RUIMTE VOOR ONTM O E T ING H AN DLEIDIN G TE R ONT W IKKE L ING VAN E E N IN TERCU LTU RE L E ONT MOE T INGSPL E K. PA RK G ROOT ZA N DVE L D, L E ID SC HE RIJN, UT REC HT
2
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
Colofon Titel document:
Ruimte voor Ontmoeting; handleiding ter ontwikkeling van een interculturele ontmoetingsplek.
Datum:
maart 2010
Auteur :
OKRA landschapsarchitecten Oudegracht 23 3511 AB Utrecht 030-2734249 www.okra.nl
In samenwerking met: DUS Stedelijk Onderzoek Döske van der Wilk Hazelaarstraat 53 1032 CC Amsterdam 06-41504152 Opdrachtgevers:
Provincie Utrecht Pythagoraslaan 101 3584 BB Utrecht 030-2583587 www.provincie-utrecht.nl Projectbureau Leidsche Rijn Beneluxlaan 4 Postbus 8613 3503 RP Utrecht 030-2860000 www.utrecht.nl/leidscherijn Gemeente Utrecht Wijkbureau Leidsche Rijn Verl. Vleutenseweg 32 3541 BG Utrecht 030-2860000 www.utrecht.nl
Voor het samenstellen van dit document heeft OKRA getracht alle auteurs, fotografen en andere rechthebbenden te benaderen. Mocht iemand in dit document een illustratie aantreffen, waarop hij of zij rechten kan doen gelden of een niet correcte bronvermelding aantreffen, gelieve zich dan te melden. Alle rechten zijn voorbehouden, zowel voor het gehele werk als delen ervan. Niets uit dit document mag in enige vorm of op enige wijze worden verveelvoudigd, openbaar gemaakt of opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, fotocopie en digitale vermenigvuldiging in begrepen. Voor iedere vorm van gebruik is schriftelijke toestemming van OKRA vereist. foto voorkant: Döske van der Wilk - Afrikaanderplein in Rotterdam
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
OKRA IN SAMENWERKING MET .
D U S ST E D E LIJK O N DERZO EK
3
4
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
VOORWOORD Samen leven vraagt om betrokkenheid van ons allemaal bij elkaar. In je directe omgeving en binnen onze samenleving als geheel. De Sociale Agenda is een programma van de Provincie Utrecht dat beoogt om onze sociale samenhang te versterken. We willen uitsluiting van mensen voorkomen en onze sociale infrastructuur verbeteren. Als provinciale overheid vervullen wij een belangrijke rol in het signaleren van belangrijke aandachtspunten op bovenlokaal niveau. De provincie ondersteunt gemeenten door samenwerking te stimuleren. We verspreiden goede voorbeelden en reiken (nieuwe) mogelijkheden aan om samen met lokale partners onze sociale en fysieke infrastructuur aan te pakken. Sociale en fysieke herstructurering wordt immers versterkt door goede afstemming, kennisdeling en samenwerking. Zo vinden wij het belangrijk om goed in te kunnen spelen op de gevolgen die herstructurering heeft voor het contact tussen de wijkbewoners. In veel oude wijken in gemeenten wordt gerenoveerd, gesloopt, herbouwd. Daarbij gaat de wijk vaak niet alleen fysiek op de schop, maar ook op sociaal vlak. Maar ook in nieuwbouwwijken verdient de sociale samenhang extra aandacht: die moet hier immers nog helemaal ontstaan. We willen de openbare ruimten zo inrichten dat deze als vanzelf een ontmoetingsplaats voor bewoners worden. Dat bevordert de gemeenschapszin. Voor het Park Groot Zandveld in Leidsche Rijn is bijvoorbeeld een mooi ontwerp gerealiseerd! De Provincie Utrecht heeft dit samen met de gemeente Utrecht en OKRA Landschapsarchitecten mogelijk gemaakt. Bewoners en organisaties in deze wijk van Leidsche Rijn zijn actief betrokken bij de ontwerpfase. De uitvoering gaat dit jaar succesvol van start. In de handleiding die nu voor u ligt, kunt u lezen welke stappen gewenst zijn om een participatieproces en een ontwerpfase succesvol te maken. We geven u graag concrete handvatten om u zo te inspireren tot een voor uw locatie passend ontwerp te komen!
Marjan Haak Gedeputeerde Zorg, Jeugd, Onderwijs en Bestuurlijke Organisatie Provincie Utrecht
foto: OKRA - situatie Park Groot Zandveld voor de bouw-ontwikkeling
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
5
6
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
7
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
INHOUD INLEIDING
PAG. 9
I. ONTMOETINGEN NADER BESCHOUWD
PAG. 10
Ontmoeting Ontmoeting Ontmoeting Ontmoeting
pag. pag. pag. pag.
als ideaal als realiteit versus inrichting in het park
12 13 14 16
II. VOORWAARDES ONTMOETINGEN
PAG. 20
Conclusies voor de inriching Conclusies voor programma & beheer Conclusies voor participatieproces
pag. 22 pag. 26 pag. 30
III. VOORWAARDES IN DE PRAKTIJK
PAG. 32
Participatie- en Ontwerpproces Park Groot Zandveld
pag. 33
foto: OKRA - situatie Park Groot Zandveld voor de bouw-ontwikkeling
8
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
9
INLEIDING Met de wens van provincie én gemeente Utrecht om ervaring op te doen met het ontwikkelen van een interculturele ontmoetingsplek, wordt aangesloten bij de landelijke trend om verschillende doelgroepen samen te brengen en (verdere) vervreemding tegen te gaan. Naast de buurt, het werk en de school wordt ook de openbare ruimte geschikt geacht als locatie waar men ‘vertrouwd kan raken met elkaars manier van doen’ . Het stimuleren van interculturele ontmoeting in de openbare ruimte is hierdoor steeds vaker het hoofddoel van een ontwerpopdracht. Om aan de opdracht te voldoen, wordt het concept van succesvolle plekken geregeld gekopieerd. Toch moeten we waakzaam blijven voor originaliteit en goed kijken naar de specifieke omstandigheden van de locatie. Toen in de jaren ‘80/’90 de belangstelling voor de openbare ruimte in Nederland toenam, gingen gemeenten en ontwerpers massaal naar Barcelona en Parijs om inspiratie op te doen. Eenmaal terug werd het Mediterrane buitenleven naar Nederlandse pleinen gekopieerd. Overal werden platanen geplant en heel grijs Nederland werd geacht een spelletje jeu de boules te willen spelen op het dorpsplein. We weten nu dat dit niet zo werkt, en dat het Nederlandse klimaat en samenleving om een eigen vormgeving vraagt. Met het ontwerpen van ontmoetingsplekken is het niet anders. Elke plek vraagt om een locatiespecifiek ontwerp dat aansluit bij de sociale samenstelling van de omgeving. Deze handleiding geeft inzicht in het ontwerp- en participatieproces om te komen tot een locatiespecifiek ontwerp. Deze pilot is bedoeld om de do’s en dont’s van dat proces in kaart te brengen, waar anderen van kunnen leren. De provincie stimuleert het uitwisselen van kennis en het delen van ervaringen in haar bovenlokale rol waarmee ze gemeenten kan ondersteunen. In deze handleiding staan de conclusies en aanbevelingen beschreven die voortkomen uit een uitgebreid parkenonderzoek. Het volledig onderzoek is te downloaden via de website van de Provincie Utrecht; www.provincie-utrecht.nl/sociale agenda
foto: Ben ter Mull - Afrikaanderplein in Rotterdam
I. ONTMOETINGEN NADER BESCHOUWD
12
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
ONTMOETING ALS IDEAAL De gemeente en provincie Utrecht willen in Leidsche Rijn ervaring opdoen met het ontwikkelen van openbare ruimte tot een goed functionerende ontmoetingsplek. In Leidsche Rijn wordt sterk ingezet op een goede interactie tussen wonen en de openbare ruimte. Het wensbeeld is een openbare ruimte zoals deze traditioneel bedoeld is: een ruimte die voor iedereen toegankelijk is en waar mensen van diverse leeftijden en etniciteiten met elkaar in contact komen. Dit lijkt heel vanzelfsprekend. Toch zijn er veel voorbeelden van projecten met eenzelfde doelstelling waarbij het niet gelukt is. Het is vaak onvoldoende bekend wat de succesfactoren zijn om interculturele ontmoetingen in de openbare ruimte te bevorderen. Bij het uitwerken van het ontwerp voor Park Groot Zandveld speelde de vraag naar deze succesfactoren opnieuw op. Daarom hebben de gemeente en provincie Utrecht aan OKRA Landschapsarchitecten gevraagd hiernaar onderzoek te doen. In samenwerking met DUS Stedelijk Onderzoek zijn een aantal referentieprojecten onderzocht. Door deze analyse is inzicht verkregen in de belangrijkste ontwerpuitgangspunten, de manier waarop een participatieproces kan worden ingezet en hoe een ontwerp na realisatie door gebruikers wordt ervaren. De conclusies en aanbevelingen van dit onderzoek staan in deze handleiding beschreven en hebben als inspiratie gediend bij het participatie- en ontwerpproces voor een ontmoetingsplek in Park Groot Zandveld. In het laatste deel van deze handleiding is onderzoek en praktijk aan elkaar gekoppeld. Door dit proces te evalueren hopen we de lezer een totaal beeld te geven van alle facetten die bij een dergelijk proces horen.
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
13
ONTMOETING ALS REALITEIT Met dit document willen we een handleiding bieden aan projectleiders, ontwerpers en ambtenaren om te komen tot goed functionerende ontmoetingsplekken. De belangrijkste aandachtspunten worden hier beschreven, hetgeen projectleiders en ontwerpers een houvast kan bieden bij hun project. Toch blijft het ontwerp voor een ‘interculturele’ ontmoetingsplek een zeer moeilijke opgave. Wanneer is de opdracht geslaagd? Is een interculturele ontmoetingsplek alleen succesvol wanneer een autochtoon dagelijks een onbekende allochtoon de hand schudt? Wanneer op hetzelfde tijdstip allemaal mensen van verschillend komaf en leeftijd bij elkaar zitten? Je kunt mensen niet dwingen om met anderen persoonlijk in contact te komen. Zoals het spreekwoord al zegt: kraaien en duiven vliegen nooit samen: personen van een ander maatschappelijk niveau worden zelden vrienden van elkaar. Maar dit betekent niet dat het een onmogelijke opgave is. ‘Ontmoeten’ is een veel breder begrip dan de fysieke ontmoeting die we dagelijks met bekenden hebben. Het ontmoeten van onbekenden in de openbare ruimte is veel meer gericht op elkaar opmerken en negeren. Mensen moeten zich prettig voelen in de openbare ruimte. Het bewaken van de openbaarheid van een plek is eigenlijk een veel belangrijkere opgave. Er zorg voor dragen dat de openbare ruimte niet wordt geconfisqueerd door een bepaalde groep mensen of door een bepaalde functie, waardoor anderen worden buitengesloten. Het gaat om de balans tussen functies en mogelijkheden waardoor zoveel mogelijk mensen zich aangesproken voelen de ruimte te gebruiken en er zich ook verantwoordelijk voor voelen. Dat vormt de crux van een goed ontwerp. Mensen moeten zich betrokken voelen bij de plek. Alleen dan is er een goed klimaat om intercultureel ontmoeten te stimuleren. En feitelijk is dat het enige dat je als opdrachtgever en ontwerper kan doen.
foto: OKRA - Forum ‘t Zand in Leidsche Rijn
14
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
ONTMOETING VERSUS INRICHTING Om inzicht te krijgen in de succes- en falende factoren hebben we onderzoek gedaan naar een aantal parken in Nederland. Door deze parken te analyseren op zowel het ontwerpproces, de inrichting en het beheer hebben we inzicht gekregen in waarom sommige parken wel goed als ontmoetingsplek fungeren en anderen niet. De hoofdvraag die we ons gesteld hebben is: Op welke wijze speelt de inrichting van parken een rol bij het bevorderen van de interculturele ontmoeting? Om deze hoofdvraag te kunnen beantwoorden zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: - Wordt het park door verschillende culturele groeperingen gebruikt? - Zijn deze groepen een afspiegeling van de bewoners van de nabijgelegen buurt(en)? - Op welke manier wordt gebruik gemaakt van het park? - Vindt er interculturele ontmoeting plaats? Op welke wijze? - Waar vindt deze ontmoeting plaats en waar niet? Wat is hier de reden voor? Welke rol speelt de inrichting hierbij? - Is er gepoogd om met het ontwerp interculturele ontmoeting te stimuleren? - Zo ja, op welke manier is de inrichting van de openbare ruimte ingezet om interculturele ontmoeting tot stand te brengen? - Is deze manier succesvol gebleken? - Op welke wijze is participatie ingezet bij het creëren van een interculturele ontmoetingsplek?
Om deze vragen te kunnen beantwoorden is gekozen voor kwalitatief onderzoek. Dit type onderzoek biedt niet alleen de mogelijkheid om ontmoetingen in de openbare ruimte te verkennen, maar eveneens om inzicht te verkrijgen in de rol die de ruimtelijke inrichting hierbij speelt. Kwalitatieve gegevens zijn ingezet om een beeld te kunnen schetsen van de aangrenzende buurten en haar bewoners. Het onderzoek is begonnen met een quickscan van een vijftal referentieprojecten. Deze projecten zijn geselecteerd op basis van een aantal criteria, waarbij intercultureel ontmoeten als hoofdopgave in het ontwerpproces, de belangrijkste was. Uiteindelijk zijn het Mheenpark in Apeldoorn, het Griftpark in Utrecht, het Afrikaanderplein in Rotterdam, het Lloyd Multiplein in Rotterdam en het Cultuurpark Westergasfabriek in Amsterdam uitgekozen voor deze quick-scan. Deze parken zijn op hoofdlijnen geanlyseerd betreffende het ontwerp, het gebruik en het participatieproces. Van deze vijf zijn vervolgens het Griftpark en het Afrikaanderplein uitgebreider onderzocht. Door middel van observaties, semigestructureerde intervieuws met verschillende (culturele) groepen gebruikers en 1 á 2 professionals is aanvullende informatie verzameld over de 2 projecten. Deze verdieping heeft tot waardevolle aanvullende onderzoeksgegevens geleid. In dit onderzoek is gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden. Begonnen is met een literatuuronderzoek. Boeken, tijdschriften, kranten en websites zijn ingezet om kennis te vergaren over onder meer de ruimtelijke en sociale context van de parken en
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
15
het toegepaste participatieproces. Bij bezoek aan de parken is uitgebreid geobserveerd. Doel hiervan was informatie te verzamelen over de maniere waarop de parken worden gebruikt, de bezoekers van de parken en de uitwisseling die er plaatsvindt tussen verschillende gebruikers. Daarnaast zijn ook verschillende personen geïnterviewd. Zowel parkbezoekers als professionals zijn aan het woord gekomen. In deze handleiding zijn alleen de uitkomsten van het onderzoek overgenomen. Het volledige onderzoek is te downloaden via de website van de provincie Utrecht; www.provincie-utrecht.nl/socialeagenda
foto: OKRA - Forum ‘t Zand in Leidsche Rijn
16
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
ONTMOETINGEN IN HET PARK MHEENPARK
GRIFTPARK
APELDOORN
UTRECHT
Het Mheenpark in Apeldoorn bestaat al meer dan 30 jaar. Ondanks enkele herinrichtingstrajecten is de oorspronkelijke groene opzet intact gelaten. Met de vele bomen en heesters, de grote grasvelden en waterpartijen doet het park zeer natuurlijk aan. Het park wordt politiek gezien als de ontmoetingsplek voor de woonwijk Zevenhuizen. De werkelijke ontmoetingsfunctie valt tegen door de ruimtelijk opzet van het park. De verschillende functionele ruimtes zijn grotendeels visueel van elkaar afgescheiden waardoor het aangaan van contact met andere gebruikers wordt bemoeilijkt. Niet alle omliggende functies zijn vanuit het park ontsloten, waardoor slechts een deel van de potentiële bezoekers ook werkelijk het park weet te vinden. Ook zijn de verschillende functies redelijk verspreid over het park gelegen.
Het Griftpark in Utrecht is ontstaan vanuit een zeer intensief participatieproces. Het Griftpark ligt ingesloten tussen een drietal dichtbevolkte stadswijken en heeft hierdoor een stedelijk karakter. Het park is ontstaan uit een zeer intensief participatieproces. Dit proces kan als inspiratie dienen voor de ontmoetingsplek in Park Groot Zandveld in Leidsche Rijn. Ook na uitvoering zijn bewoners nog steeds betrokken bij het onderhouden van het park. Door de diversiteit aan functies en het intensieve gebruik wordt het park door bewoners als zeer positief ervaren. Diverse functies hebben een plek gekregen in de nabijheid van elkaar. Hierdoor komen verschillende doelgroepen samen in een beperkte ruimte, wat ontmoetingen uitlokt.
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
AFRIKAANDERPLEIN ROTTERDAM
foto’s: Döske van der Wilk; boven: Mheenpark in Apeldoorn - onder: Griftpark in Utrecht
Door de ligging in een zeer multiculturele buurt én vanwege de tweewekelijkse Afrikaandermarkt is de verwachting dat het Afrikaanderplein in Rotterdam zich typeert door inculturele ontmoetingen. Ook hier heeft een intensief participatieproces geleid tot het huidige ontwerp. De wens van bewoners voor het afschermen van bepaalde functies heeft de mogelijheid tot uitwisseling afgezwakt. De relatie tussen park en omgeving is nog verder verstoord doordat het merendeel van de functies niet vanuit het park ontsloten is. Desondanks heeft het park de potentie om als belangrijke ontmoetingsplek te fungeren waar uiteenlopende culturele groepen samenkomen. Dit park laat zien dat niet alleen een ontwerp bepalend is voor het succes van een plek, maar dat beheer en bijvoorbeeld een pleinregisseur ook cruciaal zijn voor het goed functioneren.
17
18
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
LLOYD MULTIPLEIN ROTTERDAM Het Lloyd Multiplein te Rotterdam kan vanwege het gebrek aan groen niet echt een park genoemd worden. Het is interessant omdat de kern van de opgave was om sport in te zetten als verbindingsmiddel tussen groepen die nu niet met elkaar in contact komen. Dit is deels gelukt, deels niet. Het plein vervult nu vooral een ontmoetingsfunctie voor voetballende jongens uit de omliggende buurten en in mindere mate voor andere culturele groepen. Bij het ontwerpproces is extra veel aandacht besteed aan het betrekken van de doelgroepen die doorgaans moeilijk te bereiken zijn. Dit in combinatie met de sportfunctie maakt het een interessant referentieproject voor Park Groot Zandveld in Leidsche Rijn.
foto boven: Ben ter Mull - Afrikaanderplein in Rotterdam - foto onder: Döske van der Wilk - Lloyd Multi
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
CULTUURPARK WESTERGASFABRIEK AMSTERDAM Het Cultuurpark Westergasfabriek in Amsterdam functioneert niet alleen op de schaal van de buurt, maar wordt ook gebruikt door bezoekers uit andere delen van de stad. Grote evenementen trekken soms zelfs mensen aan die buiten Amsterdam en Nederland woonachtig zijn. Hierdoor, en vanwege het zeer intensieve gebruik en de diversiteit aan functies, is interculturele ontmoeting aan de orde van de dag. Het park is interessant om te bestuderen vanwege de vele functies en het particpatieproces dat hieraan vooraf is gegaan. De schaal van de stedelijkheid van het park sluit echter niet aan bij de opgave voor Park Groot Zandveld in Leidsche Rijn. Multiplein in Rotterdam
foto’s: Döske van der Wilk - Cultuurpark Westergasfabriek
19
II. VOORWAARDES ONTMOETINGEN
22
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
CONCLUSIES VOOR INRICHTING In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de hoofdvraag: Op welke wijze speelt de inrichting van parken een rol bij het bevorderen van de interculturele ontmoeting? Het onderzoek heeft echter niet alleen ruimtelijke voorwaarden opgeleverd, maar ook resultaten ten aanzien van o.a. het beheer en de regelgeving rondom het park. Beide uitkomsten worden hier beschreven. Het ontwerpen van ontmoetingsplekken in een park is een complexe opgave. Uit het onderzoek zijn een aantal ruimtelijke voorwaarden naar voren gekomen die de ontmoetingsfunctie van een park beïnvloeden, namelijk zicht, route als verbindend element, ontsluiting van functies, koppeling aan de omgeving, het hufterproofsyndroom en tot slot de betrokkenheid van buurtbewoners. ZICHT Bij het aangaan van contact speelt de mogelijkheid om andere parkgebruikers te kunnen waarnemen een belangrijke rol. Visuele barrières als hekken, heuvels en opgaande beplating frustreren dan ook de ontmoetingsfunctie. Dit betekent echter niet dat parken waarbij bezoekers elkaar altijd en overal kunnen waarnemen ook een belangrijke ontmoetingsfunctie vervullen. Gebrek aan beschutting en intieme plekken kan een zeer onaangenaam park opleveren. Er dient een juiste balans gevonden te worden tussen zien en gezien worden versus beschutting en veilig voelen.
Tevens is het onjuist te denken dat hekken te allen tijde geweerd moeten worden. In sommige gevallen maakt het gebruik van een hekwerk een park juist aantrekkelijker. Bij het Griftpark is de speeltuin zo populair juist vanwege de hekken, omdat kinderen er vrij kunnen rondrennen zonder dat de ouders voortdurend toezicht moeten houden. Tenslotte kunnen een hoger gelegen uitkijkpunt of (wandel)route een belangrijke functie vervullen bij het waarnemen van andere parkgebruikers. ROUTE ALS VERBINDEND ELEMENT De meeste parken worden gekenmerkt door een differentiatie aan functies. Vanuit het oogpunt van ontmoeting is dit positief, omdat hierdoor de mogelijkheid ontstaat om diverse culturele groepen aan te trekken. Tegelijkertijd is hierdoor het risico dat bezoekers alleen met die personen in aanmerking komen die dezelfde functie gebruiken. Immers, functies worden voornamelijk bezocht door personen die er iets te zoeken hebben. Ook lijken mensen zich hoofdzakelijk op hun gemak te voelen wanneer ze zich onder lotgenoten bevinden. Ontmoetingen vinden er dan wel plaats, maar vooral tussen gebruikers van dezelfde functie. Het verbinden van de verschillende functies en plekken in een park door middel van een wandel- of fietsroute lokt daarentegen ontmoetingen uit tussen gebruikers van verschillende delen van het park. Deze route biedt een overzicht over de verschillende functies en culturele groepen.
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
LEGENDA honden uitlaatplaats skateplaats kinderboerderij fietspad bloementuin speelplaats basketballveld voetbal-/korfbalveld restaurant sportartikelen uitleenpunt
23
KOPPELING AAN OMGEVING Een goede verbinding tussen park en omgeving is eveneens van belang. Immers, door voldoende in- en uitgangen te creëren zal een park niet alleen beter bereikbaar, maar ook veiliger zijn. Ook kan een goede aanhechting aan omliggende voorzieningen en belangrijke routes de intensiteit van het gebruik en derhalve de ontmoetingsfunctie doen versterken. Daarnaast kan de aanhechting met de omliggende buurten invloed hebben op de sociale controle die er door omwonenden wordt uitgeoefend. Hierdoor kan het toezicht op het park sterk toenemen, waardoor de veiligheidsgevoelens van de bezoekers kunnen toenemen. Dit kan het gebruik, en hierdoor de ontmoetingsfunctie positief beïnvloeden. Want hoe veiliger iemand zich voelt, hoe prettiger het verblijf.
Analysekaart Griftpark in Utrecht + luchtfoto
ONTSLUITING VAN FUNCTIES Het creëren van een centrale plek of route van waaruit de diverse functies zijn te bereiken, kan een grote meerwaarde hebben voor de ontmoetingsfunctie van een park. Vanuit ditzelfde oogpunt dient het ontsluiten van omliggende functies vanuit het park te worden gestimuleerd. Hierdoor wordt niet alleen het gebruik geïntensiveerd, ook zal de differentiatie aan culturele groepen toenemen. Oftewel, de ontmoetingsfunctie van een park zal hierdoor toenemen.
24
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
HUFTERPROOFSYNDROOM Bij de inrichting van een openbare ruimte speelt vandalisme een belangrijke rol. Vooral in buurten waar vernielzucht een veel voorkomend kwaad is, lijkt men regelmatig aan het zogenaamde hufterproofsyndroom te leiden. Het centraal stellen van weerbaarheid bij het ontwerpen van een park brengt echter ook risico’s met zich mee. Bij de opdracht een veilig en vandalismevrij park vorm te geven, worden soms die aspecten weggelaten die een park aantrekkelijk maken. Ironisch genoeg kan hierdoor een situatie ontstaan waarbij niet minder maar juist meer vernielingen plaatsvinden. In een park zijn het immers de bezoekers die sociale controle uitoefenen. Bij een gebrek aan aanloop, verdwijnt dan ook het toezicht. De keuze voor het afsluiten van het park gedurende een deel van de dag is derhalve een logische stap. Alleen behoeft de koppeling van het park aan de omgeving dan wel speciale aandacht.
LEGENDA markt zitplek voetbal-/korfbalveld speelplaats horeca bloementuin eenden voeren sporthal gebedshuis evenementen
Analysekaart Afrikaanderplein in Rotterdam + luchtfoto; foto rechts Ben ter Mull
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
25
26
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
CONCLUSIES VOOR PROGRAMMA EN BEHEER Niet alleen de inrichting is van invloed op de mate van ontmoetingsfuncite van parken. Ook programma, de buurt, het beheer en de regelgeving vormen belangrijke aspecten bij het gebruik van openbare ontmoetingsplekken. DIVERS PROGRAMMA Het aantrekken van verschillende culturele groepen is een eerste belangrijke eis voor het ontwikkelen van een interculturele ontmoetingsplek. Een differentiatie aan functies is derhalve een eerste stap naar ontmoeting. Immers, hoe diverser het programma, hoe gevarieerder de bezoeker. Ook is het juist de combinatie van functies waardoor een park aantrekkelijk wordt. Niet alleen leuk voor de kinderen, maar ook leuk voor de ouders. Het zijn voornamelijk bijzondere functies, zoals een horecagelegenheid of kinderboerderij die de aantrekkingskracht van een park doen vergroten. Tijdelijke festiviteiten hebben een positieve invloed op de ontmoetingsfunctie. Niet alleen wordt het park tijdens een festiviteit doorgaans beter bezocht dan normaal, ook neemt diversiteit aan culturele groepen toe. Het openbare karakter van de activiteiten is hierbij wel een aandachtspunt. Tot slot kan de nabijheid van voorzieningen als winkels en bedrijven en/of de aanwezigheid van een doorgaande route het gebruik doen toenemen BUURTFUNCTIE De meeste parken vervullen vooral een belangrijke buurtfunctie. Het type buurt en de soort bewoners zijn derhalve van invloed op het (potentiële) gebruik en de ontmoetingsfunctie van een park. Het is dan ook van belang hier rekening mee te houden.
ONTMOETINGSPLEK In een park vervullen verschillende delen een ontmoetingsfunctie. Ten eerste vinden er ontmoetingen plaats tussen gebruikers van eenzelfde functie. Ten tweede vinden ontmoetingen plaats in de centrale delen van het park, waar de verschillende bezoekers samenkomen. Ook tussen de gebruikers van enerzijds de doorgaande route en anderzijds de verschillende functie wordt contact gelegd. Hieruit blijkt dat niet alleen de geprogrammeerde ruimten, maar ook de zogenaamde “vrije” delen een belangrijke ontmoetingsfunctie vervullen, omdat juist deze gedeeltes ruimte bieden voor eigen invulling en verrassing. BEHEER Het toezicht op een park heeft grote invloed op het gebruik en de ontmoetingsfunctie. Een park dat bijvoorbeeld niet wordt schoongemaakt of waar geen reparaties worden uitgevoerd, worden immers minder goed gewaardeerd dan parken waar dit wel gebeurt. Slecht beheer lijkt hierdoor samen te vallen met afnemend gebruik. En hoe rustiger, hoe minder ontmoetingen. Daar staat tegenover dat een park, wanneer het wordt beheerd door een organisatie die hart heeft voor de zaak, juist kan opbloeien. Goed beheer is derhalve het halve werk! REGELGEVING Net als op andere openbare plekken gelden in parken bepaalde regels. Deze voorschriften hebben als doel het sociale leven in het park zo prettig mogelijk en zonder conflict te laten verlopen. Maar door regels kunnen bepaalde personen en/of vormen van gebruik ook uitgesloten worden. Door het verbieden van honden of het maken van muziek zullen mensen uitwijken naar andere plekken waar deze verboden niet gelden. Het vinden van een goede balans tussen geboden en verboden is daarom een belangrijke opgave bij het beheren van een park.
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
foto Döske van der Wilk: Afrikaanderplein in Rotterdam
27
28
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
foto: Döske van der Wilk - Griftpark in Utrecht
TOT SLOT Naast enkele beheersbare voorwaarden, lijken er ook minder goed beïnvloedbare omstandigheden nodig om een interculturele ontmoetingsplek te creëren. Uit het onderzoek is gebleken dat betrokkenheid bij het park de ontmoetingsfunctie kan versterken. Ook lijkt de sfeer in het park en de cultuur in de buurt invloed te hebben op het aangaan van contact. De precieze redenen hiervoor zijn vooralsnog onduidelijk. Desondanks zal ter afsluiting van deze handleiding een aantal verwachtingen omtrent deze thema’s worden uitgesproken. De interviews met bezoekers van het Griftpark maken duidelijk dat betrokkenheid kan ontstaat door het veelvuldig gebruiken van een park. Ook het laten participeren van buurtbewoners, tijdens de ontwikkeling van een park of bij het beheer, kan betrokkenheid teweegbrengen. Het vermoeden is dat de betekenis van openbare ruimte hierdoor toeneemt, wat ertoe kan leiden dat omwonenden zich emotioneel met het park verbonden gaan voelen. Bezoekers beschouwen in dat geval het park als een belangrijk onderdeel van de dagelijkse leefomgeving en kunnen zich derhalve ook gaan gedragen alsof ze “er thuis horen”. Wanneer mensen zich “thuis” gaan voelen in een publieke ruimte als een park, betekent dit dat hun gedrag veranderd: meer gericht op het aangaan van (persoonlijke) sociale contacten dan op het ontwijken ervan. Wanneer het een aanzienlijke groep betreft die zich bij het park betrokken voelt, is de verwachting dat deze bezoekers ook werkelijk contact met elkaar aan zullen gaan. Door de regelmatige ontmoetingen leren mensen elkaar
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
niet alleen van gezicht kennen, ze staan ook meer open voor een gesprek. Anders gezegd, in (een deel van) het park ontstaat een parochiaal domein. Tegelijkertijd kan de aanwezigheid van dit domein een “open” sfeer doen ontstaan, waardoor ontmoetingen ook tussen totale vreemden sneller zullen plaatsvinden. Toch gaat dit niet altijd op. In het Afrikaanderplein lijkt, in tegenstelling tot het Griftpark, geen sprake te zijn van een “open” sfeer. Bezoekers van het Rotterdamse park zijn voornamelijk op zichzelf, vrienden en/of familieleden gericht. Het aangaan van sociaal contact lijkt hieraan ondergeschikt te zijn. Er vinden wel ontmoetingen tussen vreemden plaats, maar niet zo dikwijls als in het Griftpark. Hoe is dit verschil te verklaren? Een opvallend onderscheidt tussen de parken is de omliggende buurt. Het Griftpark wordt omringd door buurten die goed bekend staan en waar men met plezier woont. De Afrikaanderwijk en Bloemhof staan daarentegen bekend als “probleemwijken” waar men, als de kans zich voor doet, verhuist naar een betere buurt. Ook zijn deze buurten veel heterogener dan rondom het Griftpark. Een voor de hand liggende gedachtegang is dat in buurten waar men met plezier woont, sneller betrokkenheid ontstaat bij de woonomgeving en bijbehorende parken dan in “slechte” wijken. Dit lijkt echter niet altijd op te gaan. Soms is de betrokkenheid bij de buurt juist sterker in minder goede woonomgevingen dan in goed aangeschreven buurten. Een voorbeeld hiervan is de zogenaamde arbeidersbuurt, die wordt gekenmerkt door een lage sociale klasse maar sterke sociale cohesie. De betrokkenheid in deze buurten is soms vele malen hoger dan in een
29
wijk waar voornamelijk tweeverdieners wonen, behorende tot de middenklasse, die door gebrek aan tijd helemaal geen contact met de buurt lijken te hebben. Toch lijkt het verschil tussen het Afrikaanderplein en het Griftpark wel deels samen te hangen met het aanzien van de buurt. Ook is de verwachting dat de grootstedelijke opzet van de Afrikaanderwijk en de ietwat kleinschaliger woonomgeving van het Griftpark een rol te spelen bij de betrokkenheid en het gedrag in het park. In een buurt waar minder mensen wonen, komt je je buurtgenoten vaker tegen. De schaal van de wijk lijkt derhalve ook invloed te hebben op het ontstaan van een parochiaal domein en “open” sfeer. Tot slot de vraag in hoeverre de heterogeniteit van de bevolking invloed heeft op de betrokkenheid bij een park. Deze vraag is nog niet zo makkelijk te beantwoorden. Onduidelijk is op welke manier cultuur de betrokkenheid bij een openbare ruimte beïnvloed. Ook het aangaan van contact met vreemden kan beïnvloed worden door de culturele groep waartoe iemand behoort. Wat wel gezegd kan worden, is dat ontmoetingen tussen personen die niet dezelfde taal spreken wordt bemoeilijkt. Ook kan cultuur invloed hebben op het gedrag dat iemand vertoond. Met vreemden van wie men het gedrag niet kan inschatten, blijkt minder snel contact te worden aangegaan dan met onbekenden waarvan het gedrag voorspelbaar lijkt te zijn. Hierdoor kunnen cultuurverschillen ertoe leiden dat het aangaan van contact wordt vermeden. En dat terwijl er juist zo’n behoefte is aan intercultureel uitwisseling!
30
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
CONCLUSIES VOOR PARTICIPATIEPROCES foto: Döske van der Wilk - Griftpark in Utrecht
De analyse van de vijf referentieprojecten heeft niet alleen informatie opgeleverd over ontmoetingen in parken. Ook ten aanzien van het participatieproces is kennis verworven. . Het lijkt logisch om bij het ontwerpen van een park waar interculturele ontmoeting aan de orde van de dag is een afspiegeling van de toekomstige gebruikers te laten participeren. Met het doel draagkracht te ontwikkelen wordt veelal geprobeerd om de omwonenden te activeren. Op basis van de projecten Afrikaanderplein, Lloyd Multiplein en Cultuurpark Westergasfabriek kan echter geconcludeerd worden dat dit geen gemakkelijke opgave is. Want hoe bereik je de verschillende bewonersgroepen, waarvan het merendeel niet is georganiseerd? Een algemene oproep als een advertentie in een huis-aan-huis krant, zo is gebleken bij bijvoorbeeld het Lloyd Multiplein, blijkt hiervoor niet geschikt te zijn. De actieve bewoners zijn veelal betrokken in bewonersverengingen, waardoor het laten participeren van deze groepen een logische stap is. Niet alleen zijn deze bewoners makkelijk te bereiken, ook kan uitgegaan worden van een actieve inbreng. Echter, de leden van deze verenigingen zijn vaker niet dan wel op te vatten als een afspiegeling van de buurt. Door deze actievelingen te laten functioneren als spreekbuis van de omwonenden, loopt men het risico een park te ontwikkelen die slechts door een deel van de bevolking aantrekkelijk wordt gevonden. Om dit te voorkomen, heeft men bij het Afrikaanderplein, het Lloyd Multiplein en het Griftpark extra moeite gedaan om de moeilijk te bereiken doelgroepen te laten participeren.
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
Dit is onder meer gebeurd via buurtorganisaties voor sociaal-cultureel werk, scholen en jongerencentra. Het zijn echter niet alleen bewoners die bij het ontwerpproces worden betrokken. Ook van andere belangengroepen, als ondernemers en buurtorganisaties, wordt veelal inbreng gevraagd. In het geval van Cultuurpark Westergasfabriek zijn eveneens een aantal “creatieve geesten” uitgenodigd om hun visie te verkondigen. De bestudeerde projecten worden stuk voor stuk gekenmerkt door het gebruik van verschillende participatiemethoden. Naast meer passieve methoden als enquêtes en bewonersavonden, zijn de deelnemers eveneens uitgedaagd om op actieve wijze hun stem te laten horen. Het deelnemen aan workshops, een wedstrijd, ontwerperselecties, excursies en het opstellen van aandachtspunten voor het Programma van Eisen zijn verschillende manieren waarop omwonenden en betrokkenen actieve inbreng kunnen leveren. Door de keuze voor verschillende methoden lijkt een combinatie te zijn nagestreefd van veel inbreng over weinig (bijvoorbeeld het uitdelen van enquêtes onder alle bewoners van de buurt) en weinig inbreng over veel (bijvoorbeeld het laten participeren van een kleine groep bij een groot gedeelte van het ontwerpproces). Naast de keuze voor participatiemethoden dienen besluiten genomen te worden over de momenten van participatie. Zowel tijdens de ideeënfase, het opstellen van het programma van eisen, het kiezen van een ontwerper, het vormgeven van het voorlopige of definitieve
31
ontwerp of de bestekfase kunnen betrokkenen gevraagd worden om te participeren. Ook over het type deelnemer dient nagedacht worden: wanneer vragen we input van verschillende groepen omwoners en wanneer laten we ondernemers of de gemeente aan het woord? Het laten participeren van buurtbewoners brengt een aantal moeilijkheden met zich mee. Veel bewoners hebben geen of weinig inzicht in de gevolgen van keuzes, de wensen van ander gebruikers en/of belanghebbenden, het beheersaspect, het kostenplaatje, regels en randvoorwaarden. Het is dan ook niet verwonderlijk te noemen dat bij de verschillende participatieprocessen aandacht is besteed aan (een deel van deze) thema’s. Maar ook andere betrokkenen zoals de gemeente of de ontwerpers hebben niet altijd overzicht over de wensen en eisen van andere partijen. Door het organiseren van interdisciplinair overleg zijn de verschillende groepen samengebracht met als doel het uitwissen van kennis en het creëren van draagvlak onder alle betrokken partijen. Dat de participatie niet altijd ophoudt na het gereedkomen van het park, blijkt wel bij het Griftpark en het Mheenpark. Bij deze parken zijn nog steeds een aantal bewoners en buurtorganisaties actief betrokken. In het Griftpark staan deze bewoners in contact met de parkbeheerder. Hij is ook diegene die zich inzet om het aantal vrijwilligers op peil te houden. In het Mheenpark is na afloop van het participatieproces de organisatie MheenEvents opgericht.
III. VOORWAARDES IN DE PRAKTIJK
34
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
PARTICIPATIE- EN ONTWERPPROCES PARK GROOT ZANDVELD Bovenstaande handleiding heeft als inspiratie gediend voor het vormgeven van het participatieproces voor het ontwikkelen van een ontmoetingsplek in het Park Groot Zandveld. CONTEXT Park Groot Zandveld is een nieuw park in de wijk ‘Het Zand’ in het hart van Leidsche Rijn, Utrecht. In dit vroegere kassengebied is de laatste jaren veel veranderd. De agrarische functie is verdwenen; de kassen zijn gesloopt en vervangen door woningen. Te midden van de diverse woonbuurten is ruimte gelaten voor een buurtpark. Dit park dient in de toekomst te fungeren als bindmiddel tussen de verschillende omliggende woonbuurten. De locatie voor dit park is niet geheel willekeurig. Onder een deel van het park zijn resten van een Romeinse nederzetting gevonden. Deze restanten zijn van groot historisch belang. Enerzijds geeft deze archeologische plek beperkingen voor het vormgeven van een park; de grond mag namelijk niet geroerd worden waardoor er bijvoorbeeld geen bomen geplant kunnen worden. Anderzijds is het erg inspirerend om het verhaal van de ondergrond te vertalen naar een ontwerp bovengronds. Rondom en in het park zijn een aantal functies gepland, waarvan een deel al gerealiseerd is. Naast een viertal woontorens, een tandartsenpraktijk, het AVVN kantoor, een kinderdagverblijf en een schooltuinencomplex is Forum ‘t Zand gebouwd waarin twee basisscholen, kinderopvang, een vrije tijdscentrum, een sporthal en een cultuurhuis zijn gesitueerd. Daarnaast is de planning dat er
nog een gezondheidscentrum, een sport- en dansschool gebouwd gaat worden. Deze functies komen aan de noord- en westzijde van het park. Aan de oost/zuidzijde wordt momenteel aan een appartementengebouw gewerkt. OPGAVE In 2006 is voor het totale Park Groot Zandveld een ontwerp gemaakt. Bij het ontwerpproces is gestreeft naar een goede interactie tussen park en bebouwing. Centraal thema bij het ontwerp voor Park Groot Zandveld is het tot uitdrukking brengen van de historische gelaagdheid van het gebied. Het park bestaat uit drie historische lagen. Het verre verleden wordt belichaamd door het archeologische veld. Het veld met de schapen en de gerestaureerde schoorstenen representeren het nabije verleden van de agrarische sector. De hedendaagse en toekomstige tijd komt tot uitdrukking in de nieuwe gebouwen die als grote glimmende maanlanders in het park staan. Tijdens het ontwerpproces waren de omliggende buurten nog niet gebouwd. Toen der tijd is maar een deel van het ontwerp uitgevoerd. In het ontwerp is ruimte gelaten voor een nader in te vullen ontmoetingsplek. Nu er meer mensen rondom en in het park wonen en de scholen volop functioneren is het tijd om het park te voltooien. Uitgangspunt voor het parkontwerp was het behouden van het landelijke karakter van vroeger. Het park heeft de, door bewoners zo gewaardeerde, ruige schapenweide van weleer opgenomen. Logische routes door de weide verbinden het park met de omliggende woonwijken. Diverse functies verhogen de
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
35
verblijfskwaliteit in het park. Nu wordt het park definitief ingericht en de ontmoetingsplek wordt nader uitgewerkt. Voor het vormgeven van deze ontmoetingsplek is gebruik gemaakt van bovenstaande handleiding. Deze handleiding heeft als inspiratie gediend voor zowel de inhoudelijk vormgeving als het participatieproces.
foto: OKRA - archeologisch onderzoek Park Groot Zandveld
36
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
PARTICIPATIEPROCES Vanwege de grote betrokkenheid van omwonenden en diverse instanties is een zeer intensief participatieproces opgesteld. Het park vervult niet alleen een rol voor de omwonenden, ook de aangrenzende professionele instanties willen graag (meer) gebruik maken van het park. Om inzicht te krijgen in de belangen en wensen van deze professionele instanties zijn eerst een aantal interviews gehouden met deze zogenaamde ‘stakeholders’. In dit geval is gesproken met de directeuren van de twee basisscholen en de kinderopvang, de wijkagent en verschillende culturele en sociale stichtingen en organisaties die rondom het park gevestigd zijn. Aan de hand van deze anderhalf uur durende interviews is veel informatie boven tafel gekomen over het reilen en zeilen van het park en de wijk, waar rekening mee gehouden moet worden, wat wel en niet kan en vooral welke zaken het gebruik van het park zal vergroten. Een aantal van deze nieuwe inzichten zijn als randvoorwaarde opgenomen voor de uitwerking van de ontmoetingsplek. Bijvoorbeeld de wens van de schooldirecteuren voor een schapen-vrij grasveld waar sportdagen gehouden kunnen worden. Er zijn ook suggesties gedaan die we als inspiratie hebben meegenomen in het participatieproces richting bewoners. De invulling van het participatieproces met bewoners is een zorgvuldige afweging geweest. In tegenstelling tot traditionele participatieprocessen waarbij bewoners vaak achteraf pas mogen reageren op een ontwerp, is hier bewust gekozen voor een
interactief planproces waarbij bewoners vooraf input kunnen leveren en zo richting kunnen geven aan het ontwerpproces. Doel van dit participatieproces is om samen met bewoners tot een breed gedragen ‘Programma van Eisen’ te komen dat als onderligger voor het ontwerp kan dienen. De keuze voor een interactief planproces heeft voor een groot deel de structuur van het participatieproces bepaald. In plaats van een open oproep aan iedereen die geïnteresseerd is hebben we actief een aantal ‘woordvoerders’ benaderd die representatief staan voor een bepaalde belangengroep. Met deze groep zijn een tweetal workshops gevoerd over de invulling van de ontmoetingsplek in Park Groot Zandveld. De samenstelling van deze groep is zeer zorgvuldig gebeurd. Het Projectbureau Leidsche Rijn heeft in samenwerking met het wijkbureau en Doenja Diensverlening een lijst samengesteld met alle belangengroepen, zoals de verschillende koop- en huurdersverenigingen van de omliggende buurten, Klankbordgroep Forum ‘t Zand en omwonenden en gebruikers van het voorzieningencluster. Deze mensen zijn actief en persoonlijk benaderd voor deelname aan de workshop. Bij het versturen van de uitnodigingen is de balans tussen de verschillende groepen nauwkeurig bewaakt. Ten eerste mocht de totale groep niet te groot worden. Een workshop is alleen succesvol als alle deelnemers ook actief kunnen deelnemen aan de discussie. Als de groep te groot wordt is het resultaat vaak minder scherp. Daarom is de lijst beperkt tot een groep van ongeveer 30 namen. Ten tweede kan bij een onevenwichtige verdeling tussen de groepen onderling een beeld ontstaan dat het belang van
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
37
de groep die het sterkst vertegenwoordigd is, ook het zwaarst weegt.
foto’s: OKRA - workshops Ontmoetingsplek Park Groot Zandveld
Samen verder Tijdens de eerste workshop waren er ruim 20 mensen aanwezig. Na een korte inleiding is in kleine groepjes gesproken over programma en sfeer. Ook nu is per tafel de balans bewaard tussen de verschillende belangengroepen. Per tafel is gesproken over verschillende soorten speeltoestellen, activiteiten, zitelementen, materialen etcetera. In deze discussie speelden beelden een grote rol. Mensen zijn gewend om met woorden te communiceren. Maar de uitspraak: ‘Het moet een grasveld met bomen worden!’, kan tot verschillende ontwerpen leiden. In dit geval kan het zowel een kort gemaaid grasveld zijn als ook een veld met allemaal hoge siergrassen met bloemen. Door de discussie te voeren aan de hand van diverse beelden zijn de wensen van de bewoners scherper naar voren gekomen. Ook werd inzichtelijk gemaakt wat de (on)mogelijkheden binnen het ontwerp waren. Door verschillende inrichtingselementen te voorzien van een waarde werden de gevolgen van een bepaalde keuze inzichtelijk. Aan de hand van dit puntensysteem moeten mensen keuzes maken tussen bijvoorbeeld een mooi, maar duur kunstwerk of een aantal goedkopere speel- of zitelementen. Mensen met verschillende en soms ook tegenstrijdige belangen moesten op gelijke voet met elkaar discussieren en gezamenlijk bepaalde keuzes maken. Deze aanpak heeft tot resultaat gehad dat mensen meer open staan voor elkaars argumenten. Bepaalde vooroordelen, bijvoorbeeld dat ouderen vinden dat alle
38
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
jongeren overlast geven, is weerlegd. Er werd meer gedacht vanuit een algemeen belang en minder vanuit een eigen, persoonlijk belang. Aan het einde van de avond zijn de resultaten per tafel aan de totale groep gepresenteerd. Hieruit zijn de uitgangspunten voor het ontwerp geformuleerd.
dan 50 mensen op deze informatiemiddag/avond gekomen. De reacties op het ontwerp waren uitsluitend positief. Zowel bewoners als de professionele instanties herkenden hun eigen inbreng in het ontwerp en vonden dat er een goede balans gevonden was tussen de verschillende functies en doelgroepen.
Samen naar een ontwerp Deze uitgangspunten zijn in de tweede workshop vertaald naar een schetsontwerp. Voor deze avond zijn dezelfde mensen uitgenodigd als voor de eerste workshop. Uiteindelijk waren er ruim 15 mensen aanwezig waarvan een aantal nieuwe gezichten. Om te voorkomen dat bepaalde discussies opnieuw gevoerd werden is de avond gestart met het presenteren van de conclusies van de eerste workshop. Vervolgens is de groep werderom in kleine groepen verdeeld. Dit maal ging de discussie vooral over de plaats van de verschillende elementen. Ook deze keer moesten mensen gezamelijk tot een eenduidige keuze komen. Aan het einde van de avond zijn de uitkomsten per tafel aan de groep gepresenteerd. Deze aanpak heeft geresulteerd in vele leuke, creatieve oplossingen. De gemaakte plankaarten vormden het schetsontwerp voor de uiteindelijke ontmoetingsplek.
Separaat van de workshops is een aparte sessie gehouden voor kinderen uit het gebied. Ondanks de lage opkomst, totaal 5 kinderen, hebben zij een goede reflectie kunnen geven op het type speeltoestellen dat zij leuk vinden om op te spelen. Op deze manier hebben zij een eerlijke kans gekregen om te vertellen wat zij belangrijk vinden in het park. Deze sessie heeft zeker invloed gehad op het uiteindelijke ontwerp en de gekozen speeltoestellen.
OKRA landschapsarchitecten heeft vervolgens het schetsontwerp uitgewerkt tot een voorlopigen een definitief ontwerp. Tijdens een inloopmiddag/-avond is dit ontwerp aan de bewoners gepresenteerd. Voor deze bijeenkomst is een wijkbericht huis aan huis verstuurd in heel de wijk ‘Het Zand’. Uiteindelijk zijn er meer
LEERMOMENTEN In eerste instantie kan gezegd worden dat het participatieproces perfect verlopen is. De workshops waren erg leuk, de bewoners enthousiast en er was een open sfeer om met elkaar te discussieren. Er werd goed naar elkaar geluisterd. Het uiteindelijke ontwerp is een direct resultaat van deze workshops. Dat blijkt ook uit het feit dat bij de presentatie van het definitieve ontwerp geen negatieve klanken te horen waren. Bij nadere beschouwing van het proces zijn er echter toch nog wel wat kritische kanttekeningen te noemen.
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
39
De handleiding in de praktijk De parken die in de handleiding zijn geanalyseerd betreffen vooral het ontwerpen van een nieuw park of het opknappen van een bestaand park. Bij Park Groot Zandveld was de opgave om binnen een bestaand ontwerp een kleine ingreep te doen, met minimaal budget. Dit ontwerp betreft heel een andere schaal en impact dan de parken die beschreven zijn in het onderzoek. Het basisontwerp voor het park is al in 2006 vastgesteld en voor een deel uitgevoerd. Hier konden geen aanpassingen meer op gedaan worden. Aanpassingen die naar aanleiding van het onderzoek wellicht wel wenselijk zijn. In dit opzicht is de handleiding veel te uitgebreid voor de opgave in Park Groot Zandveld en is het de vraag of deze opgave hiervoor een goede case-studie is. De handleiding komt meer tot z’n recht bij het formuleren van een nieuwe ontwerpopgave. Dit betekent niet dat de handleiding niet van dienst is geweest. De opzet van het participatieproces en de ruimtelijke ontwerpinzichten zijn geïnspireerd op de handleiding.
foto: OKRA - Park Groot Zandveld
40
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
Conclusie inrichtingsprincipes Het spel tussen beschutting en gezien worden is aan de hand van de handleiding nog eens goed onder de loep genomen. Net als de koppeling van de doorgaande routes aan de verblijfsplekken en de inrichting van de speelplekken. Het bestaande ontwerp is hierop aangepast. Nu opnieuw naar het park kijkend had de interactie tussen de functies in de bebouwing en het park wellicht beter gekunt. Qua architectuur is deze synergie er, maar het geheel was sterker geweest als bijvoorbeeld de geplande horeca bij de sportschool meer open was richting het park. Hierdoor was de aanleiding om naar het park te gaan vergroot. Bij een volgende opgave wordt beter gekeken hoe architectuur, functies en park elkaar kunnen versterken en er meer interactie onderling ontstaat. Conclusie particpatieproces Zoals al beschreven in de handleiding is een goed participatieproces zeer moeilijk te organiseren. Het benaderen van de juiste doelgroepen en het vinden van een juiste toon in de communicatie blijft lastig. Zo is ook in dit proces gebleken. Geïnspireerd op de participatieprocessen in de handleiding is gekozen voor een zeer uitvoerig participatieproces. Achteraf gezien hadden een aantal zaken meer aandacht moeten krijgen. Zo is nog veel discussie geweest met mensen die, naar eigen zeggen, niet waren uitgenodigd voor de workshop, terwijl ze wel op de uitnodigingslijst stonden. Dit blijft altijd een lastig punt. Mensen
waren gevraagd zich aan te melden. In het vervolg kan er nog extra actie ondernomen worden om de mensen die niet gereageerd hebben na te bellen. Maar dit is een zeer intensieve en tijdrovende klus. Ondanks de goede connecties van het Projectbureau Leidsche Rijn en het wijkbureau met verschillende welzijnsorganisaties uit het gebied is het niet goed gelukt om direct in contact te komen met mensen van nietNederlandse afkomst. Hun belang is weliswaar behartigd door mensen van de welzijnsorganisatie, maar beter was geweest om deze groep persoonlijk te spreken en ze ook te laten discussieren met de andere doelgroepen. Hetzelfde geldt voor de kinderen en jongeren uit het gebied. Uiteindelijk hebben we nog een paar kinderen gesproken, maar de jongeren zijn niet persoonlijk gehoord. Dit kwam pas aan het licht op het moment dat de uitnodigingen verstuurd moesten worden. Vanwege de tijdsplanning is toen besloten deze groepen apart actief te benaderen. Dit is maar ten dele gelukt. Op dit punt hadden we beter lering kunnen trekken uit de handleiding. Deze verbeterpunten in ogenschouw nemend, is het participatieproces toch een groot succes geweest. In veel gevallen verlopen participatieavonden stroef en zijn mensen erg argwanend ten opzichte van de overheid en ontwerpers. Ook hier moest deze kloof geslecht worden. Maar mensen in een vroeg stadium bij het planproces betrekken heeft zijn vruchten afgeworpen. Het heeft de ontwerper veel inspiratie gegeven. Maar nog belangrijker: we hebben gezamenlijk leuke, zinvolle workshops gehad met eerlijke en open discussies.
RUIMTE VOOR ONTMOETEN - PARK GROOT ZANDVELD - LEIDSCHE RIJN - UTRECHT
plankaart Ontmoetingsplek Park Groot Zandveld
41