

1,7

852

Machineverhuurbedrijven (zonder bedienend personeel)

0,4

1,1

0,0

0,0

0,0

1,9

853

Verhuurbedrijven van gebruiksgoederen

0,3

0,4

0,0

0,0

0,0

0,7

859

Verhuurbedrijven van overige roerende goederen

0,2

0,8

0,0

0,0

0,0

1,0

85

Totaal verhuur van machines en andere roerende goederen

1,4

3,5

0,0

0,0

0,4

5,3

190,0

350,0

8,3

5,1

2,0

550,0

8 TOTAAL SBI 8

64

6,5 60,0

Gegevens CBS-enquête 1990

Energieverbruik per werkzame persoon naar grootteklasse in de bedrijfsklasse Bankwezen (SBI 81) 1990 1)

Grootte-

Aantal werkzame

klasse

personen

Brandstoffen 2) GJ

gld

Elektriciteit GJ

Totaal

gld

GJ

gld

3

5-9

22

290

12

640

34

930

4

10-19

16

210

7

340

23

550

5

20 - 49

20

290

10

520

30

810

6

50 - 99

17

250

67

2400

84

2600

7

100 - 200

12

160

13

650

25

810

8

200 - 499

18

220

16

700

34

910

9

minstens 500

17

200

18

700

35

890

minstens 5

18

210

19

760

37

970

Gemiddelde

1) Gemiddelde van deelnemers aan het onderzoek. (Excl. producenten van elektriciteit en berichtgevers met extreem hoog energieverbruik) 2) Brandstoffen = alle energie minus elektriciteit

Energieverbruik per werkzame persoon naar grootteklasse in de bedrijfsklasse Verzekeringswezen (SBI 82) 1990 1)

Grootte-

Aantal werkzame

klasse

personen

Brandstoffen 2) GJ

gld

Elektriciteit GJ

Totaal

gld

GJ

gld

3

5-9

13

180

5

260

18

440

4

10-19

15

220

7

330

22

550

5

20 - 49

14

190

9

460

23

650

6

50 - 99

12

180

10

480

22

660

7

100 - 200

13

160

13

560

26

720

8

200 - 499

18

200

14

580

32

780

9

minstens 500

12

120

14

550

26

670

minstens 5

15

160

13

540

28

700

Gemiddelde


65


Energieverbruik per werkzame persoon naar grootteklasse in de bedrijfsklasse Exploitatie van en handel in roerende goederen (SBI 83) 1990 1)

Grootte-

Aantal werkzame

klasse

personen

Brandstoffen 2) GJ

Elektriciteit

gld

GJ

Totaal

gld

GJ

gld

3

5-9

34

450

10

410

44

4

10-19

34

490

7

340

41

820

5

20 - 49

20

260

7

330

27

590

6

50 - 99

48

590

15

700

63

1300

7

100 - 200

15

210

8

420

23

8

200 - 499

-

-

-

-

-

-

9

minstens 500

-

-

-

-

-

-

Gemiddelde

minstens 5

27

360

10

470

860

630

37

620


Energieverbruik per werkzame persoon naar grootteklasse in de bedrijfsklasse Zakelijke dienstverlening (SBI 84 1990 1)

Grootte-

Aantal werkzame

klasse

personen

Brandstoffen 2) GJ

gld

Elektriciteit GJ

Totaal

gld

gld

3

5-9

50

510

15

640

65

4

10-19

24

240

13

580

37

810

5

20 - 49

83

750

17

700

100

1500

6

50 - 99

18

230

19

750

37

980

7

100 - 200

18

210

26

940

45

1100

8

200 - 499

20

220

26

1000

46

1300

9

minstens 500

26

250

25

790

52

1000

minstens 5

31

310

23

830

55

1100

Gemiddelde


66

GJ

1200

BIJLAGE F. GEGEVENS CBS-ENQUETE 1994

Energiegebruik 1994 SBI’93

651

Geldscheppende financiële instellingen

652

Overige financiële instellingen

65 660 66

Aardgas

Elektriciteit

Huisbrandolie

Stadsverwarming

Ov. energie

Totaal

mln m3

mln Kw

mln l

PJ

PJ

PJ

38

431

0,7

0,20

0,00

2,97

4

33

0,1

0,01

0,00

0,26

Totaal financiële instellingen

42

464

0,8

0,21

0,00

3,23


22

209

0,5

0,04

0,00

1,49

Totaal verzekeringswezen en pensioenfondsen

22

209

0,5

0,04

0,00

1,49

4

53

0,0

0,01

0,00

0,34

671


672

Activiteiten t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen

10

53

0,1

0,03

0,00

0,55

67

Totaal activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen

15

106

0,1

0,03

0,00

0,89

TOTAAL bank en verzekeringswezen

78

780

1,4

0,28

0,00

5,61

2

6

0,0

0,00

0,00

0,08

18

60

0,2

0,03

0,00

0,83

9

36

0,0

0,02

0,00

0,43

29

102

0,2

0,05

0,00

1,34

701

Projectontwikkelingen en handel onroerend goed

702

Verhuur van onroerend goed

703

Bemiddeling in en beheer van onroerend goed

70

Totaal verhuur van en handel in onroerend goed

711

Verhuur van personenauto’s

2

13

0,1

0,00

0,00

0,13

712

Verhuur van transportmiddelen

1

5

0,1

0,00

0,00

0,06

713

Verhuur van machines en werktuigen

2

11

0,1

0,00

0,00

0,11

714

Verhuur van overige roerende goederen

8

28

0,7

0,00

0,00

0,37

13

57

1,1

0,01

0,00

0,67

71

Totaal verhuur van roerende goederen

721

Adviesbureaus op het gebied van automatisering en systeemhuizen

4

31

0,1

0,01

0,00

0,25

722

Systeemontwikkelings- systeemanalyseen programmeerdiensten

13

73

0,0

0,02

0,00

0,71

723

Computercentra, data-entry- ponsbureaus e.d.

4

50

0,1

0,01

0,00

0,33

724

Databanken

0

3

0,0

0,00

0,00

0,02

725

Onderhoud en reparatie van computers en kantoormachines

1

17

0,0

0,00

0,00

0,09

726

Overige dienstverlening op het gebied van automatisering

0

0

0,0

0,00

0,00

0,00

72

Totaal computerservice- en informatietechnologiebureaus e.d.

23

177

0,2

0,04

0,00

1,40

731

Natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

34

173

4,7

0,01

0,05

1,92

732

Maatschappij- en geesteswetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

1

2

0,0

0,00

0,00

0,03

34

179

4,7

0,01

0,05

1,96

741

73

Totaal speur en ontwikkelingswerk Accountants, boekhouders, economische adviesbureaus e.d.

107

590

1,9

0,25

0,08

5,82

742

Architecten-, ingenieurs-, en overige technische adviesbureaus

31

147

0,6

0,05

0,00

1,58

743

Keuring en controle

7

44

0,2

0,08

0,00

0,46

744

Reclamebureaus e.d.

15

54

0,4

0,00

0,00

0,68

745

Uitzendbureaus, uitleenbedrijven, arbeidsbemiddeling e.d.

14

68

0,5

0,03

0,00

0,71

746

Beveiliging en opsporing

6

21

0,3

0,00

0,00

0,28

747

Reiniging van gebouwen en transportmiddelen e.d.

3

7

4,9

0,00

0,00

0,14

748

Overige zakelijke dienstverlening n.e.g.

51

406

1,0

0,02

0,00

3,12

74

Totaal overige zakelijke dienstverlening

233

1337

4,9

0,43

0,08

12,89

TOTAAL zakelijke dienstverlening

333

1849

11,1

0,54

0,13

18,26

67


Energiekosten 1994 SBI

Aardgas

elektriciteit

Huisbrandolie

Stadsverwarming

Overige energie

Totaal

14,2

89,6

0,4

3,4

0,0

107,5

1,7

5,6

0,0

0,2

0,0

7,5

15,9

94,1

0,4

3,5

0,0

115,0


7,2

31,7

0,2

0,7

0,0

40,0

Totaal verzekeringswezen en pensioenfondsen

7,2

31,7

0,2

0,7

0,0

40,0

671


1,9

6,9

0,0

0,1

0,0

8,9

672

Activiteiten t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen

4,6

9,8

0,0

0,4

0,0

14,8

67

Totaal activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen

6,4

16,7

0,1

0,5

0,0

23,7

178,6

mln gld 651

Geldscheppende financiële instellingen

652

Overige financiële instellingen

65 660 66

Totaal financiële instellingen

29,6

143,6

0,7

4,5

0,0

701

TOTAAL bank en verzekeringswezen Projectontwikkelingen en handel onroerend goed

0,8

1,1

0,0

0,0

0,0

2,0

702

Verhuur van onroerend goed

7,5

10,0

0,1

0,9

0,0

18,4

703

Bemiddeling in en beheer van onroerend goed

70

Totaal verhuur van en handel in onroerend goed

6,1

0,0

0,4

0,0

10,2

17,2

0,1

1,3

0,0

30,6

711

Verhuur van personenauto’s

1,0

2,2

0,1

0,1

0,0

3,3

712

Verhuur van transportmiddelen

0,5

0,8

0,1

0,0

0,0

1,4

713

Verhuur van machines en werktuigen

0,9

1,9

0,1

0,1

0,0

2,9

714

Verhuur van overige roerende goederen

3,4

4,7

0,4

0,0

0,0

8,5

Totaal verhuur van roerende goederen

5,9

9,5

0,6

0,2

0,0

16,2

721

Adviesbureaus op het gebied van automatisering en systeemhuizen

1,7

4,6

0,1

0,1

0,0

6,5

722

Systeemontwikkelings- systeemanalyseen programmeerdiensten

4,6

9,0

0,0

0,3

0,0

14,0

723

Computercentra, data-entry- ponsbureaus e.d.

1,5

6,7

0,0

0,1

0,0

8,4

724

Databanken

0,1

0,4

0,0

0,0

0,0

0,5

725

Onderhoud en reparatie van computers en kantoormachines

0,3

2,2

0,0

0,0

0,0

2,5

726

Overige dienstverlening op het gebied van automatisering

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,1

72

Totaal computerservice- en informatietechnologiebureaus e.d.

8,3

23,0

0,1

0,5

0,0

32,0

731

Natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

9,4

20,8

1,9

0,2

0,4

32,6

732

Maatschappij- en geesteswetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

0,4

0,5

0,0

0,0

0,0

0,8

71

73

9,8

21,3

1,9

0,2

0,4

33,5

741

Totaal speur en ontwikkelingswerk Accountants, boekhouders, economische adviesbureaus e.d.

37,8

92,0

0,9

4,9

0,6

136,2

742

Architecten-, ingenieurs-, en overige technische adviesbureaus

12,6

28,5

0,3

0,9

0,0

42,3

743

Keuring en controle

2,4

6,8

0,1

1,3

0,0

10,6

744

Reclamebureaus e.d.

7,2

10,1

0,2

0,0

0,0

17,5

745

Uitzendbureaus, uitleenbedrijven, arbeidsbemiddeling e.d.

6,0

9,3

0,1

0,4

0,0

15,8

746

Beveiliging en opsporing

2,5

3,5

0,3

0,0

0,0

6,3

747

Reiniging van gebouwen en transportmiddelen e.d.

1,5

1,3

0,1

0,0

0,0

2,9

748

Overige zakelijke dienstverlening n.e.g.

16,1

49,3

0,5

0,3

0,0

66,2

74

Totaal overige zakelijke dienstverlening

86,0

200,8

2,5

7,8

0,6

297,8

122,0

271,8

5,3

10,0

1,0

410,0

TOTAAL zakelijke dienstverlening

68

3,7 12,0

Gegevens CBS-enquête 1994

Energieverbruik per werkzaam persoon 1994 Bedrijven met 5 of meer werknemers totaal w.o. elektriciteit

verwarming

w.o. aardgas

GJ

GJ

kWh

GJ

m3

GJ

65


27

14

3948

13

11

350

66


28

14

3909

14

13

400

67


28

12

3282

16

15

484

70


33

10

2732

23

22

683

71

Verhuur van machines en andere roerende goederen

34

13

3495

21

19

597

72

Computerservice- en informatietechnologie

35

16

4582

18

17

537

73


102

33

9244

68

56

1783

74


44

17

4700

27

24

758

Totaal bank en verzekeringswezen en zakelijke dienstverlening

39

16

4400

23

20

632

Energiekosten per werkzaam persoon 1994 Bedrijven met 5 of meer werknemers totaal w.o. electriciteit

verwarming

w.o. aardgas

gld 65


977

810

167

133

66


743

592

151

133

67


735

511

224

210

70


772

452

320

278

71


884

580

304

267

72


801

598

204

186

73


1726

1098

627

502

74


812

523

290

254


857

594

262

227

69


Energieverbruik per m2 vloeroppervlak 1994 Bedrijven met 5 of meer werknemers Vloeroppervlak

Werkzame personen

mln m2 x 1000

totaal w.o.

electriciteit

verwarming

w.o. aardgas

GJ

65


3.6

116

0.88

0.46

0.42

0.36

66


1.8

53

0.80

0.41

0.39

0.37

67


0.7

22

0.85

0.36

0.49

0.46

70


1.2

32

0.87

0.26

0.61

0.56

71


0.9

12

0.44

0.16

0.28

0.25

72


1.1

37

1.17

0.56

0.61

0.57

73


1.2

19

1.55

0.51

1.04

0.86

74


12.3

247

0.89

0.35

0.55

0.49


23.0

538

0.91

0.38

0.54

0.48

70

BIJLAGE G. BRANCHEVERENIGINGEN

In de laatste kolom is aangeduid welke branchevereningen het meest van belang zijn in het kader van NEEDIS (*** = belangrijk, ** = enigszins belangrijk, * = minder belangrijk).

SBI’93 code SECTOR (SBI’93) 65

Branchevereniging

FINANCIËLE INSTELLINGEN (geen verzekeringswezen en pensioenfondsen) 651 GELDSCHEPPENDE FINANCIËLE INSTELLINGEN

Beroepsorganisatie Banken Verzekeringen 034-6552552 (Maarssen)

6511 Centrale banken 6512 Overige geldscheppende financiële instellingen 6512.1 Coöperatief georganiseerde banken 6512.2 Effektenkredietinstellingen

Vereniging Effecten Uitgevende Ondernemingen 070-3529350 (Den Haag)

6512.3 Spaarbanken

Nederlandse Spaarbankbond 020-6275379 (Amsterdam)

6512.4 Algemene banken

Nederlandse Vereniging van Banken 020-5502888 (Amsterdam)

*

***

Werkgeversvereniging voor het Bankbedrijf 020-6271281 (Amsterdam) 652 OVERIGE FINANCIËLE INSTELLINGEN (excl. verzekeringswezen en pensioenfondsen) 6522 Overige kredietverlening 6522.1 Hypotheekbanken en bouwfondsen

Genootschap van Makelaars in Hypotheken 0229-238364 (Hoorn) Nederlandse Vereniging van Hypotheekbanken 020-5502888 (Amsterdam) Nederlandse Vereniging van Financieringsadviseurs 015-2191212 (Delft)

6522.2 Volkskredietbanken en commerciële financieringsmij.

Ned. Vereniging voor Volkskrediet 036-5345515 (Almere-Stad)

6522.3 Participatiemaatschappijen

Nederlandse Vereniging van Participatiemij. 070-3470601 (Den Haag)

6522.4 Overige kredietverlening n.e.g. 6523 Overige financiële instellingen 6523.1 Beleggingsinstellingen in financiële activa 6523.2 Beleggingsinstellingen in vaste activa 6523.3 Beleggingsinstellingen met beperkte toetreding 6523.4 Financiële holdings 66

VERZEKERINGSWEZEN EN PENSIOENFONDSEN (excl. verplichte sociale verzekeringen) 660 VERZEKERINGSWEZEN EN PENSIOENFONDSEN (excl. verplichte sociale verzekeringen) 6601 Levensverzekeringen, naturaverzekeringen en spaarkassen 6601.1 Levensverzekeringen

71


SBI’93 code SECTOR (SBI’93)

Branchevereniging

6601.2 Naturaverzekeringen 6601.3 Spaarkassen 6602 Pensioenfondsen

Pensioenfonds PGGM 030-6956340 (Zeist)

6602.1 Bedrijfspensioenfondsen

Vereniging van Bedrijfspensioenfondsen 070-3987201 (Rijswijk)

6602.2 Ondernemingspensioenfondsen en -spaarfondsen

Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen 070-3850415 (Den Haag)

**

6602.3 Beroepspensioenfondsen 6602.4 Overige pensioenfondsen

Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds 045-5798100 (Heerlen)

6603 Schadeverzekering 67

ACTIVITEITEN T.B.V. OF VERWANT AAN FINANCIËLE INSTELLINGEN 671 ACTIVITEITEN T.B.V. OF VERWANT AAN FINAN. INSTEL. (niet t.b.v. of verwant aan het verz.wezen en pens.fondsen) 6711 Optie-en effektenbeurzen 6712 Commissionairs en makelaars in effekten, beleggingsadviseurs en beheer van vermogens (excl. pensioenvermogens)

Vereniging van Commissionairs in Effekten 020-6243075 (Amsterdam)

6713 Overige activiteiten t.b.v. of verwant aan finan. instelling (niet t.b.v. of verwant aan het verz.wezen en pens.fondsen) 6713.1 Beheer en administratie van aandelen en obligatie 6713.2 Hoeklieden en marketmakers 6713.3 Overige activiteiten n.e.g. t.b.v. of verwant aan finan. inst. (niet t.b.v. of verwant aan het verz.wezen en pens.fondsen) 672 ACTIVITEITEN T.B.V. OF VERWANT AAN HET VERZEKERINGSWEZEN EN PENSIOENFONDSEN 6720.1 Verzekeringsbeurzen 6720.2 Assurantietussenpersonen

Unie van Assurantie-Tussenpersonen 020-6626093 (Amsterdam)

6720.3 Actuariële en pensioenadviesbureaus; beheer en administratie van pensioenvermogens

Kring van Onafhankelijke Raadgevend Actuarissen 020-6953031 (Diemen-Zuid)

*

Vereniging Actuarieel Genootschap 020-5942685/5942824/5942612 (Amsterdam) 6720.4 Waarborgfondsen 6720.5 Overige activiteiten t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen

Nederlandse Bond van Assurantiebemiddelaars 0344-620200 (Tiel)

***

Nederlandse Vereniging van Gevolmachtigde Assurantie-Agenten 030-2311646 (Utrecht)

72

Nederlandse Vereniging van Makelaars in Assurantiën en Assurantieadviseurs 033-4631414 (Amersfoort)

**

Verbond van Verzekeraars : 070-3614731 (Den Haag) met als onderdeel: Bureau Voorlichting Verzekeringen: 070-3614731

**

Brancheverenigingen

SBI’93 code SECTOR (SBI’93) 70

Branchevereniging

VERHUUR VAN EN HANDEL IN ONROEREND GOED 701 PROJECTONTWIKKELING EN HANDEL IN ONROEREND GOED 7011 Projectontwikkeling

Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen: 070-3866264 (Voorburg)

***

7012 Handel in onroerend goed 702 VERHUUR VAN ONROEREND GOED 7020 Verhuur van onroerend goed

Nationale Woningraad 036-5391911 (Almere)

*

7020.1 Woningbouwverenigingen en -stichtingen

NCIV koepel voor woningcorporaties 030-2209911 (De Bilt)

*

7020.2 Gemeentelijke woningbedrijven

Platform voor de Volkshuisvesting 030-2931000 (Utrecht)

7020.3 Verhuur van overige woonruimte 7020.3 Verhuur van onroerend goed (niet van woonruimte)

Raad voor Onroerende Zaken 070-3860208 (Voorburg)

703 BEMIDDELING IN EN BEHEER VAN ONROEREND GOED 7031 Bemiddeling bij handel, huur en verhuur van onroerend goed

Nederlandse Vereniging van Makelaars in onroerende goederen 030-6085185 (Nieuwegein)

**

Vereniging Bemiddeling Onroerend Goed 070-3458703 7032 Beheer van onroerend goed van derden 71

VERHUUR VAN TRANSPORTMIDDELEN, MACHINES EN WERKTUIGEN ZONDER BEDIENEND PERSONEEL EN VAN OVERIGE ROERENDE GOEDEREN 711 VERHUUR VAN PERSONENAUTO’S 7110 Verhuur van personenauto’s 7110.1 Verhuur van personenauto’s (excl. operational lease) 7110.2 Operational lease van personenauto’s

Vereniging van Nederlandse Autoleasemaat-schappijen 076-5717805 (Breda)

*

Nederlandse Vereniging voor Kantoorautomatisering 030-6621515 (De Meern)

**

712 VERHUUR VAN TRANSPORTMIDDELEN (excl. pers.auto’s) 7121 Verhuur van transportmiddelen voor vervoer over land (excl. personenauto’s) 7122 Verhuur van schepen 7123 Verhuur van vliegtuigen 713 VERHUUR VAN MACHINES EN WERKTUIGEN 7131 verhuur van landbouw- en bosbouwmachines en -werktuigen 7132 Verhuur van bouwmachines en -werktuigen 7133 Verhuur van computers en kantoormachines

7134 Verhuur van overige machines en werktuigen n.e.g.

73



Branchevereniging

7134.1 Verhuur van automaten 7134.2 Verhuur van overige machines en werktuigen n.e.g. 714 VERHUUR VAN OVERIGE ROERENDE GOEDEREN 7140 Verhuur van overige roerende goederen 7140.1 Videotheken

Nederlandse Video Detaillisten Organisatie 070-3588899 (Den Haag)

*

7140.2 Verhuur van sport- en recreatie-artikelen

Verenigingen van Fabrikanten en Groothandelaren in Sportbenodigdheden 0180-317214 (Nieuwekerk a/d IJssel)

*

7140.3 Verhuur van leesportefeuilles

Nederlandse Organisatie van Leesportefeuille-uitgevers 0412-650500 (Oss)

*

7140.4 Verhuur van kleding, huisraad e.d. 72

COMPUTERSERVICE- EN INFORMATIETECHNOLOGIEBUREAUS E.D. 721 ADVIESBUREAUS OP HET GEBIED VAN AUTOMATISERING EN SYSTEEMHUIZEN 7210 Adviesbureaus op het gebied van automatisering en systeemhuizen 7210.1 Systeemhuizen 7210.2 Adviesbureaus op het gebied van automatisering

Federatie van Nederlandse brancheverenigingen voor Informatietechnologie (FENIT is branchevereniging van comm. organisaties v/d toepassing van info.technologie) 070-3857171 (Den Haag)

***

VEr. voor Kantoor-, Informatie- en Communicatietechnologiebedrijven: behartiging v. sociale en economische belangen v.aangesloten bedrijven en aangesloten brancheverenigingen: VIFKA Document, VIFKA Informatica, VIFKA KBI, VIFKA KVA,VIFKA Telecommunicatie

**

722 SYSTEEMONTWIKKELINGS-, SYSTEEMANALYSEEN PROGRAMMEERDIENSTEN 7220 Systeemsontwikkelings-, systeemanalyseen programmeerdiensten 723 COMPUTERCENTRA, DATA-ENTRY-, PONSBUREAUS E.D. 7230 Computercentra, data-entry-, ponsbureaus e.d. 724 DATABANKEN 7240 Databanken 725 ONDERHOUD EN REPARATIE VAN COMPUTERS EN KANTOORMACHINES 7250 Onderhoud en reparaties van computers en kantoormachines 726 OVERIGE DIENSTVERLENING OP HET GEBIED VAN AUTOMATISERING 7260 Overige dienstverlening op het gebied van automatisering

73

SPEUR- EN ONTWIKKELINGSWERK 731 Natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

74

Brancheverenigingen


Branchevereniging

7310.1 Speur- en ontwikkelingswerk op het gebied van landbouw en visserij 7310.2 Technisch speuren ontwikkelingswerk 7310.3 Medisch en farmacologisch speuren ontwikkelingswerk 7310.4 Overig natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk 732 MAATSCHAPPIJ- EN GEESTESWETENSCHAPPELIJK SPEUR- EN ONTWIKKELINGSWERK 7320 Maatschappij- en geesteswetensch. speuren ontwikkelingsw. 74

OVERIGE ZAKELIJKE DIENSTVERLENING 741 RECHTSKUNDIGE DIENSTVERLENING, ACCOUNTANTS, BOEKHOUDBUREAUS, BELASTINGCONSULENTEN, MARKT- EN OPINIEONDERZOEKBUREAUS, ECONOMISCHE ADVIESBUREAUS EN HOLDINGS 741 Rechtskundige dienstverlening 7411.1 Advocatenkantoren

Nederlandse Orde van Advocaten 070-3288328 (Den Haag)

*

Koninklijke Notariële Broederschap 070-3307111 (Den Haag)

*

Nederlands Instituut van Registeraccountants 020-6464046 (Amsterdam)

*

Vereniging van Accountants- en Belastingadviesbureaus 071-5161240 (Leiden)

**

Nederlandse Orde van AccountantsAdministratieconsulenten 070-3383600 (Den Haag)

*

7411.2 Rechtkundige adviesbureaus 7411.3 Notariskantoren

7411.4 Deurwaarderskantoor 7411.5 Octrooibureaus 7412 Accountants, boekhoudbureaus, belastingconsulenten en administratiekantoren 7412.1 Registeraccountants

7412.2 Accountants-administratieconsulenten

7412.3 Boekhoudbureaus 7412.4 Belastingconsulenten

Nederlands College van Belastingadviseurs 030-2870572 (Utrecht) De Nederlandse Federatie van Belastingadviseurs 070-3522061 (Den Haag)

*

Ned. Ver. van Marktonderzoekers 020-6976951 (Amsterdam Zuidoost)

**

Nederlandse Ver. van Organisatie Adviseurs 070-3863594 (Voorburg)

*

7412.5 Administratiekantoren 7413 Markt- en opinieonderzoeksbureaus

7414 Economische onderzoek-, advies- en public relationsbureaus 7414.1 Organisatie-adviesbureaus

Raad van Organisatie-Adviesbureaus 070-3505995 (Den Haag) Orde van organisatiekundigen en -adviseurs 020-6580255 (Badhoevedorp)

75


SBI’93 code SECTOR (SBI’93) 7414.2 Public Relationbureaus

Branchevereniging NGPR, ver. van Public relations en Voorlichting 070-3467049 (Den Haag)

*

Ver. van Public Relations Adviesbureaus 070-3587711 (Den Haag) 7414.3 Overige economische onderzoeken adviesbureaus 7415 Holdings (excl. financiële holdings) 7415.1 Managementholdings 7415.2 Holdings (excl. management- en financiële holdings) 742 ARCHITECTEN-, INGENIEURS- EN OVERIGE TECHNISCHE ONTWERP-, TEKEN- EN ADVIESBUREAUS 7420 Architecten-, ingenieurs- en overige technische ontwerp-, teken- en adviesbureaus 7420.1 Architecten- en technische ontwerp- en adviesbureaus voor burgelijke en utiliteitsbouw

Rijksgebouwendienst 070-3391611 (Den Haag)

**

Bond van Nederlandse Architekten (BNA) 020-5553666 (Amsterdam)

**

Orde van Ned. Raadgevende Ingenieurs 070-3630756 (Den Haag)

*

7440.1 Reklame-, reklame-ontwerp- en adviesbureaus

Ned. Ver. van Erkende Reclame-Adviesbureaus 020-6425642 (Amsterdam)

**

7440.2 Overige Reklamediensten

Ned. Assiciatie voor Direct Marketing,Distance Selling en Sales Promotion 020-6429595 (Amsterdam)

7420.2 Technisch ontwerp en advies voor stedebouw-, verkeers-, tuin- en landschapskunde, ruimtelijke ordening en planologie 7420.3 Technisch ontwerp en advies voor grond-, weg- en waterbouw 7420.4 Technisch ontwerp en advies voor elektro-, installatietechniek en telematica 7420.5 Technisch ontwerp en advies werktuig-, machine- en apparatenbouw 7420.6 Technisch ontwerp en advies voor de procestechniek 7420.7 Technisch ontwerp en advies niet gespecialiseerd

7420.8 Overige technische ontwerp-, teken- en adviesbureaus 743 KEURING EN CONTROLE 7430 Keuring en controle 7430.1 Keuring en controle van agrarische produkten en voedingsmiddelen 7430.2 Keuring en controle van machines, apparaten en materialen 7430.3 Overige keuring en controle 744 REKLAMEBUREAUS E.D. 7440 Reklamebureaus e.d.

76

Brancheverenigingen


Branchevereniging

745 UITZENDBUREAUS, UITLEENBEDRIJVEN, ARBEIDSBEMIDDELING, UITLEENBEDRIJVEN, ARBEIDSBEMIDDELING, TESTEN, WERVEN EN SELECTEREN VAN PERSONEEL 7450 Uitzendbureaus, uileenbedrijven, arbeidsbemiddeling, testen, werven en selecteren van personeel 7450.1 Uitzendbureaus

Ned. Bond van Bemiddelings- en Uitzendondernemingen 020-6648174 (Amsterdam)

***

Algemene Bond Uitzendondernemingen 020-6580101 (Badhoevedorp) 7450.2 Uitleenbedrijven 7450.3 Arbeidsbemiddeling, testen, werven en selecteren van personeel

Organisatie van Adviesbureaus voor Werving en Selectie 070-3505995 (Den Haag)

*

Vereniging Europese Beveiligingsbedrijven 0172-437282 (Alphen aan den Rijn)

*

Ned. Genootschap van Vertalers 030-2588366 (Utrecht)

**

746 BEVEILIGING EN OPSPORING 7460 Beveiliging en opsporing

747 REINIGING VAN GEBOUWEN EN TRANSPORTMIDDELEN E.D. 7470 Reinigen van gebouwen en transportmiddelen e.d. 7470.1 Reinigen van gebouwen 7470.2 Reinigen van transportmiddelen en overige reiniging e.d. 748 OVERIGE ZAKELIJKE DIENSTVERLENING N.E.G. 7481 Fotografie en ontwikkelen van foto’s en films 7481.1 Fotografie 7481.2 Ontwikkelwinkels 7481.3 Ontwikkelcentrales 7482 Pakken, sorteren, schillen e.d. in loon 7483 Secretariaats- en vertaalwerk

7484 Overige zakelijke dienstverlening n.e.g. 7484.1 Kredietinformatie- en incassobureaus

Ned. Ver. van Incasso-ondernemingen 013-5443333 (Tilburg)

7484.2 Organiseren van beurzen, tentoonstellingen, braderieën e.d. 7484.3 Veilingen van land-, tuinbouw- en visserijprodukten

Ned. Organisatie van Makelaars, Veilinghouders en Beëdigde Taxateurs in roerende goederen en machineriën 020-5415252 (Amsterdam)

7484.4 Veilingen van huisraad, kunst, antiek, machines e.d. en roerende goederen 7484.5 Interieur-, mode-ontwerpers e.d.

Beroepsver. van Ned. Interieurarchitecten 020-6276820 (Amsterdam)

7484.6 Overige zakelijke dienstverlening n.e.g.

77


78

SBI’93 sectoren

SBI’93

Energieverbruik 1994 PJ

65

651 Geldscheppende financiële instellingen

2,97

652 Overige financiële instellingen

0,26


3,23

660 Verzekeringswezen en pensioenfondsen 66

67

70

71

72

73

74


1,49 1,49

671 Activiteiten t.b.v. of verwant aan financiële instellingen

0,34

672 Activiteiten t.b.v. of verwant aan het verzekeringswezen en pensioenfondsen

0,55


0,89

Totaal banken verzekeringswezen

5,61

701 Projectontwikkelingen en handel onroerend goed

0,08

702 Verhuur van onroerend goed

0,83

703 Bemiddeling in en beheer van onroerend goed

0,43


1,34

711 Verhuur van personenauto’s

0,13

712 Verhuur van transportmiddelen

0,06

713 Verhuur van machines en werktuigen

0,11

714 Verhuur van overige roerende goederen

0,37

Verhuur van roerende goederen

0,67

721 Adviesbureaus op het gebied van automatisering en systeemhuizen

0,25

722 Systeemontwikkelings- systeemanalyseen programmeerdiensten

0,71

723 Computercentra, data-entry-, ponsbureaus e.d.

0,33

724 Databanken

0,02

725 Onderhoud en reparatie van computers en kantoormachines

0,09

726 Overige dienstverlening op het gebied van automatisering

0,00

Computerservice- en informatietechnologiebureaus e.d.

1,40

731 Natuurwetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

1,92

732 Maatschappij- en geesteswetenschappelijk speuren ontwikkelingswerk

0,03


1,96

741 Accountants, boekhouders, economische adviesbureaus e.d.

5,82

742 Architecten-, ingenieurs-, en overige technische adviesbureaus

1,58

743 Keuring en controle

0,46

744 Reclamebureaus e.d.

0,68

745 Uitzendbureaus, uitleenbedrijven, arbeidsbemiddeling e.d.

0,71

746 Beveiliging en opsporing

0,28

747 Reiniging van gebouwen en transportmiddelen e.d.

0,14

748 Overige zakelijke dienstverlening n.e.g.

3,12


12,89


18,26

79

SECTORSTUDIE KANTOORHOUDENDE DIENSTVERLENING

Recommend Documents