Omgaan m et risico’s in de bouw ‘Van onbewust onbekwaam naar het grijpen van kansen’
Omgaan met risico’s in de bouw Van onbewust onbekwaam naar het grijpen van kansen Goed omgaan met risico’s leidt niet alleen tot betere resultaten voor de eindgebruiker, maar ook voor alle partijen die betrokken zijn in een bouwproces. Bovendien geeft het meer voldoening aan iedereen die aan een bouwwerk heeft gewerkt. Risicomanagement zou daarom binnen de hele keten van een bouwproces een belangrijk agendapunt moeten zijn. En dan gaat het er niet alleen om risico’s vast te stellen, maar vooral om ze met elkaar te delen en ze te beheersen. Risicomanagement raakt rechtstreeks allerlei onderwerpen van de vernieuwende bouw, zoals professioneel aanbesteden, ketensamenwerking, transparant werken, het gebruik van bouwtalent, bouwen voor de gebruiker, garantie en kwaliteit. Op www. debouwvernieuwt.nl treft u meer aan over deze thema’s, compleet met voorbeelden en verdiepingsmogelijkheden. Deze belangrijke thema’s staan centraal op de agenda van de Regieraad Bouw om zo de bouwsector te stimuleren zijn cultuur en gedrag nog verder te professionaliseren.
Dit themablad is de weerslag van praktijkmensen uit verschillende geledingen van de bouwprocesketen die in BouwBeter-verband het onderwerp risicomanagement in de B&U-sector verder hebben willen verkennen. Doel daarbij was inzicht te krijgen in hoe je komt van het stadium van ‘Bewust Onbekwaam’ naar het ‘Grijpen van Kansen’. Graag wil deze themagroep deze inzichten met u delen. In deze korte publicatie komen een aantal van deze bouwprofessionals aan het woord en kunt u ook meer informatie vinden als u zich verder in dit onderwerp wilt bekwamen*. * op www.sbr-bouwbeter.nl kunt u ook meer over dit onderwerp vinden.
Mark Damen , clustermanager Bouwproces en Bedrijfsvoering SBR Hans Blankert, voorzittter Regieraad Bouw
2
Risicomanagement verdient nieuw elan Risicomanagement wint aan populariteit. Ondernemingen ontdekken dat het beheersen van risico’s meer dan financiële voordelen op korte termijn biedt. BouwBeter onderzocht wat ondernemingen kunnen doen om de kansen van risicomanagement te benutten. Rond risicomanagement hangt sinds jaar en dag een boekhoudkundig luchtje. Het is vooral het domein van de chief financial officer bij grote ondernemingen, die met behulp van complexe rekenmodellen alle mogelijke gevolgen van een project doorrekent. Zijn eindverslag laat keurig zien welke consequenties het heeft als de grondstofprijzen stijgen of omwonenden onverhoopt een klachtenprocedure starten. Aan het eind van de streep staat een bedrag, en dan is het aan het managementteam om te bepalen of de organisatie dat bedrag kan en wil betalen als het worst case scenario uitkomt. In de ogen van de werkgroep Risicomanagement van BouwBeter is dit risicomanagement oude stijl. Risicomanagement nieuwe stijl is geen boekhoudkundige exercitie, maar een strategisch managementinstrument.
Geen verzekeringskwestie Risicomanagement is meer dan het voorkomen van incidenten of het prognosticeren van de financiële consequenties van incidenten. Wat zijn de gevolgen als een te ontwikkelen gebouw technische mankementen gaat vertonen – en de balkons afbreken (Maastricht 2003) of het dak gaat scheuren (Bos & Lommerplein 2006)? Wie er zo naar kijkt, ziet in risicomanagement niet meer dan een verzekeringskwestie.
Risicomanagement nieuwe stijl is in de ogen van de werkgroep in de eerste plaats een manier om de kwaliteit van projecten te verbeteren. Daarmee worden natuurlijk ook financiële crises en menselijke drama’s voorkomen, maar dat is niet alles. Het doelbewust analyseren en beheersen van risico’s beperkt bijvoorbeeld ook onnodige faalkosten en versterkt het imago van de betrokken ondernemingen én de sector als geheel. De werkgroep concludeert dat effectief risicomanagement niet minder dan een cultuuromslag vergt. Een goede analyse vergt namelijk niet alleen het beoordelen van alle spelers in de driehoek opdrachtgever, architect en bouwbedrijf, maar ook van de eigen organisatie. Voldoet ons productieproces aan alle relevante ISOspecificaties? Zijn onze tekeningen volledig en actueel? Hebben onze werkvoorbereiders voldoende kennis en ervaring om een project professioneel te begeleiden? Een positief antwoord op dit soort fundamentele vragen is doorslaggevend voor het welslagen van een project. Er wordt binnen de sector vaak en graag gewezen op externe factoren die je niet in de hand hebt, maar die veel roet in het eten kunnen gooien. Populaire zondebokken zijn bijvoorbeeld archeologen, politici en natuurliefhebbers. De vondst van de fundamenten van een middeleeuwse kerk en een nieuwe gemeenteraad kunnen inderdaad voor veel vertraging zorgen. Maar de gevolgen van dit soort risico’s zijn juridisch goed te ondervangen in een contract, en hoeven in de discussie over risicomanagement eigenlijk geen hoofdrol te spelen. De werkgroep signaleert ook risico’s die juist onderschat worden; risico’s die direct met de grote omvang en complexiteit van het moderne bouwproces te maken hebben. De informatie-uitwisseling schiet tekort, er ontstaan kennishiaten na personele wijzigingen en technische wijzigingen gedurende het bouwproces krijgen niet de aandacht die nodig is. Risico’s die om introspectie vragen, niet om zondebokken.
3
Kansen pakken De werkgroep Risicomanagement concludeert dat de beschikbare hulpmiddelen niet volstaan. Quick scans, risicomonitoren en rekenmodellen voor het analyseren en beheersen van risico’s kunnen bruikbare hulpmiddelen zijn, maar niet meer dan dat. Er is een paradigmaverandering nodig om het tij te keren. Iedereen, van decision makers tot en met projectmanagers, moet ervan doordrongen raken dat de bouwsector kansen laat liggen door risico’s te negeren. Organisatie in de bouwsector moeten structureel gaan kijken naar risico’s op strategische niveau, op operationeel niveau én op projectniveau. Door risicomanagement serieus te nemen, kunnen marktpartijen het prijskwaliteitsniveau structureel verbeteren. Dit vereist een cultuuromslag: marktpartijen moeten samenwerken en zich verplaatsen in de ander en in diens risico’s, en proberen van elkaars mogelijkheden gebruik te maken. De deelnemers van deze BouwBeter werkgroep (een opdrachtgever, een projectontwikkelaar, een architect, een ontwikkelende aannemer, een aannemer en een onderaannemer/leverancier) hebben nadrukkelijk gekeken naar wederzijdse belangen en mogelijkheden om risico’s in het gehele bouwproces beter te analyseren en te beheersen. Op de volgende bladzijden delen een aantal werkgroepleden hun ervaringen. Op www.sbr-bouwbeter. nl kunt u de uitgebreide samenvatting downloaden van de bevindingen van de werkgroep. Tevens kunt u hierbij ook de presentaties van diverse experts downloaden.
4
Top-5 risico ‘veroorzakers’ Onvoldoende risicobewustzijn van hoog tot laag Marktpartijen nemen onvoldoende verantwoordelijkheid voor hun eigen rol en werkzaamheden Professionals zoals constructeurs krijgen onvoldoende vrijheden om optimaal te functioneren Onvoldoende controle, coördinatie en toezicht Veiligheid en kwaliteit zijn marketinginstrumenten in plaats van breed gedragen beleidsinstrumenten
CASE
!
Bos & Lommerplein Op 1 februari 2006 worden de markt, winkels en enkele woningen op het Amsterdamse Bos & Lommerplein ontruimd. De reden: er is in het dak van de parkeergarage onder het plein een scheur van tien meter ontstaan, met verzakkingen als gevolg. Wat volgt is een soort horrorscenario voor elke onderneming in de bouwsector. Uit onderzoeken blijkt fout op fout. Zo blijkt op 12 van de 14 geïnspecteerde locaties de constructie af te wijken van de bouwtekeningen, met name de bewapening van betonnen elementen blijkt vaak onjuist. Er zijn niet alleen ontwerp-, constructie- en bouwfouten te constateren, ook wordt al snel duidelijk dat het heeft ontbroken aan goed toezicht. Pas na een jaar kunnen de garage en de daarboven gelegen winkels weer open, na een schadepost van zo’n 20 miljoen voor de bouwende partijen, waarvan onder meer 8 miljoen voor de vervangende huisvesting van de inwoners, betaald door de gemeente.
Jan Kets ‘Risicomanagement kun je technisch uitvoeren. Dan wordt het al gauw een verplichting. Wat ik heb willen laten zien is dat het ook met een positieve insteek kan. Dan wordt het een mogelijkheid tot het grijpen van kansen. Het gaat dan meer om een attitudeverandering. Als je erin slaagt met meer partijen risico’s te zien, dan kun je bij elkaar risico’s wegnemen. Dan kun je er kansen van maken. Als je een opstapeling van alle risico’s ziet in de hele keten, kun je de risico’s neerleggen bij die partij die er het best mee om kan gaan. Als je het hebt over risicomanagement begin je als onbewust onbekwaam. Het gaat erom onbewust bekwaam te worden. In wezen maakt elke bouwer bij ieder project wel een risicoanalyse, hetzij op papier, hetzij alleen in het hoofd. Het is belangrijk om echt anders tegen risico’s aan te gaan kijken. Juridische constructies om risico’s uit te sluiten of over de schutting te gooien zijn nooit waterdicht. Daar moet je het ook niet in zoeken. Het begint met risicobewustzijn. En niet alleen die van jezelf, ook die van een ander. Verplaats je in de schoenen van een ander en maak gebruik van wat anderen kunnen. Dat vond ik persoonlijk wel een eye-opener. Ik geloof dat als je je risico’s van tevoren goed kent, dat je dan gedurende het proces minder problemen zult tegenkomen en dat je dan meer uitdagingen zult zien. Toeval bestaat niet, geluk is afdwingbaar. Als je de risico’s kent, creëer je gewoon minder pech. Je staat open voor varianten waar je misschien anders nooit voor open had gestaan. Het zit gewoon in houding, in aandacht. Voor ons was het drama Bos & Lommer aanleiding om ons af te vragen: kan ons dit ook gebeuren?
Jan Kets, Directeur, Smit’s Bouwbedrijf te Beverwijk Toen zijn wij sterk gaan kijken naar hoe wij het hebben geregeld rondom constructieve veiligheid. Wij hebben intern de afspraak dat bij ook maar het minste spoortje twijfel meteen een constructeur erbij wordt geroepen om te controleren. Het onderbuikgevoel is heel belangrijk. Daar gaat het om bij risicobewustzijn: een beetje onderbuikgevoel creëren. Je hoeft niet te weten hoe het precies zit, je hoeft het ook niet op te lossen, je hoeft alleen te voelen of het goed zit of niet. En dan is het echt liever negen keer onterecht ingrijpen en één keer terecht ingrijpen, dan tien keer voorbij laten gaan. Risico’s nemen is pro-actief gedrag. Daar gaat het vaak mis. Te vaak is het nog een technische invulling. Maar daar gaat het helemaal niet om. Het is mensenwerk. Juist daar liggen dus ook de kansen.’
5
René Kamperman
René Kamperman, Locatiemanager, Bouwfonds Ontwikkeling regio Noord-West
CASE
!
Risicomanagement bij de Rijksgebouwendienst. De Rijksgebouwendienst (Rgd) werkt hard aan het implementeren van risicomanagement in de gehele organisatie. In 2012 zullen de ondertekenaars van het Risnetconvenant (7 partijen uit de bouwsector waaronder de Rgd) voor meer dan 80 % van de projecten aan expliciet Risicomanagement doen. De Rgd wil hiermee naast het beheersen van hun eigen projecten en vastgoed ook het voorbeeld als goed opdrachtgever tonen door dit onderwerp een duidelijke plaats op de bouwagenda te geven. Meer info over het kennisnetwerk Risicomanagement in de bouw op www.risnet.nl.
6
‘Ik ben bij Bouwfonds verantwoordelijk voor een groot aantal projecten en als zodanig heb ik ook te maken met risicomanagement. Het gaat dan om financiële risico’s, maar ook om procedurele en politieke risico’s, als er bijvoorbeeld nog geen bestemmingsplan is. Onze risico’s zijn anders dan die van een aannemer, maar in je achterhoofd weet je dat jouw rol ook de risico’s van andere partijen in de keten beïnvloedt. Het belangrijkste is: je moet elkaars risico’s eerst herkennen en erkennen voordat je er iets aan kunt doen. Dat vind ik de nuttigste les van het project BouwBeter, het overleg: hoe ga jij met je risico’s om? En: wat is mijn invloed op jouw risico’s? Dat hadden we nog nooit zo inhoudelijk besproken met elkaar. Vreemd eigenlijk: we nemen in de bouw heel grote risico’s, maar praten er eigenlijk nooit expliciet over. Je kent de risico’s altijd wel, maar zo onder elkaar gezet levert het toch een indrukwekkend rijtje op. De omgevingsrisico’s heb je niet altijd zelf in de hand, maar je kunt er wel op sturen. Kunnen we datgene bouwen dat we willen bouwen? En welk risico lopen we in het proces dat er bijvoorbeeld nog bezwaren komen van omwonenden? Dat risico schatten wij altijd in, dat is business as usual. Een risico dat je zelf grotendeels kunt beïnvloeden is het ontwerprisico: klopt het plan en wordt er zo gebouwd zoals jij hebt bedacht? Als je het goed beheerst, zitten daar over het algemeen de problemen niet. Dat BouwBeter nu ineens een revolutie in risicomanagement zal betekenen, verwacht ik niet. We hebben met een klein ploegje een eerste stap gezet in het herkennen en erkennen van elkaars risico’s, meer niet. Maar het zou heel mooi zijn als meer mensen in bouwend Nederland die stap zouden zetten. Dat is niet makkelijk, dat besef ik. Je wordt dagelijks zo opgeslokt door je werk dat je niet altijd de afstand neemt om je werk eens wat breder te beschouwen, laat staan het werk van anderen. Goed risicomanagement is daarbij ook een financiële kans. Als jij je risicoprofiel omlaag kunt krijgen, betekent dat doorgaans lagere kosten. Enig probleem is: op een gegeven moment gaat het omlaag brengen van de risico’s weer zoveel geld kosten, dat het de kosten niet meer naar beneden brengt. Daar zit een bepaald omslagpunt in. Het is de kunst om dat punt te vinden.’
Rick Wessels ‘Ons denken is zeker aangescherpt. We hebben een stuk beter en groter inzicht gekregen in risicomanagement. Van nature kijken we altijd goed naar risico’s in termen van: kunnen we ook maken wat we bedenken? Voor andere partijen zijn de financiële risico’s veel groter. Maar ons einddoel is niet zoveel anders dan dat van anderen. Wij willen graag bouwen, en daar heb je anderen voor nodig. Architecten hebben op dit moment geen sterke positie in het hele bouwproces. Volgens mij kunnen we dat alleen verbeteren als we als architect ook aansprakelijk zijn. Put your money where your mouth is. Zoals in Engeland, waar architecten veel meer bij de bouw betrokken zijn, maar ook een veel grotere aansprakelijkheid kennen. Alles wat fout gaat in de bouw, gaat in de regel om een integratievraagstuk van verschillende schakels die niet op elkaar aansluiten. Wij denken dat architecten daarin een rol kunnen spelen. Veel mensen denken dat architecten alleen maar mooie dingen willen maken. Maar bureaus als het onze streven naar een evenwichtig ontwerp; het kan nooit alleen maar mooi zijn. Een bouwproces is nu vaak zoals het bekende spelletje waarbij tien mensen op een rij elkaar telkens iets in het oor fluisteren en waarbij de uitkomst heel anders is dan het begin. De architect kan in onze ogen een rol spelen om die uitkomst wel te laten kloppen. Maar dan moet wel het beeld van de ontwerper veranderen. In lange projecten kunnen wij het geheugen zijn, de regiefunctie nemen, in plaats van alleen maar tekenen. Dan kunnen we ook risico’s kwalitatief beheersen. Risicomanagement gaat erom dat het níet verkeerd gaat. Als je het in juridische termen giet, ben je eigenlijk al te laat. Risicomanagement hoeft niet altijd te betekenen dat je kiest voor de veilige weg. Je kunt er ook ambitie in stoppen. Als architectenbureau lopen we niet veel andere risico’s dan tijd en geld. Projecten kunnen langer duren of meer kosten dan vooraf ingeschat. Dat is in de regel wel op te vangen. Kwaliteit is een ander verhaal. Dat proberen we intern bijvoorbeeld te sturen door competentiemanagement, handboeken en scholing op het moment dat we ergens tekorten constateren. Ik heb persoonlijk altijd mijn reserves bij de roep om meer toezicht om zo risico’s tegen te gaan. Je kunt nooit zoveel toezicht creëren dat je alle risico’s eruit haalt. Het gaat erom goed samen te werken, fragmentatie te voorkomen en begrip te hebben voor elkaars culturen. Los van hoe goed of slecht de samenwerking ook is, vind ik trouwens wel dat er een balans moet zijn tussen enerzijds elkaar helpen en anderzijds het principe: ieder heeft recht op zijn eigen problemen. Je moet in de samenwerking niet iemand anders problemen oplossen, je kunt wel kijken hoe je samen voorkomt dat je problemen naar iemand anders doorschuift.’
Rick Wessels Directeur, Biq Stadsontwerp te Rotterdam
7
Lessons learned In een pilotonderzoek naar constructieve veiligheid in bouwprocessen zijn een aantal dingen naar voren gekomen. Belangrijkste conclusie: risicomanagement is gebaseerd op verantwoordelijkheid nemen, pro-activiteit en communicatie. Alle betrokkenen onderschrijven bijvoorbeeld het belang van constructieve veiligheid, maar geen van de partijen ziet zichzelf hiervoor als eerstverantwoordelijke. En als er al verantwoordelijkheid wordt gezien, dan wordt meestal meteen ook gewezen op de verantwoordelijkheid die anderen hebben. In zo’n geval ontstaat algauw de verleiding om de constructieve veiligheid contractueel en juridisch af te willen dekken. Maar dat lost de risico’s natuurlijk niet op. Een proactieve houding van alle partijen werkt beter: minder problemen, snellere ingrepen. Bij veel instortingen hadden partijen al tijdens het bouwproces een onderbuikgevoel dat het wel eens mis zou kunnen gaan. Die twijfels belanden echter niet op het juiste bureau.
De les is dan ook niet alleen om vroegtijdig verantwoordelijkheden duidelijk vast te leggen, maar ook elkaar durven aanspreken gedurende het hele proces. Laat niemand zijn eigen werk controleren, leg alle twijfels over de veiligheid van de constructie altijd op het bureau van de directie en leg een database aan van leermomenten. Besteed extra aandacht aan knooppunten, tijdelijke constructies en de bouwvolgorde, omdat het daar vaak misgaat. Laat bij een ingewikkeld project de architect of constructeur zelf het ontwerpprincipe of de constructie uitleggen aan het team dat het daadwerkelijk moet gaan bouwen, en hou gedurende de hele bouw vast aan die uitgangspunten, ook bij eventuele bezuinigingen onderweg. Op die manier omgaan met risico’s stelt managers in staat om van defensief naar offensief te gaan. Risico’s nemen, de gok wagen, is inherent aan ondernemen. Strategisch risicomanagement beperkt niet alleen de nadelige gevolgen van de risico’s, maar helpt managers ook hun kans op succes te vergroten. Het dwingt hen systematischer na te denken over de toekomst en de groeikansen die onmiskenbaar altijd op hun weg liggen.
Leestip
!
Risicomanagement in de bouw De succesvolle invoering en toepassing van risicomanagement blijkt in de praktijk vaak een punt van zorg te zijn. In het boek ‘Risicomanagement in de bouw’ worden een aantal belangrijke nieuwe ontwikkelingen op het gebied van risicomanagement voor het voetlicht gebracht. Dit wordt geïllustreerd door middel van succesvolle praktijkvoorbeelden van koplopers in de bouw.
ISBN: 978-90-75365-87-0 Uitgeverij Aeneas
8
9
U wilt zich verdiepen in dit onderwerp? Op www.sbr-info.nl is deze publicatie en de uitgebreide samenvatting van de themagroep te downloaden. Tevens treft u ook de onderliggende presentatie van de organisaties/experts die aan dit thema hebben bijgedragen. Op deze wijze kunt u zich verder verdiepen in dit onderwerp en ontdekken hoe u dit actief op kunt pakken om op dit onderwerp bewust bekwaam te worden om kansen te kunnen grijpen. Organisaties/experts die hebben meegewerkt aan het tot stand komen van deze publicatie: ● Risnet - Kennisnetwerk voor Risicomanagement in de Bouw, www.risnet.nl ● AON Risk Management Consulting – Jaap Veenenbosch, www.aon.nl ● Deloite – Feike Oosterhof, www.deloitte.nl/realestate ● RebelGroup – mr Inge J.M. Stegmann rm, www.rebelgroup.nl ● De Regieraad Bouw, www.regieraadbouw.nl en www.debouwvernieuwt.nl
10
Deelnemers themagroep: Mr. Marien C. Broekhuizen (Rijksgebouwendienst) Bob Evers (Evers Staal, namens Bouwen op Staal) Niels C.J.A. van Ginneken (BAM Utiliteitsbouw)) René Kamperman (Bouwfonds) Ir. Jan H. Kets MiF (Smit’s Bouwbedrijf ) Ir. Rick Wessels (Biq Stadsontwerp) Drs. Ing. Gerrit de Heer (SBR) Wilt u meer weten over activiteiten op het terrein van Risicomanagement binnen de B&U dan kunt u contact opnemen met Gerrit de Heer op 010 2065911 of per e-mail
[email protected]. Momenteel wordt gewerkt aan inventarisatie van behoeftes, ontwikkeling van diverse tools, workshops en opleidingen voor organisaties die in de B&U actief zijn.
Colofon Rapporteur: Geerhard Bolte, Haystack, Zaltbommel Vormgeving: EP Verhagen Communicatie, Den Haag Druk: Uleman de Residentie, Zoetermeer Artikelnummer: 611.09 Oktober 2009 Regieraad Bouw De Regieraad Bouw is in 2004 in het leven geroepen door de ministers van EZ, VROM en V&W met als opdracht de vernieuwing van de bouw op gang te brengen. De rol van de Regieraad is de bouw in beweging te krijgen, de mensen in de sector bewust te maken van de vernieuwingsthema’s en veelbelovende initiatieven te stimuleren of met elkaar te verbinden. Met een bouwbrede aanpak richt de Regieraad Bouw zich op alle partijen in de bouwketen. De Regieraad wil welgekozen en onomkeerbare processen op gang brengen die over enkele jaren door marktpartijen kunnen worden voortgezet. www.regieraadbouw.nl
SBR Bouwproces en Bedrijfsvoering SBR is hét kennisplatform voor de bouw, we brengen partijen bij elkaar en helpen hen bij het creëren, overdragen én implementeren van bouwkennis. Zo zorgen wij er voor dat ondernemingen in de bouw en vastgoed hun doelen bereiken: achter veel doelen schuilen immers kennisvragen.
Samen vinden we antwoorden op kennisvragen Voor het beantwoorden van vragen van partijen die bij ons aankloppen, brengen wij ze in contact met anderen die voor soortgelijke uitdagingen staan. Soms moeten we zelfs samen op zoek naar nieuwe antwoorden. We noemen dit co-creatie van bouwkennis. SBR BouwBeter is een platform voor de professionele ontwikkeling van vernieuwers in de bouwketen (vraag- en aanbodzijde), dat een unieke leerformule aanbiedt waaraan de deelnemers zelf bijdragen door het inbrengen van praktijkervaring. Het komende jaar heeft SBR BouwBeter 4 thema’s op de agenda staan. Vraag- en aanbodzijde komen samen in themawerkgroepen begeleid door een toonaangevende themaprofessional onder de supervisie van een aansprekende beschermheer. Voor meer informatie kijk op www.sbr-bouwbeter.nl
BouwBeter / SBR Postbus 1819 3000 BV Rotterdam Telefoon: (010) 206 59 59 Fax: (010) 413 01 75 www.sbr.nl
[email protected]
