Onder de rechter
Proefschrift
ter verkrijging van de graad vari doctor aan de Universiteit van Tilburg, op gezag van de rector magnifìcus, prof. dr. F.A. van der Duyn Schouten, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van een door het college voor promoties aangewezen commissie in de aula van de Universiteit op vrijdag 5 september 2008 om 10.15uur
door
Hendrik Gommer geboren op 28 juni 1962 te Oostkapelle.
Inhoudsopgave 1. Inleiding 1.1 In den beginne was er de rechter 1.2 Kritiek op de rechter 1.3 Spanning tussen rechtspraak en wetgeving 1.4 Een multidisciplinaire aanpak 1.5 Over probleemstellingen, hypothesen, syllogismen en axioma's 1.6 De centrale hypothese 1.7 Debenadering
1 1 3 4 5 9 12 14
2. De 2.1 2.2 2.3.
19 19 20 21
afhankelijke en belangeloze rechter Inleiding Begripsanalyse Onafhankelijkheid als voorwaarde voor de rechterlijke onpartijdigheid 2.4. Externe afhankelijkheid van de rechter 2.5 Interne afhankelijkheid 2.6 Afhankelijkheid van de persoonlijke achtergrond 2.7 Onafhankelijkheid ofbelangeloosheid 2.8 Conclusie
3. De 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9
ijking van de intuitie Inleiding De dobbelsteen Het Vorverstandnis Waardering van gebeurtenissen Van eenvoudig naar complex, van logica naar intuitie Valkuilen Van ingeving naar legitimatie Duidelijke motivering noodzaak Conclusie
4. Motivering als scharnierpunt voor controle 4.1 Inleiding 4.2 Toegankelijkheid vonnis 4.3 Motivering verplicht 4.4 Onbegrijpelijke motiveringen 4.5 Een vergelijking met Duitsland 4.6 De belofte van PROMIS 4.7 Een PROMIS vonnis 4.8 Vergelijking met vonnis Schiedammer Parkmoordzaak 4.9 Conclusie
23 30 32 33 35 37 37 38 39 40 42 45 47 50 51
53 54 56 57 58 59 60 61 65
XI
ONDER DE RECHTER
5. De 5.1 5.2 5.3 5.4
controlebalans voor de onpartijdige rechter Inleiding Interne controle Externe controle Conclusie
6. Afscheidvanhetmythischgezag 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9 6.10 6.11
Inleiding Voortschrijdende democratisering Gezag en macht Mythisch gezag Legaal-rationeel gezag Gezag van onderaf Institutioneel vertrouwen Vertrouwen als basis voor gezag Kritiek op de rechter Omgaan met kritiek Conclusie
7. Van trias naar machtencirkel 7.1 Inleiding 7.2 De trias politica 7.3 De mythe van de trias 7.4 De mythe van de machtenscheiding 7.5 Het poldermodel, oftewel controle en evenwicht 7.6 De leer van de machtenscheiding verworpen 7.7 Machtsevenwicht in een open democratie 7.8 De machtencirkel 7.9 Zes instituties 7.10 Viertaken 7.11 Conclusie 8. Sub judice, mantra uit het verleden? 8.1 Inleiding 8.2 Het ontstaan van de rechtbanken in het Verenigd Koninkrijk 8.3 De soevereiniteit van het Parlement 8.4 Contempt of court 8.5 De Sunday Times-zaak 8.6 De Contempt of Court Act 1981 8.7 De parlementaire sub judice regel 8.8 Sociologisch onderzoek naar beinvloeding van jury en rechter 8.9 Afschaffmg van de sub judice regel in de VS 8.10 Beperkte vervolging in Engeland 8.11 Alternatieve maatregelen ten behoeve van een eerlijk proces
xii
67 67 68 78 85
89 89 90 91 93 94 95 97 98 100 102 103 105 IO 5 106 107 110 112 117 118 121 125 128 129 131 131 133 135 138 139 143 144 149 151 152 154
INHOUDSOPGAVE
8.12 Conclusie
155
9. Een niet bestaande regel in Nederland 9.1 Inleiding 9.2 Gewoonterecht 9.3 Historisch onderzoek 9.4 Sub judice in de literatuur 9.5 Sub judice in het parlement 9.6 Kwantitatieve analyse parlementaire stukken 9.7 Sub judice en de trias politica 9.8 Conclusie
159 159 160 161 169 172 178 180 182
10. Politieke beinvloeding in spraakmakende zaken 10.1 Inleiding 10.2 Werkwijze 10.3 Mogelijke reacties van de rechter op beinvloeding door politici 10.3.1 Samenwerking met politici 10.3.2 Gebruikmaking van informatie uit het parlement 10.3.3 Ontwikkeling van eigen criteria 10.3.4 Verdediging van het OM 10.3.5 Verdediging van de rechtbank 10.3.6 Kritiek overnemen ten behoeve van zelfreflectie 10.3.7 Verbetering van de kwaliteit en aanpassing van het vonnis 10.3.8 Verlaging van de straf voor de verdachte 10.3.9 Analyse en aanbeveling 10.4 Rechtspraak door politici 10.4.1 Een herenakkoord? 10.4.2 Poging tot politieke rechtspraak 10.4.3 Marginale controle door de rechter 10.4.5 Aanpassing van de wet lopende een zaak 10.5 Discussie en conclusie
185 185 186 187 187 189 191 193 196 199 202 203 206 207 207 208 211 213 217
11. De profileringsdrang van politici 11.1 Inleiding 11.2 Methode 11.3 Resultaten 11.4 Discussie
219 219 219 222 232
12. Samenvatting, discussie en conclusie 12.1 Uitgangspunten 12.2 Werkwijze 12.3 Onafhankelijkheid versus belangeloosheid 12.4 Onbewuste denkprocessen 12.5 Motivering noodzaak
235 235 235 236 237 237
xiii
ONDER DE RECHTER
12.6 De controlebalans 12.7 Gezag van onderaf 12.8 De machtencirkel 12.9 Een eigen staatsmodel 12.10 Geschiedvervalsing 12.11 Spraakmakende zaken 12.12 Terughoudendheid 12.13 Conclusie
238 239 239 240 241 242 243 243
13. Overweging ten overvloede 13.1 Inleiding 13.2 Rechterswerk mensenwerk 13.3 Unintentional blindness 13.4 Niet gecontroleerde motivering 13.5 Gerede twijfel 13.6 Kritiek ter verbetering van de kwaliteit
245 245 246 247 248 249 250
Summary, discussion and conclusion
251
Appendix: Spraakmakende zaken onder de loep I. II. III.
IV. V. VI. VII. Vili.
IX. X. XI. XII. XIII. XIV.
De zaak Menten De Egmondse Strandzaak De Pikmeer-zaak De zaak van De Hakkelaar De Dover-zaak De Schiedammer Parkmoord De zaak Volkert van der G. De zaak van de AH-medewerker De zaak Erik O. De zaak Savanna Samir A. De zaak Taida Pasic Lucia de B. De zaak Holleeder
263 275 279 293 303 313 337 355 361 373 381 397 407 421
Geraadpleegde literatuur
425
Index
461
Index personen
464
lNHOUDSOPGAVF.
Bijlagen I. Co-Auteurs II. Vragenlijst HI. Toelichtingsbrief
467 468 471
XV
